28 МАРТ — ТАНИҚЛИ АДАБИЁТШУНОС ОЛИМ ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ 70 ЁШГА ТЎЛДИ

   Иброҳим Ҳаққул асарларини тўлиқ ўқийман. У киши Навоий ижоди ҳақида ҳам жўшиб, бугунги ҳаётга бевосита боғлаб ёзиш бўйича биз тенги навоийшуносларни ўзига хос тарзда ижодга чорлаб турадилар. Чунки менинг бир орзуим бор: Навоий ҳақида ёзилган нарса худди бугунги адабиёт ва ҳозирги ҳаёт тўғрисида битилган адабий танқид намунаси каби зўр қизиқиш билан ўқилиши керак. Шундай ўқилмаётган бўлса, айб – Навоийда эмас, навоийшуносда. Бунинг учун улуғ шоир ижодини ҳозирги замон кишиси дидига мослаб, ҳаётга бевосита боғлаб таҳлил этиш – шарт…

Султонмурод ОЛИМ
ОЛИМЛИК: МАҚСАД ВА МОҲИЯТ

Таниқли адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул билан бир газета таҳририятидан чиққанмиз.
Ўтган асрнинг 60-йиллари ўрталарида Шофиркон ҳам камина туғилиб ўсган Вобкент тумани таркибида эди. Туманнинг ҳамма ташкилотлари Вобкентда, фақат газета таҳририяти Шофирконда жойлашган эди. Албатта, бунга Шофирконда таппа-тайёр бино, ёнида босмахонаси борлиги асос бўлган бўлиши керак. Лекин шу таҳририятда Вобкент “зонаси”дан биргина ходим – масъул котиб Саиджон Ражабовгина ишлар эдилар. Қолган ходимларнинг ҳаммаси шофирконлик эди.
1967 йилдан шу газетада мақолаларим босила бошлаган. 7-синфда ўқиб юрганимда бир гал таҳририятга кириб борганман ҳам.
1969 йилнинг бошидан Шофиркон тумани ажралиб чиқди. Лекин ўша йилнинг биринчи ярмида икки туман учун бир газета (“Пахта учун кураш”) чиқиб турган. 1 июлдан янги “Шофиркон ҳақиқати” газетасининг 1-сони босилди. Вобкент тумани газетасининг эса навбатдаги сони чиқди. Лекин амалда Вобкентда янги таҳририят ташкил топди, янги босмахона ишга туширилди. 8-синфни битирганлик тўғрисидаги шаҳодатнома билан ўшанда ёзги таътил маҳали ана шу газета таҳририятида маош олиб ишлаганман.
Таҳририятимизга “Шофиркон ҳақиқати”нинг барча сонлари келиб турар эди. Газетанинг ҳамма ходимларини мақолалари орқали яхши танир эдим. 1970 йилдан бўлса керак, ана шу қўшни газетада “И.Ҳаққулов” деган фамилия пайдо бўлди. Пайдо бўлганда ҳам, энг фаол ходим сифатида у ҳар сонда бир эмас, бир нечтадан материали билан қатнаша бошлади.
Яна бир сирни айтмасам, бўлмас: Вобкент газетаси таҳририятининг ҳам ярмидан кўп ходимлари Шофиркондан келиб ишлар эди. Улар “келажаги порлоқ” бу ҳамкасбларининг истеъдодини таърифлашар эди.
1973 йили ҳозирги Ўзбекистон миллий университетининг Журналистика факультети 2-босқичини битириб, уч ҳафталик амалиёт ўташ учун ўзимизнинг туманимиз газетаси таҳририятига бордим. Устозим, муҳаррир (раҳматли) Саиджон Ражабов шартта вақтинчалик шартнома билан штатга олиб, икки ой маош тўлаб ишлатдилар. “Шофиркон ҳақиқати”да “И.Ҳаққулов” фамилияси кўринмай қолди. “Тошкентга аспирантурага кетган, “Ўзбек адабиётида рубоий” мавзуида номзодлик диссертацияси ёзяпти”, – дейишди ҳамкасблар.
1975 йилнинг июнь ойида “Бухоро ҳақиқати” газетасининг Агитация ва пропаганда бўлимида амалиёт ўтадим. Каминага катта мухбир (раҳматли) Нормурод Рамазонов амалиёт раҳбари этиб белгиландилар (Кейин яна ўша йилнинг сентябрь – ноябрь ойларида Саноат бўлимида маош олиб ҳам ишладим). Нормурод ака Иброҳим Ҳаққулов билан бир қишлоқдан – Талижадан эканлар.
– Иброҳим Тошкент кетиб, тўғри қилди, мана, яқинда ёқлайди. Мен ҳам мавзу олган эдим. Вилоятда газета таҳририятида ишлашни кўриб турибсиз, ўзингдан ортмай қоласан бу ерда, – дедилар. – Илмий иш қилмоқчи бўлсангиз, келиб юрманг, – деб ҳам қўшиб қўйдилар (Кейинчалик ўғилларига ҳам шундай маслаҳат берган бўлсалар керак, мана, ҳозир Нодир Рамазонов – адабиётшунос, диссертациясини ҳимоя қилиш арафасида, Тошкентда ишлайди).
Тақдир университет дипломини олгандан кейин Ўзбекистон Фанлар академиясининг ҳозирги Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг атоқли навоийшунос Абдуқодир Ҳайитметов бошқараётган Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи бўлимида (Очиғи, бу бўлим ўша пайтда “Октябргача бўлган ўзбек классик адабиёти тарихи” деб номланар эди) иш бошлашни тақозо этди. Институтда ёш мутахассисларнинг бари аввал лаборантликка қабул қилинар эди.
Бир куни ёши биздан уч-тўрт ёш катта бир ака бўлимимизга:
– Қани, янги филология фанлари лаборанти билан танишиб қўяйлик қани, – деб кириб келдилар.
Танишдик. Фольлкор бўлимининг “филология фанлари катта лаборанти” Асқар Мусақулов эканлар.
Ўзбек билан ўзбекнинг танишуви нимадан бошланади? Албатта, вилоят суриштиришдан. Бухоролик эканимни билиб:
– Юринг, сизни бир зўр ҳамюртингиз билан таништириб қўяман, – дедилар. Етаклашиб коридорнинг нариги четроғидаги Фольклор бўлимига бордик. Танишдик. Бу Иброҳим Ҳаққул акамиз билан илк кўришувимиз эди. Лекин ўшанда, билмадим, нима халақит қилган, ишқилиб, ака ҳақларида анчагина маълумотга эга эканлигим, бир газета таҳририятидан чиққанлигимиз, у кишини таниган кўп қаламкашларни билишим, номзодлик диссертациясини муваффақиятли ёқлаганларида “Шофиркон ҳақиқати”да бир саҳифами-икки саҳифами материаллар берилганидан ҳам хабарим борлигини айта олмадим.
Кейинроқ ака ҳам бизнинг бўлимга ишга ўтдилар. Бўлимимиз учун ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Раёсати биносининг биринчи қаватидан биргина хона ажратилган эди. Стол етишмас эди. Яхши ҳам, катта илмий ходимлар ҳафтасига уч кунгина пешиндан кейин ишга келар эди. Чоршанба мажлислар куни бўлгани учун одам кўпайиб кетар эди. Иброҳим ака, яна бир лаборант ва камина – уч киши қарийбки елкама-елка ўтириб, бир-бирига тақаб қўйилган икки столдан фойдаланар эдик.
Шўро давлати баҳор, ёз ва куз ойлари бюджетдан маош оладиган идоралар ходимларини қишлоқ хўжалиги ишларига аёвсиз жалб қилар эди. Ҳар бир ёмон нарсанинг яхши тарафи ҳам бўлади, албатта. Очиғини айтганда, Институтимизнинг ҳозир ўзбек филологияси ривожига сезиларли ҳисса қўшиб улгурган кўп-кўп ходимлари ана ўша далалардаги йиғим-теримлар маҳалларидаги жонли баҳс-мунозаралар, тортишувлар, илмий муноқашаларда “пишган” десам, лоф бўлмас.
Ҳамма филолог бўлгани билан, ҳар кимнинг соҳаси – ҳар хил. Кимдир – адабиётчи, кимдир – тилчи, дегандек. Адабиётшуносликнинг ҳам йўналиши – кўп, тилшуносликнинг ҳам. Бундан ташқари, ҳар ким муайян бир мавзу устида илмий тадқиқот олиб боряпти. Ҳар кимнинг ўқиган китоблари – бошқа-бошқа, англаган ҳақиқатлари, келган хулосалари – ҳар хил.
Энди ўйласам, биз ўзимиз билган-билмаган ҳолда бир-биримизнинг билимларимиздан баҳра олар эдик.
Кўп йиллар “Тафаккур” журнали таҳририятида ишлашга тўғри келди. Бу даргоҳда Иброҳим ака билан яна “учрашдик”.
Мамлакатимизда матбуот нашрлари ой сайин, ҳатто, ҳафта сайин кўпайиб бораётган бир замонда “Тафаккур” ана шу турфа матбуот уммонида ғарқ бўлиб кетмади, аксинча, сонма-сон улғайиб, Ўзбекистонимизнинг етакчи нашрлари қаторидан мустаҳкам ўрин эгаллади.
Албатта, ҳозирги замонда маънавий-маърифий йўналишдаги оғир-вазмин нашрни кенг оммага маъқул қилмоқ осон иш эмас. Сиртдан қараганда, мураккаб ижтимоий-фалсафий мазмундаги мақолаларнинг мухлис-шинавандалари ҳам – камдек. Лекин ана шу “зерикарли” матнлар ҳам соддароқ бадиий услуб ва тушунарли тилда баён қилинса, ҳар қандай оммабоп материалдан кўра мароқлироқ ўқилади. Жамоатчилик орасида: “Тафаккур”боп мақола”, “Бундай материал фақат “Тафаккур”да чоп этилиши мумкин”, “Ҳали “Тафаккур”да босиладиган даражага етмабди”, – дегандек гаплар пайдо бўлдики, буни биз журналимизнинг ўзига хос эътирофи деб биламиз.
“Тафаккур” билан баробар-бақамти, табиийки, муаллифларимиз, таҳририятимизда тер тўккан фаолларимиз ҳам ўсди, улғайди. Иброҳим Ҳаққул ҳақли равишда журналнинг энг фаол муаллифларидан бирига айландилар. Бу нашрда аканинг кўп ва хўб мақолалари босилган. Очиғини тан олиб айтиш керакки, мамлакатимизнинг бу энг баобрўй ижтимоий-фалсафий, маънавий-маърифий журналида тез-тез чиқиб туриш ҳаммага ҳам насиб этавермайди.
Бир куни Иброҳим аканинг мақолаларини нашрга тайёрлаш асносида бош муҳарриримиз Эркин Аъзам материал ҳақида фикр сўрадилар:
– Зўр! – дедим. – “Тафаккур”боп!
– Биласиз-а? – дедилар.
– Биз бир-биримизнинг навоийшуносликда нимага эришганимиз-у, нимага эришолмаганимизни жуда яхши билсак керак, – дедим камтарлик қилиб ўтирмай.
Чиндан ҳам, бугун Иброҳим Ҳаққулни ўқимай туриб навоийшунос бўлиш мумкин эмас. Шунинг учун 2008 йили “Маънавият” нашриёти ўзбек, рус ва инглиз тилларида чоп этган “Байрамларимиз” деган китобда устозлар ҳақида гап кетганда, жумладан, шундай деб ёзган эканман: “Иброҳим Ҳаққул асарларини тўлиқ ўқийман. У киши Навоий ижоди ҳақида ҳам жўшиб, бугунги ҳаётга бевосита боғлаб ёзиш бўйича биз тенги навоийшуносларни ўзига хос тарзда ижодга чорлаб турадилар. Чунки менинг бир орзуим бор: Навоий ҳақида ёзилган нарса худди бугунги адабиёт ва ҳозирги ҳаёт тўғрисида битилган адабий танқид намунаси каби зўр қизиқиш билан ўқилиши керак. Шундай ўқилмаётган бўлса, айб – Навоийда эмас, навоийшуносда. Бунинг учун улуғ шоир ижодини ҳозирги замон кишиси дидига мослаб, ҳаётга бевосита боғлаб таҳлил этиш – шарт”.
Биз тенгилар илмий тадқиқот соҳасига кириб келган ўтган асрнинг 70-йиллари ўрталаридаги аҳвол шундай эдики, назаримда матбуотда Навоий ҳақида ёзилган мақолалар кўпчилик омма тарафидан ўқилмас эди. Лекин, борди-ю, замондош бир шоир, ёзувчи ёки драматург ҳақида ёзсангиз, хаёлимда ҳамма ўқирди. Бундан фақат академик Воҳид Зоҳидовнинг ёзганлари мустасно эди. Чунки у киши Навоий ҳақида ўзгача бир пафос билан ёзар эдилар. Тадқиқотчи-публицист эдилар. Масалани ижтимоий-сиёсий қилиб қўя олар эдилар. Даврга, унинг талабларига мослар эдилар. Афсуски, шунча жозибаси, жўшқинлиги, пафосининг моҳиятида марксча-ленинча сиёсатни, коммунистик мафкурани ҳадди аълосида қўллаб-қувватлаш, Навоийни, унинг асарларини қандай қилиб бўлмасин янги замонга “мослаб” тушунтириш илинжи ётар эди…
Иброҳим ака ҳам Навоий ва бошқа мумтоз шоирлар ҳаёти ва ижоди ҳақида кучли пафос билан ёза бошладилар. Лекин бу пафос мақсад-муддаоси, бошқача айтганда, мафкураси жиҳатидан Воҳид Зоҳидов пафосидан бутунлай фарқ қилар, тамоман тескари позицияда эди. Бу ёш навоийшунос улуғ шоир ва мутафаккирнинг дардига замон дардларидан, ҳукмрон партия ёки мустамлакачи давлат эмас, балки ҳар тарафлама мустамлака азобини чекаётган халқ манфаатларидан келиб чиқиб ёндашдилар. Бу мақолалар навоийшуносларнинг “анъанавий” чиқишларига унчалик ўхшамас эди. Уларда кучли пафос, жўшқинлик, ҳаёт, унинг муаммолари, чигалликлари билан боғлиқлик устунлик қила бошлади.
Бугун бор гапни борича айтишимиз керак. Шўро даврининг охирги икки ўн йиллигида, яъни 70 – 80-йилларда Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Одил Ёқубов ва бошқалар авлодидан кейинги янги миллатпарвар, озодликпарвар авлод адабиёт майдонида бўй кўрсатди. Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Эркин Аъзам, Усмон Азим, Иброҳим Ҳаққул, Хуршид Даврон, Аҳмад Аъзам ва бошқа маслакдошлар зимдан эрк ва озодлик, яъни мустақиллик ғояси яловбардорлари бўлиб чиқди. Иброҳим ака шу гуруҳнинг асосий адабий танқидчиси эдилар.
Бу олимни, назаримда, адабиётнинг ижтимоий моҳияти, қаламкашнинг мақсад-муддаоси, шахси, унинг ҳаётга, замонасига бевосита муносабати бирламчи даражада қизиқтиради. Фақат Навоий ё Бобур эмас, Аҳмад Дониш, Садриддин Айний ва бошқалар ҳаёти ва ижодига ҳам ана айнан шундай ракурсдан туриб ёндашади.
Тадқиқотчи бир жойда тепсиниб қолмаслиги керак. Тор бир мавзулар доирасида ўралашиб юриш ҳам адабиётшуносни сиқиб қўйиши мумкин. Иброҳим акада мавзулар кенглиги бор. Ўтган асрнинг 70 – 80-йилларида матбуотда ҳозирги замон ўзбек шеъриятининг фаол танқидчиси сифатида ҳам ўзларини намоён этдилар. Кейинчалик Робиндранад Такҳур, Абдулла Қаҳҳор ва бошқалар ҳақида кучли мақола-эсселар битдилар.
– Ҳозирги замон адабиёти тадқиқотчиси сифатида янада кучлироқ экан-а, – деган эдилар бир маҳал атоқли шарқшунос Нажмиддин Комилов.
– Иброҳим, унга ўхшаган айрим мумтоз адабиёт мутахассисларининг кучли томони шундаки, ҳозирги адабиёт, фольклор, ҳатто, тил ҳақида ҳам яхши ёза олади, – деган эдилар академик Тўра Мирзаев.
Булар шунчаки эътирофлар эмас.
ХХ асрда дунёнинг кўп қаламкашлари машинкада ёзишга ўтди. Аср охирига келиб, компьютер жонга ора кирди. Лекин, XXI асрнинг ҳам қарийб икки ўн йиллиги ўтиб боряпти ҳамки, ҳалигача қўлда ёзиб юрганлар бор. Иброҳим ака эса кейинги пайтлар, ҳатто, интернетда ҳам фаоллашиб қолдилар. Хусусан, “Ижтимоий-сиёсий-маънавий иккиюзламачилик – энг катта кулфатларнинг биридир” сарлавҳали суҳбатлари, “Баҳсми ёки…” сарлавҳали ва бошқа мақолалари жуда машҳур бўлди. Буни уларни кўп киши ўқиганидан ҳам билиб олса бўлади.
Илм равнақини ҳар ким ҳар хил тушунади. Кимдир уни яхши илмий асарлар яратиш орқали, биров эса сохта илмпазликка қарши муросасиз кураш йўли билан, яна бошқаси баҳс-мунозара усулини кучайтириш натижасида ривожлантиришни бирламчи деб билади.
Устоз Ғайбулла ас-Саломда шунинг дастлабки иккитаси устувор эди. Устоз Нажмиддин Комилов бу йўлларнинг фақатгина биринчисини маҳкам тутган эдилар. Назаримда, Иброҳим акада учаласи ҳам бор. Энг муҳими, бу кишида, умуман, мавжуд воқеликка, демакки, жамиятга, замонага, унинг адабиётига, илмига танқидий муносабат – кучли.
“Баҳс, мунозара ва холис танқид қадим-қадим даврлардан буён илм-фан ривожи учун хизмат қилиб келган. Ҳозир ҳам шундай. Умуман, илмнинг тақдири ва олимлик камолини ўзаро фикр алмашув ҳамда том маънодаги танқидий муносабатсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Баҳс кимнинг кимлигини кўрсатувчи бир кўзгу, баҳс ва мунозарада “қозонда бори” “чўмич”га чиқади. Шунинг учун ҳам юксак савиядаги баҳс, беғараз танқид ёшларни фикрлашга, ўзига ишончнинг ортишига рағбатлантиради”, – деб ёзадилар олим интернетда эълон қилинган “Баҳсми ёки…” мақолаларида.
Шунинг учун аканинг ўзлари баҳс-мунозарадан асло чекинмайдилар, қайтмайдилар.
Тушунишимча, Иброҳим Ҳаққул деган олим наздида адабиёт – миллатнинг виждони, ори, номуси, адолати, инсофи, ҳақиқати ва ҳоказо… бутун борлиғи. Бадиий сўз ҳамма вақт халқ манфаатини ҳимоя қилиши, шундан келиб чиқиб иш кўриши керак. Акс ҳолда, қаламкаш ёлғон сўзлашга, халқни, жамиятни, давлатни, энг аввало, ўзини алдашга ўтади. Адабиётшунос олим масъулияти ҳам бундан заррача кам эмас. Унинг мақсад-муддаоси, ҳаётининг моҳиятида ҳам ана шундай катта ғоя ётиши зарур.

Жума ҲАМРОЕВ,Шавкат ҲАСАНОВ
СЎЗ ШУКУҲИГА ЭҲТИРОМ ВА ЭЪТИҚОД

Иброҳим Ҳаққул бадиий асарни унинг муаллифидан айри тасаввур этмайди. Аксарият тадқиқотларида муаллиф шахсиятидан келиб чиқиб бадиий асарга, бадиий асардан муаллиф шахсиятига баҳо беради, мулоҳаза юритади, хулоса чиқаради. Чиндан ҳам давру давронларнинг синовига бардош бера оладиган етук бадиият дурдоналарини эътиқоди мустаҳкам, тафаккури теран, шахсияти йирик ижодкорларгина ярата олади. Шу боис Иброҳим Ҳаққул тадқиқотларида Мансур Ҳаллож, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий, Заҳриддин Бобур, Машраб, Робиндранат Тагор, Садриддин Айний, Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Абдулла Орипов, Шавкат Раҳмон ва яна ўнлаб ижодкорларнинг асарларида уларнинг шахсияти ва ижоди қуйма яхлитлик касб этганлигини таъкидлайди. Фикримизни асослаш учун Иброҳим Ҳаққулнинг “Абдулла Қаҳҳор жасорати” эссесидан бир мисол келтирамиз: “Маълумки, ҳамма ёзувчининг ҳам китобини мароқ билан яйраб ўқиб бўлмайди. Қайси бир ижодкор асарларини англаб, суюб ўқий олсангиз, муаллиф шахсига ҳам бефарқ бўлолмайсиз. Дид ва савияси баланд китобхонни ўзига ром эта билган ижодкор борки, ҳеч истисносиз, барчасининг шахсияти ўзига хос ва бетакрордир. Бадиий ижоддаги “магнит майдони”, энг аввало – бутун шахсият. Бир боғландингизми – ажралолмайсиз ундан. Ишондингизми – ишончингиз оқланаверади. Бундай ёзувчининг ҳар янги асаридан унинг шахсиятига хос фазилат ва хусусиятларни кашф этаверасиз”.
Иброҳим Ҳаққулнинг турли илмий жанрларда ёзган ишлари орасида шунчаки, номигагина, йўл-йўлакай ёзилганлари учрамайди. Уларнинг барчасида етук адабиётшуноснинг адабиётга бўлган чинакам эътиқоди, эҳтироми, самимияти, теран тафаккури жилоланиб туради. Буларни мароқ билан ўқийсизу адабиёт ҳақида ёзиш осон эмаслигини англаб қоласиз. Том маънодаги ижодкорларни ҲАР НАРСАни ёзаверишдан асрайдиган ички бир жавобгарлик ҳисси бор, бу сўз олдидаги, аудитория олдидаги масъуллик бўлса керак. Қайси жанрда бўлишидан қатъи назар, Иброҳим Ҳаққул асарларининг барчасида танлаб олинган тадқиқот объекти, асос бўлган материал ҳаёт, тарих, дин, фалсафа, санъат, психология ҳамда мантиқий қарашлар билан узвий боғлиқликда ўрганилади. Ўй-мушоҳада, фикр-хаёлот, мунозара, қиёслаш, интуиция, таассурот, факт, фараз, далил каби воситалар билан бадиият моҳиятига кириб бориш Иброҳим Ҳаққул илмий асарларини бадииятга, аниқроғи, эссега яқинлаштирган омиллардир. Мисол учун Иброҳим Ҳаққулнинг Жамол Камол сайланмасига ёзган сўзбошисидаги айрим ўринларни кўриб чиқамиз:
“Шоирнинг ичидаги юрти – аслида ана шу юрт. Кўзга кўринмас ана шу ботиний ўлкада чин шоир нафсдан қалбга, қалбдан латифликка, ундан руҳга, руҳдан Ҳаққа ҳижрат қилади. Ва бундай шоир тилнинг эмас – дилнинг, чекланиш ва торликнинг эмас – кенглик ва сўнгсизликнинг қули, шайдоси бўлиб яшайди. Мана шунда кўнгил – оламга, олам кўнгилга эшик очади. Сўзни илҳом, туйғуни завқ, фикрни дард бошқаради”.
Ўша мақоладан яна бир кўчирма келтирамиз: “Ёлғон кўкдан гувиллаб тўкилмайди, заминда гуркираб ўсади. Зеро, ёлғон ва риёнинг “тупроғи” инсон – у биргина мана шу жойда томир ёзади, улғаяди ва ҳосил беради. Бошқа кўкарадиган боғи, чорбоғи йўқ унинг. Жонзотлар орасида ёлғиз инсонгина ёлғонни ҳақиқат, ҳақиқатни эса ёлғон дея баён айлай олади. Аслида, ҳақиқат ва ёлғон ўйинлари деган ўйин ёхуд, талашув йўқ. Ҳамма-ҳаммаси одам нафси ва манфаатидан туғилган зиддият, олишув ва қаҳру ғазабдир”.
Адабиётшунос асарларидаги бундай теран мушоҳадалар, адабий ўйлар 2009 йилда Эргаш Очилов томонидан тўпланиб, “Мушоҳада ёғдуси” номи остида чоп этилган эди. Салкам 400 бетлик мазкур китобда олимнинг барча асарлари тўлиқ қамраб олинмаган, зотан қамраб олиш ҳам душвор. Сабаби кўпгина мақолалари бошдан-охир ана шундай адабий ўйлар ва мушоҳадалардан иборат. Олимнинг шеърни таҳлил қилиш услуби тамоман бошқача, ўзига хос, шоирона тахайюлот ва изҳори дил тарзига мос. Гўёки бу талқинларда шоир руҳиятининг рангин ва сержило манзаралари сўз воситасида чизилгандек. Бу хусусият унинг “Шеърият – руҳий муносабат” асаридан сўнг янада конкретлашди, сайқал топди.
Иброҳим Ҳаққулнинг адабиётшуносликдаги муҳим хизматларидан бири шундаки, у бадиий асар талқинини бадиий-фалсафий ифода йўриқларига яқинлаштирди.
Алишер Навоий ижоди олим тадқиқотларида бош мавзу саналади. Салкам қирқ йилдан буён ушбу мавзуга қайта-қайта, такрор-такрор мурожаат қилади. Ҳар гал Навоий даҳосининг муайян бир қиррасини кашф этади, мутафаккир шоир эришган ютуқлар сир-асрорларини янгича талқин ва таҳлилга тортади. “Камол эт касбким…”, “Занжирбанд шер қошида”, “Навоийга қайтиш” каби тўпламлари турли йилларда ёзилган бўлса-да, тўласинча Навоий ижоди поэтикаси масалаларини ўрганишга қаратилган. Шуниси эътиборлики, яна ўнлаб адабий-танқидий китобларида турли даврда яшаган ижодкорлар асарлари таҳлил қилинса-да, уларда Алишер Навоий бадиияти композицион марказ вазифасини ўтайди: бирларига Навоийнинг устозлари, бирларига издошлари сифатида қаралади.
Ўтган асрнинг 70–80-йиллари мактаб дарсликларида ҳазрат Навоийнинг “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш” деб бошланувчи рубоийси ўта жўн талқин қилинарди: эмишки, ўзга юртда мусофир бўлиб юрган киши шодмон бўлмас қабилида. Табиийки, биз ўқувчилар ҳам асар мазмунини шу тарзда қабул қилардик. Мустақиллик арафасида Иброҳим Ҳаққулнинг мазкур рубоий таҳлилига бағишланган мазмундор мақоласи эълон қилинди. Унда асарнинг маъно қатламлари, муаллифнинг илгари сурган поэтик ғояси тасаввуф таълимоти нуқтаи назаридан жуда зукколик билан таҳлил қилинган ва чиндан ҳам бу талқинда ҳазрат Навоийнинг мутафаккир шоир эканлиги илмий асосини топган эди.
Иброҳим Ҳаққулгача бўлган адабиётшуносликда тасаввуф тўғрисида деярли маълумот берилмасди. Навоий ижодини ўрганиш ҳам давр мафкурасига мувофиқ юзакироқ эди, соцреализмга “ёт” ҳисобланган боблар қисқартириб нашр этилар, таҳлилда умумий мулоҳазалар ва якранглик устунлик қиларди. Комил ишонч билан айтиш мумкинки, адабиётшунос асарлари билан тасаввуф таълимоти орқали мумтоз шеърият таҳлилига йўл очди.
Мумтоз адабиёт билан замонавий адабиёт ўртасида хитой девори тикланмаган бўлса-да, негадир уларни иккига бўлиб ўрганиш анча йиллар давом этди. Мумтоз адабиёт ва ҳозирги адабиёт мутахассислари ҳам “ўз томорқаларида деҳқончилик қилиб”, нариги “ҳудудга” деярли ўтишмасди. Бу бўлинишнинг илдизлари октябрь инқилобидан кейинги давр воқелигига бориб тақалади. Чиндан ҳам бўлиниш юз берди: мумтоз адабиёт қаҳрамони ўз нафсига қарши курашган бўлса, янги адабиёт қаҳрамони бировларга қарши курашга отланди. Саноқли шоирларгина мумтоз моҳиятни сақлаб қолишга эришдилар. Умуман, адабиёт инсон ва илоҳ муносабатлари асосига қурилар экан, кўнгил кечинмалари ва эркига ихтисослашган экан, уни “кечаги” ва “бугунги”, “ғарбона” ё “шарқона” дея бўлишда ҳеч қандай маъни йўқ. Яхшиям, бугун ана шундай бўлинишга барҳам берилди, адабиётнинг қачон яратилса ҳам бир бутунлиги, вазифаси ўзгармаслиги эътироф этилди. Бу борада ҳам Иброҳим Ҳаққулнинг ҳавас қилса арзугулик хизматлари бор. Унинг мақолаларида Чўлпон, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмонлар ижодига тамомила янгича нигоҳ билан, янгича талқинлар билан эътибор қаратилган. Мисол учун, “Абдулла Қаҳҳор жасорати” асари ўзгача методологик қарашларда ёзилган. Унда Абдулла Қаҳҳорнинг барча битиклари – насри, драматургияси, адабий-танқидий қарашлари, мактубларига ягона матн сифатида ёндашилади. Китоб – аниқ, конкрет, моддий, матн эса ундай эмас. Ёзувчининг бутун ижодий фаолияти, барча асарлари, ёзишмалари, айтганлари ва айта олмаганлари матнни тайин этади. Қаҳҳоршунослар кўп бўлса-да, ҳеч ким масалага бу тарзда ёндашмаган эди. Шу боис Озод Шарафиддинов Иброҳим Ҳаққулга очиқ хат йўллаб, “Сизнинг мақолангиз туфайли яна бир карра ишонч ҳосил қилдим – бугун бизнинг жамиятимизда янги, истиқлол адабиётшунослигига эҳтиёж катта. Унинг олдида нафақат мумтоз адабиёт, балки ХХ аср адабиётини ҳам буткул янгидан идрок этиш вазифаси турибди. Фақат бир мисол келтираман. Авваллари биз ёзувчи сиймосига ёндашишни билмас эдик, ҳарчанд ҳаракат қилмайлик, бизнинг тасвиримизда ёзувчи пардозланган, тарашланган “бинойи қушдек” бўлиб чиқарди…” , деб ёзган эди.
Адабий танқидчилигимизда бўш, саёз, савиясиз асарларга деярли эътибор берилмайди. Ваҳоланки, Эркин Аъзам таъбири билан айтганда, бундай “эжод” намуналари ўқувчининг дидини, савиясини пасайтириши ҳеч гап эмас. Иброҳим Ҳаққул танқидий руҳдаги чиқишлари, суҳбатлари билан адабий танқидчилигимиздаги ана шу кемтикни бир қадар тўлдириб келди.
Иброҳим Ҳаққулнинг 300 дан зиёд мақола, 30 дан ортиқ китоби нашр этилди, илмнинг деярли барча жанрларида ижод қилди. Бироқ китобларининг аксарияти илмий мақолалар, адабий-танқидий мақолалар рукнида эълон қилинган. Олимнинг Ибн Сино, Жалолиддин Румий, Фаридиддин Аттор, Адиб Собир, Увайсийларга бағишланган ва яна ўнлаб мақолалари адабий-портрет жанрига мувофиқ келади. Шу каби бошқа асарларининг жанри ҳам тайин этиб чиқилса, олим ижоди маълум бир тизимга солинарди ҳамда илмий-тадқиқот жанрларининг назарий масалаларига ҳам муайян аниқликлар киритиларди.
Эътибор берилса, Иброҳим Ҳаққулнинг бутун ижоди ҳазрат Навоийнинг “Не назмки, ўтлуғ кўнгилдин чиқордим” эътирофига ҳамоҳанглик касб этади. Барчасида қалб ҳарорати ва самимияти илмий тафаккур мантиғи билан уйғунлашиб кетадики, бу бадиий сўз шукуҳига бўлган эҳтиром ва эътиқоддан туғилган эзгу ҳосиладир, деб бемалол айтиш мумкин.

Сайфиддин РАФИДДИНОВ
ЕТМИШ ЁШ МУБОРАК, УСТОЗ!

Таниқли адабиётшунос олим, мутаржим ва меҳрибон устоз Иброҳим Ҳаққул бу йил 28 март куни қутлуғ етмиш ёшга тўлади.
Иброҳим Ҳаққул 1949 йилнинг 28 мартида Бухоро вилояти Шофиркон туманида туғилган. Бухоро давлат педагогика институтини тугатиб, 1969–1970 йилларда “Шофиркон ҳақиқати” газетасида ишлаган. Адабиётшуносликка бўлган қизиқиш ва олим бўлиш истаги уни ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва Адабиёт институти (собиқ А.С.Пушкин номидаги Тил ва адабиёт институти)га етаклаган. Ҳозирга қадар И.Ҳаққул ана шу илм даргоҳида фаолият юритиб келмоқда. Шу ерда аввал фан номзоди, сўнгра филология фанлари доктори илмий унвонига эга бўлган. Устознинг барча тадқиқотлари, адабиётшуносликда эришган ютуқлари мана шу илм даргоҳии билан боғлиқ, десам хато қилмайман. Бугунги кунда Иброҳим ака институтнинг мумтоз адабиёти бўлими бошлиғи сифатида фаолият кўрсатиб келмоқда. Айни дамларда ҳам қизғин ижод палласида.
Бундай олиб қараганда, етмиш ёш ҳам аслида бир зумда ўтиб кетади. Аммо гап ёшда эмас, гап умрнинг салмоғида, азиз умрни қандай ва қанақа сарф этганликда. Назаримда, Аллоҳ берган истеъдоддан ва вақт деган ноёб неъматдан унумли фойдаланган инсонлар маълум маънода бахтлидирлар. Бундай инсонлар одатда умр ва яшаш моҳиятини ҳис қилиб яшайдилар ва ўз соҳаларида юксак чўққиларга эришадилар.
1987 йили Самарқанд давлат университети ўзбек ва тожик филологияси факультетига Давлат комиссияси раиси бўлиб борган раҳматлик академик Матёқуб Қўшжонов менинг баҳоларим ва диплом ишим билан танишгач, ўзи ишлаган даргоҳ – Тошкентга, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тил ва адабиёт институти (ҳозирги Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори иснтитути)га ишга таклиф қилди. Ўшанда марҳум навоийшунос олим А.Ҳайитметов бошқариб турган мумтоз адабиёт тарихи бўлимига лаборант бўлиб ишга кирганман ва Иброҳим ака билан яқиндан танишганман. Ўша танишган кунимизоқ менга “Бадиий сўз шукуҳи” (1987) китобига дастхат ёзиб берганлар. Шу китобни қачон қўлга олсам, Иброҳим акани-ю, ўзимнинг ёшлигимни эслайман…
Мен устоз Иброҳим Ҳаққулнинг биринчи шогирди ва биринчи аспиранти сифатида у кишидан жуда кўп нарса ўргандим. Дастлабки учрашувимизни ширин бир хотира сифатида ҳамон эслайман. Мен у кишига шеърий машқларимни кўрсатганман ва шеъру шоирлик ҳақида суҳбатлашганмиз. Мендан яхши шоир чиқмаслигини у киши сезган шекилли, менга мумтоз адабиёт билан қаттиқ шуғулланишим кераклигини, илм, тадқиқот дегани заҳматли бир иш эканини обдан тушунтирган. Ўшанда Иброҳим акага ижод билан шуғулланганим, араб ва форс тилини билганим ҳамда қўлёзмани яхши ўқиёлганим жуда маъқул келган ва илиқ сўзлар айтган. Аммо устоз сўзида давом этиб: “Яхши олим бўлиш учун бу фазилатлар етарли эмас. Қачонки ўзингда бор имкониятни ишга солиб, ўқиган-билганларингни мулоҳазаю мушоҳада қилсанг, қоғозга тушира олсанг, фаросатингни ишлатсанг, ўшанда мақсадга эришасан. Йўқса, бойлигидан фойдаланишни билмаган одамга ўхшаб юраверасан”, – қабилидаги гапларни таъкидлаб айтган эди. Бу гаплар бир умр менга асқотган ва мени сергак торттириб келган. Вақт ўтиб бу сўзларнинг ҳақиқий маъносини идрок этганман…
Кейинчалик машҳур навоийшунос олим, марҳум Абдуқодир Ҳайитметов билан маслаҳатлашиб, менга ХV асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган туркигўй шоир “Атойининг поэтик маҳорати” илмий иш мавзуи сифатида топширилди ва Иброҳим ака раҳбар қилиб тайинланди. Ана шундан кейин бизнинг ўзаро ҳамкорлигимиз бошланди.
Эслайман: 1990–2000 йиллар номзодлик ва докторлик ишлари тайёр бўлгандан кейин институтимизнинг бўлимларида қаттиқ муҳокамалар бўларди. Чунки у пайтлар институтда Иззат Султон, Матёқуб Қўшжонов, Салоҳиддин Мамажонов, Тўра Мирзаев, Абдуқодир Ҳайитметов, Абдурашид Абдуғафуров, Бахтиёр Назаров Суйима Ғаниева каби адабиётимизнинг ҳақиқий дарғалари ишлар эдилар. Уларнинг аксари бугун орамизда йўқ. Аллоҳ раҳматига олган бўлсин!
Бугун шулар билан ёнма-ён ишлаганимни, ҳаёт ва адабиёт ҳақидаги фикрларидан баҳраманд бўлганимни эсласам, хўрсиниб кетаман..
Хуллас, менинг ҳам номзодлик ишим тайёр бўлгандан кейин бўлимда муҳокама қилинди. Ишим бўлим бошлиғи А.Ҳайитметов домлага жуда ёққан ва муҳокама пайтида менга ташаккур билдириб, устозга қарата: “Иброҳимжон, сизга ҳам катта раҳмат. Бизга мана шундай ажойиб бир диссертацияни тақдим қилдингизлар. Қани энди ҳамма устоз ва шогирдлар шундай ҳамкорлик қилсалар”, – деганлари мени жуда хурсанд қилган. Бундай қувончли лаҳзалар инсон хотирасидан ўчмайди. Рости, ўшанда ҳам ўзим учун, ҳам устоз учун қувонганман…
Кейинроқ “Қаландарийлик ва ўзбек мумтоз адабиёти ривожи” мавзуидаги докторлик ишимга ҳам Иброҳим ака раҳбар этиб тайинланди. Бу борада анча ишлар қилдик. Аммо “хирмонни кўтариш” вақти чўзилиб кетди…
Илмий раҳбар ва талабчан устоз сифатида Иброҳим аканинг баъзи хусусиятларини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман.
1. Қаттиққўл устоз эдилар. Ҳозир ҳам шундай. Натижада, уч-тўрт йилда шогирдлар илмий ишларини муваффақиятли ёқлаб кетадилар. Бугунги кунда менда ҳам шогирдлар бор. Аммо менинг табиатан юмшоқ эканимми ёки бошқа сабаб туфайлими, уларнинг иши чўзилиб кетмоқда. Шунда Иброҳим ака менга танбеҳ бериб: “Мулло Сайфиддин, шогирдларга нисбатан жиддий бўлинг, уларнинг иши чўзилиб кетмасин, биласиз-ку, Аҳмад Яссавий “Тариқатда сиёсатлик муршид керак” деб айтганлар. Устознинг сиёсати ва жиддий талаби бўлмаса, шогирд оввораю сарсон бўлади”, – дея таъкидлаб қўярдилар.
2. Иброҳим ака ҳар бир шогирдидан аввало самимий бўлишини талаб қилади. У киши жуда зийрак инсон. Баъзан кўзинггга қараб ичингдагини билади. Сўзингдан ва ҳаракатингдан ишингнинг қандай кетаётганини сезади. Ўзи риёкорлик ва мунофиқликни ёмон кўргани учун илм аҳлининг самимий бўлишини хоҳлайди. Хусусан, шогирдларни шу кўйда тарбиялашга ҳаракат қилади. Ижодни ҳеч қачон шоир ёки ёзувчи шахсиятидан айри тасаввур қилиб бўлмайди. “Юракдаги қоғозга тўкилади” деб бежизга айтишмайди. Иброҳим ака бир суҳбатида Алишер Навоийдек даҳо санъаткорнинг ҳам баъзан “маҳрами асрор” ёки бир мувофиқ сирдош, ҳамсуҳбат тополмагани ҳақида гапириб, инсон зотининг мураккаб хилқатлиги ва табиатининг ранг-баранглигига ишора қилди. Шу ўринда “дард” тушунчаси ҳақида баҳс бўлди. Иброҳим ака шунда: “Инсондаги самимият ҳам, ижоддаги самимият ҳам аслида ана шу “дард”га боғлиқ. Инсон ҳатто қобилиятли бўлиши ҳам мумкин, лекин у мансабдор бўлиб, фуқаронинг дардини тушунмаса, ижодкор бўлиб, инсон қалбидаги аламларни ҳис қилмаса, бундайлардан инсонларга ҳеч бир наф бўлмайди”, – деб куюнди. Устоз суҳбат асносида бундай ҳикматли сўзларни кўп гапиради. Бу ҳам тарбиянинг бир воситаси бўлса керак…
3. Устознинг ўзи доим китоб мутолааси билан банд бўлгани учун ҳар бир шогирдидан ҳам кўп ўқишни, фақат ўқиш эмас, мушоҳада юритишни талаб қилади. Агар бирор шогирдига бир мавзуни таклиф қилса, аввало, шу мавзу билан алоқадор адабиётларни жиддий мутолаа қилишни талаб қилади. Сўнгра бадиий адабиётни кўп ўқишни тавсия қилади. Бадиий адабиёт ўқимаган олимнинг мушоҳадаси тор, фикри саёз ва ва сўзлари тумтоқ бўлади, деб айтарди. Ҳаёт фаласафаси, инсон дарди, ҳар бир миллатнинг ўзлиги, тарихи, маданияти ва санъати, ҳар бир сўз, ҳар бир иборанинг салмоғи ва шукуҳи айнан халқ оғзаки ижодида, бадиий адабиёт бағрида жило топади, бунга эътиборсиз бўлманглар, деб доим такрорлайди.
Иброҳим акага эндигина шогирд тушган кунларимнинг бирида, иттифоқо, у киши менга Жек Лондоннинг “Мартин Иден”, Робиндранат Тагорнинг “Гоурмаҳон” романи ҳамда улкан ёзувчининг “адабиёт ҳақида мақолалар”ини ўқиб чиқишни тавсия қилди. Тагорнинг китобларини ҳам бериб турдилар. Устоз тавсия қилган китобларни ўқиб чиқдим. Аммо бугунги кунга келиб, устоз нега айнан юқоридаги асарларни ўқишни тавсия қилганини тушуниб, ич-ичимдан ташаккур айтаман…
4. Иброҳим ака илмда талабчан бўлса ҳам, ҳаётда кўнгли юмшоқ, мулоҳазали, кечиримли, айрим ғаламис ниятли одамларнинг ёмонлигини сезиб турса ҳам, бағрикенглик қилиб турадиган инсон. Бир куни тирноқ остидан кир қидирадиган бир одам ҳақида гап борганда, устоз шундай деб жавоб берди: “Бундай одамларга Аллоҳнинг ўзи жазо бериб қўйган. Зотан, ёмонга ёмонлигининг ўзи жазо дейдилар. Қолаверса, ёмонга яхшилик қилиш ҳам ҳамманинг қўлидан келмайди. Лоақал бизлар мард бўлайлик. Ҳазрат Али ва Алишер Навоийлар ўгитига амал қилиб, ёмонликка яхшилик билан жавоб берайлик-чи, нима бўлади?”
– Аммо Иброҳим ака, – дедим мен, – Мавлоно Жалолиддин Румий таъбири билан айтганда, аҳмоқлик қаҳри илоҳийдир. Ахмоқдан руҳуллоҳ бўлган ҳазрат Исо ҳам қочган эканлар, бунга нима дейсиз?
– Сайфиддин. Хамиртуруши, фитрати бузуқ одамнинг яхши бўлганини ҳеч эшитмадим. Ҳатто руҳонийлик даъво қилса ҳам, ундай одамга ишонмайман. Бу ҳақда ҳадиси шариф ҳам бор-ку. Ундай “норасолар суҳбати”дан Навоий боболаримиз ҳам зинҳор-базинҳор йироқ бўлишни таъкидлашган. Менимча, шу тўғри йўл..
– Менимча ҳам шундай бўлса керак, дедим мен. Мумтоз шоирларимиздан Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат шу маънога ишора қилиб ёзган:

Бир нафас ҳам бўлмагил бедардларга ҳамнишин,
Қайда бир аҳли муҳаббат бўлса анга ёр бўл!

* * *

Навшогирд бўлиб, квартирада яшаб юрган кезларимда қишлоқдан келган врач бир ўртоғим билан Иброҳим аканикига – Тошкент трактор заводи олдидаги уйига зиёратга бордик. Суҳбат асносида телевизорим йўқлигини билиб, уйларидаги телевизорни олиб кет, дея менга ҳадя қилдилар. Биз уни трамвайга ортиб, Эски Жўвага – квартирага олиб келдик. Ҳозирга қадар ўртоғим ўша телевизорни эслаб, устозинг яхши одам экан, дея эслайди. Рости, мен ҳам эслайман… Аслида бу иш кичик нарсадай туюлар. Лекин баъзан мисқолчалик бир яхшилик бир умр ёдингдан кетмайди…

* * *

Устоздан илм сирларини ўрганганим ва айрим жабҳаларда ҳамкорлик қилганим илмий фаолиятимдаги энг қимматли дамлардир. Худога шукрки, бу ҳамкорлик ҳамон давом этаётир. Биз Иброҳим ака билан биргаликда илк бор “Боқирғон китоби” ҳамда “Меърожнома” китобини сўзбоши ва изоҳлари билан бирга нашрга тайёрлаганмиз. Бу китоблар ҳамкорлик меваси ҳамда адабиётимиздаги айрим бўшлиқни тўлдиргани билан менга доим қадрли бўлиб қолаверади. Айниқса, 2011 йил Алишер Навоий асарларининг ўн жилдлик “Тўла асарлар тўплами”ни нашр қилишда яқиндан ҳамкорлик қилдик. Унинг беш жилдига устоз, беш жилдига камина масъул муҳаррир бўлдим. Навоий асарларини қўлёзмаларга солиштиришда, нашрга тайёрлашда ва изоҳлар ёзишда бир-биримизга кўмакдош бўлдик. У ҳозирга қадар энг мукаммал нашр бўлиб турибди. Чунки шоирнинг йигирма жилдлик “Мукаммал асарлар тўплами”даги юзлаб имловий ва мазмуний хатолар тузатилиб ҳамда салмоқли изоҳлар ёзилиб, ўн жилдликка киритилди. Аммо катта ишда кичик камчиликларнинг ўтиб кетиши табиий ҳол бўлганидек, бу нашрда ҳам техник, имловий ва жузъий хатолар ўтиб кетган. Кейинчалик айнан мана шу хатоларни имкон даражасида ўн жилдликнинг лотин имлосидаги нашрида тузатиб берганмиз. Лекин негадир доно “ёзар”лар бу ҳақда ҳеч нима дейишмайди. Айтишни хоҳлашмайди ҳам. Бир оғиз сўз билан айтганда, улар хато қилишингни кутиб яшаётган инсонлар…
Буни қарангки, Иброҳим аканинг мухолифларига ана шу жузъий камчиликлар қўл келди ва ўн жилдлик асарлар баҳонасида у кишига роса маломат тошларини отдилар. Матбуот саҳифаларида керагича бонг уриб ёзишди ва ҳозирги қадар бу “савобли иш” давом этиб келмоқда. Юқорида айтганимдек, улуғ шоирнинг ўн жилдлик асарларини танқид қилаётганлар холис ва самимий бўлганларида, танқидни тўғри қабул қилардик. Аммо бу даъвогарларнинг ёзганлари фақат И.Ҳаққулни обрўсизлантиришга қаратилганини сезиб, уларга ачиниб кетасан. Эссиз вақт ва сарф бўлган асаб! Аслида бу ёзганларнинг асарларидан ҳам ё имловий, ё мафкуравий ёки услубий жиҳатдан хато қидирсанг, топасан. “Ёзағонлар” Шўролар даврида тарбия топгани учун ҳеч бўлмаса, мафкуравий нуқсонлардан холи эмаслиги аниқ! Бунинг устига, улар форс тилини билса ҳам, араб тилини, дин аҳкомларини билмайди. Шундай экан, донолик ва мукаммалликни даъво қилишдан сал уялиш керак…
Инсон феъли қизиқ, айниқса, олимлик даъво қилганларники янада мураккаб… Одатда, уларнинг ҳасадчилари ва “даҳолик” даъвосида юрганлари мингта яхши ишни кўрмайди, лекин битта хато ўтиб кетса, чор атрофга бонг уради. Эй номард инсон! Беайб Парвардигор! Агар сен мард бўлсанг, хатони айтиш билан бирга, қилинган яхши ишларни, ўзгаришларни, салмоқли изоҳларни, хуллас, озгина бўлса ҳам янгиликларни айт! Қани сенда виждон ва инсоф! Қолаверса, ҳадиси шарифда “Мўминнинг айбини яширинглар, Аллоҳ сизларни айбларингизни яширади”, деб марҳамат қилинган! Бир-биримизга сал адолатли ва бағрикенг бўлайлик. Ҳеч биримиз айбу хатодан холи эмасмиз. Масалан, “Тўла асарлар тўплами”нинг бешинчи жилдини ташкил этган “Девони Фоний” ҳақида. Мен бу жилдни Эрон ва Душанбеда чоп этилган нусхалар билан солиштириб, нашрга тайёрладим. Тожикистонлик биродарлар ва юртимиздаги тожикзабон кишиларнинг ҳам бу жилддан бемалол фойдаланишлари учун ҳозирги тожик имлосида чоп этишга ҳаракат қилиб, матнларни тожик тили ва адабиёти мутахассисларининг ҳам назаридан ўтказдим ва керакли изоҳларни киритдим. Айниқса, 122 та муаммонинг ечимини бериш учун матннинг зарур жойларига араб имлосидаги сўзларни киритиш осон кечмади. Буни мутахассислар яхши билади. Аслида, матнни тожикча имлода бериш ҳам ўзига хос қийинчиликлар туғдирган. Хулласи калом, бу жилдга анча меҳнат сарф бўлган. Лекин мана саккиз йил ўтибдики, Девони Фоний ҳақида бирор азамат чурқ этгани йўқ?! Нега? Чунки бу китобни танқид қилиш учун, аввало, ақли етиши, яхшигина тер тўкиши ва озроқ самимий бўлиши керак. Йўқ! “қаҳрамон”ларга оғир иш керак эмас, “Девони Фоний” ҳам керак эмас ва мен ҳам керак эмасман. Улар нишонига Иброҳим Ҳаққул керак!
Бир куни мумтоз адабиёт бўлимида ўн жилдлик ва танқидий мақолалар ҳақида бўлим ходимлари гаплашиб турган эдик, гап танқидчиларнинг шахсий ғаразларига ва нохолислигига бориб тақалди. Шунда Иброҳим ака яхши жавоб берди:
– Э мулло Сайфиддин! Биз бу дунёга одамларнинг маломатига чидаш учун келганмиз. Улар билан шу ҳаводан бирга нафас олаяпмизми, чидаймиз. Дунёда кўп соҳаларда ўзгаришлар бўлиб келган. Лекин инсонлар феъли ўша-ўша. Азалдан улар бир-бирига ҳасад қилиб, ёмонлик қилиб, бир-бирини тагига сув қуйиб келишган. Ва бундан кейин ҳам шундай бўлаверади. Биз Навоий ижоди билан шуғулланамиз. Бобомиз ҳар бир саволга жавоб бериб қўйган. Уларга амал қилсак бўлди, яшаш осон кечади. Биласизми, “Навоий ямон бўлса, сен яхши бўл”, деган мисранинг ўзида ҳозирги гапларимизнинг барчасига жавоб бор. Қолаверса, бобомизнинг ўзларига одамлардан қанчалар азият етди. Бўлмаса: “Парим бўлса учиб қочсам, улусдин то қанотим бор…”, “Меҳр кўп кўргуздим, аммо, меҳрибоне топмадим…” каби сатрларни ёзармиди? Лекин нима бўлганда ҳам, у киши халққа яхшилик қилишда, савобли ишларни амалга оширишда давом этавердилар. Чунки у зот комил инсонлардан эдилар. Биз ҳам ўз ишимизни қойиллатиб бажарайлик, қўлимиздан келса, бировга яхшилик қилайлик, Навоий бобонинг ўзлари “ҳасадчига жазо керакмас, ҳасадининг ўзи уни ичдан ейди, адойи тамом қилади”, деганлар-ку! Шу гапнинг ўзи етарли! Яна бир гап, мулло Сайфиддин! Сиз динни биласиз. Инсоннинг умрини, ризқини ва обрўсини Худо беради. Бирор бандаси уни сендан тортиб ололмайди. Шунда мен у кишининг гапларини тасдиқлаб, Машрабнинг “Сен азиз этган қулингни ҳеч киши хор айламас, Сен агар хор айласанг, ҳар ерга борса хордур”, деган байтини эслаб ўтдим. Орада бир зум сукут тушди…
2012–2016 йиллар давомида бизнинг мумтоз адабиёт бўлимимиз “Навоий қомусини яратиш” бўйича давлат лойиҳаси устида иш олиб борди. Лойиҳага бўлим бошлиғи Иброҳим ака раҳбарлик қилди. Навоий ижоди барчамизни бир мақсад атрофида бирлаштирди. Беш йил давомида изландик, Навоийни қайтадан ўргандик, устозлар мақолаларини тўпладик, бу улуғ шоир ижоди билан боғлиқ ранг-баранг мақолалар ёзиб, муҳокама қилдик. Одатда, бундай хайрли ишлар тарихий ва такрорланмас бўлади. Шахсан мен учун бу беш йил Иброҳим ака ва бўлим ходимлари билан энг яхши ҳамкорлик қилган йилларим эди. Чунки Навоий ижодини ўрганиб, унинг ичига қанча чуқур кириб борсанг, шу қадар ўзингдаги камчилик, фикрингдаги ожизлик ва туйғуларингдаги хираликларни тобора теран ҳис қила бошлайсан. Навоий ижодига назар солсанг, худбин ва такаббурларнинг ақлу ҳикматдан йироқлигини, беҳуда кўп гапириш ва очкўзларча кўп ейиш худпарастлик аломати эканлигини таъкидлайди. Илмни кўнгилга жойлашнинг шартларидан бири ҳалол луқма ейиш ва устоз ҳақини адо қилиш эканини ҳам эслатиб ўтади.
Демак, инсон илм ўқиса ва амал қилса, одоб-ахлоқни ўргансагина, у ҳақиқий одамга айланади. Навоий илм ва ахлоқни бир бутун ҳолда кўради. Илмсиз ахлоқ ёки ахлоқсиз илм асло мукаммаллик касб этмайди. Улуғ шоир илм заҳматини чеккан ва бой тажрибага эга бўлган киши сифатида қайси тоифага мансуб бўлмасин, одамларни ҳамиша илмга ва илм аҳлини ҳурмат қилишга, энг муҳими, одам ва одамийлик хислатига эга бўлишга чақирган: Бежизга ҳазратнинг ўзлари:

Менга не ёру не ошиқ ҳавасдур,
Агар мен одам ўлсам ушбу басду, –

демаганлар. Бугун, назаримда, ёшларга Навоий ижоди ва шахсияти мисолида чин инсон, комил ахлоқ, ҳақиқий одам ва одамийлик тушунчасини англатиш энг долзарб муаммолардан биридир. Бу борада Навоий ҳамиша миллатимизга раҳнамо ва маънавий устоз бўлиб қолади!

* * *

Менинг ота тарафдан ҳам, она тарафдан ҳам боболарим улуғ авлиёлардан, нақшбандий шайхларидан бўлишган. Ўзим ҳам ҳаётимда валийларни учратиб, кароматларига амин бўлганман. Каромат ҳақ. Бундан йигирма йиллар олдин Рисовой бозорига яқин, Мухтор Ашрафий кўчасида жойлашган пастқамгина, кўримсизгина уйимизга шоир ва таржимон Ҳожи Мирзо Кенжабек билан Сурхандарёдан Шайх Аҳмаджон Махдум деган улуғ олим ва авлиё бир зот келдилар. Халқ орасида у кишининг кароматлари машҳур бўлиб кетган. Мен у кишига бир савол билан мурожаат қилганимда, Ҳусайн Воиз Кошифийнинг форсча “Тафсири Ҳусайний” китоблари борми, деб сўрадилар. Менда у китоб бор эди, дарҳол топиб қўлларига тутқаздим. У киши китобдан саволимга жавоб излашга тушдилар. Шу орада биз Мирзо ака билан ҳар хил мавзуда, жумладан, адабиёт ҳақида ҳам гаплаша бошладик. Гап орасида Иброҳим акани тилга олиб турган эдик, шу заҳоти Махдум ҳазрат менга қараб: “Ҳамун одам нағз аст, ишқ дорад, ишқ дорад…” деб қўйдилар ва яна китобни варақлашга тушиб кетдилар. Биз ҳайратга тушдик ва ҳазрат Махдумнинг бу сўзлари каромат тариқасида айтилганини юрак-юракдан ҳис қилдик. Ўша кундан бошлаб, Иброҳим ака фитратида яхшилик ва қалбида ишқ борлигига ишонганман…

* * *

Етмиш ёш арафасида бугун Иброҳи ака хусусида, у кишининг илмий-ижодий ишлари ҳақида жуда “кўп ва хўб” сўзлар айтилмоқда. Одатда, шогирдлар устози ҳақида сўзлаганда, бироз ошириб гапириши табиий. Келинг, шу ўринда нозик мунаққид, тўғрисўз инсон, Озод Шарафиддиновнинг Иброҳим акага ёзган очиқ хатидаги холис фикрларига қулоқ тутайлик: “… Мени мақолаларингиз ва китобларингиздаги теранлик, мулоҳазалар ҳамда хулосаларнинг чуқур билимга асосланганлиги, фикрдаги, илмий тафаккурдаги дадиллик ва ниҳоят, ҳар бир саҳифадан барқ уриб турадиган самимият ўзига жалб қиларди. Айниқса, Алишер Навоий ҳақидаги тадқиқотларингиз, унинг бир қатор ғазалларига берган таҳлилларингиз, тасаввуф борасидаги изланишларингиз сизни адабиётшунослик соҳасида олдинги ўринлардан бирига олиб чиқди. Сиз халқимиз ўртасида мумтоз адабиётимизнинг етук ва баркамол тадқиқотчиси ҳамда тарғиботчиси сифатида танилдингиз” ( “ЎзАС” газетаси, 2004).
Дарҳақиқат, устознинг эллик йиллик илмий фаолияти, узоқ йиллик изланишларига назар ташланса, ҳар қандай адабиётшунос олим ҳавас қилгудек ижод “хирмон”и бунёд бўлганига амин бўламиз. Тағин бу “хирмон” Шарқ адабиёти, Ғарб адабиёти ва замонавий адабиётнинг долзарб мавзуларидан ҳосил бўлгани ҳайратга солади. Одатда, Ғарб адабиёти, Шарқ адабиёти ва замонавий адабиёт соҳаларида ҳамма ҳам бирдек муваффақиятли қалам тебратолмайди. Устоз И.Ҳаққул эса айнан ана шундай илмий салоҳияти ва теран мушоҳадаси билан эллик йилдан бери адабиётшунослигимиз ривожига улкан ҳисса қўшиб келмоқда. Бу давр мобайнида у кишининг 30 дан ортиқ китоби, 500 дан ортиқ мақолаю суҳбатлар чоп бўлди.
Одатда, ҳар бир инсоннинг ютуқ ва камчиликлари, яхши ва ёмон тарафлари, омадсиз ёки зафарли кунлари бўлади. Айниқса, машҳур олимлар ўзларининг бошқаларга ўхшамаган жиҳатлари билан ҳаётда ва ижодда ажралиб турадилар.
Мен узоқ вақтдан бери И.Ҳаққул ижодини кузатар эканман, у кишининг ижодига хос бўлган айрим томонларига бироз тўхталиб ўтмоқчиман.
1. И Ҳаққул, аввало, ҳамиша долзарб бўлган мавзуга эътибор қаратади. Керак бўлганда ўз фикрини теран назарий билим, мантиқ ва мушоҳада кучи билан исботлай олади. Бошқалар ҳали-ҳануз ҳадиксираб турган бир пайтда олим Аҳмад Яссавий ҳикматлар девонини сўзбоши ва изоҳлари билан 1991 йил нашрга тайёрлаб, уни 300000 тиражда чоп эттирди. Китобга ёзилган катта ҳажмдаги сўзбоши, Яссавий ижодининг мазмун-моҳиятини ёритиб берганлиги билан ҳамон ўқувчиларни ўзига жалб этиб келади. Бу асар мустақиллигимизнинг дастлабки йилида ўқувчиларга беқиёс туҳфа бўлгани, кўп нусхада чоп этилганига қарамай, кимларгадир етмай қолгани энг қувончли ҳодисалардан бири бўлган десам, хато бўлмайди.
2. Маълумки Шарқ адабиётида, хусусан, мусулмон халқлари адабиётида бир қатор муштарак мавзулар бор. Улар: дин-эътиқод, одоб-ахлоқ ва тасаввуф адабиёти ғояларидир. Хусусан, бизнинг мумтоз адабиётимизни форсий адабиёт ҳамда тасаввуф адабиётидан, яъни ирфоний ғоя ва майллардан айри тасаввур қилиб бўлмайди. Шу маънода Иброҳим ака форсий адабиёт намояндаларини яхши билади. Айниқса, Навоий яхши билган ва яхши кўрган шоирларнинг асарларини ўқишга тарғиб қилади. “Девони Фоний”да энг кўп татаббуъ Ҳофиз Шерозийга битилган. Шунинг учун “лисон ул-ғайб” бўлган Ҳофизни, устози ва пири Абдураҳмон Жомий асарларини ўқимасдан туриб Навоийни чуқур англаб бўлмайди, деб таъкидлайди. Бошқа тарафдан, тасаввуф адабиёти ва ундаги истилоҳларни билишга тарғиб қиладики, менимча ҳам, бугунги кунда жуда кўп “билимдонлар”га ана шу жиҳат етишмайди. Яқин йилларга қадар мумтоз адабиётимиз вакиллари ижодини бирёқлама талқин қилиб, диний-мистик атаб хаспўшладик ва кўп нарса йўқотдик. Бугунги кунда айнан мана шу бўшлиқни тўлдириш учун теран таҳлил ва талқинларга эҳтиёж сезилмоқда. Шунингдек, бу соҳада билиб-билмай ҳар кимнинг ҳам ёзавериши салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Устоз ўз вақтидаёқ бу бўшлиқни тўлдириш учун “Ирфон ва идрок” (1998), “Тасаввуф ва шеърият” (1991) китобларини нашр эттирди. Унда Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб каби адабиётимизнинг улкан вакиллари ижодидаги тасаввуфий қараш ва маслакларнинг моҳиятига, сўфиёна маънодаги байтлар таҳлилига эътибор қаратди. Ижодкор табиати ва маҳоратини белгилашда тариқат ва шеърият муносабатларидаги ришталар ва тамойилларни кўрсатиб берди.
И.Ҳаққул даҳо шоиримиз Алишер Навоий ижодини ўрганиш ва ўргатиш масаласида анчагина тер тўккан олимларимиздан биридир. Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов сўзбошиси билан нашр бўлган “Занжирбанд шер қошида” китоби (1989) ҳамон халқимизнинг севимли китобларидан биридир. Унда Навоий қитъалари ва алоҳида байтлари содда, ҳатто мактаб ўқувчиси ҳам тушунадиган тилда шарҳлаб берилган. Навоий ғазаллари шарҳи, “Навоий шеъриятида фано талқинлари”, “Тасаввуф ва Навоий шеърияти муносабатига доир” каби ўнлаб бақувват мақолалари борки, улар ҳамиша ёш навоийшуносларга сабоқ мактаби бўлиб қолади. Олим таъбирича, Навоийни ўқимаган ўзбек улкан насибадан бебаҳра, дарё лабида ташна қолган кимсага ўхшайди. Зеро, шоир ижодида бутун бани башар қайғуси, ўзбек миллати ва тили яшайди. У “Ғазал гулшани” китобида шундай дейди: “Навоий шеъриятида халқни улуғлаш, башарни улуғлаш, Ватанни севиш жаҳонга муҳаббат ғоялари билан уйғунлашиб кетган. Инсон қисматига жавобгарлик, унинг юрак эркига рахна соладиган ҳар қандай ёвузликларга қарши муросасиз ҳиссиёти Навоийда юксак. Шоир бутун ижоди давомида алоҳида шахс тақдири, туйғу ва кечинмаларини изчил тадқиқ этиб борган. Аммо шунда ҳам, буни алоҳида таъкидлаш керак, аксарият шеърларида барча халқ, барча миллат фарзандларининг қайғу ва нуқтаи назарларига мувофиқ маъно ва ҳисларни акс эттирган” (10-бет).
Иброҳим ака танқидчиликда меъёрни биладиган ва сўз масъулиятини чуқур ҳис қиладиганлардан. Шогирдларини доимо сўзни ҳис қилишга, шеърнинг руҳини англашга чақиради. Фикр ифодасида эса ўта ҳушёр бўлишни талаб қилади. Устознинг Абдулла Орипов, Усмон Азим ва Шавкат Раҳмон каби шоирларнинг шеърларига берган баҳоси, таҳлиллари, улар қўллаган маъно ва сўзларнинг салмоғи ҳақидаги қарашлари, кузатишлари фавқулодда таҳсинга лойиқ. Масалан, Шавкат Раҳмон шеърларига баҳо берар экан:
– Дунёдаги энг кечирилмас қабоҳат – шеърини ёлғонга кўндиришга уриниш, – дейди. – Бунда гўзаллик хўрланади, юрак ҳислари шунчаки сотилади. Бунда инсон қалбини поклаш, теранликка чорлаш ўрнига маънавий хиёнатлар содир бўлади. Ёки Ватан ҳақида Шавкат Раҳмонннинг “нондай зарур”, “қиличдай кескир” сўзларни ахтаргани олимона нигоҳ билан исботлаб берилган.
Иброҳим аканинг ёзишича, ҳақиқий шеър ва шоир ҳар доим ҳам туғилавермайди. У кишининг таъбирича, “Шеърият даргоҳига айни бир вақт − муддатларда бир неча истеъдодли шоирларнинг кириб келиши сийрак кечадиган ҳодиса. Баъзан битта катта талантнинг туғилиши учун узоқ муддат зарур бўлади, гоҳо бунинг акси: адабиёт бирданига қатор иқтидорли қаламкашлар билан бойийди”. Шунинг учун мунаққид ўта закий ва холис бўлиши керак. Аксинча, халқ назарида “мисни тиллога, тиллони мисга айлантириб қўйиши” ҳеч гапмас.
Холислик ва меъёр ҳақида гапирдик. Назаримда, ёшлар учун бу борада унинг “Абдулла Қаҳҳор жасорати” эссеси жонли бир мисол бўла олади. Аслида Абдулла Қаҳҳор ҳақида кўп сўзлар айтиб бўлинган. Кимдир ортиқча мақтаган яна кимдир таъна тошларини отган ва ҳоказо. Мунаққид айнан шу мақоласида Абдулла Қаҳҳорнинг ҳақиқий сиймосини, инсон сифатида салбий ва ижобий тарафларини холислик билан кўрсата олган деб ўйлайман. Шу мақола туртки бўлиб, Озод Шарафиддиновдек холис танқидчи Иброҳим акага очиқ хат йўллади ва, натижада, Абдулла Қаҳҳор ҳақида айтилмаган гаплар айтилди. Демак, адабиёт учун нозик кузатиш ва уни ўз ўрнида айта олиш лозим. Ўшанда фикр, фикрни туғдиради, адабиётда холис мулоҳазалар билдирилади…
Иброҳим ака Ҳожи Бектош Валий, Нажмиддин Кубро асарларини ўзбек тилига таржима қилиш билан бирга, Шарқ адабиётининг даҳоларидан Жалолиддин Румий, Фаридидин Атторнинг бир неча асарларига ва Ғарб адабиётидан Вильям Шекспир каби адибларнинг китобларига салмоқли сўзбошилар ёзди. Бу сўзбошиларнинг ҳар бири алоҳида дурдона асар. Уларда Шарқ адабиётининг умумлашма хусусиятлари, мавзу ва ғоялари ҳақида баҳс юритилган. Муаллифларнинг шахсияти ва ижод қамрови ҳақида инжа кузатишлар қилинган. Шу билан бирга, Иброҳим Ҳаққулнинг адабий алоқалар, адабий маҳорат, шоир шахсияти, шеърият билан дин, ҳикмат ва фалсафа тарих билан ижод мавзуси муносабатларига доир қарашлари ҳам ўрин олган.
Иброҳим ака фақат танқидчи эмас, балки яхшигина қалами бор ёзувчи ҳамдир. У кишининг “Абдулла Қаҳҳор жасорати”, “Шайтон нега йиғлаган?”, “Илмни ким воситаи жоҳ этар…”, “Навоийшунос қотили ким?” каби эсселари китобхонлар томонидан илиқ кутиб олинди ва кўпчиликка катта қизиқиш уйғотди. Шунинг учун бўлса керак баъзан устоз: “Ҳазрат Али: “Узлатдан насибаларингизни олинглар”, деган эканлар. Вақт бўлса-ю, узлатга чекиниб, хотиралар, ҳикматлар ва ё бир нарсалар ёзсам…”, – деб орзу қилади.
Шу ўринда бир нарсани айтиб ўтишим керакки, Иброҳим ака мақолаларининг мавзу қамрови жуда кенг. Мақолаларида фақат адабиёт масалалари эмас, балки, дин, тасаввуф, тарих, фалсафа, санъат, тил ва бошқа мавзуларга оид фикру қарашлардан ҳам керакли ўринларда фойдаланади. Зотан, олимнинг қанчалик тафаккур доираси кенг, мушоҳадаси кучли бўлса, унинг ёзганлари ҳам шу қадар кенг қамровли ва таъсирчан бўлади.

* * *

Устоз билан 2007 йилнинг 8–12 май кунлари Истанбул ва Қуняда Мавлоно Жалолиддин Румийга бағишланган халқаро анжуманда, 2010 йил 20–21 февраль кунлари Истанбул (Туркия) шаҳрида Аҳмад Яссавий халқаро симпозиумида, 2011 йил 15–16 октябрь кунлари Истанбул(Туркия)да Алишер Навоийга бағишланган халқаро анжуманда бирга сафар қилганмиз. Шу анжуманларда Ўзбекистондан жуда кўп олим ва шоирлар қатнашган бўлсалар ҳам, Иброҳим аканинг обрў-эътибори ва маърузалари алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Турли илмий муассасалардаги учрашувларда, асосан, Иброҳим ака суҳбат олиб борди. Саволларга жавоб берди. Қўлидан келганча ўзбекнинг юрти ва илму маданиятини хорижлик олимларга танитди.
Эсимда, халқаро Аҳмад Яссавий симпозиумининг ёпилиш маросимида турк, қозоқ, қирғиз, татар ва бошқа туркий халқларнинг атоқли олимлари Яссавий ҳақида гапириб, унинг турклигини пеш қилиб, “Девони ҳикмат”ини ўзлариники, ўз миллатларига мансублигини даъво қилишарди. Шунда Ўзбекистон номидан Иброҳим ака сўзга чиқиб, айтдики: “Тўғри, Яссавийнинг “туркий тилда айғон”лари барча туркий халқларга тегишли. Лекин бугунги кунда турк, қозоқ, қирғиз ва бошқа туркий халқлар Яссавийни ўз тилларига таржима қилиб ўқишади. Аммо биз ўзбеклар, Яссавийни таржима қилмасдан, тўғридан-тўғри ўқиймиз ва яхши тушунамиз”. Ҳа, бу сўзлар ўз мавридида олимона топқирлик билан айтилган сўзлар эди. Ҳозиргача уни бизлар эслаб юрамиз…
2011 йилдан бошлаб мен “Дўрмон ижод уйи” коттежларидан бирида ижарада тураман. Иброҳим ака нариги маҳаллада Эркин Аъзам, Жамол Камол, Бобохон Шариф, Нурали Қобул, Азим Суюн, Турсун Али ва бошқа бир қатор ёзувчи, шоирлар билан узоқ-яқин қўшни бўлиб яшайдилар. Биз баъзи маросим ёки бирор эҳсон муносабати билан тез-тез учрашиб турамиз. Ёшликдан диний тарбия кўрганим ва Имом Бухорий номидаги Ислом олий институтини тамомлаганим учун домла сифатида эҳсонларига бориб, суҳбат қилиб, Қуръон ўқиб бераман. Эҳсонда диний-тасаввуфий, илмий-маърифий суҳбатлар бўлади. Рости, бундай суҳбатлар менга ҳам, бошқаларга ҳам ёқади. Шунинг учун Иброҳим ака ва Жамол акалар ҳазил аралаш “Сайфиддин бизбоп, зиёлибоп мулло йигит, бизни домламиз”, деб қўядилар. Менга эса уларнинг мақтови эмас, даврадаги суҳбати ғанимат туюлади…

* * *

Бугунги кунда ёшларимизни она Ватанга, маданий меросга, она тилимизга муҳаббат руҳида тарбиялашга ҳаракат қилаётган эканмиз, бу борада Иброҳим Ҳаққул каби атоқли олимларимизнинг асарлари ҳам яқиндан ёрдам бериши шубҳасиз. Фақат улардан ўз ўрнида, унумли фойдаланиш керак Шуни айтиб ўтишим керакки, И.Ҳаққулнинг мақола ва китобларидан фақат мутахассис ёки ўқитувчилар эмас, балки мактаб ўқувчилари ҳам кенг фойдаланишлари мумкин.
Яқин икки-уч йилда Иброҳим аканинг Навоийга ва ҳозирги давр шеъриятимизнинг муаммоларига бағишланган “Шахсият ва шеърият”, “Талант – жасорат жавҳари”, “Ҳаёт, адабиёт ва абадият” номли китоблари ва “Ҳамза абадияти”, “Алишер Навоий ва Султон Абусаид”, “Айнийнинг илм ва ижод олами”, “Тасаввуф: тарих, моҳият ва тадқиқ талаблари”, “Мулоқот – ҳақиқат ибтидоси” мақолалари чоп этилди. Устознинг бу йиллардаги ижод маҳсулига диққат қилсангиз, адабиётшунослигимиз ва шеъриятимизда нима ўзгарди-ю, қайси жиҳатлар оқсади, бугунги кунда нега ёшларимиз орасидан Порсо Шамсиев, Ҳамид Сулаймон, Иззат Султон, Озод Шарафиддинов, Абдуқодир Ҳайитметов ва Суйима Ғаниева каби забардаст адабиётшунос ва матншунослар ёки Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Ҳалима Худойбердиева каби ижодкорлар, Жамол Камол, Асил Рашидов, Иброҳим Ғафуров каби таржимон ва адиблар нега етишиб чиқмаяпти? Бугунги кунда санъат, маданият ва адабиёт қадрини янада кўтариш учун нималар қилиш, нималардан воз кечиш, қайси мавзуларга эътиборни кучайтириш лозимлиги ўз ифодасини топган. Дарҳақиқат, адабиёт ва ижод оламида шахсий манфаатлар, тамакорлик, таниш-билишчилик, лаганбардорлик ва сохта мадҳиябозликлар илдиз отса, бу адабиётнинг ҳам ижод маҳсулининг ҳам эртаси ва самараси бўлмайди…
Алишер Навоийнинг таъкидлашича, Шайх Абубакр Тоҳир Абҳарийдан:” Ҳақиқат нима?”, деб сўрашганда:” Барчаси илмдир” деган экан. “Илм нима?” деб сўрашганда:” Барчаси ҳақиқатдир”, деб жавоб берибди.
Ҳа, бугунги кунда устознинг ҳам серқирра ижоди илм ва ҳақиқатни излаш ва талаб қилишга қилишга қаратилган. У кишининг ёзганлари ҳақида кўплаб гапириш, мулоҳазалар билдириш мумкин. Бир нарса аниқки, устознинг тадқиқотлари ёшлар учун ҳикмат ва ибрат мактабидир. Бу мактабга эргашмоқ, ундан ўрганмоқ ёшларимизни фақат илму маърифат томон етаклайди.
Мен устознинг биринчи шогирди ва биринчи аспиранти бўлганимга йигирма саккиз йил бўлибди. Бу орада устознинг йигирмадан ортиқ яхши шогирдлари етишиб чиқди. Тақдирни қарангки, бугунги кунда ўғлим Муҳаммадсодиқ ҳам у кишининг аспиранти сифатида илмий иш олиб бормоқда. Мен ўғлимга Иброҳим акадек устознинг қадрига етишни ва у кишидан унумли фойдаланишни тез-тез таъкидлаб тураман. Чунки аспирант бўлган пайтларим ва ундан кейин ҳам турмуш ўртоғим Зебохон (Раҳимова): “Сиз тез-тез Иззат Султон, Абдуқодир Ҳайитметов, Абдурашиб Абдуғафуров, Суйима Ғаневалар билан суҳбат қилиб туринг. Уларнинг илмидан, хотираларидан баҳраманд бўлинг. Керакли маълумотларни ёзиб олинг, улар ғанимат, аслида сиз ҳам ғанимат…”, – деб айтарди. Худди шундай бўлди. Улар дунёдан ўтиб кетдилар. Аллоҳ уларни раҳматига олган бўлсин! Аммо энди афсусланишнинг фойдаси йўқ…
Менинг илмий ишларим ва ҳаётий эҳтиёжларимга турмуш ўртоғим Зебохон қандай ёрдам қилган бўлса, Иброҳим акага ҳам турмуш ўртоқлари Сайёра опамиз яқиндан ёрдам қилган. Чунки Зебога ўхшаб Сайёра опа ҳам ҳам ижодкор. Қўшни бўлганимиз учун улар гоҳида ижод борасида суҳбатлашиб турадилар. Шундай суҳбат жараёнида Сайёра опа бир куни менга қараб: “Сайфиддин, Иброҳим акангиз яхши бир нарса ёзаяптилар. Мен нима бўлса ҳам шуни охирига етказинг. Сиз бозор-ўчар қилманг. Ўзим бориб келаман. Дўхтир дори ёзиб берган экан, уни ҳам олиб келаман деб айтдим”, – дедилар. Шу биргина мисолдан ҳам Сайёра опа Иброҳим акага елкадош ва рўзғор ташвишлари билан елиб-югурадиган аёл эканлари маълум бўлади. Халқимизда: “Эрни – эр қиладиган ҳам хотин, қаро ер қиладиган ҳам хотин”, деган мақол бор. Бу бежизга айтилмаган. Ижодкорда уни тушунадиган, унга елкадош бўладиган жуфти ҳалолнинг бўлгани унинг бахти. Ҳар бир ижодкор бунинг шукрини бажо келтириши керак, деб ўйлайман!
Мен бугун етмиш ёшга тўлган устозга сиҳат-саломатлик, хотиржамлик, узоқ ва баракотли умр, самарали ижод тилаб қоламан. Яратган Эгам ҳар лаҳза ва ҳар жабҳада устозни қўлласин!

Нурбой ЖАББОРОВ
“ИСТЕЪДОДНИНГ ТАБИАТИ ИСЁНДИР…”

Ўтган аср 80-йилларининг аввали… Ҳали коммунистик мафкура қиличининг дами кесилмаган, университет аудиториясида ҳам унга зид фикр айтиш маҳол эди. Шу боис Хожа Аҳмад Яссавий биз талабаларга “реакцион диний-мистик адабиёт намояндаси” сифатида таништирилган. Улуғ мутасаввифнинг “Туфроқ бўлгил, олам сани босиб ўтсун” каби сатрлари оддий халқни эксплуататорларга бўйсундириш, ҳоким синфларга тобе қилиш учун хизмат қилган, дея талқин этиларди. Табиийки, бу қараш биз талаба ёшларнинг ҳам шууримизга сингдириларди. Ўша кезлари нимпушти рангдаги “Занжирбанд шер қошида” деган янги бир китоб пайдо бўлди. Бу китоб шуниси билан қимматли эдики, унда бизга уқтирилган “ҳақиқат”ларнинг миси чиқарилган, бутунлай ўзгача қарашлар илгари сурилган эди. Хожа Аҳмад Яссавийнинг юқоридаги мисраси тўрт унсур – тупроқ, ҳаво, сув ва олов ҳақидаги ҳаётий фалсафа негизида янгича талқин этилган, ҳикмат жанрининг моҳияти анча чуқур ёритилган эди. Бундан ташқари, ўша китобда қора ранг ҳақидаги, унинг мотамни ифодалаши тўғрисидаги асл моҳиятга зид тасаввурлар чилпарчин қилинган, бу рангнинг муборак ранг экани, туркийларда улуғлик тимсоли бўлгани очиб берилган эди. Ҳазрат Алишер Навоийнинг:

Қора ранг элга тожи торакдур,
Ким бу ранг ичрадур , муборакдур, –

деган чуқур миллий руҳ ва теран ҳаётий фалсафани ифодалаган сатрларини илк бор мазкур китобда ўқиганман. Ўша кезда биз талабалар мавжуд қарашларни инкор этадиган, янгича талқинларга бой, мумтоз адабиётимизнинг сирли жиҳатлари ўзгача қарашлар асосида ёритиб берилган бу китобга ошиқ бўлиб қолганмиз, уни қўлма-қўл ўқиганмиз. Ўзаро баҳс-мунозаралар қилганмиз. Муаллифга бўлган ҳурматимиз чандон ошган. Бу китоб машҳур адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул қаламига мансуб эди.
Аспирант кезларимизда олимнинг “Камол эт касбким…”, “Тасаввуф ва шеърият” сингари китобларини, тасаввуф адабиётига доир ўнлаб мақолаларини мутолаа қилдик. Бу китоблару мақолалар Иброҳим Ҳаққулнинг мудом изланишда эканидан, янги фикр айтиш, тасаввуф сирларини англаш ва англатиш, унинг адабиётдаги, шеъриятдаги талқини масалаларини илмий асосда ўрганиш унинг учун ҳаётий аъмолга айланганидан дарак берар эди. Мумтоз шеъриятнинг ўзига хос жанри ҳисобланган рубоийнинг хос хусусиятлари, тараққиёт тамойиллари бўйича номзодлик диссертациясини ёқлаган олим тасаввуф адабиёти бўйича фан доктори бўлди. Шундан кейин Иброҳим Ҳаққул илмий иқтидорини тўлалигича навоийшуносликка бағишлади, дейиш мумкин.
Олимнинг “Навоийга қайтиш” сарлавҳали туркум монографиялари, Эргаш Очил билан ҳаммуаллифликдаги “Ишқ ва ҳайрат олами” китоби буюк шоир ва мутафаккир ижодий меросини чуқур ўрганишга бағишланган. Бу асарларда “авлиёлар авлиёси”нинг инсон руҳияти ва камолоти сирлари, одамзодни комил, жамиятни мукаммал кўриш билан боғлиқ орзу-армонлари талқинига бағишланган илмий фикрлар ўз тажассумини топган.
Иброҳим Ҳаққул адабиётга тегишли ҳар бир масалада, у бошқаларга маъқул келадими-йўқми, қатъи назар, ўз қарашларига эга ва бу қарашларда собит мутахассис. Ўзи ҳақ деб билган фикрни ҳар қандай даврада, ҳеч кимни истиҳола қилмай, дадил айта оладиган адабиётшунос. Эҳтимол, мутахассислар Иброҳим Ҳаққулнинг барча фикрларига ҳам қўшилмаслиги, айрим қарашлари билан баҳслашиши, баъзи масалаларда ўзгача нуқтаи назарда бўлиши мумкиндир ва бу табиий ҳол. Негаки, агар илм аҳлиданман деганнинг ҳаммаси бир хил фикрлаганида, бир-бирини фақат маъқуллаш, тасдиқлаш йўлидан борганида эди, илм ҳеч қачон ривожланмаган, тафаккур зинҳор олға қадам босмаган бўлар эди. Бироқ бир ҳақиқатни эътироф этиш зарур: Иброҳим Ҳаққулнинг фикрлари ана шундай плюралистик қарашларга, янгича фикрларга замин бўлган. Муайян илмий муаммода қарама-қарши нуқтаи назарнинг пайдо бўлишида дастлабки фикр ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканини, назаримда, ҳеч ким инкор эта олмайди.
Ўзбекистон Қаҳрамони, халқ шоири Эркин Воҳидов “Руҳлар исёни” достонида Назрул Ислом образига тавсиф берар экан, бу образ моҳиятини биргина сатрда – “Истеъдоднинг табиати исёндир” дея тўлақонли ифода этгани маълум. Аслида, араб тилига доир луғатларда ва эътиқодимиз асоси бўлган манбаларда “исён” тушунчаси – бўйин товлаш, итоатсизлик, осийлик, гуноҳ маъноларида келади. Эркин Воҳидов бу тушунчани истибдодга исён маъносида қўллаган ва ана шу сўз замирида достон моҳиятини теран ифодалай олган. Иброҳим Ҳаққулнинг табиатида ҳам исён туйғуси устувор. Диссертациялар муҳокамаларида, ҳимоя жараёнларида у саёз илмий ишларга нисбатан муросасиз. Илмий раҳбари мансабдор шахсми ё номдор олимми, қатъи назар, бундай “тадқиқот”лар илмнинг ривожига эмас, заволига хизмат қилишини очиқ айтади. Эътирозларини билдиришдан заррача истиҳола қилмайди.
Иброҳим Ҳаққул – мумтоз адабиёт, тасаввуф шеърияти бўйича мутахассис. Лекин у адабиётимизнинг ана шу даври чегарасидагина қолиб кетган эмас. Замонавий адабиёт, ҳозирги адабий жараён ҳақида ҳам жиддий тадқиқотлар эълон қилган. Унинг Абдулла Қаҳҳорга бағишланган мақоласи адабиёт аҳли ўртасида яхши маънодаги шов-шувларга сабаб бўлгани, Ўзбекистон Қаҳрамони, атоқли адабиётшунос Озод Шарафиддинов матбуотда Иброҳим Ҳаққулга очиқ хат ёзиб, унинг қарашларини эътироф этгани кўпчиликка аён. Тахминан 2000-йиллар эди, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида олимнинг Ўзбекистон Халқ шоири Рауф Парфи ижодига доир мақоласи чоп этилди. Мақолада шоир ҳаётий ва ижодий концепциясининг моҳияти очиб берилган, тагматнда образли тарзда, киноялар замирида унга бўлган муносабатнинг нораво экани ҳаққоний ифодаланган эди. Ушбу мақола ҳақида адабиёт аҳли ўртасида илиқ фикрлар, самимий эътирофлар бўлганига гувоҳмиз.
Қарийб уч ярим йил давомида “Тафаккур” журнали бош муҳаррири ўринбосари бўлиб ишлаганман. Ўзбекистон Халқ ёзувчиси Эркин Аъзамнинг таҳрир мактабини ўтаганман. Ҳаётимдаги унутилмас дамлар бўлган ўша йилларда журналнинг деярли ҳар сонида Иброҳим Ҳаққулнинг мақолаларини қўлёзма ҳолида ўқиганман. Таҳрир жараёнида олимнинг баъзи фикрларига қўшилмаган бўлишим мумкин. Айрим қарашларига эътирозим бўлгани ҳам рост. Бироқ бу мақолаларда, кимгадир ёқиши ёки ёқмаслигидан қатъи назар, янги фикр бор эди, ўзига хос қарашлар илгари сурилган бўларди. Илм одами учун бу – муҳим фазилат. Фикрсизлик, қарашларнинг якранглиги, муаяйн қолиплар доирасидан чиқа олмаслик – тафаккурни сўндирадиган, олимнинг қанотини қайирадиган, илмни тараққиётга эмас, таназзулга олиб келадиган омиллар. Шу маънода, Иброҳим Ҳаққулнинг илмда ўзига хос ўрни борлигини, адабиётшунослик ривожидаги ҳиссасини эътироф этмаслик мумкин эмас.
2012 йили Иброҳим Ҳаққул ва яна бир қанча адабиётшунослар билан Туркиянинг Истанбул шаҳрида ҳазрат Алишер Навоий ижодий меросининг умумтуркий адабиёт тараққиётидаги ўрнига бағишланган халқаро конференцияда қатнашиб келдик. Конференцияда қўшни Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистондан ташқари, Озарбайжон, Эрон, Афғонистон, Кавказорти ва Шарқий Туркистондан тортиб, Германия, Франция каби Европа давлатларидан ҳам ҳазрат Алишер Навоий ижоди билан шуғулланадиган олимлар иштирок этди. Анжуман давомида турфа хил фикрлар, бир-биридан фарқли қарашлар ўртага ташланди, мунозара-мубоҳаса қизғин тус олди. Ўша конференцияда ўзбек адабиётшунослиги, хусусан навоийшунослиги эришган ютуқлар нақадар салмоқли эканини хорижлик мутахассислар ҳам якдил эътироф этдилар. Илмий мунозараларда энг фаол қатнашган Иброҳим Ҳаққул бўлгани, уни чет эллик навоийшунослар нечоғлик ҳурмат қилиши, айниқса, яққол сезилди.
Иброҳим Ҳаққул бир неча фан докторлари, кўплаб фан номзодлари етиштирган олим. Шогирдлари орасида ўзбек мумтоз адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ишига муносиб ҳисса қўшаётган Нодирхон Ҳасан, Гулноз Халлиева, тасаввуф адабиётини тадқиқ қилишда катта эътироф қозонган Сайфиддин Рафиддинов каби олимларнинг борлиги адабиётшуносларнинг янги навқирон авлодини тарбиялаш ишига ҳам олим муносиб ҳисса қўшаётганидан далолат беради.
Мамлакатимизнинг Бухоро, Хива, Навоий, Қўқон каби тарихий шаҳарларида ўтказилган халқаро, республика миқёсидаги илмий анжуманларда Иброҳим Ҳаққул билан бирга иштирок этишимга тўғри келган. У ўзининг ҳароратли, илмий асоси пухта нутқлари билан мазкур анжуманларга ўзига хос шукуҳ бағишлаганига гувоҳман. Бугина эмас. Ўша ҳудудлардаги кўплаб ёш мутахассислар Иброҳим Ҳаққул атрофида жамланиши, унинг суҳбатини олишга иштиёқ билдириши олимнинг навқирон авлод орасидаги эътирофи ҳануз баланд эканидан далолат беради. Бунга ҳавас қилиш керак.
Таниқли адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул етмиш ёшни қаршилаяпти, деган гап-сўзлар қулоққа чалинади. Гарчи етмиш ёш олим учун айни камолот палласи, фикрлар қаймоқ боғлаган, ҳаётий, илмий хулосалар қатъийлашган, илмда салмоқли ютуқларга эришилган давр бўлса-да, бунга ишонгим келмайди. Чунки Иброҳим аканинг тик қомати, юрганда қадамидан ўт чақнаши, илмий анжуманлардаги, диссертация ҳимояларидаги нутқларининг оташинлиги уни нисбатан ёшроқ баҳолаш мумкинлигига далил бўла олади. Илмнинг навқирон даврига қадам босган ҳурматли адабиётшунос олим яна узоқ йиллар янгидан янги тадқиқотлар яратиб, шогирдлар етиштириб, адабиётшунослигимиз равнақига муносиб ҳисса қўшиб юришини тилаган бўлар эдим.

28 MART — TANIQLI ADABIYOTSHUNOS OLIM IBROHIM HAQQUL 70 YOSHGA TOʻLDI

Ibrohim Haqqul asarlarini toʻliq oʻqiyman. U kishi Navoiy ijodi haqida ham joʻshib, bugungi hayotga bevosita bogʻlab yozish boʻyicha biz tengi navoiyshunoslarni oʻziga xos tarzda ijodga chorlab turadilar. Chunki mening bir orzuim bor: Navoiy haqida yozilgan narsa xuddi bugungi adabiyot va hozirgi hayot toʻgʻrisida bitilgan adabiy tanqid namunasi kabi zoʻr qiziqish bilan oʻqilishi kerak. Shunday oʻqilmayotgan boʻlsa, ayb – Navoiyda emas, navoiyshunosda. Buning uchun ulugʻ shoir ijodini hozirgi zamon kishisi didiga moslab, hayotga bevosita bogʻlab tahlil etish – shart…

Sultonmurod OLIM
OLIMLIK: MAQSAD VA MOHIYAT

Taniqli adabiyotshunos Ibrohim Haqqul bilan bir gazeta tahririyatidan chiqqanmiz.
Oʻtgan asrning 60-yillari oʻrtalarida Shofirkon ham kamina tugʻilib oʻsgan Vobkent tumani tarkibida edi. Tumanning hamma tashkilotlari Vobkentda, faqat gazeta tahririyati Shofirkonda joylashgan edi. Albatta, bunga Shofirkonda tappa-tayyor bino, yonida bosmaxonasi borligi asos boʻlgan boʻlishi kerak. Lekin shu tahririyatda Vobkent “zonasi”dan birgina xodim – masʼul kotib Saidjon Rajabovgina ishlar edilar. Qolgan xodimlarning hammasi shofirkonlik edi.
1967 yildan shu gazetada maqolalarim bosila boshlagan. 7-sinfda oʻqib yurganimda bir gal tahririyatga kirib borganman ham.
1969 yilning boshidan Shofirkon tumani ajralib chiqdi. Lekin oʻsha yilning birinchi yarmida ikki tuman uchun bir gazeta (“Paxta uchun kurash”) chiqib turgan. 1 iyuldan yangi “Shofirkon haqiqati” gazetasining 1-soni bosildi. Vobkent tumani gazetasining esa navbatdagi soni chiqdi. Lekin amalda Vobkentda yangi tahririyat tashkil topdi, yangi bosmaxona ishga tushirildi. 8-sinfni bitirganlik toʻgʻrisidagi shahodatnoma bilan oʻshanda yozgi taʼtil mahali ana shu gazeta tahririyatida maosh olib ishlaganman.
Tahririyatimizga “Shofirkon haqiqati”ning barcha sonlari kelib turar edi. Gazetaning hamma xodimlarini maqolalari orqali yaxshi tanir edim. 1970 yildan boʻlsa kerak, ana shu qoʻshni gazetada “I.Haqqulov” degan familiya paydo boʻldi. Paydo boʻlganda ham, eng faol xodim sifatida u har sonda bir emas, bir nechtadan materiali bilan qatnasha boshladi.
Yana bir sirni aytmasam, boʻlmas: Vobkent gazetasi tahririyatining ham yarmidan koʻp xodimlari Shofirkondan kelib ishlar edi. Ular “kelajagi porloq” bu hamkasblarining isteʼdodini taʼriflashar edi.
1973 yili hozirgi Oʻzbekiston milliy universitetining Jurnalistika fakulteti 2-bosqichini bitirib, uch haftalik amaliyot oʻtash uchun oʻzimizning tumanimiz gazetasi tahririyatiga bordim. Ustozim, muharrir (rahmatli) Saidjon Rajabov shartta vaqtinchalik shartnoma bilan shtatga olib, ikki oy maosh toʻlab ishlatdilar. “Shofirkon haqiqati”da “I.Haqqulov” familiyasi koʻrinmay qoldi. “Toshkentga aspiranturaga ketgan, “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasi yozyapti”, – deyishdi hamkasblar.
1975 yilning iyun oyida “Buxoro haqiqati” gazetasining Agitatsiya va propaganda boʻlimida amaliyot oʻtadim. Kaminaga katta muxbir (rahmatli) Normurod Ramazonov amaliyot rahbari etib belgilandilar (Keyin yana oʻsha yilning sentabr – noyabr oylarida Sanoat boʻlimida maosh olib ham ishladim). Normurod aka Ibrohim Haqqulov bilan bir qishloqdan – Talijadan ekanlar.
– Ibrohim Toshkent ketib, toʻgʻri qildi, mana, yaqinda yoqlaydi. Men ham mavzu olgan edim. Viloyatda gazeta tahririyatida ishlashni koʻrib turibsiz, oʻzingdan ortmay qolasan bu yerda, – dedilar. – Ilmiy ish qilmoqchi boʻlsangiz, kelib yurmang, – deb ham qoʻshib qoʻydilar (Keyinchalik oʻgʻillariga ham shunday maslahat bergan boʻlsalar kerak, mana, hozir Nodir Ramazonov – adabiyotshunos, dissertatsiyasini himoya qilish arafasida, Toshkentda ishlaydi).
Taqdir universitet diplomini olgandan keyin Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining hozirgi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori institutining atoqli navoiyshunos Abduqodir Hayitmetov boshqarayotgan Oʻzbek mumtoz adabiyoti tarixi boʻlimida (Ochigʻi, bu boʻlim oʻsha paytda “Oktyabrgacha boʻlgan oʻzbek klassik adabiyoti tarixi” deb nomlanar edi) ish boshlashni taqozo etdi. Institutda yosh mutaxassislarning bari avval laborantlikka qabul qilinar edi.
Bir kuni yoshi bizdan uch-toʻrt yosh katta bir aka boʻlimimizga:
– Qani, yangi filologiya fanlari laboranti bilan tanishib qoʻyaylik qani, – deb kirib keldilar.
Tanishdik. Follkor boʻlimining “filologiya fanlari katta laboranti” Asqar Musaqulov ekanlar.
Oʻzbek bilan oʻzbekning tanishuvi nimadan boshlanadi? Albatta, viloyat surishtirishdan. Buxorolik ekanimni bilib:
– Yuring, sizni bir zoʻr hamyurtingiz bilan tanishtirib qoʻyaman, – dedilar. Yetaklashib koridorning narigi chetrogʻidagi Folklor boʻlimiga bordik. Tanishdik. Bu Ibrohim Haqqul akamiz bilan ilk koʻrishuvimiz edi. Lekin oʻshanda, bilmadim, nima xalaqit qilgan, ishqilib, aka haqlarida anchagina maʼlumotga ega ekanligim, bir gazeta tahririyatidan chiqqanligimiz, u kishini tanigan koʻp qalamkashlarni bilishim, nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlaganlarida “Shofirkon haqiqati”da bir sahifami-ikki sahifami materiallar berilganidan ham xabarim borligini ayta olmadim.
Keyinroq aka ham bizning boʻlimga ishga oʻtdilar. Boʻlimimiz uchun hozirgi Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Rayosati binosining birinchi qavatidan birgina xona ajratilgan edi. Stol yetishmas edi. Yaxshi ham, katta ilmiy xodimlar haftasiga uch kungina peshindan keyin ishga kelar edi. Chorshanba majlislar kuni boʻlgani uchun odam koʻpayib ketar edi. Ibrohim aka, yana bir laborant va kamina – uch kishi qariybki yelkama-yelka oʻtirib, bir-biriga taqab qoʻyilgan ikki stoldan foydalanar edik.
Shoʻro davlati bahor, yoz va kuz oylari byudjetdan maosh oladigan idoralar xodimlarini qishloq xoʻjaligi ishlariga ayovsiz jalb qilar edi. Har bir yomon narsaning yaxshi tarafi ham boʻladi, albatta. Ochigʻini aytganda, Institutimizning hozir oʻzbek filologiyasi rivojiga sezilarli hissa qoʻshib ulgurgan koʻp-koʻp xodimlari ana oʻsha dalalardagi yigʻim-terimlar mahallaridagi jonli bahs-munozaralar, tortishuvlar, ilmiy munoqashalarda “pishgan” desam, lof boʻlmas.
Hamma filolog boʻlgani bilan, har kimning sohasi – har xil. Kimdir – adabiyotchi, kimdir – tilchi, degandek. Adabiyotshunoslikning ham yoʻnalishi – koʻp, tilshunoslikning ham. Bundan tashqari, har kim muayyan bir mavzu ustida ilmiy tadqiqot olib boryapti. Har kimning oʻqigan kitoblari – boshqa-boshqa, anglagan haqiqatlari, kelgan xulosalari – har xil.
Endi oʻylasam, biz oʻzimiz bilgan-bilmagan holda bir-birimizning bilimlarimizdan bahra olar edik.
Koʻp yillar “Tafakkur” jurnali tahririyatida ishlashga toʻgʻri keldi. Bu dargohda Ibrohim aka bilan yana “uchrashdik”.
Mamlakatimizda matbuot nashrlari oy sayin, hatto, hafta sayin koʻpayib borayotgan bir zamonda “Tafakkur” ana shu turfa matbuot ummonida gʻarq boʻlib ketmadi, aksincha, sonma-son ulgʻayib, Oʻzbekistonimizning yetakchi nashrlari qatoridan mustahkam oʻrin egalladi.
Albatta, hozirgi zamonda maʼnaviy-maʼrifiy yoʻnalishdagi ogʻir-vazmin nashrni keng ommaga maʼqul qilmoq oson ish emas. Sirtdan qaraganda, murakkab ijtimoiy-falsafiy mazmundagi maqolalarning muxlis-shinavandalari ham – kamdek. Lekin ana shu “zerikarli” matnlar ham soddaroq badiiy uslub va tushunarli tilda bayon qilinsa, har qanday ommabop materialdan koʻra maroqliroq oʻqiladi. Jamoatchilik orasida: “Tafakkur”bop maqola”, “Bunday material faqat “Tafakkur”da chop etilishi mumkin”, “Hali “Tafakkur”da bosiladigan darajaga yetmabdi”, – degandek gaplar paydo boʻldiki, buni biz jurnalimizning oʻziga xos eʼtirofi deb bilamiz.
“Tafakkur” bilan barobar-baqamti, tabiiyki, mualliflarimiz, tahririyatimizda ter toʻkkan faollarimiz ham oʻsdi, ulgʻaydi. Ibrohim Haqqul haqli ravishda jurnalning eng faol mualliflaridan biriga aylandilar. Bu nashrda akaning koʻp va xoʻb maqolalari bosilgan. Ochigʻini tan olib aytish kerakki, mamlakatimizning bu eng baobroʻy ijtimoiy-falsafiy, maʼnaviy-maʼrifiy jurnalida tez-tez chiqib turish hammaga ham nasib etavermaydi.
Bir kuni Ibrohim akaning maqolalarini nashrga tayyorlash asnosida bosh muharririmiz Erkin Aʼzam material haqida fikr soʻradilar:
– Zoʻr! – dedim. – “Tafakkur”bop!
– Bilasiz-a? – dedilar.
– Biz bir-birimizning navoiyshunoslikda nimaga erishganimiz-u, nimaga erisholmaganimizni juda yaxshi bilsak kerak, – dedim kamtarlik qilib oʻtirmay.
Chindan ham, bugun Ibrohim Haqqulni oʻqimay turib navoiyshunos boʻlish mumkin emas. Shuning uchun 2008 yili “Maʼnaviyat” nashriyoti oʻzbek, rus va ingliz tillarida chop etgan “Bayramlarimiz” degan kitobda ustozlar haqida gap ketganda, jumladan, shunday deb yozgan ekanman: “Ibrohim Haqqul asarlarini toʻliq oʻqiyman. U kishi Navoiy ijodi haqida ham joʻshib, bugungi hayotga bevosita bogʻlab yozish boʻyicha biz tengi navoiyshunoslarni oʻziga xos tarzda ijodga chorlab turadilar. Chunki mening bir orzuim bor: Navoiy haqida yozilgan narsa xuddi bugungi adabiyot va hozirgi hayot toʻgʻrisida bitilgan adabiy tanqid namunasi kabi zoʻr qiziqish bilan oʻqilishi kerak. Shunday oʻqilmayotgan boʻlsa, ayb – Navoiyda emas, navoiyshunosda. Buning uchun ulugʻ shoir ijodini hozirgi zamon kishisi didiga moslab, hayotga bevosita bogʻlab tahlil etish – shart”.
Biz tengilar ilmiy tadqiqot sohasiga kirib kelgan oʻtgan asrning 70-yillari oʻrtalaridagi ahvol shunday ediki, nazarimda matbuotda Navoiy haqida yozilgan maqolalar koʻpchilik omma tarafidan oʻqilmas edi. Lekin, bordi-yu, zamondosh bir shoir, yozuvchi yoki dramaturg haqida yozsangiz, xayolimda hamma oʻqirdi. Bundan faqat akademik Vohid Zohidovning yozganlari mustasno edi. Chunki u kishi Navoiy haqida oʻzgacha bir pafos bilan yozar edilar. Tadqiqotchi-publitsist edilar. Masalani ijtimoiy-siyosiy qilib qoʻya olar edilar. Davrga, uning talablariga moslar edilar. Afsuski, shuncha jozibasi, joʻshqinligi, pafosining mohiyatida markscha-lenincha siyosatni, kommunistik mafkurani haddi aʼlosida qoʻllab-quvvatlash, Navoiyni, uning asarlarini qanday qilib boʻlmasin yangi zamonga “moslab” tushuntirish ilinji yotar edi…
Ibrohim aka ham Navoiy va boshqa mumtoz shoirlar hayoti va ijodi haqida kuchli pafos bilan yoza boshladilar. Lekin bu pafos maqsad-muddaosi, boshqacha aytganda, mafkurasi jihatidan Vohid Zohidov pafosidan butunlay farq qilar, tamoman teskari pozitsiyada edi. Bu yosh navoiyshunos ulugʻ shoir va mutafakkirning dardiga zamon dardlaridan, hukmron partiya yoki mustamlakachi davlat emas, balki har taraflama mustamlaka azobini chekayotgan xalq manfaatlaridan kelib chiqib yondashdilar. Bu maqolalar navoiyshunoslarning “anʼanaviy” chiqishlariga unchalik oʻxshamas edi. Ularda kuchli pafos, joʻshqinlik, hayot, uning muammolari, chigalliklari bilan bogʻliqlik ustunlik qila boshladi.
Bugun bor gapni boricha aytishimiz kerak. Shoʻro davrining oxirgi ikki oʻn yilligida, yaʼni 70 – 80-yillarda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Odil Yoqubov va boshqalar avlodidan keyingi yangi millatparvar, ozodlikparvar avlod adabiyot maydonida boʻy koʻrsatdi. Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Erkin Aʼzam, Usmon Azim, Ibrohim Haqqul, Xurshid Davron, Ahmad Aʼzam va boshqa maslakdoshlar zimdan erk va ozodlik, yaʼni mustaqillik gʻoyasi yalovbardorlari boʻlib chiqdi. Ibrohim aka shu guruhning asosiy adabiy tanqidchisi edilar.
Bu olimni, nazarimda, adabiyotning ijtimoiy mohiyati, qalamkashning maqsad-muddaosi, shaxsi, uning hayotga, zamonasiga bevosita munosabati birlamchi darajada qiziqtiradi. Faqat Navoiy yo Bobur emas, Ahmad Donish, Sadriddin Ayniy va boshqalar hayoti va ijodiga ham ana aynan shunday rakursdan turib yondashadi.
Tadqiqotchi bir joyda tepsinib qolmasligi kerak. Tor bir mavzular doirasida oʻralashib yurish ham adabiyotshunosni siqib qoʻyishi mumkin. Ibrohim akada mavzular kengligi bor. Oʻtgan asrning 70 – 80-yillarida matbuotda hozirgi zamon oʻzbek sheʼriyatining faol tanqidchisi sifatida ham oʻzlarini namoyon etdilar. Keyinchalik Robindranad Takhur, Abdulla Qahhor va boshqalar haqida kuchli maqola-esselar bitdilar.
– Hozirgi zamon adabiyoti tadqiqotchisi sifatida yanada kuchliroq ekan-a, – degan edilar bir mahal atoqli sharqshunos Najmiddin Komilov.
– Ibrohim, unga oʻxshagan ayrim mumtoz adabiyot mutaxassislarining kuchli tomoni shundaki, hozirgi adabiyot, folklor, hatto, til haqida ham yaxshi yoza oladi, – degan edilar akademik Toʻra Mirzayev.
Bular shunchaki eʼtiroflar emas.
XX asrda dunyoning koʻp qalamkashlari mashinkada yozishga oʻtdi. Asr oxiriga kelib, kompyuter jonga ora kirdi. Lekin, XXI asrning ham qariyb ikki oʻn yilligi oʻtib boryapti hamki, haligacha qoʻlda yozib yurganlar bor. Ibrohim aka esa keyingi paytlar, hatto, internetda ham faollashib qoldilar. Xususan, “Ijtimoiy-siyosiy-maʼnaviy ikkiyuzlamachilik – eng katta kulfatlarning biridir” sarlavhali suhbatlari, “Bahsmi yoki…” sarlavhali va boshqa maqolalari juda mashhur boʻldi. Buni ularni koʻp kishi oʻqiganidan ham bilib olsa boʻladi.
Ilm ravnaqini har kim har xil tushunadi. Kimdir uni yaxshi ilmiy asarlar yaratish orqali, birov esa soxta ilmpazlikka qarshi murosasiz kurash yoʻli bilan, yana boshqasi bahs-munozara usulini kuchaytirish natijasida rivojlantirishni birlamchi deb biladi.
Ustoz Gʻaybulla as-Salomda shuning dastlabki ikkitasi ustuvor edi. Ustoz Najmiddin Komilov bu yoʻllarning faqatgina birinchisini mahkam tutgan edilar. Nazarimda, Ibrohim akada uchalasi ham bor. Eng muhimi, bu kishida, umuman, mavjud voqelikka, demakki, jamiyatga, zamonaga, uning adabiyotiga, ilmiga tanqidiy munosabat – kuchli.
“Bahs, munozara va xolis tanqid qadim-qadim davrlardan buyon ilm-fan rivoji uchun xizmat qilib kelgan. Hozir ham shunday. Umuman, ilmning taqdiri va olimlik kamolini oʻzaro fikr almashuv hamda tom maʼnodagi tanqidiy munosabatsiz tasavvur etish mumkin emas. Bahs kimning kimligini koʻrsatuvchi bir koʻzgu, bahs va munozarada “qozonda bori” “choʻmich”ga chiqadi. Shuning uchun ham yuksak saviyadagi bahs, begʻaraz tanqid yoshlarni fikrlashga, oʻziga ishonchning ortishiga ragʻbatlantiradi”, – deb yozadilar olim internetda eʼlon qilingan “Bahsmi yoki…” maqolalarida.
Shuning uchun akaning oʻzlari bahs-munozaradan aslo chekinmaydilar, qaytmaydilar.
Tushunishimcha, Ibrohim Haqqul degan olim nazdida adabiyot – millatning vijdoni, ori, nomusi, adolati, insofi, haqiqati va hokazo… butun borligʻi. Badiiy soʻz hamma vaqt xalq manfaatini himoya qilishi, shundan kelib chiqib ish koʻrishi kerak. Aks holda, qalamkash yolgʻon soʻzlashga, xalqni, jamiyatni, davlatni, eng avvalo, oʻzini aldashga oʻtadi. Adabiyotshunos olim masʼuliyati ham bundan zarracha kam emas. Uning maqsad-muddaosi, hayotining mohiyatida ham ana shunday katta gʻoya yotishi zarur.

Juma HAMROYEV,Shavkat HASANOV
SOʻZ SHUKUHIGA EHTIROM VA EʼTIQOD

Ibrohim Haqqul badiiy asarni uning muallifidan ayri tasavvur etmaydi. Aksariyat tadqiqotlarida muallif shaxsiyatidan kelib chiqib badiiy asarga, badiiy asardan muallif shaxsiyatiga baho beradi, mulohaza yuritadi, xulosa chiqaradi. Chindan ham davru davronlarning sinoviga bardosh bera oladigan yetuk badiiyat durdonalarini eʼtiqodi mustahkam, tafakkuri teran, shaxsiyati yirik ijodkorlargina yarata oladi. Shu bois Ibrohim Haqqul tadqiqotlarida Mansur Halloj, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, Zahriddin Bobur, Mashrab, Robindranat Tagor, Sadriddin Ayniy, Abdulla Qahhor, Oybek, Abdulla Oripov, Shavkat Rahmon va yana oʻnlab ijodkorlarning asarlarida ularning shaxsiyati va ijodi quyma yaxlitlik kasb etganligini taʼkidlaydi. Fikrimizni asoslash uchun Ibrohim Haqqulning “Abdulla Qahhor jasorati” essesidan bir misol keltiramiz: “Maʼlumki, hamma yozuvchining ham kitobini maroq bilan yayrab oʻqib boʻlmaydi. Qaysi bir ijodkor asarlarini anglab, suyub oʻqiy olsangiz, muallif shaxsiga ham befarq boʻlolmaysiz. Did va saviyasi baland kitobxonni oʻziga rom eta bilgan ijodkor borki, hech istisnosiz, barchasining shaxsiyati oʻziga xos va betakrordir. Badiiy ijoddagi “magnit maydoni”, eng avvalo – butun shaxsiyat. Bir bogʻlandingizmi – ajralolmaysiz undan. Ishondingizmi – ishonchingiz oqlanaveradi. Bunday yozuvchining har yangi asaridan uning shaxsiyatiga xos fazilat va xususiyatlarni kashf etaverasiz”.
Ibrohim Haqqulning turli ilmiy janrlarda yozgan ishlari orasida shunchaki, nomigagina, yoʻl-yoʻlakay yozilganlari uchramaydi. Ularning barchasida yetuk adabiyotshunosning adabiyotga boʻlgan chinakam eʼtiqodi, ehtiromi, samimiyati, teran tafakkuri jilolanib turadi. Bularni maroq bilan oʻqiysizu adabiyot haqida yozish oson emasligini anglab qolasiz. Tom maʼnodagi ijodkorlarni HAR NARSAni yozaverishdan asraydigan ichki bir javobgarlik hissi bor, bu soʻz oldidagi, auditoriya oldidagi masʼullik boʻlsa kerak. Qaysi janrda boʻlishidan qatʼi nazar, Ibrohim Haqqul asarlarining barchasida tanlab olingan tadqiqot obyekti, asos boʻlgan material hayot, tarix, din, falsafa, sanʼat, psixologiya hamda mantiqiy qarashlar bilan uzviy bogʻliqlikda oʻrganiladi. Oʻy-mushohada, fikr-xayolot, munozara, qiyoslash, intuitsiya, taassurot, fakt, faraz, dalil kabi vositalar bilan badiiyat mohiyatiga kirib borish Ibrohim Haqqul ilmiy asarlarini badiiyatga, aniqrogʻi, essega yaqinlashtirgan omillardir. Misol uchun Ibrohim Haqqulning Jamol Kamol saylanmasiga yozgan soʻzboshisidagi ayrim oʻrinlarni koʻrib chiqamiz:
“Shoirning ichidagi yurti – aslida ana shu yurt. Koʻzga koʻrinmas ana shu botiniy oʻlkada chin shoir nafsdan qalbga, qalbdan latiflikka, undan ruhga, ruhdan Haqqa hijrat qiladi. Va bunday shoir tilning emas – dilning, cheklanish va torlikning emas – kenglik va soʻngsizlikning quli, shaydosi boʻlib yashaydi. Mana shunda koʻngil – olamga, olam koʻngilga eshik ochadi. Soʻzni ilhom, tuygʻuni zavq, fikrni dard boshqaradi”.
Oʻsha maqoladan yana bir koʻchirma keltiramiz: “Yolgʻon koʻkdan guvillab toʻkilmaydi, zaminda gurkirab oʻsadi. Zero, yolgʻon va riyoning “tuprogʻi” inson – u birgina mana shu joyda tomir yozadi, ulgʻayadi va hosil beradi. Boshqa koʻkaradigan bogʻi, chorbogʻi yoʻq uning. Jonzotlar orasida yolgʻiz insongina yolgʻonni haqiqat, haqiqatni esa yolgʻon deya bayon aylay oladi. Aslida, haqiqat va yolgʻon oʻyinlari degan oʻyin yoxud, talashuv yoʻq. Hamma-hammasi odam nafsi va manfaatidan tugʻilgan ziddiyat, olishuv va qahru gʻazabdir”.
Adabiyotshunos asarlaridagi bunday teran mushohadalar, adabiy oʻylar 2009 yilda Ergash Ochilov tomonidan toʻplanib, “Mushohada yogʻdusi” nomi ostida chop etilgan edi. Salkam 400 betlik mazkur kitobda olimning barcha asarlari toʻliq qamrab olinmagan, zotan qamrab olish ham dushvor. Sababi koʻpgina maqolalari boshdan-oxir ana shunday adabiy oʻylar va mushohadalardan iborat. Olimning sheʼrni tahlil qilish uslubi tamoman boshqacha, oʻziga xos, shoirona taxayyulot va izhori dil tarziga mos. Goʻyoki bu talqinlarda shoir ruhiyatining rangin va serjilo manzaralari soʻz vositasida chizilgandek. Bu xususiyat uning “Sheʼriyat – ruhiy munosabat” asaridan soʻng yanada konkretlashdi, sayqal topdi.
Ibrohim Haqqulning adabiyotshunoslikdagi muhim xizmatlaridan biri shundaki, u badiiy asar talqinini badiiy-falsafiy ifoda yoʻriqlariga yaqinlashtirdi.
Alisher Navoiy ijodi olim tadqiqotlarida bosh mavzu sanaladi. Salkam qirq yildan buyon ushbu mavzuga qayta-qayta, takror-takror murojaat qiladi. Har gal Navoiy dahosining muayyan bir qirrasini kashf etadi, mutafakkir shoir erishgan yutuqlar sir-asrorlarini yangicha talqin va tahlilga tortadi. “Kamol et kasbkim…”, “Zanjirband sher qoshida”, “Navoiyga qaytish” kabi toʻplamlari turli yillarda yozilgan boʻlsa-da, toʻlasincha Navoiy ijodi poetikasi masalalarini oʻrganishga qaratilgan. Shunisi eʼtiborliki, yana oʻnlab adabiy-tanqidiy kitoblarida turli davrda yashagan ijodkorlar asarlari tahlil qilinsa-da, ularda Alisher Navoiy badiiyati kompozitsion markaz vazifasini oʻtaydi: birlariga Navoiyning ustozlari, birlariga izdoshlari sifatida qaraladi.
Oʻtgan asrning 70–80-yillari maktab darsliklarida hazrat Navoiyning “Gʻurbatda gʻarib shodmon boʻlmas emish” deb boshlanuvchi ruboiysi oʻta joʻn talqin qilinardi: emishki, oʻzga yurtda musofir boʻlib yurgan kishi shodmon boʻlmas qabilida. Tabiiyki, biz oʻquvchilar ham asar mazmunini shu tarzda qabul qilardik. Mustaqillik arafasida Ibrohim Haqqulning mazkur ruboiy tahliliga bagʻishlangan mazmundor maqolasi eʼlon qilindi. Unda asarning maʼno qatlamlari, muallifning ilgari surgan poetik gʻoyasi tasavvuf taʼlimoti nuqtai nazaridan juda zukkolik bilan tahlil qilingan va chindan ham bu talqinda hazrat Navoiyning mutafakkir shoir ekanligi ilmiy asosini topgan edi.
Ibrohim Haqqulgacha boʻlgan adabiyotshunoslikda tasavvuf toʻgʻrisida deyarli maʼlumot berilmasdi. Navoiy ijodini oʻrganish ham davr mafkurasiga muvofiq yuzakiroq edi, sosrealizmga “yot” hisoblangan boblar qisqartirib nashr etilar, tahlilda umumiy mulohazalar va yakranglik ustunlik qilardi. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, adabiyotshunos asarlari bilan tasavvuf taʼlimoti orqali mumtoz sheʼriyat tahliliga yoʻl ochdi.
Mumtoz adabiyot bilan zamonaviy adabiyot oʻrtasida xitoy devori tiklanmagan boʻlsa-da, negadir ularni ikkiga boʻlib oʻrganish ancha yillar davom etdi. Mumtoz adabiyot va hozirgi adabiyot mutaxassislari ham “oʻz tomorqalarida dehqonchilik qilib”, narigi “hududga” deyarli oʻtishmasdi. Bu boʻlinishning ildizlari oktabr inqilobidan keyingi davr voqeligiga borib taqaladi. Chindan ham boʻlinish yuz berdi: mumtoz adabiyot qahramoni oʻz nafsiga qarshi kurashgan boʻlsa, yangi adabiyot qahramoni birovlarga qarshi kurashga otlandi. Sanoqli shoirlargina mumtoz mohiyatni saqlab qolishga erishdilar. Umuman, adabiyot inson va iloh munosabatlari asosiga qurilar ekan, koʻngil kechinmalari va erkiga ixtisoslashgan ekan, uni “kechagi” va “bugungi”, “gʻarbona” yo “sharqona” deya boʻlishda hech qanday maʼni yoʻq. Yaxshiyam, bugun ana shunday boʻlinishga barham berildi, adabiyotning qachon yaratilsa ham bir butunligi, vazifasi oʻzgarmasligi eʼtirof etildi. Bu borada ham Ibrohim Haqqulning havas qilsa arzugulik xizmatlari bor. Uning maqolalarida Choʻlpon, Oybek, Abdulla Qahhor, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Shavkat Rahmonlar ijodiga tamomila yangicha nigoh bilan, yangicha talqinlar bilan eʼtibor qaratilgan. Misol uchun, “Abdulla Qahhor jasorati” asari oʻzgacha metodologik qarashlarda yozilgan. Unda Abdulla Qahhorning barcha bitiklari – nasri, dramaturgiyasi, adabiy-tanqidiy qarashlari, maktublariga yagona matn sifatida yondashiladi. Kitob – aniq, konkret, moddiy, matn esa unday emas. Yozuvchining butun ijodiy faoliyati, barcha asarlari, yozishmalari, aytganlari va ayta olmaganlari matnni tayin etadi. Qahhorshunoslar koʻp boʻlsa-da, hech kim masalaga bu tarzda yondashmagan edi. Shu bois Ozod Sharafiddinov Ibrohim Haqqulga ochiq xat yoʻllab, “Sizning maqolangiz tufayli yana bir karra ishonch hosil qildim – bugun bizning jamiyatimizda yangi, istiqlol adabiyotshunosligiga ehtiyoj katta. Uning oldida nafaqat mumtoz adabiyot, balki XX asr adabiyotini ham butkul yangidan idrok etish vazifasi turibdi. Faqat bir misol keltiraman. Avvallari biz yozuvchi siymosiga yondashishni bilmas edik, harchand harakat qilmaylik, bizning tasvirimizda yozuvchi pardozlangan, tarashlangan “binoyi qushdek” boʻlib chiqardi…” , deb yozgan edi.
Adabiy tanqidchiligimizda boʻsh, sayoz, saviyasiz asarlarga deyarli eʼtibor berilmaydi. Vaholanki, Erkin Aʼzam taʼbiri bilan aytganda, bunday “ejod” namunalari oʻquvchining didini, saviyasini pasaytirishi hech gap emas. Ibrohim Haqqul tanqidiy ruhdagi chiqishlari, suhbatlari bilan adabiy tanqidchiligimizdagi ana shu kemtikni bir qadar toʻldirib keldi.
Ibrohim Haqqulning 300 dan ziyod maqola, 30 dan ortiq kitobi nashr etildi, ilmning deyarli barcha janrlarida ijod qildi. Biroq kitoblarining aksariyati ilmiy maqolalar, adabiy-tanqidiy maqolalar ruknida eʼlon qilingan. Olimning Ibn Sino, Jaloliddin Rumiy, Farididdin Attor, Adib Sobir, Uvaysiylarga bagʻishlangan va yana oʻnlab maqolalari adabiy-portret janriga muvofiq keladi. Shu kabi boshqa asarlarining janri ham tayin etib chiqilsa, olim ijodi maʼlum bir tizimga solinardi hamda ilmiy-tadqiqot janrlarining nazariy masalalariga ham muayyan aniqliklar kiritilardi.
Eʼtibor berilsa, Ibrohim Haqqulning butun ijodi hazrat Navoiyning “Ne nazmki, oʻtlugʻ koʻngildin chiqordim” eʼtirofiga hamohanglik kasb etadi. Barchasida qalb harorati va samimiyati ilmiy tafakkur mantigʻi bilan uygʻunlashib ketadiki, bu badiiy soʻz shukuhiga boʻlgan ehtirom va eʼtiqoddan tugʻilgan ezgu hosiladir, deb bemalol aytish mumkin.

Sayfiddin RAFIDDINOV
YETMISH YoSh MUBORAK, USTOZ!

Taniqli adabiyotshunos olim, mutarjim va mehribon ustoz Ibrohim Haqqul bu yil 28 mart kuni qutlugʻ yetmish yoshga toʻladi.
Ibrohim Haqqul 1949 yilning 28 martida Buxoro viloyati Shofirkon tumanida tugʻilgan. Buxoro davlat pedagogika institutini tugatib, 1969–1970 yillarda “Shofirkon haqiqati” gazetasida ishlagan. Adabiyotshunoslikka boʻlgan qiziqish va olim boʻlish istagi uni OʻzR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot instituti (sobiq A.S.Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti)ga yetaklagan. Hozirga qadar I.Haqqul ana shu ilm dargohida faoliyat yuritib kelmoqda. Shu yerda avval fan nomzodi, soʻngra filologiya fanlari doktori ilmiy unvoniga ega boʻlgan. Ustozning barcha tadqiqotlari, adabiyotshunoslikda erishgan yutuqlari mana shu ilm dargohii bilan bogʻliq, desam xato qilmayman. Bugungi kunda Ibrohim aka institutning mumtoz adabiyoti boʻlimi boshligʻi sifatida faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Ayni damlarda ham qizgʻin ijod pallasida.
Bunday olib qaraganda, yetmish yosh ham aslida bir zumda oʻtib ketadi. Ammo gap yoshda emas, gap umrning salmogʻida, aziz umrni qanday va qanaqa sarf etganlikda. Nazarimda, Alloh bergan isteʼdoddan va vaqt degan noyob neʼmatdan unumli foydalangan insonlar maʼlum maʼnoda baxtlidirlar. Bunday insonlar odatda umr va yashash mohiyatini his qilib yashaydilar va oʻz sohalarida yuksak choʻqqilarga erishadilar.
1987 yili Samarqand davlat universiteti oʻzbek va tojik filologiyasi fakultetiga Davlat komissiyasi raisi boʻlib borgan rahmatlik akademik Matyoqub Qoʻshjonov mening baholarim va diplom ishim bilan tanishgach, oʻzi ishlagan dargoh – Toshkentga, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti (hozirgi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori isntituti)ga ishga taklif qildi. Oʻshanda marhum navoiyshunos olim A.Hayitmetov boshqarib turgan mumtoz adabiyot tarixi boʻlimiga laborant boʻlib ishga kirganman va Ibrohim aka bilan yaqindan tanishganman. Oʻsha tanishgan kunimizoq menga “Badiiy soʻz shukuhi” (1987) kitobiga dastxat yozib berganlar. Shu kitobni qachon qoʻlga olsam, Ibrohim akani-yu, oʻzimning yoshligimni eslayman…
Men ustoz Ibrohim Haqqulning birinchi shogirdi va birinchi aspiranti sifatida u kishidan juda koʻp narsa oʻrgandim. Dastlabki uchrashuvimizni shirin bir xotira sifatida hamon eslayman. Men u kishiga sheʼriy mashqlarimni koʻrsatganman va sheʼru shoirlik haqida suhbatlashganmiz. Mendan yaxshi shoir chiqmasligini u kishi sezgan shekilli, menga mumtoz adabiyot bilan qattiq shugʻullanishim kerakligini, ilm, tadqiqot degani zahmatli bir ish ekanini obdan tushuntirgan. Oʻshanda Ibrohim akaga ijod bilan shugʻullanganim, arab va fors tilini bilganim hamda qoʻlyozmani yaxshi oʻqiyolganim juda maʼqul kelgan va iliq soʻzlar aytgan. Ammo ustoz soʻzida davom etib: “Yaxshi olim boʻlish uchun bu fazilatlar yetarli emas. Qachonki oʻzingda bor imkoniyatni ishga solib, oʻqigan-bilganlaringni mulohazayu mushohada qilsang, qogʻozga tushira olsang, farosatingni ishlatsang, oʻshanda maqsadga erishasan. Yoʻqsa, boyligidan foydalanishni bilmagan odamga oʻxshab yuraverasan”, – qabilidagi gaplarni taʼkidlab aytgan edi. Bu gaplar bir umr menga asqotgan va meni sergak torttirib kelgan. Vaqt oʻtib bu soʻzlarning haqiqiy maʼnosini idrok etganman…
Keyinchalik mashhur navoiyshunos olim, marhum Abduqodir Hayitmetov bilan maslahatlashib, menga XV asrning birinchi yarmida yashab oʻtgan turkigoʻy shoir “Atoyining poetik mahorati” ilmiy ish mavzui sifatida topshirildi va Ibrohim aka rahbar qilib tayinlandi. Ana shundan keyin bizning oʻzaro hamkorligimiz boshlandi.
Eslayman: 1990–2000 yillar nomzodlik va doktorlik ishlari tayyor boʻlgandan keyin institutimizning boʻlimlarida qattiq muhokamalar boʻlardi. Chunki u paytlar institutda Izzat Sulton, Matyoqub Qoʻshjonov, Salohiddin Mamajonov, Toʻra Mirzayev, Abduqodir Hayitmetov, Abdurashid Abdugʻafurov, Baxtiyor Nazarov Suyima Gʻaniyeva kabi adabiyotimizning haqiqiy dargʻalari ishlar edilar. Ularning aksari bugun oramizda yoʻq. Alloh rahmatiga olgan boʻlsin!
Bugun shular bilan yonma-yon ishlaganimni, hayot va adabiyot haqidagi fikrlaridan bahramand boʻlganimni eslasam, xoʻrsinib ketaman..
Xullas, mening ham nomzodlik ishim tayyor boʻlgandan keyin boʻlimda muhokama qilindi. Ishim boʻlim boshligʻi A.Hayitmetov domlaga juda yoqqan va muhokama paytida menga tashakkur bildirib, ustozga qarata: “Ibrohimjon, sizga ham katta rahmat. Bizga mana shunday ajoyib bir dissertatsiyani taqdim qildingizlar. Qani endi hamma ustoz va shogirdlar shunday hamkorlik qilsalar”, – deganlari meni juda xursand qilgan. Bunday quvonchli lahzalar inson xotirasidan oʻchmaydi. Rosti, oʻshanda ham oʻzim uchun, ham ustoz uchun quvonganman…
Keyinroq “Qalandariylik va oʻzbek mumtoz adabiyoti rivoji” mavzuidagi doktorlik ishimga ham Ibrohim aka rahbar etib tayinlandi. Bu borada ancha ishlar qildik. Ammo “xirmonni koʻtarish” vaqti choʻzilib ketdi…
Ilmiy rahbar va talabchan ustoz sifatida Ibrohim akaning baʼzi xususiyatlarini alohida taʼkidlab oʻtmoqchiman.
1. Qattiqqoʻl ustoz edilar. Hozir ham shunday. Natijada, uch-toʻrt yilda shogirdlar ilmiy ishlarini muvaffaqiyatli yoqlab ketadilar. Bugungi kunda menda ham shogirdlar bor. Ammo mening tabiatan yumshoq ekanimmi yoki boshqa sabab tufaylimi, ularning ishi choʻzilib ketmoqda. Shunda Ibrohim aka menga tanbeh berib: “Mullo Sayfiddin, shogirdlarga nisbatan jiddiy boʻling, ularning ishi choʻzilib ketmasin, bilasiz-ku, Ahmad Yassaviy “Tariqatda siyosatlik murshid kerak” deb aytganlar. Ustozning siyosati va jiddiy talabi boʻlmasa, shogird ovvorayu sarson boʻladi”, – deya taʼkidlab qoʻyardilar.
2. Ibrohim aka har bir shogirdidan avvalo samimiy boʻlishini talab qiladi. U kishi juda ziyrak inson. Baʼzan koʻzinggga qarab ichingdagini biladi. Soʻzingdan va harakatingdan ishingning qanday ketayotganini sezadi. Oʻzi riyokorlik va munofiqlikni yomon koʻrgani uchun ilm ahlining samimiy boʻlishini xohlaydi. Xususan, shogirdlarni shu koʻyda tarbiyalashga harakat qiladi. Ijodni hech qachon shoir yoki yozuvchi shaxsiyatidan ayri tasavvur qilib boʻlmaydi. “Yurakdagi qogʻozga toʻkiladi” deb bejizga aytishmaydi. Ibrohim aka bir suhbatida Alisher Navoiydek daho sanʼatkorning ham baʼzan “mahrami asror” yoki bir muvofiq sirdosh, hamsuhbat topolmagani haqida gapirib, inson zotining murakkab xilqatligi va tabiatining rang-barangligiga ishora qildi. Shu oʻrinda “dard” tushunchasi haqida bahs boʻldi. Ibrohim aka shunda: “Insondagi samimiyat ham, ijoddagi samimiyat ham aslida ana shu “dard”ga bogʻliq. Inson hatto qobiliyatli boʻlishi ham mumkin, lekin u mansabdor boʻlib, fuqaroning dardini tushunmasa, ijodkor boʻlib, inson qalbidagi alamlarni his qilmasa, bundaylardan insonlarga hech bir naf boʻlmaydi”, – deb kuyundi. Ustoz suhbat asnosida bunday hikmatli soʻzlarni koʻp gapiradi. Bu ham tarbiyaning bir vositasi boʻlsa kerak…
3. Ustozning oʻzi doim kitob mutolaasi bilan band boʻlgani uchun har bir shogirdidan ham koʻp oʻqishni, faqat oʻqish emas, mushohada yuritishni talab qiladi. Agar biror shogirdiga bir mavzuni taklif qilsa, avvalo, shu mavzu bilan aloqador adabiyotlarni jiddiy mutolaa qilishni talab qiladi. Soʻngra badiiy adabiyotni koʻp oʻqishni tavsiya qiladi. Badiiy adabiyot oʻqimagan olimning mushohadasi tor, fikri sayoz va va soʻzlari tumtoq boʻladi, deb aytardi. Hayot falasafasi, inson dardi, har bir millatning oʻzligi, tarixi, madaniyati va sanʼati, har bir soʻz, har bir iboraning salmogʻi va shukuhi aynan xalq ogʻzaki ijodida, badiiy adabiyot bagʻrida jilo topadi, bunga eʼtiborsiz boʻlmanglar, deb doim takrorlaydi.
Ibrohim akaga endigina shogird tushgan kunlarimning birida, ittifoqo, u kishi menga Jek Londonning “Martin Iden”, Robindranat Tagorning “Gourmahon” romani hamda ulkan yozuvchining “adabiyot haqida maqolalar”ini oʻqib chiqishni tavsiya qildi. Tagorning kitoblarini ham berib turdilar. Ustoz tavsiya qilgan kitoblarni oʻqib chiqdim. Ammo bugungi kunga kelib, ustoz nega aynan yuqoridagi asarlarni oʻqishni tavsiya qilganini tushunib, ich-ichimdan tashakkur aytaman…
4. Ibrohim aka ilmda talabchan boʻlsa ham, hayotda koʻngli yumshoq, mulohazali, kechirimli, ayrim gʻalamis niyatli odamlarning yomonligini sezib tursa ham, bagʻrikenglik qilib turadigan inson. Bir kuni tirnoq ostidan kir qidiradigan bir odam haqida gap borganda, ustoz shunday deb javob berdi: “Bunday odamlarga Allohning oʻzi jazo berib qoʻygan. Zotan, yomonga yomonligining oʻzi jazo deydilar. Qolaversa, yomonga yaxshilik qilish ham hammaning qoʻlidan kelmaydi. Loaqal bizlar mard boʻlaylik. Hazrat Ali va Alisher Navoiylar oʻgitiga amal qilib, yomonlikka yaxshilik bilan javob beraylik-chi, nima boʻladi?”
– Ammo Ibrohim aka, – dedim men, – Mavlono Jaloliddin Rumiy taʼbiri bilan aytganda, ahmoqlik qahri ilohiydir. Axmoqdan ruhulloh boʻlgan hazrat Iso ham qochgan ekanlar, bunga nima deysiz?
– Sayfiddin. Xamirturushi, fitrati buzuq odamning yaxshi boʻlganini hech eshitmadim. Hatto ruhoniylik daʼvo qilsa ham, unday odamga ishonmayman. Bu haqda hadisi sharif ham bor-ku. Unday “norasolar suhbati”dan Navoiy bobolarimiz ham zinhor-bazinhor yiroq boʻlishni taʼkidlashgan. Menimcha, shu toʻgʻri yoʻl..
– Menimcha ham shunday boʻlsa kerak, dedim men. Mumtoz shoirlarimizdan Zokirjon Xolmuhammad oʻgʻli Furqat shu maʼnoga ishora qilib yozgan:

Bir nafas ham boʻlmagil bedardlarga hamnishin,
Qayda bir ahli muhabbat boʻlsa anga yor boʻl!

* * *

Navshogird boʻlib, kvartirada yashab yurgan kezlarimda qishloqdan kelgan vrach bir oʻrtogʻim bilan Ibrohim akanikiga – Toshkent traktor zavodi oldidagi uyiga ziyoratga bordik. Suhbat asnosida televizorim yoʻqligini bilib, uylaridagi televizorni olib ket, deya menga hadya qildilar. Biz uni tramvayga ortib, Eski Joʻvaga – kvartiraga olib keldik. Hozirga qadar oʻrtogʻim oʻsha televizorni eslab, ustozing yaxshi odam ekan, deya eslaydi. Rosti, men ham eslayman… Aslida bu ish kichik narsaday tuyular. Lekin baʼzan misqolchalik bir yaxshilik bir umr yodingdan ketmaydi…

* * *

Ustozdan ilm sirlarini oʻrganganim va ayrim jabhalarda hamkorlik qilganim ilmiy faoliyatimdagi eng qimmatli damlardir. Xudoga shukrki, bu hamkorlik hamon davom etayotir. Biz Ibrohim aka bilan birgalikda ilk bor “Boqirgʻon kitobi” hamda “Meʼrojnoma” kitobini soʻzboshi va izohlari bilan birga nashrga tayyorlaganmiz. Bu kitoblar hamkorlik mevasi hamda adabiyotimizdagi ayrim boʻshliqni toʻldirgani bilan menga doim qadrli boʻlib qolaveradi. Ayniqsa, 2011 yil Alisher Navoiy asarlarining oʻn jildlik “Toʻla asarlar toʻplami”ni nashr qilishda yaqindan hamkorlik qildik. Uning besh jildiga ustoz, besh jildiga kamina masʼul muharrir boʻldim. Navoiy asarlarini qoʻlyozmalarga solishtirishda, nashrga tayyorlashda va izohlar yozishda bir-birimizga koʻmakdosh boʻldik. U hozirga qadar eng mukammal nashr boʻlib turibdi. Chunki shoirning yigirma jildlik “Mukammal asarlar toʻplami”dagi yuzlab imloviy va mazmuniy xatolar tuzatilib hamda salmoqli izohlar yozilib, oʻn jildlikka kiritildi. Ammo katta ishda kichik kamchiliklarning oʻtib ketishi tabiiy hol boʻlganidek, bu nashrda ham texnik, imloviy va juzʼiy xatolar oʻtib ketgan. Keyinchalik aynan mana shu xatolarni imkon darajasida oʻn jildlikning lotin imlosidagi nashrida tuzatib berganmiz. Lekin negadir dono “yozar”lar bu haqda hech nima deyishmaydi. Aytishni xohlashmaydi ham. Bir ogʻiz soʻz bilan aytganda, ular xato qilishingni kutib yashayotgan insonlar…
Buni qarangki, Ibrohim akaning muxoliflariga ana shu juzʼiy kamchiliklar qoʻl keldi va oʻn jildlik asarlar bahonasida u kishiga rosa malomat toshlarini otdilar. Matbuot sahifalarida keragicha bong urib yozishdi va hozirgi qadar bu “savobli ish” davom etib kelmoqda. Yuqorida aytganimdek, ulugʻ shoirning oʻn jildlik asarlarini tanqid qilayotganlar xolis va samimiy boʻlganlarida, tanqidni toʻgʻri qabul qilardik. Ammo bu daʼvogarlarning yozganlari faqat I.Haqqulni obroʻsizlantirishga qaratilganini sezib, ularga achinib ketasan. Essiz vaqt va sarf boʻlgan asab! Aslida bu yozganlarning asarlaridan ham yo imloviy, yo mafkuraviy yoki uslubiy jihatdan xato qidirsang, topasan. “Yozagʻonlar” Shoʻrolar davrida tarbiya topgani uchun hech boʻlmasa, mafkuraviy nuqsonlardan xoli emasligi aniq! Buning ustiga, ular fors tilini bilsa ham, arab tilini, din ahkomlarini bilmaydi. Shunday ekan, donolik va mukammallikni daʼvo qilishdan sal uyalish kerak…
Inson feʼli qiziq, ayniqsa, olimlik daʼvo qilganlarniki yanada murakkab… Odatda, ularning hasadchilari va “daholik” daʼvosida yurganlari mingta yaxshi ishni koʻrmaydi, lekin bitta xato oʻtib ketsa, chor atrofga bong uradi. Ey nomard inson! Beayb Parvardigor! Agar sen mard boʻlsang, xatoni aytish bilan birga, qilingan yaxshi ishlarni, oʻzgarishlarni, salmoqli izohlarni, xullas, ozgina boʻlsa ham yangiliklarni ayt! Qani senda vijdon va insof! Qolaversa, hadisi sharifda “Moʻminning aybini yashiringlar, Alloh sizlarni ayblaringizni yashiradi”, deb marhamat qilingan! Bir-birimizga sal adolatli va bagʻrikeng boʻlaylik. Hech birimiz aybu xatodan xoli emasmiz. Masalan, “Toʻla asarlar toʻplami”ning beshinchi jildini tashkil etgan “Devoni Foniy” haqida. Men bu jildni Eron va Dushanbeda chop etilgan nusxalar bilan solishtirib, nashrga tayyorladim. Tojikistonlik birodarlar va yurtimizdagi tojikzabon kishilarning ham bu jilddan bemalol foydalanishlari uchun hozirgi tojik imlosida chop etishga harakat qilib, matnlarni tojik tili va adabiyoti mutaxassislarining ham nazaridan oʻtkazdim va kerakli izohlarni kiritdim. Ayniqsa, 122 ta muammoning yechimini berish uchun matnning zarur joylariga arab imlosidagi soʻzlarni kiritish oson kechmadi. Buni mutaxassislar yaxshi biladi. Aslida, matnni tojikcha imloda berish ham oʻziga xos qiyinchiliklar tugʻdirgan. Xullasi kalom, bu jildga ancha mehnat sarf boʻlgan. Lekin mana sakkiz yil oʻtibdiki, Devoni Foniy haqida biror azamat churq etgani yoʻq?! Nega? Chunki bu kitobni tanqid qilish uchun, avvalo, aqli yetishi, yaxshigina ter toʻkishi va ozroq samimiy boʻlishi kerak. Yoʻq! “qahramon”larga ogʻir ish kerak emas, “Devoni Foniy” ham kerak emas va men ham kerak emasman. Ular nishoniga Ibrohim Haqqul kerak!
Bir kuni mumtoz adabiyot boʻlimida oʻn jildlik va tanqidiy maqolalar haqida boʻlim xodimlari gaplashib turgan edik, gap tanqidchilarning shaxsiy gʻarazlariga va noxolisligiga borib taqaldi. Shunda Ibrohim aka yaxshi javob berdi:
– E mullo Sayfiddin! Biz bu dunyoga odamlarning malomatiga chidash uchun kelganmiz. Ular bilan shu havodan birga nafas olayapmizmi, chidaymiz. Dunyoda koʻp sohalarda oʻzgarishlar boʻlib kelgan. Lekin insonlar feʼli oʻsha-oʻsha. Azaldan ular bir-biriga hasad qilib, yomonlik qilib, bir-birini tagiga suv quyib kelishgan. Va bundan keyin ham shunday boʻlaveradi. Biz Navoiy ijodi bilan shugʻullanamiz. Bobomiz har bir savolga javob berib qoʻygan. Ularga amal qilsak boʻldi, yashash oson kechadi. Bilasizmi, “Navoiy yamon boʻlsa, sen yaxshi boʻl”, degan misraning oʻzida hozirgi gaplarimizning barchasiga javob bor. Qolaversa, bobomizning oʻzlariga odamlardan qanchalar aziyat yetdi. Boʻlmasa: “Parim boʻlsa uchib qochsam, ulusdin to qanotim bor…”, “Mehr koʻp koʻrguzdim, ammo, mehribone topmadim…” kabi satrlarni yozarmidi? Lekin nima boʻlganda ham, u kishi xalqqa yaxshilik qilishda, savobli ishlarni amalga oshirishda davom etaverdilar. Chunki u zot komil insonlardan edilar. Biz ham oʻz ishimizni qoyillatib bajaraylik, qoʻlimizdan kelsa, birovga yaxshilik qilaylik, Navoiy boboning oʻzlari “hasadchiga jazo kerakmas, hasadining oʻzi uni ichdan yeydi, adoyi tamom qiladi”, deganlar-ku! Shu gapning oʻzi yetarli! Yana bir gap, mullo Sayfiddin! Siz dinni bilasiz. Insonning umrini, rizqini va obroʻsini Xudo beradi. Biror bandasi uni sendan tortib ololmaydi. Shunda men u kishining gaplarini tasdiqlab, Mashrabning “Sen aziz etgan qulingni hech kishi xor aylamas, Sen agar xor aylasang, har yerga borsa xordur”, degan baytini eslab oʻtdim. Orada bir zum sukut tushdi…
2012–2016 yillar davomida bizning mumtoz adabiyot boʻlimimiz “Navoiy qomusini yaratish” boʻyicha davlat loyihasi ustida ish olib bordi. Loyihaga boʻlim boshligʻi Ibrohim aka rahbarlik qildi. Navoiy ijodi barchamizni bir maqsad atrofida birlashtirdi. Besh yil davomida izlandik, Navoiyni qaytadan oʻrgandik, ustozlar maqolalarini toʻpladik, bu ulugʻ shoir ijodi bilan bogʻliq rang-barang maqolalar yozib, muhokama qildik. Odatda, bunday xayrli ishlar tarixiy va takrorlanmas boʻladi. Shaxsan men uchun bu besh yil Ibrohim aka va boʻlim xodimlari bilan eng yaxshi hamkorlik qilgan yillarim edi. Chunki Navoiy ijodini oʻrganib, uning ichiga qancha chuqur kirib borsang, shu qadar oʻzingdagi kamchilik, fikringdagi ojizlik va tuygʻularingdagi xiraliklarni tobora teran his qila boshlaysan. Navoiy ijodiga nazar solsang, xudbin va takabburlarning aqlu hikmatdan yiroqligini, behuda koʻp gapirish va ochkoʻzlarcha koʻp yeyish xudparastlik alomati ekanligini taʼkidlaydi. Ilmni koʻngilga joylashning shartlaridan biri halol luqma yeyish va ustoz haqini ado qilish ekanini ham eslatib oʻtadi.
Demak, inson ilm oʻqisa va amal qilsa, odob-axloqni oʻrgansagina, u haqiqiy odamga aylanadi. Navoiy ilm va axloqni bir butun holda koʻradi. Ilmsiz axloq yoki axloqsiz ilm aslo mukammallik kasb etmaydi. Ulugʻ shoir ilm zahmatini chekkan va boy tajribaga ega boʻlgan kishi sifatida qaysi toifaga mansub boʻlmasin, odamlarni hamisha ilmga va ilm ahlini hurmat qilishga, eng muhimi, odam va odamiylik xislatiga ega boʻlishga chaqirgan: Bejizga hazratning oʻzlari:

Menga ne yoru ne oshiq havasdur,
Agar men odam oʻlsam ushbu basdu, –

demaganlar. Bugun, nazarimda, yoshlarga Navoiy ijodi va shaxsiyati misolida chin inson, komil axloq, haqiqiy odam va odamiylik tushunchasini anglatish eng dolzarb muammolardan biridir. Bu borada Navoiy hamisha millatimizga rahnamo va maʼnaviy ustoz boʻlib qoladi!

* * *

Mening ota tarafdan ham, ona tarafdan ham bobolarim ulugʻ avliyolardan, naqshbandiy shayxlaridan boʻlishgan. Oʻzim ham hayotimda valiylarni uchratib, karomatlariga amin boʻlganman. Karomat haq. Bundan yigirma yillar oldin Risovoy bozoriga yaqin, Muxtor Ashrafiy koʻchasida joylashgan pastqamgina, koʻrimsizgina uyimizga shoir va tarjimon Hoji Mirzo Kenjabek bilan Surxandaryodan Shayx Ahmadjon Maxdum degan ulugʻ olim va avliyo bir zot keldilar. Xalq orasida u kishining karomatlari mashhur boʻlib ketgan. Men u kishiga bir savol bilan murojaat qilganimda, Husayn Voiz Koshifiyning forscha “Tafsiri Husayniy” kitoblari bormi, deb soʻradilar. Menda u kitob bor edi, darhol topib qoʻllariga tutqazdim. U kishi kitobdan savolimga javob izlashga tushdilar. Shu orada biz Mirzo aka bilan har xil mavzuda, jumladan, adabiyot haqida ham gaplasha boshladik. Gap orasida Ibrohim akani tilga olib turgan edik, shu zahoti Maxdum hazrat menga qarab: “Hamun odam nagʻz ast, ishq dorad, ishq dorad…” deb qoʻydilar va yana kitobni varaqlashga tushib ketdilar. Biz hayratga tushdik va hazrat Maxdumning bu soʻzlari karomat tariqasida aytilganini yurak-yurakdan his qildik. Oʻsha kundan boshlab, Ibrohim aka fitratida yaxshilik va qalbida ishq borligiga ishonganman…

* * *

Yetmish yosh arafasida bugun Ibrohi aka xususida, u kishining ilmiy-ijodiy ishlari haqida juda “koʻp va xoʻb” soʻzlar aytilmoqda. Odatda, shogirdlar ustozi haqida soʻzlaganda, biroz oshirib gapirishi tabiiy. Keling, shu oʻrinda nozik munaqqid, toʻgʻrisoʻz inson, Ozod Sharafiddinovning Ibrohim akaga yozgan ochiq xatidagi xolis fikrlariga quloq tutaylik: “… Meni maqolalaringiz va kitoblaringizdagi teranlik, mulohazalar hamda xulosalarning chuqur bilimga asoslanganligi, fikrdagi, ilmiy tafakkurdagi dadillik va nihoyat, har bir sahifadan barq urib turadigan samimiyat oʻziga jalb qilardi. Ayniqsa, Alisher Navoiy haqidagi tadqiqotlaringiz, uning bir qator gʻazallariga bergan tahlillaringiz, tasavvuf borasidagi izlanishlaringiz sizni adabiyotshunoslik sohasida oldingi oʻrinlardan biriga olib chiqdi. Siz xalqimiz oʻrtasida mumtoz adabiyotimizning yetuk va barkamol tadqiqotchisi hamda targʻibotchisi sifatida tanildingiz” ( “OʻzAS” gazetasi, 2004).
Darhaqiqat, ustozning ellik yillik ilmiy faoliyati, uzoq yillik izlanishlariga nazar tashlansa, har qanday adabiyotshunos olim havas qilgudek ijod “xirmon”i bunyod boʻlganiga amin boʻlamiz. Tagʻin bu “xirmon” Sharq adabiyoti, Gʻarb adabiyoti va zamonaviy adabiyotning dolzarb mavzularidan hosil boʻlgani hayratga soladi. Odatda, Gʻarb adabiyoti, Sharq adabiyoti va zamonaviy adabiyot sohalarida hamma ham birdek muvaffaqiyatli qalam tebratolmaydi. Ustoz I.Haqqul esa aynan ana shunday ilmiy salohiyati va teran mushohadasi bilan ellik yildan beri adabiyotshunosligimiz rivojiga ulkan hissa qoʻshib kelmoqda. Bu davr mobaynida u kishining 30 dan ortiq kitobi, 500 dan ortiq maqolayu suhbatlar chop boʻldi.
Odatda, har bir insonning yutuq va kamchiliklari, yaxshi va yomon taraflari, omadsiz yoki zafarli kunlari boʻladi. Ayniqsa, mashhur olimlar oʻzlarining boshqalarga oʻxshamagan jihatlari bilan hayotda va ijodda ajralib turadilar.
Men uzoq vaqtdan beri I.Haqqul ijodini kuzatar ekanman, u kishining ijodiga xos boʻlgan ayrim tomonlariga biroz toʻxtalib oʻtmoqchiman.
1. I Haqqul, avvalo, hamisha dolzarb boʻlgan mavzuga eʼtibor qaratadi. Kerak boʻlganda oʻz fikrini teran nazariy bilim, mantiq va mushohada kuchi bilan isbotlay oladi. Boshqalar hali-hanuz hadiksirab turgan bir paytda olim Ahmad Yassaviy hikmatlar devonini soʻzboshi va izohlari bilan 1991 yil nashrga tayyorlab, uni 300000 tirajda chop ettirdi. Kitobga yozilgan katta hajmdagi soʻzboshi, Yassaviy ijodining mazmun-mohiyatini yoritib berganligi bilan hamon oʻquvchilarni oʻziga jalb etib keladi. Bu asar mustaqilligimizning dastlabki yilida oʻquvchilarga beqiyos tuhfa boʻlgani, koʻp nusxada chop etilganiga qaramay, kimlargadir yetmay qolgani eng quvonchli hodisalardan biri boʻlgan desam, xato boʻlmaydi.
2. Maʼlumki Sharq adabiyotida, xususan, musulmon xalqlari adabiyotida bir qator mushtarak mavzular bor. Ular: din-eʼtiqod, odob-axloq va tasavvuf adabiyoti gʻoyalaridir. Xususan, bizning mumtoz adabiyotimizni forsiy adabiyot hamda tasavvuf adabiyotidan, yaʼni irfoniy gʻoya va mayllardan ayri tasavvur qilib boʻlmaydi. Shu maʼnoda Ibrohim aka forsiy adabiyot namoyandalarini yaxshi biladi. Ayniqsa, Navoiy yaxshi bilgan va yaxshi koʻrgan shoirlarning asarlarini oʻqishga targʻib qiladi. “Devoni Foniy”da eng koʻp tatabbuʼ Hofiz Sheroziyga bitilgan. Shuning uchun “lison ul-gʻayb” boʻlgan Hofizni, ustozi va piri Abdurahmon Jomiy asarlarini oʻqimasdan turib Navoiyni chuqur anglab boʻlmaydi, deb taʼkidlaydi. Boshqa tarafdan, tasavvuf adabiyoti va undagi istilohlarni bilishga targʻib qiladiki, menimcha ham, bugungi kunda juda koʻp “bilimdonlar”ga ana shu jihat yetishmaydi. Yaqin yillarga qadar mumtoz adabiyotimiz vakillari ijodini biryoqlama talqin qilib, diniy-mistik atab xaspoʻshladik va koʻp narsa yoʻqotdik. Bugungi kunda aynan mana shu boʻshliqni toʻldirish uchun teran tahlil va talqinlarga ehtiyoj sezilmoqda. Shuningdek, bu sohada bilib-bilmay har kimning ham yozaverishi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ustoz oʻz vaqtidayoq bu boʻshliqni toʻldirish uchun “Irfon va idrok” (1998), “Tasavvuf va sheʼriyat” (1991) kitoblarini nashr ettirdi. Unda Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirgʻoniy, Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab kabi adabiyotimizning ulkan vakillari ijodidagi tasavvufiy qarash va maslaklarning mohiyatiga, soʻfiyona maʼnodagi baytlar tahliliga eʼtibor qaratdi. Ijodkor tabiati va mahoratini belgilashda tariqat va sheʼriyat munosabatlaridagi rishtalar va tamoyillarni koʻrsatib berdi.
I.Haqqul daho shoirimiz Alisher Navoiy ijodini oʻrganish va oʻrgatish masalasida anchagina ter toʻkkan olimlarimizdan biridir. Oʻzbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov soʻzboshisi bilan nashr boʻlgan “Zanjirband sher qoshida” kitobi (1989) hamon xalqimizning sevimli kitoblaridan biridir. Unda Navoiy qitʼalari va alohida baytlari sodda, hatto maktab oʻquvchisi ham tushunadigan tilda sharhlab berilgan. Navoiy gʻazallari sharhi, “Navoiy sheʼriyatida fano talqinlari”, “Tasavvuf va Navoiy sheʼriyati munosabatiga doir” kabi oʻnlab baquvvat maqolalari borki, ular hamisha yosh navoiyshunoslarga saboq maktabi boʻlib qoladi. Olim taʼbiricha, Navoiyni oʻqimagan oʻzbek ulkan nasibadan bebahra, daryo labida tashna qolgan kimsaga oʻxshaydi. Zero, shoir ijodida butun bani bashar qaygʻusi, oʻzbek millati va tili yashaydi. U “Gʻazal gulshani” kitobida shunday deydi: “Navoiy sheʼriyatida xalqni ulugʻlash, basharni ulugʻlash, Vatanni sevish jahonga muhabbat gʻoyalari bilan uygʻunlashib ketgan. Inson qismatiga javobgarlik, uning yurak erkiga raxna soladigan har qanday yovuzliklarga qarshi murosasiz hissiyoti Navoiyda yuksak. Shoir butun ijodi davomida alohida shaxs taqdiri, tuygʻu va kechinmalarini izchil tadqiq etib borgan. Ammo shunda ham, buni alohida taʼkidlash kerak, aksariyat sheʼrlarida barcha xalq, barcha millat farzandlarining qaygʻu va nuqtai nazarlariga muvofiq maʼno va hislarni aks ettirgan” (10-bet).
Ibrohim aka tanqidchilikda meʼyorni biladigan va soʻz masʼuliyatini chuqur his qiladiganlardan. Shogirdlarini doimo soʻzni his qilishga, sheʼrning ruhini anglashga chaqiradi. Fikr ifodasida esa oʻta hushyor boʻlishni talab qiladi. Ustozning Abdulla Oripov, Usmon Azim va Shavkat Rahmon kabi shoirlarning sheʼrlariga bergan bahosi, tahlillari, ular qoʻllagan maʼno va soʻzlarning salmogʻi haqidagi qarashlari, kuzatishlari favqulodda tahsinga loyiq. Masalan, Shavkat Rahmon sheʼrlariga baho berar ekan:
– Dunyodagi eng kechirilmas qabohat – sheʼrini yolgʻonga koʻndirishga urinish, – deydi. – Bunda goʻzallik xoʻrlanadi, yurak hislari shunchaki sotiladi. Bunda inson qalbini poklash, teranlikka chorlash oʻrniga maʼnaviy xiyonatlar sodir boʻladi. Yoki Vatan haqida Shavkat Rahmonnning “nonday zarur”, “qilichday keskir” soʻzlarni axtargani olimona nigoh bilan isbotlab berilgan.
Ibrohim akaning yozishicha, haqiqiy sheʼr va shoir har doim ham tugʻilavermaydi. U kishining taʼbiricha, “Sheʼriyat dargohiga ayni bir vaqt − muddatlarda bir necha isteʼdodli shoirlarning kirib kelishi siyrak kechadigan hodisa. Baʼzan bitta katta talantning tugʻilishi uchun uzoq muddat zarur boʻladi, goho buning aksi: adabiyot birdaniga qator iqtidorli qalamkashlar bilan boyiydi”. Shuning uchun munaqqid oʻta zakiy va xolis boʻlishi kerak. Aksincha, xalq nazarida “misni tilloga, tilloni misga aylantirib qoʻyishi” hech gapmas.
Xolislik va meʼyor haqida gapirdik. Nazarimda, yoshlar uchun bu borada uning “Abdulla Qahhor jasorati” essesi jonli bir misol boʻla oladi. Aslida Abdulla Qahhor haqida koʻp soʻzlar aytib boʻlingan. Kimdir ortiqcha maqtagan yana kimdir taʼna toshlarini otgan va hokazo. Munaqqid aynan shu maqolasida Abdulla Qahhorning haqiqiy siymosini, inson sifatida salbiy va ijobiy taraflarini xolislik bilan koʻrsata olgan deb oʻylayman. Shu maqola turtki boʻlib, Ozod Sharafiddinovdek xolis tanqidchi Ibrohim akaga ochiq xat yoʻlladi va, natijada, Abdulla Qahhor haqida aytilmagan gaplar aytildi. Demak, adabiyot uchun nozik kuzatish va uni oʻz oʻrnida ayta olish lozim. Oʻshanda fikr, fikrni tugʻdiradi, adabiyotda xolis mulohazalar bildiriladi…
Ibrohim aka Hoji Bektosh Valiy, Najmiddin Kubro asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilish bilan birga, Sharq adabiyotining daholaridan Jaloliddin Rumiy, Farididin Attorning bir necha asarlariga va Gʻarb adabiyotidan Vilyam Shekspir kabi adiblarning kitoblariga salmoqli soʻzboshilar yozdi. Bu soʻzboshilarning har biri alohida durdona asar. Ularda Sharq adabiyotining umumlashma xususiyatlari, mavzu va gʻoyalari haqida bahs yuritilgan. Mualliflarning shaxsiyati va ijod qamrovi haqida inja kuzatishlar qilingan. Shu bilan birga, Ibrohim Haqqulning adabiy aloqalar, adabiy mahorat, shoir shaxsiyati, sheʼriyat bilan din, hikmat va falsafa tarix bilan ijod mavzusi munosabatlariga doir qarashlari ham oʻrin olgan.
Ibrohim aka faqat tanqidchi emas, balki yaxshigina qalami bor yozuvchi hamdir. U kishining “Abdulla Qahhor jasorati”, “Shayton nega yigʻlagan?”, “Ilmni kim vositai joh etar…”, “Navoiyshunos qotili kim?” kabi esselari kitobxonlar tomonidan iliq kutib olindi va koʻpchilikka katta qiziqish uygʻotdi. Shuning uchun boʻlsa kerak baʼzan ustoz: “Hazrat Ali: “Uzlatdan nasibalaringizni olinglar”, degan ekanlar. Vaqt boʻlsa-yu, uzlatga chekinib, xotiralar, hikmatlar va yo bir narsalar yozsam…”, – deb orzu qiladi.
Shu oʻrinda bir narsani aytib oʻtishim kerakki, Ibrohim aka maqolalarining mavzu qamrovi juda keng. Maqolalarida faqat adabiyot masalalari emas, balki, din, tasavvuf, tarix, falsafa, sanʼat, til va boshqa mavzularga oid fikru qarashlardan ham kerakli oʻrinlarda foydalanadi. Zotan, olimning qanchalik tafakkur doirasi keng, mushohadasi kuchli boʻlsa, uning yozganlari ham shu qadar keng qamrovli va taʼsirchan boʻladi.

* * *

Ustoz bilan 2007 yilning 8–12 may kunlari Istanbul va Qunyada Mavlono Jaloliddin Rumiyga bagʻishlangan xalqaro anjumanda, 2010 yil 20–21 fevral kunlari Istanbul (Turkiya) shahrida Ahmad Yassaviy xalqaro simpoziumida, 2011 yil 15–16 oktabr kunlari Istanbul(Turkiya)da Alisher Navoiyga bagʻishlangan xalqaro anjumanda birga safar qilganmiz. Shu anjumanlarda Oʻzbekistondan juda koʻp olim va shoirlar qatnashgan boʻlsalar ham, Ibrohim akaning obroʻ-eʼtibori va maʼruzalari alohida ahamiyatga ega boʻlgan. Turli ilmiy muassasalardagi uchrashuvlarda, asosan, Ibrohim aka suhbat olib bordi. Savollarga javob berdi. Qoʻlidan kelgancha oʻzbekning yurti va ilmu madaniyatini xorijlik olimlarga tanitdi.
Esimda, xalqaro Ahmad Yassaviy simpoziumining yopilish marosimida turk, qozoq, qirgʻiz, tatar va boshqa turkiy xalqlarning atoqli olimlari Yassaviy haqida gapirib, uning turkligini pesh qilib, “Devoni hikmat”ini oʻzlariniki, oʻz millatlariga mansubligini daʼvo qilishardi. Shunda Oʻzbekiston nomidan Ibrohim aka soʻzga chiqib, aytdiki: “Toʻgʻri, Yassaviyning “turkiy tilda aygʻon”lari barcha turkiy xalqlarga tegishli. Lekin bugungi kunda turk, qozoq, qirgʻiz va boshqa turkiy xalqlar Yassaviyni oʻz tillariga tarjima qilib oʻqishadi. Ammo biz oʻzbeklar, Yassaviyni tarjima qilmasdan, toʻgʻridan-toʻgʻri oʻqiymiz va yaxshi tushunamiz”. Ha, bu soʻzlar oʻz mavridida olimona topqirlik bilan aytilgan soʻzlar edi. Hozirgacha uni bizlar eslab yuramiz…
2011 yildan boshlab men “Doʻrmon ijod uyi” kottejlaridan birida ijarada turaman. Ibrohim aka narigi mahallada Erkin Aʼzam, Jamol Kamol, Boboxon Sharif, Nurali Qobul, Azim Suyun, Tursun Ali va boshqa bir qator yozuvchi, shoirlar bilan uzoq-yaqin qoʻshni boʻlib yashaydilar. Biz baʼzi marosim yoki biror ehson munosabati bilan tez-tez uchrashib turamiz. Yoshlikdan diniy tarbiya koʻrganim va Imom Buxoriy nomidagi Islom oliy institutini tamomlaganim uchun domla sifatida ehsonlariga borib, suhbat qilib, Qurʼon oʻqib beraman. Ehsonda diniy-tasavvufiy, ilmiy-maʼrifiy suhbatlar boʻladi. Rosti, bunday suhbatlar menga ham, boshqalarga ham yoqadi. Shuning uchun Ibrohim aka va Jamol akalar hazil aralash “Sayfiddin bizbop, ziyolibop mullo yigit, bizni domlamiz”, deb qoʻyadilar. Menga esa ularning maqtovi emas, davradagi suhbati gʻanimat tuyuladi…

* * *

Bugungi kunda yoshlarimizni ona Vatanga, madaniy merosga, ona tilimizga muhabbat ruhida tarbiyalashga harakat qilayotgan ekanmiz, bu borada Ibrohim Haqqul kabi atoqli olimlarimizning asarlari ham yaqindan yordam berishi shubhasiz. Faqat ulardan oʻz oʻrnida, unumli foydalanish kerak Shuni aytib oʻtishim kerakki, I.Haqqulning maqola va kitoblaridan faqat mutaxassis yoki oʻqituvchilar emas, balki maktab oʻquvchilari ham keng foydalanishlari mumkin.
Yaqin ikki-uch yilda Ibrohim akaning Navoiyga va hozirgi davr sheʼriyatimizning muammolariga bagʻishlangan “Shaxsiyat va sheʼriyat”, “Talant – jasorat javhari”, “Hayot, adabiyot va abadiyat” nomli kitoblari va “Hamza abadiyati”, “Alisher Navoiy va Sulton Abusaid”, “Ayniyning ilm va ijod olami”, “Tasavvuf: tarix, mohiyat va tadqiq talablari”, “Muloqot – haqiqat ibtidosi” maqolalari chop etildi. Ustozning bu yillardagi ijod mahsuliga diqqat qilsangiz, adabiyotshunosligimiz va sheʼriyatimizda nima oʻzgardi-yu, qaysi jihatlar oqsadi, bugungi kunda nega yoshlarimiz orasidan Porso Shamsiyev, Hamid Sulaymon, Izzat Sulton, Ozod Sharafiddinov, Abduqodir Hayitmetov va Suyima Gʻaniyeva kabi zabardast adabiyotshunos va matnshunoslar yoki Abdulla Qahhor, Gʻafur Gʻulom, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva kabi ijodkorlar, Jamol Kamol, Asil Rashidov, Ibrohim Gʻafurov kabi tarjimon va adiblar nega yetishib chiqmayapti? Bugungi kunda sanʼat, madaniyat va adabiyot qadrini yanada koʻtarish uchun nimalar qilish, nimalardan voz kechish, qaysi mavzularga eʼtiborni kuchaytirish lozimligi oʻz ifodasini topgan. Darhaqiqat, adabiyot va ijod olamida shaxsiy manfaatlar, tamakorlik, tanish-bilishchilik, laganbardorlik va soxta madhiyabozliklar ildiz otsa, bu adabiyotning ham ijod mahsulining ham ertasi va samarasi boʻlmaydi…
Alisher Navoiyning taʼkidlashicha, Shayx Abubakr Tohir Abhariydan:” Haqiqat nima?”, deb soʻrashganda:” Barchasi ilmdir” degan ekan. “Ilm nima?” deb soʻrashganda:” Barchasi haqiqatdir”, deb javob beribdi.
Ha, bugungi kunda ustozning ham serqirra ijodi ilm va haqiqatni izlash va talab qilishga qilishga qaratilgan. U kishining yozganlari haqida koʻplab gapirish, mulohazalar bildirish mumkin. Bir narsa aniqki, ustozning tadqiqotlari yoshlar uchun hikmat va ibrat maktabidir. Bu maktabga ergashmoq, undan oʻrganmoq yoshlarimizni faqat ilmu maʼrifat tomon yetaklaydi.
Men ustozning birinchi shogirdi va birinchi aspiranti boʻlganimga yigirma sakkiz yil boʻlibdi. Bu orada ustozning yigirmadan ortiq yaxshi shogirdlari yetishib chiqdi. Taqdirni qarangki, bugungi kunda oʻgʻlim Muhammadsodiq ham u kishining aspiranti sifatida ilmiy ish olib bormoqda. Men oʻgʻlimga Ibrohim akadek ustozning qadriga yetishni va u kishidan unumli foydalanishni tez-tez taʼkidlab turaman. Chunki aspirant boʻlgan paytlarim va undan keyin ham turmush oʻrtogʻim Zeboxon (Rahimova): “Siz tez-tez Izzat Sulton, Abduqodir Hayitmetov, Abdurashib Abdugʻafurov, Suyima Gʻanevalar bilan suhbat qilib turing. Ularning ilmidan, xotiralaridan bahramand boʻling. Kerakli maʼlumotlarni yozib oling, ular gʻanimat, aslida siz ham gʻanimat…”, – deb aytardi. Xuddi shunday boʻldi. Ular dunyodan oʻtib ketdilar. Alloh ularni rahmatiga olgan boʻlsin! Ammo endi afsuslanishning foydasi yoʻq…
Mening ilmiy ishlarim va hayotiy ehtiyojlarimga turmush oʻrtogʻim Zeboxon qanday yordam qilgan boʻlsa, Ibrohim akaga ham turmush oʻrtoqlari Sayyora opamiz yaqindan yordam qilgan. Chunki Zeboga oʻxshab Sayyora opa ham ham ijodkor. Qoʻshni boʻlganimiz uchun ular gohida ijod borasida suhbatlashib turadilar. Shunday suhbat jarayonida Sayyora opa bir kuni menga qarab: “Sayfiddin, Ibrohim akangiz yaxshi bir narsa yozayaptilar. Men nima boʻlsa ham shuni oxiriga yetkazing. Siz bozor-oʻchar qilmang. Oʻzim borib kelaman. Doʻxtir dori yozib bergan ekan, uni ham olib kelaman deb aytdim”, – dedilar. Shu birgina misoldan ham Sayyora opa Ibrohim akaga yelkadosh va roʻzgʻor tashvishlari bilan yelib-yuguradigan ayol ekanlari maʼlum boʻladi. Xalqimizda: “Erni – er qiladigan ham xotin, qaro yer qiladigan ham xotin”, degan maqol bor. Bu bejizga aytilmagan. Ijodkorda uni tushunadigan, unga yelkadosh boʻladigan jufti halolning boʻlgani uning baxti. Har bir ijodkor buning shukrini bajo keltirishi kerak, deb oʻylayman!
Men bugun yetmish yoshga toʻlgan ustozga sihat-salomatlik, xotirjamlik, uzoq va barakotli umr, samarali ijod tilab qolaman. Yaratgan Egam har lahza va har jabhada ustozni qoʻllasin!

Nurboy JABBOROV
“ISTEʼDODNING TABIATI ISYONDIR…”

Oʻtgan asr 80-yillarining avvali… Hali kommunistik mafkura qilichining dami kesilmagan, universitet auditoriyasida ham unga zid fikr aytish mahol edi. Shu bois Xoja Ahmad Yassaviy biz talabalarga “reaksion diniy-mistik adabiyot namoyandasi” sifatida tanishtirilgan. Ulugʻ mutasavvifning “Tufroq boʻlgil, olam sani bosib oʻtsun” kabi satrlari oddiy xalqni ekspluatatorlarga boʻysundirish, hokim sinflarga tobe qilish uchun xizmat qilgan, deya talqin etilardi. Tabiiyki, bu qarash biz talaba yoshlarning ham shuurimizga singdirilardi. Oʻsha kezlari nimpushti rangdagi “Zanjirband sher qoshida” degan yangi bir kitob paydo boʻldi. Bu kitob shunisi bilan qimmatli ediki, unda bizga uqtirilgan “haqiqat”larning misi chiqarilgan, butunlay oʻzgacha qarashlar ilgari surilgan edi. Xoja Ahmad Yassaviyning yuqoridagi misrasi toʻrt unsur – tuproq, havo, suv va olov haqidagi hayotiy falsafa negizida yangicha talqin etilgan, hikmat janrining mohiyati ancha chuqur yoritilgan edi. Bundan tashqari, oʻsha kitobda qora rang haqidagi, uning motamni ifodalashi toʻgʻrisidagi asl mohiyatga zid tasavvurlar chilparchin qilingan, bu rangning muborak rang ekani, turkiylarda ulugʻlik timsoli boʻlgani ochib berilgan edi. Hazrat Alisher Navoiyning:

Qora rang elga toji torakdur,
Kim bu rang ichradur , muborakdur, –

degan chuqur milliy ruh va teran hayotiy falsafani ifodalagan satrlarini ilk bor mazkur kitobda oʻqiganman. Oʻsha kezda biz talabalar mavjud qarashlarni inkor etadigan, yangicha talqinlarga boy, mumtoz adabiyotimizning sirli jihatlari oʻzgacha qarashlar asosida yoritib berilgan bu kitobga oshiq boʻlib qolganmiz, uni qoʻlma-qoʻl oʻqiganmiz. Oʻzaro bahs-munozaralar qilganmiz. Muallifga boʻlgan hurmatimiz chandon oshgan. Bu kitob mashhur adabiyotshunos Ibrohim Haqqul qalamiga mansub edi.
Aspirant kezlarimizda olimning “Kamol et kasbkim…”, “Tasavvuf va sheʼriyat” singari kitoblarini, tasavvuf adabiyotiga doir oʻnlab maqolalarini mutolaa qildik. Bu kitoblaru maqolalar Ibrohim Haqqulning mudom izlanishda ekanidan, yangi fikr aytish, tasavvuf sirlarini anglash va anglatish, uning adabiyotdagi, sheʼriyatdagi talqini masalalarini ilmiy asosda oʻrganish uning uchun hayotiy aʼmolga aylanganidan darak berar edi. Mumtoz sheʼriyatning oʻziga xos janri hisoblangan ruboiyning xos xususiyatlari, taraqqiyot tamoyillari boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan olim tasavvuf adabiyoti boʻyicha fan doktori boʻldi. Shundan keyin Ibrohim Haqqul ilmiy iqtidorini toʻlaligicha navoiyshunoslikka bagʻishladi, deyish mumkin.
Olimning “Navoiyga qaytish” sarlavhali turkum monografiyalari, Ergash Ochil bilan hammualliflikdagi “Ishq va hayrat olami” kitobi buyuk shoir va mutafakkir ijodiy merosini chuqur oʻrganishga bagʻishlangan. Bu asarlarda “avliyolar avliyosi”ning inson ruhiyati va kamoloti sirlari, odamzodni komil, jamiyatni mukammal koʻrish bilan bogʻliq orzu-armonlari talqiniga bagʻishlangan ilmiy fikrlar oʻz tajassumini topgan.
Ibrohim Haqqul adabiyotga tegishli har bir masalada, u boshqalarga maʼqul keladimi-yoʻqmi, qatʼi nazar, oʻz qarashlariga ega va bu qarashlarda sobit mutaxassis. Oʻzi haq deb bilgan fikrni har qanday davrada, hech kimni istihola qilmay, dadil ayta oladigan adabiyotshunos. Ehtimol, mutaxassislar Ibrohim Haqqulning barcha fikrlariga ham qoʻshilmasligi, ayrim qarashlari bilan bahslashishi, baʼzi masalalarda oʻzgacha nuqtai nazarda boʻlishi mumkindir va bu tabiiy hol. Negaki, agar ilm ahlidanman deganning hammasi bir xil fikrlaganida, bir-birini faqat maʼqullash, tasdiqlash yoʻlidan borganida edi, ilm hech qachon rivojlanmagan, tafakkur zinhor olgʻa qadam bosmagan boʻlar edi. Biroq bir haqiqatni eʼtirof etish zarur: Ibrohim Haqqulning fikrlari ana shunday plyuralistik qarashlarga, yangicha fikrlarga zamin boʻlgan. Muayyan ilmiy muammoda qarama-qarshi nuqtai nazarning paydo boʻlishida dastlabki fikr hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini, nazarimda, hech kim inkor eta olmaydi.
Oʻzbekiston Qahramoni, xalq shoiri Erkin Vohidov “Ruhlar isyoni” dostonida Nazrul Islom obraziga tavsif berar ekan, bu obraz mohiyatini birgina satrda – “Isteʼdodning tabiati isyondir” deya toʻlaqonli ifoda etgani maʼlum. Aslida, arab tiliga doir lugʻatlarda va eʼtiqodimiz asosi boʻlgan manbalarda “isyon” tushunchasi – boʻyin tovlash, itoatsizlik, osiylik, gunoh maʼnolarida keladi. Erkin Vohidov bu tushunchani istibdodga isyon maʼnosida qoʻllagan va ana shu soʻz zamirida doston mohiyatini teran ifodalay olgan. Ibrohim Haqqulning tabiatida ham isyon tuygʻusi ustuvor. Dissertatsiyalar muhokamalarida, himoya jarayonlarida u sayoz ilmiy ishlarga nisbatan murosasiz. Ilmiy rahbari mansabdor shaxsmi yo nomdor olimmi, qatʼi nazar, bunday “tadqiqot”lar ilmning rivojiga emas, zavoliga xizmat qilishini ochiq aytadi. Eʼtirozlarini bildirishdan zarracha istihola qilmaydi.
Ibrohim Haqqul – mumtoz adabiyot, tasavvuf sheʼriyati boʻyicha mutaxassis. Lekin u adabiyotimizning ana shu davri chegarasidagina qolib ketgan emas. Zamonaviy adabiyot, hozirgi adabiy jarayon haqida ham jiddiy tadqiqotlar eʼlon qilgan. Uning Abdulla Qahhorga bagʻishlangan maqolasi adabiyot ahli oʻrtasida yaxshi maʼnodagi shov-shuvlarga sabab boʻlgani, Oʻzbekiston Qahramoni, atoqli adabiyotshunos Ozod Sharafiddinov matbuotda Ibrohim Haqqulga ochiq xat yozib, uning qarashlarini eʼtirof etgani koʻpchilikka ayon. Taxminan 2000-yillar edi, “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasida olimning Oʻzbekiston Xalq shoiri Rauf Parfi ijodiga doir maqolasi chop etildi. Maqolada shoir hayotiy va ijodiy konsepsiyasining mohiyati ochib berilgan, tagmatnda obrazli tarzda, kinoyalar zamirida unga boʻlgan munosabatning noravo ekani haqqoniy ifodalangan edi. Ushbu maqola haqida adabiyot ahli oʻrtasida iliq fikrlar, samimiy eʼtiroflar boʻlganiga guvohmiz.
Qariyb uch yarim yil davomida “Tafakkur” jurnali bosh muharriri oʻrinbosari boʻlib ishlaganman. Oʻzbekiston Xalq yozuvchisi Erkin Aʼzamning tahrir maktabini oʻtaganman. Hayotimdagi unutilmas damlar boʻlgan oʻsha yillarda jurnalning deyarli har sonida Ibrohim Haqqulning maqolalarini qoʻlyozma holida oʻqiganman. Tahrir jarayonida olimning baʼzi fikrlariga qoʻshilmagan boʻlishim mumkin. Ayrim qarashlariga eʼtirozim boʻlgani ham rost. Biroq bu maqolalarda, kimgadir yoqishi yoki yoqmasligidan qatʼi nazar, yangi fikr bor edi, oʻziga xos qarashlar ilgari surilgan boʻlardi. Ilm odami uchun bu – muhim fazilat. Fikrsizlik, qarashlarning yakrangligi, muayayn qoliplar doirasidan chiqa olmaslik – tafakkurni soʻndiradigan, olimning qanotini qayiradigan, ilmni taraqqiyotga emas, tanazzulga olib keladigan omillar. Shu maʼnoda, Ibrohim Haqqulning ilmda oʻziga xos oʻrni borligini, adabiyotshunoslik rivojidagi hissasini eʼtirof etmaslik mumkin emas.
2012 yili Ibrohim Haqqul va yana bir qancha adabiyotshunoslar bilan Turkiyaning Istanbul shahrida hazrat Alisher Navoiy ijodiy merosining umumturkiy adabiyot taraqqiyotidagi oʻrniga bagʻishlangan xalqaro konferensiyada qatnashib keldik. Konferensiyada qoʻshni Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Tojikistondan tashqari, Ozarbayjon, Eron, Afgʻoniston, Kavkazorti va Sharqiy Turkistondan tortib, Germaniya, Fransiya kabi Yevropa davlatlaridan ham hazrat Alisher Navoiy ijodi bilan shugʻullanadigan olimlar ishtirok etdi. Anjuman davomida turfa xil fikrlar, bir-biridan farqli qarashlar oʻrtaga tashlandi, munozara-mubohasa qizgʻin tus oldi. Oʻsha konferensiyada oʻzbek adabiyotshunosligi, xususan navoiyshunosligi erishgan yutuqlar naqadar salmoqli ekanini xorijlik mutaxassislar ham yakdil eʼtirof etdilar. Ilmiy munozaralarda eng faol qatnashgan Ibrohim Haqqul boʻlgani, uni chet ellik navoiyshunoslar nechogʻlik hurmat qilishi, ayniqsa, yaqqol sezildi.
Ibrohim Haqqul bir necha fan doktorlari, koʻplab fan nomzodlari yetishtirgan olim. Shogirdlari orasida oʻzbek mumtoz adabiyotini xalqaro miqyosda oʻrganish ishiga munosib hissa qoʻshayotgan Nodirxon Hasan, Gulnoz Xalliyeva, tasavvuf adabiyotini tadqiq qilishda katta eʼtirof qozongan Sayfiddin Rafiddinov kabi olimlarning borligi adabiyotshunoslarning yangi navqiron avlodini tarbiyalash ishiga ham olim munosib hissa qoʻshayotganidan dalolat beradi.
Mamlakatimizning Buxoro, Xiva, Navoiy, Qoʻqon kabi tarixiy shaharlarida oʻtkazilgan xalqaro, respublika miqyosidagi ilmiy anjumanlarda Ibrohim Haqqul bilan birga ishtirok etishimga toʻgʻri kelgan. U oʻzining haroratli, ilmiy asosi puxta nutqlari bilan mazkur anjumanlarga oʻziga xos shukuh bagʻishlaganiga guvohman. Bugina emas. Oʻsha hududlardagi koʻplab yosh mutaxassislar Ibrohim Haqqul atrofida jamlanishi, uning suhbatini olishga ishtiyoq bildirishi olimning navqiron avlod orasidagi eʼtirofi hanuz baland ekanidan dalolat beradi. Bunga havas qilish kerak.

Taniqli adabiyotshunos Ibrohim Haqqul yetmish yoshni qarshilayapti, degan gap-soʻzlar quloqqa chalinadi. Garchi yetmish yosh olim uchun ayni kamolot pallasi, fikrlar qaymoq bogʻlagan, hayotiy, ilmiy xulosalar qatʼiylashgan, ilmda salmoqli yutuqlarga erishilgan davr boʻlsa-da, bunga ishongim kelmaydi. Chunki Ibrohim akaning tik qomati, yurganda qadamidan oʻt chaqnashi, ilmiy anjumanlardagi, dissertatsiya himoyalaridagi nutqlarining otashinligi uni nisbatan yoshroq baholash mumkinligiga dalil boʻla oladi. Ilmning navqiron davriga qadam bosgan hurmatli adabiyotshunos olim yana uzoq yillar yangidan yangi tadqiqotlar yaratib, shogirdlar yetishtirib, adabiyotshunosligimiz ravnaqiga munosib hissa qoʻshib yurishini tilagan boʻlar edim.