Менинг севикли отам донишманд инсон бўлиб, мусиқага унчалик тушунмасди. У менинг ҳам изидан боришимни ва флейтани шунчаки кўнгил ёзиш учун чалишимни хоҳларди. Лекин мен унинг таълимотини ўрганмадим. Мен қўшиқ айтишни, флейтада сеҳрли куйлар ижро этишни истардим. Хуллас, флейтамни олдим-да, отамдан оқ фотиҳа сўраб, сафарга отландим.
Ҳерманн Ҳессе
ФЛЕЙТА ОРЗУСИ
Немис адабиётининг улуғ намояндаларидан бири, Нобел мукофоти соҳиби Ҳерманн Ҳессе энг кўп мутолаа қилинадиган олмон адибларидан биридир.Унинг кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари, сиёсий, адабий-танқидий руҳдаги асарлари чоп этилган. Улар орасида, айниқса, «Чўл бўриси», «Маржонлар ўйини», «ўилдираклар остида», «Демиан» каби асарлари алоҳида довруғ қозонган.Адиб, шунингдек, маънавий-маърифий йўналишда ҳам кўплаб асарлар ёзган. Юқорида тилга олинган «Ғилдираклар остида» романи, шунингдек, «Нюрнбергга саёҳат» сафарномаси ва бошқа кўпгина асарлар шулар жумласидандир.
– Ма, ол! – деди отам ва қўлимга кичкина, суякдан ясалган флейта тутқазди. – Ўзга юртларда куй-қўшиқларинг билан одамларнинг кўнглини чоғлаётганингда қари отангни ёдингдан чиқарма. Сен дунёни озми-кўпми кўрдинг ҳам, ўргандинг ҳам. Мен бу флейтани сен учун ясадим, чунки сен куйлашдан бошқа ҳунарни ўрганмадинг. Доимо куйлашни хоҳлагансан. Агар ёқимли, бетакрор қўшиқлар айтиб кишиларнинг кўнглини хушламасанг, худо берган қобилият ҳайф сенга!
Менинг севикли отам донишманд инсон бўлиб, мусиқага унчалик тушунмасди. У менинг ҳам изидан боришимни ва флейтани шунчаки кўнгил ёзиш учун чалишимни хоҳларди. Лекин мен унинг таълимотини ўрганмадим. Мен қўшиқ айтишни, флейтада сеҳрли куйлар ижро этишни истардим. Хуллас, флейтамни олдим-да, отамдан оқ фотиҳа сўраб, сафарга отландим.
Мен ўзим туғилиб-ўсган водийнинг улкан тегирмонидан нарёғини билмасдим ва дунё шу тегирмондан бошланган бўлса керак, деб тасаввур қилардим. Бу тегирмон менга жуда ёқарди. Ҳозир эса оламнинг жуда бепоёнлигини кўриб турибман.
Йўл давомида енгимга учишдан чарчаган ари қўнди. Мен уни ўзим билан бирга олдим. Биринчи марта дам олганда хат ташувчини учратдим ва ундан ватанимга салом йўлладим.
Мен ўрмонлар ва далалар оралаб юрардим. Дарё ҳам илдам оқарди. Бошқа ўлкалар менинг юртимдан деярли фарқ қилмас экан. Йўл-йўлакай дарахтлар, гуллар, буталар билан сўзлашар, улар билан биргаликда куйлардим. Назаримда, улар худди тушунишаётгандек қўшиқларимдан завқ оларди. Шу маҳал ари уйғониб, елкамга ўрмалаб чиқди-да, парвоз қилди. Ғинғиллаб атрофимда икки марта чарх уриб, ортга, ватанига томон учиб кетди.
Ўрмонда қўлида сават ушлаган ва сариқ сочли бошига кенг похол қалпоқ кийган қизалоқни учратдим.
– Салом, қаерга бораяпсан? – деб ундан сўрадим.
– Ўроқчиларга тушлик олиб бораяпман. Ўзинг-чи, қаерга йўл олдинг? – сўради у мендан.
– Мени дунё кезиш учун отам юборди. У менинг флейтадан куй чалиб, одамлар кўнглини хушлашимни хоҳлайди. Лекин мен буни унчалик яхши уддалай олмайман. Аввал ўрганишим керак.
– Шунақами, унда қўлингдан нима иш келади? – сўради қизалоқ.
– Қўшиқ куйлай оламан.
– Қандай қўшиқ?
– Ҳар хил: тонг ва оқшом ҳақида, дарахтлар, гуллар ва ҳайвонлар ҳақида, масалан, ҳозир ўрмонда ўроқчиларга егулик олиб бораётган ёқимтой бир қизалоқ ҳақида қўшиқ хиргойи қила оламан.
– Ростданми? Шундай қила оласанми? Илтимос, куйлайқол!
– Майли, исминг нима?
– Бригитта.
Сўнгра мен бошига похол қалпоқ кийган гўзал Бригитта ҳақида қўшиқ куйлай бошладим. Қўшиқда унинг қўлидаги саватда ўроқчиларга егулик олиб бораётганлигини, чирмовиқларнинг қизни кўришга ошиқиб, боғ панжараларидан бошларини чиқариб унга интилишларини ва атрофдаги манзарани тасвирлаб куйладим. У менга жиддий боқди ва яхши куйлаганимни айтди. Мен яна куйлашда давом этдим ва ҳолдан тойгунимча қўшиқ айтдим. Очиққанимни қизга билдирганимда, у менга саватидан бир бурда нон олиб берди. Нонни бир тишлаб, йўлимда давом этмоқчи эдим, лекин у менга юриб овқатланиш яхши эмаслигини айтди. Биз майсалар устида ўтирдик ва мен нонни шошмасдан едим. У эса офтобда қизарган қўллари билан тиззасини ушлаб, мени жимгина кузатиб ўтирарди.
– Мен ҳақимда яна куйлашни хоҳламайсанми? – сўради қизалоқ.
– Сен ҳақингда нималарни билсам, ҳаммасини куйлаб бўлдим, яна нима ҳақида куйлашим мумкин?
– Севгилиси ташлаб кетган қиз изтироблари ҳақида.
– Бу ҳақда куйлолмайман. Отам менга фақат қувноқ қўшиқлар айтишимни тайинлаган. Бунинг устига ғам, изтироб, қайғу қанақа бўлишини билмайман. Истасанг, сенга бойқуш ёки ниначилар ёхуд капалаклар ҳақида куйлайман.
– Сен муҳаббат ҳақида куйлай олмайсанми?
– Муҳаббат ҳақида? Оҳ, бўлмасам-чи! Бу энг зўр туйғу-ку.
Мен унга қуёш нурининг қизғалдоқларга мафтун бўлиб, қандай боқиши ва қизғалдоқлар унинг нурида қандай товланишлари, уларнинг қувончдан рақсга тушишлари, мода саъванинг нар саъвани интиқлик билан кутаётгани, у келганда эса ҳуркиб, унга жаҳл қилиши ҳақида ҳамда мовий кўзли қизалоқ ва йигит ҳақида куйлаб бердим. Қўшиғимни яна давом эттириб, йигитнинг қизга дил изҳори қилаётганини, қиз эса унга саватчасидан нон олиб бераётганлигини, йигит энди қизалоқдан нон эмас, бўса олишни, унинг кўзларига тикилишни хоҳлаши ҳақида жуда узоқ, қиз кула бошлаб, йигитнинг овозини эшитмай қолгунга ва йигит унинг оғзини лаблари билан ёпмагунга қадар куйлагани ҳақида хиргойи қилиб бердим.
Шунда Бригитта эгилиб, лаблари билан оғзимни ёпди ва кўзларини юмди. Қўнғир кўзларини очганда, қорачиқларида камина ва бир жуфт ёввойи гул рақсга тушарди.
– Отам ҳақ экан. Олам жуда гўзал экан! – дедим мен. – Энди сенга саватингни кўтаришга ёрдам беришни хоҳлайман.
Мен унинг саватини қўлидан олдим ва биз йўлда давом этдик. Унинг одимлаши ва менинг қадам ташлашим, унинг қувончи билан менинг хурсандчилигим бир-бирига ҳамоҳанг эди. Ўрмон эса тоғ ҳақида майин ва ёқимли шивирларди. Умрим давомида ҳеч қачон бундай бахтни туймагандим. Мен жуда бардамлик билан хиргойи қилардим. Овозим бутун борлиққа: водийлару тоғларга, майсазорлару кўкаламзорларга, дарёлару буталарга баралла тараларди ва қалб қўримдан чиқаётган нидони ҳикоя қиларди.
Шунда мен чуқур хаёлга чўмдим. Агарда дунёнинг барча қўшиқларини: майсалар ва гуллар, одамлар, булутлар, ўрмонлар ва жониворлар, ўзга юртлардаги денгизу тоғлар, юлдузлар ва ой ҳақида куйлай олсам эди. Қўлимдан келганида эди, ҳар бир янги қўшиқни осмондаги янги юлдуздай териб чиқардим.
Шулар ҳақида ўйладим-у, бундан ўзим ҳайратда қолдим. Шу пайтгача бундай ўйлар миямга келмаган экан. Қаршимда Бригитта турарди. У кетишга ҳозирланиб, саватни қўлимдан олди.
– Энди мен кетишим керак! – деди у. – Ҳув анави далада бизнинг ишчиларимиз тер тўкишмоқда. Сен қаерга борасан? Мен билан бирга қолишни хоҳламайсанми?
– Йўқ, сен билан бирга қололмайман. Мен дунё кезишим керак. Егулик учун раҳмат ва албатта… бўса учун ҳам. Сени унутмайман.
У саватини олишга эгилганда кўзларимиз яна бир-бирига қадалди. Шу он яна унинг лаблари менинг лабларим билан қовушди. Унинг бўсаси шунақанги майин, шунақанги ажойиб эдики, мен бу бахтдан ўзимни буткул йўқотиб қўйдим. Шунда мен ундан ажралишим кераклигини ўйлаб, қайғуга ботдим. Бригитта билан видолашиб, йўлимда давом этдим.
Қиз тоғ томон юқорилай бошлади, лекин бироз юриб, қора қайинлар соясида тўхтаб қолди. Ва менга қаради, мен эса унга. Бошимдан қалпоғимни олиб унга силкитдим. У ҳам бошини ирғади ва қора қайинлар орасида ғойиб бўлди.
Мен эса зўрға йўлга тушдим. Бир бурилишга етгунча хаёл уммонига ғарқ бўлдим.
У ерда бир тегирмон бўлиб, унинг олдидаги дарёда қандайдир қайиқ менга анчадан бери интизор бўлгандек турарди. Қайиқда эшкакчи ўтирарди. Қалпоғимни эшкакчига силкитганимда у қайиқни мен томон бурди, қайиққа чиқдим ва йўлга тушдик. Мен қайиқнинг ўртасидан, эшкакчи эса эшкаклар ортидан жой олди. Қаёққа сузаётганимизни сўраганимда у менга қисиқ кўкимтир кўзлари билан тикилди.
– Қаерга боришни хоҳлайсан? – сўради бўғиқ овозда. – Дарёнинг қуйи оқими бўйлаб денгизгами ёки катта шаҳарларгами, танла, буларнинг барчаси менга тегишли.
– Сенга тегишли? Нима, сен қиролмисан?
– Балки, – деди у. – Сен шоир бўлсанг керак, шундай бўлса, менга йўл давомида бирор нима куйлаб бер.
Жиддий, юзлари бужмайган бу кимсадан бироз ҳадиксираётгандим. Қайиқ эса дарё бўйлаб шиддат билан товушсиз оқиб борарди. Мен қайиқни учириб бораётган дарё ҳақида, қуёшнинг чарақлаши ва қирғоқдаги қояларнинг кучли шовқини, тўлқинларнинг сафарини қирғоққа тўқнашиб тугатиши ҳақида куйлардим.
Лекин эшкакчининг юз ифодаси сира ўзгармасди. У худди орзу қилаётгандек бошини сокин тебратди. Ва қўшиғимдан илҳомланиб, худди мендек водийлар оша дарёдаги сафар ҳақида куйлай бошлади. Унинг қўшиғи меникидан ёқимлироқ ва гўзалроқ эди, лекин алланечук ўзгача янграрди.
Дарё унинг куйлашига ҳамоҳанг тарзда қутургандек бўлиб чайқалар, кўприклар остидан дабдаба билан оқиб ўтарди. Унинг тўлқинлари қоя қирғоқларига урилиб-қайтиб, бамисоли ғазаблангандек, нафратлангандек қайиқни сув устида ўйнатарди. Сувда чўкканларнинг узун яшил сув ўтлари орасидаги оппоқ мурдаларини у кулимсирагандек тебратарди.
Буларнинг бари ниҳоятда ғаройиб, жозибадор ва сирли оҳангларга тўла бўлишига қарамай, менга сира ёқмасди. Мен саросимада қолдим ва танг аҳволимдан тилим калимага келмасди. Бу қари, ажабтовур, ақлли эшкакчи бўғиқ овозда куйлаганда, менинг қўшиқларим уники олдида арзимасдек туюлди. Шунда сўнг, назаримда, олам аслида ажойиб ва нурафшон эмас, балки нурсиз ва ғамгин, бешафқат ва кемтикдек туюлди. Ўрмонлар қувончдан эмас, азоб-уқубатдан шитирларди.
Биз сузавердик. Соялар борган сари чўзилар, ҳар сафар куйлаганимда қўшиқларим кучсизланиб, таъсири камайиб бораётгандек бўларди. Овозим ҳам бўғилаётгандек эди. Лекин у куйлаганда олам янада жумбоқли ва азоб-уқубатли туюлар, мен эса журъатсиз ва қўрқоққа айланардим.
Қалбим безовталанди. Гулларга тўла водийда, Бригитта олдида қолмаганимга афсусландим. Сўнгра қош қораяётганда ўзимни юпатиш мақсадида яна баланд овозда куйлай бошладим. Мен энди қизғиш тус олган шафақда Бригитта ва унинг бўсаси ҳақида куйлардим.
Шунда қоронғи тушди. Мен тил-забондан қолган эдим, эшкакчи эса муҳаббат ва унинг қувончлари, мовий кўзлар, намланган қирмизи лаблар ҳақида куйларди. Бу эса дарё ҳақидаги қўшиқдан-да гўзалроқ ва жозибалироқ эди. Лекин унинг қўшиғида муҳаббат азобли, қўрқинчли ва сир-синоатга тўла, инсон эса ночор ва ғам-ҳасратли эди. Ва улар бир-бирларига ўзаро азоб беришар, бир-бирларини маҳв этишарди.
Буларни эшитиб, ниҳоятда толиқиб, ғам-ғуссага чўмдим. Гўё йиллар давомида ғам-алам оламига саёҳат қилаётгандек эдим. Эшкакчининг қўшиғида қалб азоби ва ғам-андуҳнинг совуқ ва сокин дарёси мадҳ этиларди. Буларнинг бари менинг юрагимга сингиб борарди.
– Ҳаёт мен тасаввур қилганчалик гўзал ва ажойиботларга бой эмас, ўлимдек машъум экан. Сендан ўтинаман, қайғулар қироли, менга ўлим ҳақида қўшиқ айтиб бер! – деб илтижо қилдим бардошим тугаб.
Эшкакчи энди ўлим ҳақида куйлай бошлади. Буниси олдингиларидан-да мукаммалроқ қўшиқ эди. Лекин ўлим ҳам унинг учун энг қудратли, энг етук ва таскин берувчи нарса эмас эди. Унинг хонишида ўлим – ҳаёт, ҳаёт эса – ўлим эди. Улар ўртасида абадий, даҳшатли, жазавали муҳаббат кураши борарди. Шу курашнинг ўзи ҳаёт мазмуни эди. Бу тўқнашувдан бир тутам нур таралар, айни дамда бахт ва гўзалликка раҳна солиш мақсадида соя ҳам ўрларди.
Эшкакчининг қўшиғини тингларканман, дамим ичимга тушиб, иродам синиб бўлганди. Унинг мунгли нигоҳида аллақандай рутубатли сокинликни илғаш мумкин эди. Мовий кўзлари ғам-андуҳга тўла ва шу билан бирга борлиқнинг жамики жозибаси намоён эди уларда. У менга жилмаярди. Мен бутун куч-қувватимни, иродамни жамлаб ундан ўтиниб сўрадим:
– Мени ортга қайтар, бу зулматдан даҳшатга тушаяпман. Бригитта ёки отамнинг олдига қайтишни хоҳлайман.
Эшкакчи ўрнидан туриб, зим-зиё тунга боқди. У ёққан чироқ озғин ва ажин босган юзини ёритди.
– Ортга йўл йўқ! – деди у жиддий ва дўстона оҳангда. – Дунёни ўрганиш учун доимо олдинга қараб юришинг керак. Мовий кўзли қиз билан танишганинг, уни севганинг яхшидир, лекин йўлингни давом эттирсанг, дунёнинг бундан-да ажойиб, бундан-да ғаройиб мўъжизотларини кўрасан. Мен сенга ўз ўрнимни қолдирмоқчиман, лекин сен доимо ўзинг хоҳлаган йўлдан бор!
Гаплари мени тушкунликка солса-да у ҳақ эди. Мен ўз ватанимга қайтишни хоҳлаганимда фақат Бригиттани, уйимни, бошимдан ўтказганларимни, йўқотганларимни ўйлардим. Лекин энди эшкакчи ўрнини эгаллашим керак эди. Ўзи шундай бўлиши ҳам керак!
Индамай ўрнимдан туриб, эшкакчи ўтирган жойга бордим. У ҳам жимгина мен томон яқинлашди ва рўпара келганимизда кўзларимга қаттиқ тикилиб, қўлидаги чироқни менга берди.
Мен эшкакчининг ўрнига ўтдим. Олдимда чироқ милтиллаб ёниб турар, шу зайлда сузишда давом этардим. Фақат қаттиқ бир силкинишдан кейин ўзимга келдим. Қайиқда якка-ёлғиз ўтирардим. Эшкакчи аллақачон кетганди. Отам, Бригитта, туғилиб-ўсган юртим, қайиққа тушган кунларим хаёлимда гўё бир лаҳзалик тушдек чарх урарди. Худди доим шу тунги дарёда сузавериб қаригандек, ғам-андуҳга ботгандек эдим.
Эшкакчини чақириш мумкин эмаслигини тушунгандим. Шу ҳақиқатни англаш ҳисси худди совуқ шамолдек этимни жунжиктирарди.
Кўнглим сезиб турган нарсага ишонч ҳосил қилиш учун сувга энкайдим ва қўлимдаги чироқни ёқдим. Сувнинг аксида эса ориқ юзли, жиддий, кулранг кўзли билимдон қария менга тикилиб турарди. Бу – мен эдим.
Энди ортга йўл йўқ эди. Мен зулмат ичра сузишда давом этдим.
Немис тилидан Асрор Раҳмонов таржимаси
«Жаҳон адабиёти», 2016 йил, 12-сон
Mening sevikli otam donishmand inson bo‘lib, musiqaga unchalik tushunmasdi. U mening ham izidan borishimni va fleytani shunchaki ko‘ngil yozish uchun chalishimni xohlardi. Lekin men uning ta’limotini o‘rganmadim. Men qo‘shiq aytishni, fleytada sehrli kuylar ijro etishni istardim. Xullas, fleytamni oldim-da, otamdan oq fotiha so‘rab, safarga otlandim.
Hermann Hesse
FLEYTA ORZUSI
Nemis adabiyotining ulug’ namoyandalaridan biri, Nobel mukofoti sohibi Hermann Hesse eng ko’p mutolaa qilinadigan olmon adiblaridan biridir.Uning ko’plab roman, qissa, hikoyalari, she’rlari, siyosiy, adabiy-tanqidiy ruhdagi asarlari chop etilgan. Ular orasida, ayniqsa, «Cho’l bo’risi», «Marjonlar o’yini», «o’ildiraklar ostida», «Demian» kabi asarlari alohida dovrug’ qozongan.Adib, shuningdek, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishda ham ko’plab asarlar yozgan. Yuqorida tilga olingan «G’ildiraklar ostida» romani, shuningdek, «Nyurnbergga sayohat» safarnomasi va boshqa ko’pgina asarlar shular jumlasidandir.
– Ma, ol! – dedi otam va qo‘limga kichkina, suyakdan yasalgan fleyta tutqazdi. – O‘zga yurtlarda kuy-qo‘shiqlaring bilan odamlarning ko‘nglini chog‘layotganingda qari otangni yodingdan chiqarma. Sen dunyoni ozmi-ko‘pmi ko‘rding ham, o‘rganding ham. Men bu fleytani sen uchun yasadim, chunki sen kuylashdan boshqa hunarni o‘rganmading. Doimo kuylashni xohlagansan. Agar yoqimli, betakror qo‘shiqlar aytib kishilarning ko‘nglini xushlamasang, xudo bergan qobiliyat hayf senga!
Mening sevikli otam donishmand inson bo‘lib, musiqaga unchalik tushunmasdi. U mening ham izidan borishimni va fleytani shunchaki ko‘ngil yozish uchun chalishimni xohlardi. Lekin men uning ta’limotini o‘rganmadim. Men qo‘shiq aytishni, fleytada sehrli kuylar ijro etishni istardim. Xullas, fleytamni oldim-da, otamdan oq fotiha so‘rab, safarga otlandim.
Men o‘zim tug‘ilib-o‘sgan vodiyning ulkan tegirmonidan naryog‘ini bilmasdim va dunyo shu tegirmondan boshlangan bo‘lsa kerak, deb tasavvur qilardim. Bu tegirmon menga juda yoqardi. Hozir esa olamning juda bepoyonligini ko‘rib turibman.
Yo‘l davomida yengimga uchishdan charchagan ari qo‘ndi. Men uni o‘zim bilan birga oldim. Birinchi marta dam olganda xat tashuvchini uchratdim va undan vatanimga salom yo‘lladim.
Men o‘rmonlar va dalalar oralab yurardim. Daryo ham ildam oqardi. Boshqa o‘lkalar mening yurtimdan deyarli farq qilmas ekan. Yo‘l-yo‘lakay daraxtlar, gullar, butalar bilan so‘zlashar, ular bilan birgalikda kuylardim. Nazarimda, ular xuddi tushunishayotgandek qo‘shiqlarimdan zavq olardi. Shu mahal ari uyg‘onib, yelkamga o‘rmalab chiqdi-da, parvoz qildi. G‘ing‘illab atrofimda ikki marta charx urib, ortga, vataniga tomon uchib ketdi.
O‘rmonda qo‘lida savat ushlagan va sariq sochli boshiga keng poxol qalpoq kiygan qizaloqni uchratdim.
– Salom, qayerga borayapsan? – deb undan so‘radim.
– O‘roqchilarga tushlik olib borayapman. O‘zing-chi, qayerga yo‘l olding? – so‘radi u mendan.
– Meni dunyo kezish uchun otam yubordi. U mening fleytadan kuy chalib, odamlar ko‘nglini xushlashimni xohlaydi. Lekin men buni unchalik yaxshi uddalay olmayman. Avval o‘rganishim kerak.
– Shunaqami, unda qo‘lingdan nima ish keladi? – so‘radi qizaloq.
– Qo‘shiq kuylay olaman.
– Qanday qo‘shiq?
– Har xil: tong va oqshom haqida, daraxtlar, gullar va hayvonlar haqida, masalan, hozir o‘rmonda o‘roqchilarga yegulik olib borayotgan yoqimtoy bir qizaloq haqida qo‘shiq xirgoyi qila olaman.
– Rostdanmi? Shunday qila olasanmi? Iltimos, kuylayqol!
– Mayli, isming nima?
– Brigitta.
So‘ngra men boshiga poxol qalpoq kiygan go‘zal Brigitta haqida qo‘shiq kuylay boshladim. Qo‘shiqda uning qo‘lidagi savatda o‘roqchilarga yegulik olib borayotganligini, chirmoviqlarning qizni ko‘rishga oshiqib, bog‘ panjaralaridan boshlarini chiqarib unga intilishlarini va atrofdagi manzarani tasvirlab kuyladim. U menga jiddiy boqdi va yaxshi kuylaganimni aytdi. Men yana kuylashda davom etdim va holdan toygunimcha qo‘shiq aytdim. Ochiqqanimni qizga bildirganimda, u menga savatidan bir burda non olib berdi. Nonni bir tishlab, yo‘limda davom etmoqchi edim, lekin u menga yurib ovqatlanish yaxshi emasligini aytdi. Biz maysalar ustida o‘tirdik va men nonni shoshmasdan yedim. U esa oftobda qizargan qo‘llari bilan tizzasini ushlab, meni jimgina kuzatib o‘tirardi.
– Men haqimda yana kuylashni xohlamaysanmi? – so‘radi qizaloq.
– Sen haqingda nimalarni bilsam, hammasini kuylab bo‘ldim, yana nima haqida kuylashim mumkin?
– Sevgilisi tashlab ketgan qiz iztiroblari haqida.
– Bu haqda kuylolmayman. Otam menga faqat quvnoq qo‘shiqlar aytishimni tayinlagan. Buning ustiga g‘am, iztirob, qayg‘u qanaqa bo‘lishini bilmayman. Istasang, senga boyqush yoki ninachilar yoxud kapalaklar haqida kuylayman.
– Sen muhabbat haqida kuylay olmaysanmi?
– Muhabbat haqida? Oh, bo‘lmasam-chi! Bu eng zo‘r tuyg‘u-ku.
Men unga quyosh nurining qizg‘aldoqlarga maftun bo‘lib, qanday boqishi va qizg‘aldoqlar uning nurida qanday tovlanishlari, ularning quvonchdan raqsga tushishlari, moda sa’vaning nar sa’vani intiqlik bilan kutayotgani, u kelganda esa hurkib, unga jahl qilishi haqida hamda moviy ko‘zli qizaloq va yigit haqida kuylab berdim. Qo‘shig‘imni yana davom ettirib, yigitning qizga dil izhori qilayotganini, qiz esa unga savatchasidan non olib berayotganligini, yigit endi qizaloqdan non emas, bo‘sa olishni, uning ko‘zlariga tikilishni xohlashi haqida juda uzoq, qiz kula boshlab, yigitning ovozini eshitmay qolgunga va yigit uning og‘zini lablari bilan yopmagunga qadar kuylagani haqida xirgoyi qilib berdim.
Shunda Brigitta egilib, lablari bilan og‘zimni yopdi va ko‘zlarini yumdi. Qo‘ng‘ir ko‘zlarini ochganda, qorachiqlarida kamina va bir juft yovvoyi gul raqsga tushardi.
– Otam haq ekan. Olam juda go‘zal ekan! – dedim men. – Endi senga savatingni ko‘tarishga yordam berishni xohlayman.
Men uning savatini qo‘lidan oldim va biz yo‘lda davom etdik. Uning odimlashi va mening qadam tashlashim, uning quvonchi bilan mening xursandchiligim bir-biriga hamohang edi. O‘rmon esa tog‘ haqida mayin va yoqimli shivirlardi. Umrim davomida hech qachon bunday baxtni tuymagandim. Men juda bardamlik bilan xirgoyi qilardim. Ovozim butun borliqqa: vodiylaru tog‘larga, maysazorlaru ko‘kalamzorlarga, daryolaru butalarga baralla taralardi va qalb qo‘rimdan chiqayotgan nidoni hikoya qilardi.
Shunda men chuqur xayolga cho‘mdim. Agarda dunyoning barcha qo‘shiqlarini: maysalar va gullar, odamlar, bulutlar, o‘rmonlar va jonivorlar, o‘zga yurtlardagi dengizu tog‘lar, yulduzlar va oy haqida kuylay olsam edi. Qo‘limdan kelganida edi, har bir yangi qo‘shiqni osmondagi yangi yulduzday terib chiqardim.
Shular haqida o‘yladim-u, bundan o‘zim hayratda qoldim. Shu paytgacha bunday o‘ylar miyamga kelmagan ekan. Qarshimda Brigitta turardi. U ketishga hozirlanib, savatni qo‘limdan oldi.
– Endi men ketishim kerak! – dedi u. – Huv anavi dalada bizning ishchilarimiz ter to‘kishmoqda. Sen qayerga borasan? Men bilan birga qolishni xohlamaysanmi?
– Yo‘q, sen bilan birga qololmayman. Men dunyo kezishim kerak. Yegulik uchun rahmat va albatta… bo‘sa uchun ham. Seni unutmayman.
U savatini olishga egilganda ko‘zlarimiz yana bir-biriga qadaldi. Shu on yana uning lablari mening lablarim bilan qovushdi. Uning bo‘sasi shunaqangi mayin, shunaqangi ajoyib ediki, men bu baxtdan o‘zimni butkul yo‘qotib qo‘ydim. Shunda men undan ajralishim kerakligini o‘ylab, qayg‘uga botdim. Brigitta bilan vidolashib, yo‘limda davom etdim.
Qiz tog‘ tomon yuqorilay boshladi, lekin biroz yurib, qora qayinlar soyasida to‘xtab qoldi. Va menga qaradi, men esa unga. Boshimdan qalpog‘imni olib unga silkitdim. U ham boshini irg‘adi va qora qayinlar orasida g‘oyib bo‘ldi.
Men esa zo‘rg‘a yo‘lga tushdim. Bir burilishga yetguncha xayol ummoniga g‘arq bo‘ldim.
U yerda bir tegirmon bo‘lib, uning oldidagi daryoda qandaydir qayiq menga anchadan beri intizor bo‘lgandek turardi. Qayiqda eshkakchi o‘tirardi. Qalpog‘imni eshkakchiga silkitganimda u qayiqni men tomon burdi, qayiqqa chiqdim va yo‘lga tushdik. Men qayiqning o‘rtasidan, eshkakchi esa eshkaklar ortidan joy oldi. Qayoqqa suzayotganimizni so‘raganimda u menga qisiq ko‘kimtir ko‘zlari bilan tikildi.
– Qayerga borishni xohlaysan? – so‘radi bo‘g‘iq ovozda. – Daryoning quyi oqimi bo‘ylab dengizgami yoki katta shaharlargami, tanla, bularning barchasi menga tegishli.
– Senga tegishli? Nima, sen qirolmisan?
– Balki, – dedi u. – Sen shoir bo‘lsang kerak, shunday bo‘lsa, menga yo‘l davomida biror nima kuylab ber.
Jiddiy, yuzlari bujmaygan bu kimsadan biroz hadiksirayotgandim. Qayiq esa daryo bo‘ylab shiddat bilan tovushsiz oqib borardi. Men qayiqni uchirib borayotgan daryo haqida, quyoshning charaqlashi va qirg‘oqdagi qoyalarning kuchli shovqini, to‘lqinlarning safarini qirg‘oqqa to‘qnashib tugatishi haqida kuylardim.
Lekin eshkakchining yuz ifodasi sira o‘zgarmasdi. U xuddi orzu qilayotgandek boshini sokin tebratdi. Va qo‘shig‘imdan ilhomlanib, xuddi mendek vodiylar osha daryodagi safar haqida kuylay boshladi. Uning qo‘shig‘i menikidan yoqimliroq va go‘zalroq edi, lekin allanechuk o‘zgacha yangrardi.
Daryo uning kuylashiga hamohang tarzda quturgandek bo‘lib chayqalar, ko‘priklar ostidan dabdaba bilan oqib o‘tardi. Uning to‘lqinlari qoya qirg‘oqlariga urilib-qaytib, bamisoli g‘azablangandek, nafratlangandek qayiqni suv ustida o‘ynatardi. Suvda cho‘kkanlarning uzun yashil suv o‘tlari orasidagi oppoq murdalarini u kulimsiragandek tebratardi.
Bularning bari nihoyatda g‘aroyib, jozibador va sirli ohanglarga to‘la bo‘lishiga qaramay, menga sira yoqmasdi. Men sarosimada qoldim va tang ahvolimdan tilim kalimaga kelmasdi. Bu qari, ajabtovur, aqlli eshkakchi bo‘g‘iq ovozda kuylaganda, mening qo‘shiqlarim uniki oldida arzimasdek tuyuldi. Shunda so‘ng, nazarimda, olam aslida ajoyib va nurafshon emas, balki nursiz va g‘amgin, beshafqat va kemtikdek tuyuldi. O‘rmonlar quvonchdan emas, azob-uqubatdan shitirlardi.
Biz suzaverdik. Soyalar borgan sari cho‘zilar, har safar kuylaganimda qo‘shiqlarim kuchsizlanib, ta’siri kamayib borayotgandek bo‘lardi. Ovozim ham bo‘g‘ilayotgandek edi. Lekin u kuylaganda olam yanada jumboqli va azob-uqubatli tuyular, men esa jur’atsiz va qo‘rqoqqa aylanardim.
Qalbim bezovtalandi. Gullarga to‘la vodiyda, Brigitta oldida qolmaganimga afsuslandim. So‘ngra qosh qorayayotganda o‘zimni yupatish maqsadida yana baland ovozda kuylay boshladim. Men endi qizg‘ish tus olgan shafaqda Brigitta va uning bo‘sasi haqida kuylardim.
Shunda qorong‘i tushdi. Men til-zabondan qolgan edim, eshkakchi esa muhabbat va uning quvonchlari, moviy ko‘zlar, namlangan qirmizi lablar haqida kuylardi. Bu esa daryo haqidagi qo‘shiqdan-da go‘zalroq va jozibaliroq edi. Lekin uning qo‘shig‘ida muhabbat azobli, qo‘rqinchli va sir-sinoatga to‘la, inson esa nochor va g‘am-hasratli edi. Va ular bir-birlariga o‘zaro azob berishar, bir-birlarini mahv etishardi.
Bularni eshitib, nihoyatda toliqib, g‘am-g‘ussaga cho‘mdim. Go‘yo yillar davomida g‘am-alam olamiga sayohat qilayotgandek edim. Eshkakchining qo‘shig‘ida qalb azobi va g‘am-anduhning sovuq va sokin daryosi madh etilardi. Bularning bari mening yuragimga singib borardi.
– Hayot men tasavvur qilganchalik go‘zal va ajoyibotlarga boy emas, o‘limdek mash’um ekan. Sendan o‘tinaman, qayg‘ular qiroli, menga o‘lim haqida qo‘shiq aytib ber! – deb iltijo qildim bardoshim tugab.
Eshkakchi endi o‘lim haqida kuylay boshladi. Bunisi oldingilaridan-da mukammalroq qo‘shiq edi. Lekin o‘lim ham uning uchun eng qudratli, eng yetuk va taskin beruvchi narsa emas edi. Uning xonishida o‘lim – hayot, hayot esa – o‘lim edi. Ular o‘rtasida abadiy, dahshatli, jazavali muhabbat kurashi borardi. Shu kurashning o‘zi hayot mazmuni edi. Bu to‘qnashuvdan bir tutam nur taralar, ayni damda baxt va go‘zallikka rahna solish maqsadida soya ham o‘rlardi.
Eshkakchining qo‘shig‘ini tinglarkanman, damim ichimga tushib, irodam sinib bo‘lgandi. Uning mungli nigohida allaqanday rutubatli sokinlikni ilg‘ash mumkin edi. Moviy ko‘zlari g‘am-anduhga to‘la va shu bilan birga borliqning jamiki jozibasi namoyon edi ularda. U menga jilmayardi. Men butun kuch-quvvatimni, irodamni jamlab undan o‘tinib so‘radim:
– Meni ortga qaytar, bu zulmatdan dahshatga tushayapman. Brigitta yoki otamning oldiga qaytishni xohlayman.
Eshkakchi o‘rnidan turib, zim-ziyo tunga boqdi. U yoqqan chiroq ozg‘in va ajin bosgan yuzini yoritdi.
– Ortga yo‘l yo‘q! – dedi u jiddiy va do‘stona ohangda. – Dunyoni o‘rganish uchun doimo oldinga qarab yurishing kerak. Moviy ko‘zli qiz bilan tanishganing, uni sevganing yaxshidir, lekin yo‘lingni davom ettirsang, dunyoning bundan-da ajoyib, bundan-da g‘aroyib mo‘jizotlarini ko‘rasan. Men senga o‘z o‘rnimni qoldirmoqchiman, lekin sen doimo o‘zing xohlagan yo‘ldan bor!
Gaplari meni tushkunlikka solsa-da u haq edi. Men o‘z vatanimga qaytishni xohlaganimda faqat Brigittani, uyimni, boshimdan o‘tkazganlarimni, yo‘qotganlarimni o‘ylardim. Lekin endi eshkakchi o‘rnini egallashim kerak edi. O‘zi shunday bo‘lishi ham kerak!
Indamay o‘rnimdan turib, eshkakchi o‘tirgan joyga bordim. U ham jimgina men tomon yaqinlashdi va ro‘para kelganimizda ko‘zlarimga qattiq tikilib, qo‘lidagi chiroqni menga berdi.
Men eshkakchining o‘rniga o‘tdim. Oldimda chiroq miltillab yonib turar, shu zaylda suzishda davom etardim. Faqat qattiq bir silkinishdan keyin o‘zimga keldim. Qayiqda yakka-yolg‘iz o‘tirardim. Eshkakchi allaqachon ketgandi. Otam, Brigitta, tug‘ilib-o‘sgan yurtim, qayiqqa tushgan kunlarim xayolimda go‘yo bir lahzalik tushdek charx urardi. Xuddi doim shu tungi daryoda suzaverib qarigandek, g‘am-anduhga botgandek edim.
Eshkakchini chaqirish mumkin emasligini tushungandim. Shu haqiqatni anglash hissi xuddi sovuq shamoldek etimni junjiktirardi.
Ko‘nglim sezib turgan narsaga ishonch hosil qilish uchun suvga enkaydim va qo‘limdagi chiroqni yoqdim. Suvning aksida esa oriq yuzli, jiddiy, kulrang ko‘zli bilimdon qariya menga tikilib turardi. Bu – men edim.
Endi ortga yo‘l yo‘q edi. Men zulmat ichra suzishda davom etdim.
Nemis tilidan Asror Rahmonov tarjimasi
«Jahon adabiyoti», 2016 yil, 12-son
