24 август — Машҳур адиб Хорхе Луис Борхес таваллуд топган кун

    Бир кун оқшом кўнглимни сел қилар хотирага яқинлашиб қолганимни сездим: ҳали денгизни кўрмаган бўлса-да, унинг чайқалишини қон томирларида туйган сайёҳ ҳолига тушгандим. Анчадан сўнг хотира тиниқлашди: бу Тангри билан боғлиқ ривоятларнинг бири эди…

ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС
Т А Н Г Р И Б И Т И К Л А Р И
(LA ESCRITURA DEL DIOS)
Шарифжон Аҳмедов таржимаси

 Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири. Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.

ош зиндон чуқурдир; ичкари томондан осмонга қадар чўзилган ярим паллага ўхшаш бу зиндон ҳарсанг тошлар ётқизилган тубига томон торайиб борганлигидан бир вақтнинг ўзида ҳам дилгир, ҳам бепоён туйилади. Ярим палланинг ўртасидан девор ўтган; у жуда баланд бўлса-да, гумбазнинг юқори қисмига довур барибир етиб бормаган; деворнинг бир томонини мен – Педро де Альварадо куйдириб кул қилган Кахолома эҳромининг коҳини Тсинакан, иккинчи томонини бўлса, қафасининг макон ва вақтини бир маромда, кўз илғамас қадамлар билан ўлчаётган қоплон забт этган. Ўртамиздаги девор тубидан панжарали туйнук очилган. Кўланкалар чекинган маҳал (чошгоҳда) зиндон қопқаси кўтарилиб, замонлар кечган сайин рухсорини йўқотган назоратчи арқон боғланган сопол кўзаларда бизга сув ва гўшт бўлаклари туширади. Шунда зиндон ёришади ва мен қоплонни кўра оламан.

Зимистонда кечган йилларимнинг ҳисобидан адашдим; қачонлардир мен навқирон бўлгандим ва мана шу тош ҳужра бўйлаб сайр қила олардим, энди эса жасадим ерпарчин ва шу алфозимда худолар ҳозирлаган заволимни кутишгина қоляпти, холос. Қачонлардир мен узун чақмоқтош пичоқ билан қурбонликка келтирилган одамларнинг кўксини ёрардим, энди бўлса зиндоннинг чанг-тўзон ялла қурган тубидан афсун ёрдамисиз тура олмайман.

Эҳром ёндирилишидан олдин баланд бўйли отлардан тушган одамлар хазина қаердалигини билиш мақсадида лаққа чўғ темир билан мени қийноққа солдилар. Кўз ўнгимда Тангри ҳайкали оёқ ости қилинди, аммо У мендан юз ўгирмади ва қийноқ маҳали сукут сақлашимга кўмак берди. Мени саваладилар, дўппосладилар, мажруҳ қилдилар ва мен энди ҳеч қачон чиқиб кета олмас бўлганим – мана шу зиндонда ҳушимга қайтдим.

Нимадир қилиш лозимлигини сезиб, вақтни бекор ўтказмаслик учун зимистонда узала тушган кўйи қачонлардир ўзим билган нарсаларни қайта тиклай бошладим. Мен тош илонларнинг жойлашуви ва миқдорини ёки шифобахш дарахтлар хусусиятларини эслашга уриниб тунларни ўтказардим. Шу кўйи йилларни қувғин қилиб, ўзимга тегишли билимлар ҳоқони бўлишга яна қайта муваффақ бўлдим. Бир кун оқшом кўнглимни сел қилар хотирага яқинлашиб қолганимни сездим: ҳали денгизни кўрмаган бўлса-да, унинг чайқалишини қон томирларида туйган сайёҳ ҳолига тушгандим. Анчадан сўнг хотира тиниқлашди: бу Тангри билан боғлиқ ривоятларнинг бири эди. У замонлар охирида кўп фалокат ва кулфатлар содир бўлишини билиб, яралишнинг биринчи куниёқ мана шу барча фалокатларни бартараф қила олар бўлган фусункор битикни муҳрлаб қўйганди. Бу жумла замон ва маконлар бағрида шу қадар пинҳонлигидан энг олис авлодларга қадар етиб бора олар ва ҳеч бир тасодиф уни сидириб ташлай олмасди. У бу жумлани қаерга ва қай йўсинда битган – ҳеч ким билмайди, аммо биз у қаердадир пинҳон эканига ва фурсат етгач, қайсидир бир омади чопган одам уни ўқий олишига шубҳа қилмаймиз. Шунда мен биз ҳар доимгидек замонлар охирида турибмиз ва менинг қисматим – Роббимнинг сўнгги хизматкори қисмати – мана шу ёзувни англай олишимга имкон берар балки, дея хаёл қилдим. Зим-зиё зиндонда бўлсам-да умидим сўнмаганди; эҳтимол, мен бу ёзувларни Кахоломада минглаб маротаба кўргандирман, аммо уларни тушуна олмаганман.

Дастлаб кўнглимни тоғ қилган бу ўй энди мени эсанкиратиб қўйди. Бутун ер юзида ўчмас ва мангу шакллар мавжуд; уларнинг ҳар бири изланаётган тимсол бўла олади. Тоғ ёки дарё, салтанат ва ё юлдуз буржлари Тангри каломи бўлиб чиқиши мумкин. Аммо вақт ўтиши билан тоғлар кукунга айланади, дарёлар ўзанини ўзгартиради, салтанатлар эса беқарорлик ва фалокатлар ботқоғига ботади, юлдузлар сурати ҳам муқим эмас. Ҳатто фалак-да ўзгаришлар илмидан сабоқ олган. Тоғ ва юлдуз асил моҳиятига кўра шахсдир, ўз навбатида шахс эса бунёд бўлади, йўқликка юз тутади. Ва шунда мен барқарор ва заифлик денгизига чўммаган матоҳ излашга тушдим – бошоқли ўсимликлар, кўкатлар, қушлар ва одамларнинг насллари ҳақида ўй сурар бўлдим. Балки ўша фусункор жумла менинг чеҳрамга битилгандир ва менинг-да ўзим саргардонликларимнинг асил боисидирман. Шу онда Тангри сифатларидан бири қоплон эканини эсладим.

Қалбимни лаззатли қувонч чулғаб олди. Мен барча замонларнинг илк тонгини, бу нома қиёмат остонасида турган энг сўнгги одамларга қадар етиб бориши учун ғорларда, чакалакзор ва оролларда узлуксиз кўпаяр бўлган қоплонлар терисига ўз мактубини муҳрлаётган Илоҳимни хаёл қилдим. Мен мана шу мушуклар шажарасини, каломнинг дахлсизлиги ҳаққи далалар ва подаларга даҳшат солувчи мана шу улкан мушуклар лабиринтини тасаввур қилдим. Ёнгинамда қоплон бор эди; шу ёнма-ёнликда мен тахминим тасдиғи ва Тангрининг яширин марҳаматини кўрдим.

Мен қоплон терисидаги доғларнинг шакл ва ўрнини ўргана кўп йилларни шом қилдим. Ҳар бир сўқир кун бир тишлам нур ҳадя этар, шунда мен малларанг терига битилган сиёҳранг ёзувларни хотирамга муҳрлай олардим. Уларнинг айримлари алоҳида нуқталари билан ажралиб турар, бошқалари кўндаланг чизиқларга туташиб кетган, учинчи бир хиллари – халқасимонлари эса муттасил такрорланарди. Афтидан, охиргилари бир хил бўғин ва ёки битта сўз эди. Буларнинг аксари қизғиш гардиш билан ўралганди.

Юмушимнинг нақадар мушкуллиги ҳақида гапириб ўтирмайман. Гоҳи замон мен деворларнинг қулоқларига азон айтиб, бу битикларни ўқий олиш инсон боласининг чекига тушмаган дея ҳайқирардим. Тобора айрим жумбоқ мени умумий жумбоқдан кўра камроқ ўйга толдира бошлади: Тангри ёзиб қўйган ҳикматнинг боиси не?

“Қандай ҳикмат, — дея ўзимни сўроққа тутардим, — мутлақ ҳақиқатни ўз жисмига жо қилган?”. Менинг хулосам шундай эди – инсонлар тилида борлиқни бутунича акс этказмас бирорта ҳам сўз йўқ, “қоплон” дейиш – бу уни дунёга келтирган бошқа қоплонларни, у ов қилиб кун кечирадиган кийикларни, кийиклар озиқланадиган кўкатларни, кўкатлар волидаси бўлган заминни, заминни бунёд этган осмонни эслаш дегани. Ва мен тушундим, ўзаро бир-бирини тақозо этувчи бу битмас-туганмас садоларни Тангри тилида ҳар қандай сўз, яширин эмас, очиқдан-очиқ ва навбат билан эмас, балки бира-тўла англатади. Борган сайин менга илоҳий ҳикмат тушунчасининг ўзи гўдакларга хос оддий-одми ва шаккоклик бўлиб туйила бошлади. “Худо, — дердим мен, — бутун бошли борлиқни ўзида жо қилган битта дона сўз айтиши лозим эди. Унинг илоҳий лабларидан учиб чиққан ҳар бир товуш бутун борлиқ ёки, жиллақурса, замонларнинг бутун бирлигидан кўра заифроқ эмасдир. Одамларнинг “ҳамма”, “олам”, “борлиқ” каби ғариб ва баландпарвоз сўзлари – бу бутун бошли тилларга ва шу тиллар изоҳлайдиган бутун-жаъми матоҳларга тенг бўлган ягона товушнинг бор-йўғи кўланка ҳамда муқоясасидир.”

Бир кун оқшом (ва ё кундуз) – менинг кундуз ва кечаларим ўртасида қандай фарқ бўлиши мумкин? – зиндоним сатҳида қум донаси пайдо бўлганини туш кўрдим. Бунга эътибор қилмасдан яна мудроқ қўйнига чўмдим. Навбатдаги тушда уйғониб, қум донаси иккитага кўпайганини туш кўрдим. Мен тағин уйқуга кетдим – қум донаси учтага кўпайганди. Улар бутун зиндонни тўлдириб юборгунча шу тақлид тинимсиз кўпайиб борарди ва мен қумтепа остида бўғила бошладим. Мен ухлашда давом қилаётганимни англагач, жонҳолатда чираниб уйғонишга ҳаракат қилдим. Аммо бу уйғонишимдан наф бўлмади: қумтепаликлар аввалгидек мени янчиб турарди. Ва шу чоқ кимдир биров сўз сўзлади: “Сен бедор бўлиш учун эмас, балки аввалги тушингга уйғондинг. Бу туш эса, ўз навбатида, бошқасининг бағрига жойлангандир ва шу тариқа қум доналарининг миқдорига баробар чексизликка қадар. Сен танлаган йўлнинг адоғи йўқдир ва сен чинакамига уйғонишингдан анча аввал ҳалок бўласан.”

Мен ҳалок бўлаётганимни тушундим. Оғзим тўла қум бўлса-да қичқира олдим: ”Тушларда кўрилган қум мени ўлдира олмайди, тушлардан туғилган тушлар мавжуд эмасдир!” Юзимга қўнган бир тутам шуъладан уйғониб кетдим. Зимистон оғзида ёп-ёруғ доира пайдо бўлганди. Мен назоратчининг юз ва қўлларини, чиғир ва арқонни, гўшт ва сопол кўзани кўрдим.

Одам аста-секин ўз қисматининг қиёфасини ўзлаштириб боради, ўз вазият-ҳолатлари билан бирикиб кетади. Мен башоратгўй ва қасоскор ҳамда тангримнинг коҳини эдим, аммо айни пайтда, даставвал тутқунман. Узоқ айрилиқдан сўнг ҳориб-чарчаган сайёҳ уйига ошиққани сингари мен ҳам тушларнинг баднафс лабиринтидан зиндонимга қайтгандим. Мен совуқ зиндонга, қоплон ва мени ёруғ дунёдан айри қилган қопқага, заиф вужудим ҳамда зим-зиё зимистон ва тошларга шукроналар айтдим.

Ва шунда ҳеч қачон ёдимдан чиқмас ва сўз билан ифода қилиб бера олмас бўлганим воқеа содир бўлди. Мен Худо ва бутун коинот билан (агар бу икки исм бир хил тушунчани ифода қилмаса) бирикиб кетдим. Бу завқни тимсоллар воситасида ифода қилиб бўлмас; кимдир Тангрини ёруғлик шуъласида, яна биров – шамширда, учинчи бир кимса эса – атиргулнинг халқасимон гулбаргларида кўра олиши мумкин. Мен эсам аллақандай юксак Чархпалакни кўрдим; у менинг қаршимда, у менинг ортимда ва ё у менинг ёнгинамда эмас, балки бира тўла ва бир вақтнинг ўзида ҳамма ёқда эди. Чархпалакни олов чулғаганди, Чархпалак сув уфураётганди, мен гардишини кўриб турсам-да, аммо у чексиз эди. Унда ҳамма нарса – содир бўлган, айни пайтда рўй бераётган ва келгусида воқеъ бўлгучи ҳамма нарса чатишиб кетганди; мен бу матонинг бир толаси эдим, менинг кушандам Педро де Альварадо эса – бошқа бир тола. Барча сабаб ва оқибатлар Чархпалакда эди, ҳамма нарсани, барча-жаъми чексизликни англашим учун унга бир бора разм солишим кифоя эди. Ў, англаб етиш лаззати, сен тасаввур лаззати ва туйғулардан-да улуғсан. Мен бутун коинотни кўрдим ва унинг ботиний ниятларини англаб етдим. Мен Маслаҳатлар Китобида ёзилган Замонлар Остонасини кўрдим. Мен сувлардан қад кўтараётган тоғларни, вужудлари оғоч бўлган дастлабки одамларни, уларни қувғинга олган тош идишларни, бу одамларнинг юзларини ғажиётган кўппакларни кўрдим. Худолар ортида турган берухсор Худони кўрдим. Ягона роҳат-фароғат бўлиб бирлашаётган беҳисоб фаолиятларни кўрдим ва ҳамма-ҳаммасини тушунгач, қоплон терисидаги битик маъносини ҳам англадим.

Бу жумла эса ўзаро боғланмаган (ёки менга шундай туйилганди) ўн тўртта сўздан иборат ҳикмат эди. Чексиз қудрат соҳибига менгзашим учун уни баралла айтишим кифоя эди. Бу тош зиндон ғойиб бўлиши учун, тунимга кундуз бостириб кириши учун, навқиронлигим кафтимга қўниши учун, қоплон Альварадони бурдалаб ташлаши учун, испанларнинг кўксига муқаддас ханжар қадалиши учун, эҳром вайроналардан қад кўтариши ва салтанат қайта бунёд бўлиши учун мана шу жумлани баралла айтишим кифоя эди. Қирқта бўғин, ўн тўртта сўз – ва мен, Тсинакан, бир маҳаллар Моктесума ҳукм сурган ерларга ҳоким бўламан. Аммо мен бу сўзларни ҳеч қачон талаффуз этмаслигимни ҳам биламан, илло ўшанда Тсинакан унут бўлади.

Қоплонларнинг териларига муҳрланган бу тилсим ўзим билан гўрга кирсин. Кимки бутун-жаъми коинотни кўрган бўлса, кимки борлиқнинг оташин ниятларини англаб етган бўлса, инсон ҳақида, унинг ғариб қувонч ва қайғулари ҳақида ўйлаб ўтирмайди. Ҳатто унинг ўзи айни шу одам эса-да – тўғрироғи, айни шу одам бўлган эса-да – бу муаммо уни ортиқ қизиқтирмайди. Унинг учун ўша, бошқа одамнинг аҳамияти йўқ, унинг учун ўша бошқа одамнинг қайси қавмга тегишли эканининг аҳамияти йўқ – ахир унинг ўзи энди Ҳечкимга айланди. Мана, нима учун мен ҳикматни ошкор қилмаяпман, мана, нима учун мен зим-зиё зимистонда узала тушган кўйи куну тунларимни еб битиряпман.

ШАРИФЖОН АҲМЕДОВ
«ТАНГРИ БИТИКЛАРИ»ГА ИЛОВА

Шарифжон Аҳмедов – 1969 йилда Андижонда туғилган. 1992 йили ТошДУ журналистика факултетини тамомлаган. Дастлабки ҳикоялари ўтган асрнинг 9-йилларида «Ёш куч» журналида эълон қилинган.Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан шуғулланади. Узоқ йиллар давомида Хорхе Луис Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништириб келмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида унинг Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар, Жуброн Халил Жуброн асарларидан қилган таржималари мунтазам эълон қилиб борилмоқда.

ангри битиклари»  асарида энг сўнгги ацтек коҳинининг испанлар асоратида, зиндонда кечган кунлари ҳикоя қилинади. Зимистондаги адоқсиз узун кун ва тунларига бирор маъно киритиш илинжида Тсинакан исмли бу афсунгар Тангри қаергадир тилсим тарзида муҳрлаган синоатли ҳикматни излаб топишни кўнглига туяди. Кўп мушоҳадалардан сўнг бу битик зиндонда ўзи билан ёнма-ён бўлган қоплон терисига муҳрланганини англайди. Зиндон қопқалари очилган дамлари тушадиган ёруғлик онларидан фойдаланиб, йиллар мобайнида теридаги доғларнинг шакл ва жойлашувларини ўрганади. Ниҳоят, ўн тўрт сўздан иборат бу калимани аниқлайди. Тош зиндон ичра бутун умрини ўтказган коҳин ҳикматли ва фусункор сўзларни ўрганиш жараёнида борлиқ моҳиятини, коинотнинг бутун синоатларини англаб етади. «Мен бутун коинотни кўрдим ва унинг ботиний ниятларини англаб етдим. Мен Маслаҳатлар Китобида ёзилган Замонлар Остонасини кўрдим. Мен сувлардан қад кўтараётган тоғларни, вужудлари оғоч бўлган дастлабки одамларни, уларни қувғинга олган тош идишларни, бу одамларнинг юзларини ғажиётган кўппакларни кўрдим. Худолар ортида турган берухсор Худони кўрдим. Ягона роҳат-фароғат бўлиб бирлашаётган беҳисоб фаолиятларни кўрдим ва ҳамма-ҳаммасини тушунгач, қоплон терисидаги битик маъносини ҳам англадим.» — дейди Тсинакан. Аммо у ўзини адоқсиз қудрат соҳибига менгзагувчи калимани, Тангрининг махфий исмини ошкор этишдан ўзини тияди, исм ўқувчи учун махфийлигча қолади: «Қоплонларнинг териларига муҳрланган бу тилсим ўзим билан гўрга кирсин. Кимки бутун-жаъми коинотни кўрган бўлса, кимки борлиқнинг оташин ниятларини англаб етган бўлса, одам ҳақида, унинг пасткаш қувонч ва қайғулари ҳақида ўйлаб ўтирмайди. Ҳатто унинг ўзи айни шу одам эса-да – тўғрироғи, айни шу одам бўлган эса-да – бу муаммо уни ортиқ қизиқтирмайди. Унинг учун ўша, бошқа одамнинг аҳамияти йўқ, унинг учун ўша бошқа одамнинг қайси қавмга тегишли эканининг аҳамияти йўқ – ахир унинг ўзи энди Ҳечкимга айланди. Мана, нима учун мен ҳикматни ошкор қилмаяпман, мана, нима учун мен зим-зиё зимистонда узала тушган кўйи куну тунларимни еб битиряпман». Ҳикоя сюжетининг мухтасар баёни шудир.

Биз эса даставвал, ҳикоя матнидаги муҳим нуқталарни ажратиб олиб, иқтидоримиз қадар таҳлил этишга уриниб кўрамиз.

* * *

Матн: «Тош зиндон чуқурдир; ичкари томондан осмонга қадар чўзилган ярим паллага ўхшаш бу зиндон ҳарсанг тошлар ётқизилган тубига томон торайиб борганлигидан бир вақтнинг ўзида ҳам дилгир, ҳам бепоён туйилади».

Мулоҳаза: Ҳикоя даставвалидаги ушбу сатрларнинг ўзиёқ бизни коинот ва борлиқ тушунчалари ҳақида мулоҳаза қилишга ундайди. Алоҳида олинган ҳар бир индивидуум аслида мана шу адоқсиз коинот қаршисида, англанмас борлиқнинг ҳозирлаган тасодифлари рўпарасида ўзини бир зиндонда ҳис қилмасми, кишанларидан халос бўлиш душвор бўлган тузоққа тушган сезмасми?

Матн: «Ярим палланинг ўртасидан девор ўтган; у жуда баланд бўлса-да, гумбазнинг юқори қисмига довур барибир етиб бормаган; деворнинг бир томонини мен – Педро де Альварадо куйдириб кул қилган Кахолома эҳромининг коҳини Тсинакан, иккинчи томонини бўлса, қафасининг макон ва вақтини бир маромда, кўз илғамас қадамлар билан ўлчаётган қоплон забт этган. Ўртамиздаги девор тубидан панжарали туйнук очилган. Кўланкалар чекинган маҳал (чошгоҳда) зиндон қопқаси кўтарилиб, замонлар кечган сайин рухсорини йўқотган назоратчи арқон боғланган сопол кўзаларда бизга сув ва гўшт бўлаклари туширади. Шунда зиндон ёришади ва мен қоплонни кўра оламан».

Мулоҳаза: Тсинакан олами унинг ўзи ва қоплоннинг мавжудлигидан иборат, аммо уларнинг ҳар иккиси ҳам Тсинакан оламининг зиндонига жойлаштирилган. Бир томонда – ички олами афсун ва тимсолларга тўла сеҳргар ва ё донишманд, икки томонда эса – Тсинаканнинг сеҳрли оламига қарши қўйилган йиртқич жондорнинг ҳамлакор воқелиги. Ҳар иккисининг макон ва замонда мавжудлигини «замонлар кечган сайин рухсорини йўқотган» зиндонбон таъминлаб туради. Айни пайтда зиндон оғаси маҳбусларнинг тор оламини назорат қилиб турган илоҳий бир қудрат, эҳтимолки, Тангрининг ўзини хаёлга келтиради.

Матн: «Зимистонда кечган йилларимнинг ҳисобидан адашдим; қачонлардир мен навқирон бўлгандим ва мана шу тош ҳужра бўйлаб сайр қила олардим, энди эса жасадим ерпарчин ва шу алфозимда худолар ҳозирлаган заволимни кутишгина қоляпти, холос. Қачонлардир мен узун чақмоқтош пичоқ билан қурбонликка келтирилган одамларнинг кўксини ёрардим, энди бўлса зиндоннинг чанг-тўзон ялла қурган тубидан афсун ёрдамисиз тура олмайман.» — Шундан бошлаб, ҳикоя матнининг олтинчи сатрбошиси якунига қадар.

Мулоҳаза: Афсунгар-коҳин, аслида бизнинг ҳар биримиз сингари, бир зиндон ичра тамоман ожиз ва нотавон қоларкан, ўз мавжудлиги маъноларини излайди, жиллақурса Яратган билан ўзини боғлаб турган ришталар мавжудлиги даражасини билишни истайди. Аллақаердадир яширин сирли ҳикматни топиш баробаридаги бутун мулоҳазалари изланиш ва бой беришларга тўла инсон умрининг бир ифодаси кабидир. Борхес зиндонга йиртқич қоплонни ёндош қилиб жойлагани ҳам бежиз эмас. Атрофдаги табиатнинг улуғвор тимсоли бўлган бу жонивор – инсон боласи учун илму-билим манбаи, инсон ўз камолоти давомида зарур мулоҳазаларни айнан табиатни кузатиш воситасида олишига кучли ишорадир. Табиат эса, аслида моҳиятан Тангрининг тимсолидир, табиатдаги ҳар бир зарра ҳам охир-оқибат Тангрининг ўзи, демакдир.

Матн: «Мен қоплон терисидаги доғларнинг шакл ва ўрнини ўргана кўп йилларни шом қилдим. Ҳар бир сўқир кун бир тишлам нур ҳадя этар, шунда мен малларанг терига битилган қоп-қора ёзувларни хотирамга муҳрлай олардим. Уларнинг айримлари алоҳида нуқталари билан ажралиб турар, бошқалари кўндаланг чизиқларга туташиб кетган, учинчи бир хиллари – халқасимонлари эса муттасил такрорланарди. Афтидан, охиргилари бир хил бўғин ва ёки битта сўз эди. Буларнинг аксари қизғиш гардиш билан ўралганди.» — тўққизинчи сатрбоши якунига қадар.

Мулоҳаза: Зиндон қопқаси очилган дамлар ҳадя этаётган лаҳзалик имкониятлардан фойдаланиб, қоплон терисидаги белгиларни йиллар давомида тадқиқ этаётган коҳин инсонлар тилидаги исталган ҳар бир сўз — аслида Унинг каломи эканлиги ва уларнинг ҳар бирида Тангри яширин экани ҳамда барча забонларнинг ҳамма калималари қачондир Унинг Ўзи талаффуз этган илоҳий сўзнинг кўланка ва нусхалари эканини англай бошлайди. Шу билан бирга, йилларини исроф этиб, ўзи машғул бўлган бу изланишлар бутун борлиқ ва барча замонларни ўзига жо қилган Тангри каломининг адоқсиз маҳобати қаршисида атиги жузъий бир ҳошия, хусусий ва заиф ҳаракат эканини Тсинакан тушуниб туради.

Матн: «Бир кун оқшом (ва ё кундуз) – менинг кундуз ва кечаларим ўртасида қандай фарқ бўлиши мумкин? – зиндоним сатҳида қум донаси пайдо бўлганини туш кўрдим. Бунга эътибор қилмасдан яна мудроқ қўйнига чўмдим. Навбатдаги тушда уйғониб, қум донаси иккитага кўпайганини туш кўрдим. Мен тағин уйқуга кетдим – қум донаси учтага кўпайганди. Улар бутун зиндонни тўлдириб юборгунча шу тақлид тинимсиз кўпайиб борарди ва мен қумтепа остида бўғила бошладим. Мен ухлашда давом қилаётганимни тушунгач, жонҳолатда чираниб уйғонишга ҳаракат қилдим. Аммо бу уйғонишимдан наф бўлмади: қумтепаликлар аввалгидек мени янчиб турарди. Ва шу чоқ кимдир биров сўз сўзлади: “Сен бедор бўлиш учун эмас, балки аввалги тушингга уйғондинг. Бу туш эса, ўз навбатида, бошқасининг қаърига жойлангандир ва шу тариқа қум доналарининг миқдорига баробар чексизликка қадар. Сен танлаган йўлнинг адоғи йўқдир ва сен чинакамига уйғонишингдан анча аввал ҳалок бўласан.”

Мулоҳаза: Тушларда биз вужудимиз кўниккан макон ва замон ташқарисида қоламиз. Тушлар воқелигида биз чинакам деб ҳисоблаётган мана бу воқелик қонуниятларидан мутлақо ўзга тартиблар амал қилишини назарда тутсак, кўзгудаги акслар каби тармоқланиб боришга мойил адоқсиз воқеликларни ярата олиш – тушлар учун асло мушкул эмас. Мазкур ҳикоя мисолида айтилса, қум доналарининг кўпайиб боришига мутаносиб тарзда – тушларнинг ҳам муттасил тараққий этиб бориши ҳолатини афсунгар-коҳин бел боғлаган улуғвор амалнинг адоқсиз даражада, қарийб имконсиз даражада мушкул эканига огоҳ тарзида қабул қилиш мумкин.

Матн: «Мен ҳалок бўлаётганимни тушундим. Оғзим тўла қум бўлса-да қичқира олдим: ”Тушларда кўрилган қум мени ўлдира олмайди, тушлардан туғилган тушлар мавжуд эмасдир!” Юзимга қўнган бир тутам шуъладан уйғониб кетдим. Зимистон оғзида ёп-ёруғ доира пайдо бўлганди. Мен назоратчининг юз ва қўлларини, чиғир ва арқонни, гўшт ва сопол кўзани кўрдим.

Одам аста-секин ўз қисматининг қиёфасини ўзлаштириб олади, ўзининг вазият-ҳолатлари билан бирикиб кетади. Мен башоратгўй ва қасоскор ҳамда тангримнинг коҳини эдим, аммо айни пайтда даставвал тутқунман. Узоқ айрилиқдан сўнг ҳориб-чарчаган сайёҳ уйига ошиққани сингари мен ҳам тушларнинг баднафс лабиринтидан зиндонимга қайтгандим. Мен совуқ зиндонга, қоплон ва мени ёруғ дунёдан айри қилган қопқага, заиф вужудим ҳамда зим-зиё зимистон ва тошларга шукроналар айтдим.» — ҳикоянинг сўнгига қадар.
Мулоҳаза: Тсинаканнинг фусункор тушлари катта рамзий маъноларни ташийди. Шу вақтга қадар биргина ақлий мушоҳадалар воситасида ўша илоҳий ҳикматни сарсон излаётган коҳинга энди изланишларнинг бошқа услуби, ҳиссий ва руҳоний услуб тақдим этилади. Баднафс тушлар ўпқонидан базўр халос бўлган Тсинакан атрофидаги нарсаларга шукроналар келтириши ҳамон мўъжиза содир бўлади: бутун борлиқ барча кўринишлари билан унга намоён этилади. Фаранги файласуф Паскални ўз чексизлиги билан қўрқувга солган, “Маркази ҳар жойда ва четлари ҳеч қаерда бўлган даҳшатга солувчи доира” – адоқсиз Чархпалакни кўради. («Паскаль доираси»га қаралсин) «у менинг қаршимда, у менинг ортимда ва ё у менинг ёнгинамда эмас, балки бира тўла бир вақтнинг ўзида ҳамма ёқда эди. Чархпалакни олов чулғаганди, Чархпалак сув уфураётганди, мен гардишини кўриб турсам-да, аммо у чексиз эди. Унда ҳамма нарса – содир бўлган, айни пайтда рўй бераётган ва келгусида воқеъ бўлгучи ҳамма нарса чатишиб кетганди; мен бу матонинг бир толаси эдим, менинг кушандам Педро де Альварадо эса – бошқа бир тола. Барча сабаб ва оқибатлар Чархпалакда эди, ҳамма нарсани, барча-жаъми чексизликни англашим учун унга бир бора разм солишим кифоя эди.» дея маълум қилади Тсинакан. У энди илоҳий ҳикмат маъносини англайди. Бемисл қудрат соҳибига айланиши учун бу ҳикматни талаффуз этиши кифоя қилса-да, аммо бундан тийилади. «Қоплонларнинг териларига муҳрланган бу тилсим ўзим билан гўрга кирсин. — дея ҳукмини билдиради сўнгида афсунгар. — Кимки бутун-жаъми коинотни кўрган бўлса, кимки борлиқнинг оташин ниятларини англаб етган бўлса, одам ҳақида, унинг пасткаш қувонч ва қайғулари ҳақида ўйлаб ўтирмайди. Ҳатто унинг ўзи айни шу одам эса-да – тўғрироғи, айни шу одам бўлган эса-да – бу муаммо уни ортиқ қизиқтирмайди. Унинг учун ўша, бошқа одамнинг аҳамияти йўқ, унинг учун ўша бошқа одамнинг қайси қавмга тегишли эканининг аҳамияти йўқ – ахир унинг ўзи энди Ҳечкимга айланди. Мана, нима учун мен ҳикматни ошкор қилмаяпман, мана, нима учун мен зим-зиё зимистонда узала тушган кўйи куну тунларимни еб битиряпман.»

Балки, ҳикматни ошкор этмаслик азалдан белгилаб қўйилган эдики, Тсинакан шу боис ҳам ушбу якуний амалга журъат этмайди, ва бу амалсизлигини юқоридаги улуғвор калималар билан асослагандир, эҳтимол. Ёинки мана шу бутун ҳикоя аслида йиллар давомида бандиликда маҳдуд умр ўтказган Тсинаканнинг хаста хаёллари маҳсулидан бошқа нарса эмас ва Борхес аслида маҳдудлик ичра зўрайган фусункор бир хасталик воқеасидан бизга маҳорат билан ҳикоя сўзлаган бўлса ҳам ажабмасдир. Аммо, яна бир нарса, фавқулодда пафос билан айтилиб, ҳикояни авж пардалар билан якунлаётган мана бу жумла кимга тегишли ва ёхуд кимга қаратилган ушбу юксак изҳорлар: «Ҳатто унинг ўзи айни шу одам эса-да – тўғрироғи, айни шу одам бўлган эса-да – бу муаммо уни ортиқ қизиқтирмайди. Унинг учун ўша, бошқа одамнинг аҳамияти йўқ, унинг учун ўша бошқа одамнинг қайси қавмга тегишли эканининг аҳамияти йўқ – ахир унинг ўзи энди Ҳечкимга айланди.» Афсунгарнинг илоҳийлик жамолига қовушиш мақомлари ҳақида ажиб ҳикоя сўзлаган Борхеснинг айнан ўзини назарда тутмадими аслида Тсинакан? Ёхуд Борхеснинг айнан ўзи Тсинакан бўлиб, бошқа Борхесни хаёллардан бесамар соқит қилишга уринмоқда эмасми? Ҳар не бўлганда ҳам, Борхеснинг бошқа асарлари каби бу ҳикояси талқинлари ҳам тушлардан бино бўлган тушлар каби, қум доналарининг адоқсиз миқдори каби чексиз бўлиши мумкин, ва айни пайтда ушбу талқинларнинг алоҳида олинган ҳар бири бошқа барчасини назарда тутиши эҳтимоллари ҳам бордир.

Сўнгги мулоҳаза шуки, вақтики келиб, тасаввуф илмидан воқиф кимдир биров ушбу асарда битилмиш қалбнинг камолга етиш йўлидаги босқичларини сўфиёна мақомотлар тимсолида тафсир этишга жазм этса, бу ҳол устод яширган маъноларни кашф этиш ҳаракатларига яна бир инжу улуш бўлиб бириккайми эди…

XORXE LUIS BORXES
T A N G R I B I T I K L A R I
(LA ESCRITURA DEL DIOS)
Sharifjon Ahmedov tarjimasi

 Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri. Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.

osh zindon chuqurdir; ichkari tomondan osmonga qadar cho’zilgan yarim pallaga o’xshash bu zindon harsang toshlar yotqizilgan tubiga tomon torayib borganligidan bir vaqtning o’zida ham dilgir, ham bepoyon tuyiladi. Yarim pallaning o’rtasidan devor o’tgan; u juda baland bo’lsa-da, gumbazning yuqori qismiga dovur baribir yetib bormagan; devorning bir tomonini men – Pedro de Al`varado kuydirib kul qilgan Kaxoloma ehromining kohini Tsinakan, ikkinchi tomonini bo’lsa, qafasining makon va vaqtini bir maromda, ko’z ilg’amas qadamlar bilan o’lchayotgan qoplon zabt etgan. O’rtamizdagi devor tubidan panjarali tuynuk ochilgan. Ko’lankalar chekingan mahal (choshgohda) zindon qopqasi ko’tarilib, zamonlar kechgan sayin ruxsorini yo’qotgan nazoratchi arqon bog’langan sopol ko’zalarda bizga suv va go’sht bo’laklari tushiradi. Shunda zindon yorishadi va men qoplonni ko’ra olaman.

Zimistonda kechgan yillarimning hisobidan adashdim; qachonlardir men navqiron bo’lgandim va mana shu tosh hujra bo’ylab sayr qila olardim, endi esa jasadim yerparchin va shu alfozimda xudolar hozirlagan zavolimni kutishgina qolyapti, xolos. Qachonlardir men uzun chaqmoqtosh pichoq bilan qurbonlikka keltirilgan odamlarning ko’ksini yorardim, endi bo’lsa zindonning chang-to’zon yalla qurgan tubidan afsun yordamisiz tura olmayman.

Ehrom yondirilishidan oldin baland bo’yli otlardan tushgan odamlar xazina qaerdaligini bilish maqsadida laqqa cho’g’ temir bilan meni qiynoqqa soldilar. Ko’z o’ngimda Tangri haykali oyoq osti qilindi, ammo U mendan yuz o’girmadi va qiynoq mahali sukut saqlashimga ko’mak berdi. Meni savaladilar, do’pposladilar, majruh qildilar va men endi hech qachon chiqib keta olmas bo’lganim – mana shu zindonda hushimga qaytdim.

Nimadir qilish lozimligini sezib, vaqtni bekor o’tkazmaslik uchun zimistonda uzala tushgan ko’yi qachonlardir o’zim bilgan narsalarni qayta tiklay boshladim. Men tosh ilonlarning joylashuvi va miqdorini yoki shifobaxsh daraxtlar xususiyatlarini eslashga urinib tunlarni o’tkazardim. Shu ko’yi yillarni quvg’in qilib, o’zimga tegishli bilimlar hoqoni bo’lishga yana qayta muvaffaq bo’ldim. Bir kun oqshom ko’nglimni sel qilar xotiraga yaqinlashib qolganimni sezdim: hali dengizni ko’rmagan bo’lsa-da, uning chayqalishini qon tomirlarida tuygan sayyoh holiga tushgandim. Anchadan so’ng xotira tiniqlashdi: bu Tangri bilan bog’liq rivoyatlarning biri edi. U zamonlar oxirida ko’p falokat va kulfatlar sodir bo’lishini bilib, yaralishning birinchi kuniyoq mana shu barcha falokatlarni bartaraf qila olar bo’lgan fusunkor bitikni muhrlab qo’ygandi. Bu jumla zamon va makonlar bag’rida shu qadar pinhonligidan eng olis avlodlarga qadar yetib bora olar va hech bir tasodif uni sidirib tashlay olmasdi. U bu jumlani qaerga va qay yo’sinda bitgan – hech kim bilmaydi, ammo biz u qaerdadir pinhon ekaniga va fursat yetgach, qaysidir bir omadi chopgan odam uni o’qiy olishiga shubha qilmaymiz. Shunda men biz har doimgidek zamonlar oxirida turibmiz va mening qismatim – Robbimning so’nggi xizmatkori qismati – mana shu yozuvni anglay olishimga imkon berar balki, deya xayol qildim. Zim-ziyo zindonda bo’lsam-da umidim so’nmagandi; ehtimol, men bu yozuvlarni Kaxolomada minglab marotaba ko’rgandirman, ammo ularni tushuna olmaganman.

Dastlab ko’nglimni tog’ qilgan bu o’y endi meni esankiratib qo’ydi. Butun yer yuzida o’chmas va mangu shakllar mavjud; ularning har biri izlanayotgan timsol bo’la oladi. Tog’ yoki daryo, saltanat va yo yulduz burjlari Tangri kalomi bo’lib chiqishi mumkin. Ammo vaqt o’tishi bilan tog’lar kukunga aylanadi, daryolar o’zanini o’zgartiradi, saltanatlar esa beqarorlik va falokatlar botqog’iga botadi, yulduzlar surati ham muqim  emas. Hatto falak-da o’zgarishlar ilmidan saboq olgan. Tog’ va yulduz asil mohiyatiga ko’ra shaxsdir, o’z navbatida shaxs esa bunyod bo’ladi, yo’qlikka yuz tutadi. Va shunda men barqaror va zaiflik dengiziga cho’mmagan matoh izlashga tushdim – boshoqli o’simliklar, ko’katlar, qushlar va odamlarning nasllari haqida o’y surar bo’ldim. Balki o’sha fusunkor jumla mening chehramga bitilgandir va mening-da o’zim sargardonliklarimning asil boisidirman. Shu onda Tangri sifatlaridan biri qoplon ekanini esladim.

Qalbimni lazzatli quvonch chulg’ab oldi. Men barcha zamonlarning ilk tongini, bu noma qiyomat ostonasida turgan eng so’nggi odamlarga qadar yetib borishi uchun g’orlarda, chakalakzor va orollarda uzluksiz ko’payar bo’lgan qoplonlar terisiga o’z maktubini muhrlayotgan Ilohimni xayol qildim. Men mana shu mushuklar shajarasini, kalomning daxlsizligi haqqi dalalar va podalarga dahshat soluvchi mana shu ulkan mushuklar labirintini tasavvur qildim. Yonginamda qoplon bor edi; shu yonma-yonlikda men taxminim tasdig’i va Tangrining yashirin marhamatini ko’rdim.

Men qoplon terisidagi dog’larning shakl va o’rnini o’rgana ko’p yillarni shom qildim. Har bir so’qir kun bir tishlam nur hadya etar, shunda men mallarang teriga bitilgan siyohrang yozuvlarni xotiramga muhrlay olardim. Ularning ayrimlari alohida nuqtalari bilan ajralib turar, boshqalari ko’ndalang chiziqlarga tutashib ketgan, uchinchi bir xillari – xalqasimonlari esa muttasil takrorlanardi. Aftidan, oxirgilari bir xil bo’g’in va yoki bitta so’z edi. Bularning aksari qizg’ish gardish bilan o’ralgandi.

Yumushimning naqadar mushkulligi haqida gapirib o’tirmayman. Gohi zamon men devorlarning quloqlariga azon aytib, bu bitiklarni o’qiy olish inson bolasining chekiga tushmagan deya hayqirardim. Tobora ayrim jumboq meni umumiy jumboqdan ko’ra kamroq o’yga toldira boshladi: Tangri yozib qo’ygan hikmatning boisi ne?

“Qanday hikmat, — deya o’zimni so’roqqa tutardim, — mutlaq haqiqatni o’z jismiga jo qilgan?”. Mening xulosam shunday edi – insonlar tilida borliqni butunicha aks etkazmas birorta ham so’z yo’q, “qoplon” deyish – bu uni dunyoga keltirgan boshqa qoplonlarni, u ov qilib kun kechiradigan kiyiklarni, kiyiklar oziqlanadigan ko’katlarni, ko’katlar volidasi bo’lgan zaminni, zaminni bunyod etgan osmonni eslash degani. Va men tushundim, o’zaro bir-birini taqozo etuvchi bu bitmas-tuganmas sadolarni Tangri tilida har qanday so’z, yashirin emas, ochiqdan-ochiq va navbat bilan emas, balki bira-to’la anglatadi. Borgan sayin menga ilohiy hikmat tushunchasining o’zi go’daklarga xos oddiy-odmi va shakkoklik bo’lib tuyila boshladi. “Xudo, — derdim men, — butun boshli borliqni o’zida jo qilgan bitta dona so’z aytishi lozim edi. Uning ilohiy lablaridan uchib chiqqan har bir tovush butun borliq yoki, jillaqursa, zamonlarning butun birligidan ko’ra zaifroq emasdir. Odamlarning “hamma”, “olam”, “borliq” kabi g’arib va balandparvoz so’zlari – bu butun boshli tillarga va shu tillar izohlaydigan butun-ja’mi matohlarga teng bo’lgan yagona tovushning bor-yo’g’i ko’lanka hamda muqoyasasidir.”

Bir kun oqshom (va yo kunduz) – mening kunduz va kechalarim o’rtasida qanday farq bo’lishi mumkin? – zindonim sathida qum donasi paydo bo’lganini tush ko’rdim. Bunga e’tibor qilmasdan yana mudroq qo’yniga cho’mdim. Navbatdagi tushda uyg’onib, qum donasi ikkitaga ko’payganini tush ko’rdim. Men tag’in uyquga ketdim – qum donasi uchtaga ko’paygandi. Ular butun zindonni to’ldirib yuborguncha shu taqlid tinimsiz ko’payib borardi va men qumtepa ostida bo’g’ila boshladim. Men uxlashda davom qilayotganimni anglagach, jonholatda chiranib uyg’onishga harakat qildim. Ammo bu uyg’onishimdan naf bo’lmadi: qumtepaliklar avvalgidek meni yanchib turardi. Va shu choq kimdir birov so’z so’zladi: “Sen bedor bo’lish uchun emas, balki avvalgi tushingga uyg’onding. Bu tush esa, o’z navbatida, boshqasining bag’riga joylangandir va shu tariqa qum donalarining miqdoriga barobar cheksizlikka qadar. Sen tanlagan yo’lning adog’i yo’qdir va sen chinakamiga uyg’onishingdan ancha avval halok bo’lasan.”

Men halok bo’layotganimni tushundim. Og’zim to’la qum bo’lsa-da qichqira oldim: ”Tushlarda ko’rilgan qum meni o’ldira olmaydi, tushlardan tug’ilgan tushlar mavjud emasdir!” Yuzimga qo’ngan bir tutam shu’ladan uyg’onib ketdim. Zimiston og’zida yop-yorug’ doira paydo bo’lgandi. Men nazoratchining yuz va qo’llarini, chig’ir va arqonni, go’sht va sopol ko’zani ko’rdim.

Odam asta-sekin o’z qismatining qiyofasini o’zlashtirib boradi, o’z vaziyat-holatlari bilan birikib ketadi. Men bashoratgo’y va qasoskor hamda tangrimning kohini edim, ammo ayni paytda, dastavval tutqunman. Uzoq ayriliqdan so’ng horib-charchagan sayyoh uyiga oshiqqani singari men ham tushlarning badnafs labirintidan zindonimga qaytgandim. Men sovuq zindonga, qoplon va meni yorug’ dunyodan ayri qilgan qopqaga, zaif vujudim hamda zim-ziyo zimiston va toshlarga shukronalar aytdim.

Va shunda hech qachon yodimdan chiqmas va so’z bilan ifoda qilib bera olmas bo’lganim voqea sodir bo’ldi. Men Xudo va butun koinot bilan (agar bu ikki ism bir xil tushunchani ifoda qilmasa) birikib ketdim. Bu zavqni timsollar vositasida ifoda qilib bo’lmas; kimdir Tangrini yorug’lik shu’lasida, yana birov – shamshirda, uchinchi bir kimsa esa – atirgulning xalqasimon gulbarglarida ko’ra olishi mumkin. Men esam allaqanday yuksak Charxpalakni ko’rdim; u mening qarshimda, u mening ortimda va yo u mening yonginamda emas, balki bira to’la va bir vaqtning o’zida hamma yoqda edi. Charxpalakni olov chulg’agandi, Charxpalak suv ufurayotgandi, men gardishini ko’rib tursam-da, ammo u cheksiz edi. Unda hamma narsa – sodir bo’lgan, ayni paytda ro’y  berayotgan va kelgusida voqe’ bo’lguchi hamma narsa chatishib ketgandi; men bu matoning bir tolasi edim, mening kushandam Pedro de Al`varado esa – boshqa bir tola. Barcha sabab va oqibatlar Charxpalakda edi, hamma narsani, barcha-ja’mi cheksizlikni anglashim uchun unga bir bora razm solishim kifoya edi. O’, anglab yetish lazzati, sen tasavvur lazzati va tuyg’ulardan-da ulug’san. Men butun koinotni ko’rdim va uning botiniy niyatlarini anglab yetdim. Men Maslahatlar Kitobida yozilgan Zamonlar Ostonasini ko’rdim. Men suvlardan qad ko’tarayotgan tog’larni, vujudlari og’och bo’lgan dastlabki odamlarni, ularni quvg’inga olgan tosh idishlarni, bu odamlarning yuzlarini g’ajiyotgan ko’ppaklarni ko’rdim. Xudolar ortida turgan beruxsor Xudoni ko’rdim. Yagona rohat-farog’at bo’lib birlashayotgan behisob faoliyatlarni ko’rdim va hamma-hammasini tushungach, qoplon terisidagi bitik ma’nosini ham angladim.

Bu jumla esa o’zaro bog’lanmagan (yoki menga shunday tuyilgandi) o’n to’rtta so’zdan iborat hikmat edi. Cheksiz qudrat sohibiga mengzashim uchun uni baralla aytishim kifoya edi. Bu tosh zindon g’oyib bo’lishi uchun, tunimga kunduz bostirib kirishi uchun, navqironligim kaftimga qo’nishi uchun, qoplon Al`varadoni burdalab tashlashi uchun, ispanlarning ko’ksiga muqaddas xanjar qadalishi uchun, ehrom vayronalardan qad ko’tarishi va saltanat qayta bunyod bo’lishi uchun mana shu jumlani baralla aytishim kifoya edi. Qirqta bo’g’in, o’n to’rtta so’z – va men, Tsinakan, bir mahallar Moktesuma hukm surgan yerlarga hokim bo’laman. Ammo men bu so’zlarni hech qachon talaffuz etmasligimni ham bilaman, illo o’shanda Tsinakan unut bo’ladi.

Qoplonlarning terilariga muhrlangan bu tilsim o’zim bilan go’rga kirsin. Kimki butun-ja’mi koinotni ko’rgan bo’lsa, kimki borliqning otashin niyatlarini anglab yetgan bo’lsa, inson haqida, uning g’arib quvonch va qayg’ulari haqida o’ylab o’tirmaydi. Hatto uning o’zi ayni shu odam esa-da – to’g’rirog’i, ayni shu odam bo’lgan esa-da – bu muammo uni ortiq qiziqtirmaydi. Uning uchun o’sha, boshqa odamning ahamiyati yo’q, uning uchun o’sha boshqa odamning qaysi qavmga tegishli ekanining ahamiyati yo’q – axir uning o’zi endi Hechkimga aylandi. Mana, nima uchun men hikmatni oshkor qilmayapman, mana, nima uchun men zim-ziyo zimistonda uzala tushgan ko’yi kunu tunlarimni yeb bitiryapman.

SHARIFJON AHMEDOV
«TANGRI BITIKLARI»GA ILOVA

Sharifjon Ahmedov – 1969 yilda   Andijonda tug’ilgan. 1992 yili ToshDU jurnalistika fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyalari o’tgan asrning 9-yillarida «Yosh kuch» jurnalida e’lon qilingan. Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan shug’ullanadi. Uzoq yillar davomida Xorxe Luis Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirib kelmoqda. «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida uning Xorxe Luis Borxes, Xulio Kortasar, Jubron Xalil Jubron asarlaridan qilgan tarjimalari muntazam e’lon qilib borilmoqda.

angri bitiklari» asarida eng so’nggi atstek kohinining ispanlar asoratida, zindonda kechgan kunlari hikoya qilinadi. Zimistondagi adoqsiz uzun kun va tunlariga biror ma’no kiritish ilinjida Tsinakan ismli bu afsungar Tangri qaergadir tilsim tarzida muhrlagan sinoatli hikmatni izlab topishni ko’ngliga tuyadi. Ko’p mushohadalardan so’ng bu bitik zindonda o’zi bilan yonma-yon bo’lgan qoplon terisiga muhrlanganini anglaydi. Zindon qopqalari ochilgan damlari tushadigan yorug’lik onlaridan foydalanib, yillar mobaynida teridagi dog’larning shakl va joylashuvlarini o’rganadi. Nihoyat, o’n to’rt so’zdan iborat bu kalimani aniqlaydi. Tosh zindon ichra butun umrini o’tkazgan kohin hikmatli va fusunkor so’zlarni o’rganish jarayonida borliq mohiyatini, koinotning butun sinoatlarini anglab yetadi. «Men butun koinotni ko’rdim va uning botiniy niyatlarini anglab yetdim. Men Maslahatlar Kitobida yozilgan Zamonlar Ostonasini ko’rdim. Men suvlardan qad ko’tarayotgan tog’larni, vujudlari og’och bo’lgan dastlabki odamlarni, ularni quvg’inga olgan tosh idishlarni, bu odamlarning yuzlarini g’ajiyotgan ko’ppaklarni ko’rdim. Xudolar ortida turgan beruxsor Xudoni ko’rdim. Yagona rohat-farog’at bo’lib birlashayotgan behisob faoliyatlarni ko’rdim va hamma-hammasini tushungach, qoplon terisidagi bitik ma’nosini ham angladim.» — deydi Tsinakan. Ammo u o’zini adoqsiz qudrat sohibiga mengzaguvchi kalimani, Tangrining maxfiy ismini oshkor etishdan o’zini tiyadi, ism o’quvchi uchun maxfiyligcha qoladi: «Qoplonlarning terilariga muhrlangan bu tilsim o’zim bilan go’rga kirsin. Kimki butun-ja’mi koinotni ko’rgan bo’lsa, kimki borliqning otashin niyatlarini anglab yetgan bo’lsa, odam haqida, uning pastkash quvonch va qayg’ulari haqida o’ylab o’tirmaydi. Hatto uning o’zi ayni shu odam esa-da – to’g’rirog’i, ayni shu odam bo’lgan esa-da – bu muammo uni ortiq qiziqtirmaydi. Uning uchun o’sha, boshqa odamning ahamiyati yo’q, uning uchun o’sha boshqa odamning qaysi qavmga tegishli ekanining ahamiyati yo’q – axir uning o’zi endi Hechkimga aylandi. Mana, nima uchun men hikmatni oshkor qilmayapman, mana, nima uchun men zim-ziyo zimistonda uzala tushgan ko’yi kunu tunlarimni yeb bitiryapman». Hikoya syujetining muxtasar bayoni shudir.

Biz esa dastavval, hikoya matnidagi muhim nuqtalarni ajratib olib, iqtidorimiz qadar tahlil etishga urinib ko’ramiz.

* * *

Matn: «Tosh zindon chuqurdir; ichkari tomondan osmonga qadar cho’zilgan yarim pallaga o’xshash bu zindon harsang toshlar yotqizilgan tubiga tomon torayib borganligidan bir vaqtning o’zida ham dilgir, ham bepoyon tuyiladi».

Mulohaza: Hikoya dastavvalidagi ushbu satrlarning o’ziyoq bizni koinot va borliq tushunchalari haqida mulohaza qilishga undaydi. Alohida olingan har bir individuum aslida mana shu adoqsiz koinot qarshisida, anglanmas borliqning hozirlagan tasodiflari ro’parasida o’zini bir zindonda his qilmasmi, kishanlaridan xalos bo’lish dushvor bo’lgan tuzoqqa tushgan sezmasmi?

Matn: «Yarim pallaning o’rtasidan devor o’tgan; u juda baland bo’lsa-da, gumbazning yuqori qismiga dovur baribir yetib bormagan; devorning bir tomonini men – Pedro de Al`varado kuydirib kul qilgan Kaxoloma ehromining kohini Tsinakan, ikkinchi tomonini bo’lsa, qafasining makon va vaqtini bir maromda, ko’z ilg’amas qadamlar bilan o’lchayotgan qoplon zabt etgan. O’rtamizdagi devor tubidan panjarali tuynuk ochilgan. Ko’lankalar chekingan mahal (choshgohda) zindon qopqasi ko’tarilib, zamonlar kechgan sayin ruxsorini yo’qotgan nazoratchi arqon bog’langan sopol ko’zalarda bizga suv va go’sht bo’laklari tushiradi. Shunda zindon yorishadi va men qoplonni ko’ra olaman».

Mulohaza: Tsinakan olami uning o’zi va qoplonning mavjudligidan iborat, ammo ularning har ikkisi ham Tsinakan olamining zindoniga joylashtirilgan. Bir tomonda – ichki olami afsun va timsollarga to’la sehrgar va yo donishmand, ikki tomonda esa – Tsinakanning sehrli olamiga qarshi qo’yilgan yirtqich jondorning hamlakor voqeligi. Har ikkisining makon va zamonda mavjudligini «zamonlar kechgan sayin ruxsorini yo’qotgan» zindonbon ta’minlab turadi. Ayni paytda zindon og’asi mahbuslarning tor olamini nazorat qilib turgan ilohiy bir qudrat, ehtimolki, Tangrining o’zini xayolga keltiradi.

Matn: «Zimistonda kechgan yillarimning hisobidan adashdim; qachonlardir men navqiron bo’lgandim va mana shu tosh hujra bo’ylab sayr qila olardim, endi esa jasadim yerparchin va shu alfozimda xudolar hozirlagan zavolimni kutishgina qolyapti, xolos. Qachonlardir men uzun chaqmoqtosh pichoq bilan qurbonlikka keltirilgan odamlarning ko’ksini yorardim, endi bo’lsa zindonning chang-to’zon yalla qurgan tubidan afsun yordamisiz tura olmayman.» — Shundan boshlab, hikoya matnining oltinchi satrboshisi yakuniga qadar.

Mulohaza: Afsungar-kohin, aslida bizning har birimiz singari, bir zindon ichra tamoman ojiz va notavon qolarkan, o’z mavjudligi ma’nolarini izlaydi, jillaqursa Yaratgan bilan o’zini bog’lab turgan rishtalar mavjudligi darajasini bilishni istaydi. Allaqaerdadir yashirin sirli hikmatni topish barobaridagi butun mulohazalari izlanish va boy berishlarga to’la inson umrining bir ifodasi kabidir. Borxes zindonga yirtqich qoplonni yondosh qilib joylagani ham bejiz emas. Atrofdagi tabiatning ulug’vor timsoli bo’lgan bu jonivor – inson bolasi uchun ilmu-bilim manbai, inson o’z kamoloti davomida zarur mulohazalarni aynan tabiatni kuzatish vositasida olishiga kuchli ishoradir. Tabiat esa, aslida mohiyatan Tangrining timsolidir, tabiatdagi har bir zarra ham oxir-oqibat Tangrining o’zi, demakdir.

Matn: «Men qoplon terisidagi dog’larning shakl va o’rnini o’rgana ko’p yillarni shom qildim. Har bir so’qir kun bir tishlam nur hadya etar, shunda men mallarang teriga bitilgan qop-qora yozuvlarni xotiramga muhrlay olardim. Ularning ayrimlari alohida nuqtalari bilan ajralib turar, boshqalari ko’ndalang chiziqlarga tutashib ketgan, uchinchi bir xillari – xalqasimonlari esa muttasil takrorlanardi. Aftidan, oxirgilari bir xil bo’g’in va yoki bitta so’z edi. Bularning aksari qizg’ish gardish bilan o’ralgandi.» — to’qqizinchi satrboshi yakuniga qadar.

Mulohaza: Zindon qopqasi ochilgan damlar hadya etayotgan lahzalik imkoniyatlardan foydalanib, qoplon terisidagi belgilarni yillar davomida tadqiq etayotgan kohin insonlar tilidagi istalgan har bir so’z — aslida Uning kalomi ekanligi va ularning har birida Tangri yashirin ekani hamda barcha zabonlarning hamma kalimalari qachondir Uning O’zi talaffuz etgan ilohiy so’zning ko’lanka va nusxalari ekanini anglay boshlaydi. Shu bilan birga, yillarini isrof etib, o’zi mashg’ul bo’lgan bu izlanishlar butun borliq va barcha zamonlarni o’ziga jo qilgan Tangri kalomining adoqsiz mahobati qarshisida atigi juz’iy bir hoshiya, xususiy va zaif harakat ekanini Tsinakan tushunib turadi.

Matn: «Bir kun oqshom (va yo kunduz) – mening kunduz va kechalarim o’rtasida qanday farq bo’lishi mumkin? – zindonim sathida qum donasi paydo bo’lganini tush ko’rdim. Bunga e’tibor qilmasdan yana mudroq qo’yniga cho’mdim. Navbatdagi tushda uyg’onib, qum donasi  ikkitaga ko’payganini tush ko’rdim. Men tag’in uyquga ketdim – qum donasi uchtaga ko’paygandi. Ular butun zindonni to’ldirib yuborguncha shu taqlid tinimsiz ko’payib borardi va men qumtepa ostida bo’g’ila boshladim. Men uxlashda davom qilayotganimni tushungach, jonholatda chiranib uyg’onishga harakat qildim. Ammo bu uyg’onishimdan naf bo’lmadi: qumtepaliklar avvalgidek meni yanchib turardi. Va shu choq kimdir birov so’z so’zladi: “Sen bedor bo’lish uchun emas, balki avvalgi tushingga uyg’onding. Bu tush esa, o’z navbatida, boshqasining qa’riga joylangandir va shu tariqa qum donalarining miqdoriga barobar cheksizlikka qadar. Sen tanlagan yo’lning adog’i yo’qdir va sen chinakamiga uyg’onishingdan ancha avval halok bo’lasan.”

Mulohaza: Tushlarda biz vujudimiz ko’nikkan makon va zamon tashqarisida qolamiz. Tushlar voqeligida biz chinakam deb hisoblayotgan mana bu voqelik qonuniyatlaridan mutlaqo o’zga tartiblar amal qilishini nazarda tutsak, ko’zgudagi akslar kabi tarmoqlanib borishga moyil adoqsiz voqeliklarni yarata olish – tushlar uchun aslo mushkul emas. Mazkur hikoya misolida aytilsa, qum donalarining ko’payib borishiga mutanosib tarzda – tushlarning ham muttasil taraqqiy etib borishi holatini afsungar-kohin bel bog’lagan ulug’vor amalning adoqsiz darajada, qariyb imkonsiz darajada mushkul ekaniga ogoh tarzida qabul qilish mumkin.

Matn: «Men halok bo’layotganimni tushundim. Og’zim to’la qum bo’lsa-da qichqira oldim: ”Tushlarda ko’rilgan qum meni o’ldira olmaydi, tushlardan tug’ilgan tushlar mavjud emasdir!” Yuzimga qo’ngan bir tutam shu’ladan uyg’onib ketdim. Zimiston og’zida yop-yorug’ doira paydo bo’lgandi. Men nazoratchining yuz va qo’llarini, chig’ir va arqonni, go’sht va sopol ko’zani ko’rdim.

Odam asta-sekin o’z qismatining qiyofasini o’zlashtirib oladi, o’zining vaziyat-holatlari bilan birikib ketadi. Men bashoratgo’y va qasoskor hamda tangrimning kohini edim, ammo ayni paytda dastavval tutqunman. Uzoq ayriliqdan so’ng horib-charchagan sayyoh uyiga oshiqqani singari men ham tushlarning badnafs labirintidan zindonimga qaytgandim. Men sovuq zindonga, qoplon va meni yorug’ dunyodan ayri qilgan qopqaga, zaif vujudim hamda zim-ziyo zimiston va toshlarga shukronalar aytdim.» — hikoyaning so’ngiga qadar.

Mulohaza: Tsinakanning fusunkor tushlari katta ramziy ma’nolarni tashiydi. Shu vaqtga qadar birgina aqliy mushohadalar vositasida o’sha ilohiy hikmatni sarson izlayotgan kohinga endi izlanishlarning boshqa uslubi, hissiy va ruhoniy uslub taqdim etiladi. Badnafs tushlar o’pqonidan bazo’r xalos bo’lgan Tsinakan atrofidagi narsalarga shukronalar keltirishi hamon mo»jiza sodir bo’ladi: butun borliq barcha ko’rinishlari bilan unga namoyon etiladi. Farangi faylasuf Paskalni o’z cheksizligi bilan qo’rquvga solgan, “Markazi har joyda va chetlari hech qaerda bo’lgan dahshatga soluvchi doira” – adoqsiz Charxpalakni ko’radi. («Paskal` doirasi»ga qaralsin) «u mening qarshimda, u mening ortimda va yo u mening yonginamda emas, balki bira to’la bir vaqtning o’zida hamma yoqda edi. Charxpalakni olov chulg’agandi, Charxpalak suv ufurayotgandi, men gardishini ko’rib tursam-da, ammo u cheksiz edi. Unda hamma narsa – sodir bo’lgan, ayni paytda ro’y berayotgan va kelgusida voqe’ bo’lguchi hamma narsa chatishib ketgandi; men bu matoning bir tolasi edim, mening kushandam Pedro de Al`varado esa – boshqa bir tola. Barcha sabab va oqibatlar Charxpalakda edi, hamma narsani, barcha-ja’mi cheksizlikni anglashim uchun unga bir bora razm solishim kifoya edi.» deya ma’lum qiladi Tsinakan. U endi ilohiy hikmat ma’nosini anglaydi. Bemisl qudrat sohibiga aylanishi uchun bu hikmatni talaffuz etishi kifoya qilsa-da, ammo bundan tiyiladi. «Qoplonlarning terilariga muhrlangan bu tilsim o’zim bilan go’rga kirsin. — deya hukmini bildiradi so’ngida afsungar. — Kimki butun-ja’mi koinotni ko’rgan bo’lsa, kimki borliqning otashin niyatlarini anglab yetgan bo’lsa, odam haqida, uning pastkash quvonch va qayg’ulari haqida o’ylab o’tirmaydi. Hatto uning o’zi ayni shu odam esa-da – to’g’rirog’i, ayni shu odam bo’lgan esa-da – bu muammo uni ortiq qiziqtirmaydi. Uning uchun o’sha, boshqa odamning ahamiyati yo’q, uning uchun o’sha boshqa odamning qaysi qavmga tegishli ekanining ahamiyati yo’q – axir uning o’zi endi Hechkimga aylandi. Mana, nima uchun men hikmatni oshkor qilmayapman, mana, nima uchun men zim-ziyo zimistonda uzala tushgan ko’yi kunu tunlarimni yeb bitiryapman.»

Balki, hikmatni oshkor etmaslik azaldan belgilab qo’yilgan ediki, Tsinakan shu bois ham ushbu yakuniy amalga jur’at etmaydi, va bu amalsizligini yuqoridagi ulug’vor kalimalar bilan asoslagandir, ehtimol. Yoinki mana shu butun hikoya aslida yillar davomida bandilikda mahdud umr o’tkazgan Tsinakanning xasta xayollari mahsulidan boshqa narsa emas va Borxes aslida mahdudlik ichra zo’raygan fusunkor bir xastalik voqeasidan bizga mahorat bilan hikoya so’zlagan bo’lsa ham ajabmasdir. Ammo, yana bir narsa, favqulodda pafos bilan aytilib, hikoyani avj pardalar bilan yakunlayotgan mana bu jumla kimga tegishli va yoxud kimga qaratilgan ushbu yuksak izhorlar: «Hatto uning o’zi ayni shu odam esa-da – to’g’rirog’i, ayni shu odam bo’lgan esa-da – bu muammo uni ortiq qiziqtirmaydi. Uning uchun o’sha, boshqa odamning ahamiyati yo’q, uning uchun o’sha boshqa odamning qaysi qavmga tegishli ekanining ahamiyati yo’q – axir uning o’zi endi Hechkimga aylandi.» Afsungarning ilohiylik jamoliga qovushish maqomlari haqida ajib hikoya so’zlagan Borxesning aynan o’zini nazarda tutmadimi aslida Tsinakan? Yoxud Borxesning aynan o’zi Tsinakan bo’lib, boshqa Borxesni xayollardan besamar soqit qilishga urinmoqda emasmi? Har ne bo’lganda ham, Borxesning boshqa asarlari kabi bu hikoyasi talqinlari ham tushlardan bino bo’lgan tushlar kabi, qum donalarining adoqsiz miqdori kabi cheksiz bo’lishi mumkin, va ayni paytda ushbu talqinlarning alohida olingan har biri boshqa barchasini nazarda tutishi ehtimollari ham bordir.

So’nggi mulohaza shuki, vaqtiki kelib, tasavvuf ilmidan voqif kimdir birov ushbu asarda bitilmish qalbning kamolga yetish yo’lidagi bosqichlarini so’fiyona maqomotlar timsolida tafsir etishga jazm etsa, bu hol ustod yashirgan ma’nolarni kashf etish harakatlariga yana bir inju ulush bo’lib birikkaymi edi…