Лотин Америкасининг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.

Хорхе ЛУИС БОРХЕС
ИККИ ҲИКОЯ

Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

БИР ЖИНОЯТ ТАРИХИ

Тунги соат ўн бир эди. Бар жойлашган Боливар билан Венесуэла кўчалари кесишган чорраҳадаги алмасенга киргандим. Бурчакда ўтирган кимса чақириб қолди. Унинг овози қандайдир ҳукмфармо эди, ҳарқалай бўйсунганимни ўзим ҳам билмай қолдим. У бир ўзи, олдидаги рюмка бўш, афтидан анчадан бери ўтирганга ўхшарди. Келбати ўрта бўйли, кўринишидан одми дурадгор ёки шунчаки қадимги деҳқонларни эслатарди. Мўйлаби сийрак ва мошгуруч. Шаҳарликларга хос эҳтиёткор, шарфини ҳам ечмаган.
— Қиттак-қиттак отамизми? — деди у самимий.
Беихтиёр ўтирдим, гаплаша бошладик. Ажабо, ўша учрашувимизга ҳам ўттиз йил бўлибди. У секин гап бошлади:
— Сиз мен билан энди гаплашаяпсиз. Мен эса сизни танийман, сенъор! Исмим Росендо Хуарес. Турган гапки, сизга мен ҳақимда марҳум Паредес гапирган. Ўзи шунақанги сал ғалатироқ чол эди. Агар вақтингизни қизғанмасангиз, ўша тунда аслида нима юз берганини айтиб бераман. Резател ўлдирилган тунни айтаяпман. Қанчалик зўрлигини билмайман-у, сиз у ҳақда ҳикоя ёзгансиз, лекин ҳаққи ростни билиб қўйганингиз яхши. Сизга айтилган нарсаларнинг ҳаммаси ҳам ҳақиқат эмас.
У худди эски гапларни хотирлаётгандай бироз жим қолди, сўнг гапида давом этди:
— Шундай нарсалар бўладики, унинг моҳиятини анча йиллар ўтгач, тушуниб етасан. Ўша тундаги машмашанинг уруғи анча олдин сепилган эди. Мен Флорестанинг нариги томонидаги Малдонадода катта бўлганман. У ер шунчаки бир кавак эди. Яхшиям ҳозир тозалаб қўйишган. Бу ҳам тараққиёт дегани, мен унга ишонаман. Ахир одамзот туғиладиган ерини ўзи танламайди-ку! Қанчалик чиранмай, отамнинг исмини аниқлай олмадим. Онам яхши хотин эди, дазмол босиб кун кечирарди. У Энтре-Риос ёки Шарқдан эди шекилли, аниқ билмайман. Ҳарҳолда Консепсьон-дель-Уругвай шаҳарчасидаги битта уруғи ҳақида гапириб юрарди. Ҳилвираган майсадек катта бўлганман. Ҳадемай десангиз, таёқда уришни ҳам ўрганиб олдим. У вақтлар футболга қизиқмасдик, уни хаёлпараст инглизлар ўйлаб топган бемаъни нарса деб ҳисоблардик.
Иттифоқо бир куни кечқурун алмасенда ўтирсам, ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ Гермендиа исмли бир йигит менга тихирлик қила бошлади. Мен индамадим, у эса сира ҳоли-жонимга қўймай тихирлик қилаверди. Ташқарига чиқдик. Йўлакка чиқибоқ ичкаридагиларни:
— Ҳозир қайтиб келаман, кутинглар! — дея огоҳлантирди.
Пичоғим ёнимда эди. Бир-биримиздан кўз узмай, аста дарё ёқасига юра бошладик. Гермендиа мендан ёш жиҳатдан катта эди, аммо биз кўп уришардик. Бугун у, ниҳоят мендан қутилишга — мени чавақлаб ташлашга аҳд қилган эди. Мен йўлакнинг ўнг тарафида, у эса чап томонида борардик. У тўсатдан ахлат уюмига қоқиниб кетди. Мувозанатини йўқотган замон фурсатни қўлдан бой бермадим. Юзига мушт отдим, биз олиша кетдик. Бунақа пайтда ҳар балони кутиш мумкин. Ниҳоят, пичоқ урдим. Адашмаган эканман, масала ҳал бўлди. Шундан кейингина ўзимнинг ҳам енгил ярадор бўлганимни, унинг пичоғи сал ялаб ўтганини сездим. Ўша куни одам ўлдириш ваҳимали иш эмаслигини илк бор ҳис этдим. Боз устига йўл-йўриғини ҳам ўрганиб олдим. Дарё анча олисда, қуйироқда эди. Дарҳол ўликни ғишт печи панасига яширдим. Тентак бўлмасам, у бўйнига осиб юрадиган тасмани ҳам олиб оламанми?! Яна бўйнимга тақиб олганим-чи! Бўйнимда унинг тасмаси, шляпамни қийшайтириб, алмасенга қайтдим. Оҳиста кириб, ўтирганларга:
— Чамамда мен қайтдим шекилли, — дедим.
Бир стакан ароқ буюрдим, ҳозир шу зарур эди. Кимдир эгнимдаги қон доғига ишора қилди, мен индамадим.
Тун бўйи ўрнимда ағанаб чиқдим, то тонггача ухлай олмадим. Ишга занг урилган замон тепамда икки полициячи пайдо бўлди. Раҳматли онам бечора роса аюҳаннос солди. Мени хавфли жиноятчи сингари тортқилай бошладилар. Икки кеча-кундуз ёлғиз қамаб қўйишди. Ҳеч ким хабар олмади, фақат Луис Ирала содиқлигини оқлади, холос. Аммо уни олдимга қўйишмади. Ахири полиция инспектори йўқлатди. У стулга ястаниб ўтирар, менга ўгирилиб ҳам қўймай, саволга тутди:
— Хўш, Гермендиани сен сўйдингми?
— Сизнингча шундайми, ахир… — жавоб қилдим мен.
— Менга «сеньор» деб мурожаат этишади. Тонишдан ва қамоқда ўтиришингдан фойда йўқ. Мана, гувоҳлар кўрсатмаси ва уйингдан чиққан унинг тасмаси. Бўйнингга ол-да, дарҳол имзо чек, — у ручкани довотга тиқди-да, менга узатди.
— Ўйлаб кўришга рухсат этинг, сеньор инспектор, — хаёлимга келган гап шу бўлди.
— Йигирма тўрт соат ихтиёринг ўзингда, сени ёлғиз қўямиз, роса ўйлаб кўр. Шошилма, ҳеч ким халақит бермайди. Шундаям ақлинг кирмаса, ўзингдан кўр. Лас-Эрас кўчасига равона бўласан.
Турган гапки, унинг ишорасини тушуниб етмадим.
— Кўнсанг, озгина ўтирасан холос. Қўйиб юборишади, кейин масалангни дон Николас Паредес ҳал қилади.
Ўн кун деганда охирги битимга келдик. Улар истаган шартномага қўл қўйдим. Соқчилардан бири мени Кабриер кўчасига кузатиб борди. У ерда қозиқларга отлар боғланиб турар, ҳовлида ҳамда ичкарида бордердагидан ҳам кўпроқ одамлар уймалашарди. Бу ер комитет экан. Мате ичиб ўтирган дон Николас хонасига олиб киришди. У босиқлик билан мени Моронга юборишини, у ерда сайловларга ҳозирлик кўрилаётганини тушунтирди. Синаб кўриш учун мени дарҳол сеньор Лофферрер олдига жўнатди. Ҳужжатни шеър-пер машқ қилиб юрадиган битта ўспирин тайёрлади. Айтишларича, қариялар уйи, яна алламбало разилликлар ҳақида шеърлар ёзаркан. Хуллас, қоғозни ўша тайёрлади. Унга миннатдорчилик изҳор этиб, ташқарига чиқдим. Соқчи гумдон бўлибди.
Худо пошшо, ишингни ўнглайман деса, ҳеч гапмас. Олдин бошимга кулфат солган Гермендианинг ўлими энди очилаётган эди. Албатта, назорат остида эдим. Тан оламан, партияга хизмат қилмасам, яна тиқиб қўйишарди, шунинг учун кучим борича ўзимни кўрсатишга, ишончларини қозонишга уринардим. Устига устак сеньор Лофферрерга ёқиб қолдим шекилли, «Агар ўзингни яхши тутсанг, сени шахсий соқчиликка оламан», деди. Нимаики буюришса, бажардим. Морондаям, бошқа жойда ҳам раҳбариятнинг ишончини қозондим. Полиция билан партия биргаликда мендан уддабурон кимса «ясашди». Пойтахтда ҳам, узоқ қишлоқларда ҳам сайлов минбарларида мендан ўтадиган устамон шоввоз йўқ эди. Бурунги сайловлар қисқа бўларди. Юз берган қонли воқеани сўйлаб, сизни зериктириб қўймай, етар. Анави Лемларига ёпишиб олган радикалларни сира жиним суймайди. Тез орада ҳамманинг ҳурматини қозондим. Қарабсизки, аканг фақирнинг ёнида аёл киши ҳам, товланиб-тусланиб турган от ҳам бор. Бир вақтлар ҳар иккитадан биттаси ўзини гаучо ҳисоблаган одамлардек неча йил ўзимни Морейро кўрсатиб юрдим. Ишим қиморбозлигу ёрқоқ ароғининг кайфини суриш.
Биз, лақма чоллар, бир гапга тушдикми, тамом, тўхтатиш амри маҳол, мақсадга ўтаман. Луис Ирала тўғрисида гапирдим, шекилли, а? Гапирдимми? Бунақа дўст онда-сонда учрайди. Кексайиб қолса-да, ишдан қочмасди, мени яхши кўрарди. Умр бўйи бирор комитет-памитетга алоқаси бўлмаган. Дурадгорлик билан кун кечирарди. Ҳеч кимнинг ишига бурнини тиқмасди, бировларга ҳам сўзини бермасди. Бир куни олдимга келиб, шундай деб қолди:
— Касильда кетиб қолди, шуни сенга айтай деб, келиб эдим. Уни Руфино Агилера бошини айлантирди.
Бу кимса билан илгари Моронда тўқнашган эдик. Мен жавоб қилдим:
— Танийман. Агиллерлар ичида сал тузуги ҳам ўша.
— Яхшими, ёмонми, билмайман-у, у билан энди орани очиқ қилмасам бўлмайди.
Ўйлаб туриб, дедим:
— Ҳеч ким сенинг ҳеч вақонгни тортиб олгани йўқ. Агар Касильда сендан кечган бўлса, демак Руфинони яхши кўради, сен унга бефарқ бўлиб келгансан.
— Одамлар нима дейди? Мен нима деган одам бўлдим, ёки қўрқоқманми?
— Менинг гапимга кирсанг, одамларнинг ғийбатидан қўрқиб, бошингни балога гирифтор этма. Бунинг устига, хотининг сени севса ҳам гўрга эди.
— Менга у барибир. Хотин кишини беш дақиқадан ортиқ ўйлаган эркак эркак эмас, атиги битта латта. Касильдада қалб борми?! Сўнгги бор бирга ётган тунимиз қариб қоляпсан, деди.
— Нима қипти, ростини айтган.
— Рост гап худога ёқмайди. Майли, менга ҳозир фақат Руфино керак.
— Эҳтиёт бўл. Яна танангга ўйлаб кўр, мен уни Мерлодаги сайловда кўрганман. Довюрак одам.
— Мени қўрқоқ деяпсанми?
— Биламан, қўрқмайсан, бироқ ўйлаб кўр, яхши бўлади, демоқчиман. Икки нарсадан биттаси албатта содир бўлади: ё ўлдириб қамоқда чирийсан ёки тинчийсан; у сени ўлдиради, қабристонни гуллатасан.
— Майли, менинг ўрнимда сен ўзинг нима қилган бўлардинг?
— Билмадим-у, ҳарҳолда бу ишда ўрнак бўлолмайман. Турманинг бети қурсин, деб комитетда муштумзўр бўлиб юрибман.
— Менга комитет-памитетинг шарт эмас, қасдимни олсам бўлгани.
— Демак, ким учун, битта ўзинг севмайдиган мочағарни деб тинч бошингни ғавғога тиқмоқчимисан?
У бошқа индамади, чиқиб кетди. Эртаси куни маълум бўлишича, у Руфинони Морондаги дўконда учратибди ва ўз бошига етибди. У ўлимга тик борди, топди ҳам. Топганда ҳам ҳалолидан буюрди: яккама-якка олишувда ўлди. Унга маслаҳат берганим учун ўзимни айбдор ҳис қилдим.
Жанозадан бир неча кун кейин хўроз жангини томоша қилгани бордим. Унчалик ишқибоз ҳам эмасдим, аммо ўша якшанба роса жазавам тутди. Хўрозларнинг ёнидан ўтаётиб «ҳамманг қирилиб бит, ҳа, баттар бўл», дея олдим, холос.
Ҳикоянгизга сабаб бўлган тунда оғайнилар билан Пардага, рақс тушиш учун боришга аҳд қилдик. Шунча йиллар ўтган бўлишига қарамай, ҳали-ҳали жазманимнинг гулдор кўйлаги шундоққина кўз ўнгимда туради. Очиқ ҳавода роса ўйин тушдик, мириқдик. Мастликлар ҳам етарли бўлди: бироқ мен худонинг йўлига имкон қадар ҳушёр турдим. Нотаниш одамлар ташриф буюришганда ҳали ўн икки ҳам бўлмаган эди. Ўша куни Резател исмли кимса ҳаммага ичкилик буюрди. Унинг мақсади фурсатдан фойдаланиб, иккимизнинг ҳам лойимиз бир қорилганини исботлаш экан. Сезиб турибман, бир найранг кўрсатмоқчи бўларди: яқин келиб менга хушомад қила бошлади. Эмишки, у Шимолдан экан. У томонларда мен машҳур эканман. Унинг гапига халақит бермасам-да, бу машмашанннг охири бахайр эмаслигига ақлим етаётганди. У тинмасдан ароқ ичар, балки ўзини ботир кўрсатишга уринаётганмиди, билмадим. Хуллас, охири мени жангга чақирди. Шунда ҳеч тушуниб бўлмайдиган ғалати ҳолат юз берди: ана шу гажжи жангари башарасида худди ойнада кўргандай ўзим турардим. Вужудимни уят қамраб олди. Қўрқувдан асар йўқ эди, агар чўчиганимда уришиб кетардим. Гўё ҳеч нарсани сезмагандай миқ этмай туравердим. У эса яна яқинроқ келиб, ҳамма эшитгудек даражада баралла қичқирди:
— Кўрдингми, қўрқоқ экансан?!
— Хўп, — дедим мен. — Кўрқоқ десанг, деявер. Керак бўлса, онангни… де, шарманда деб айт. Хўш, кўнглинг тўлдими? Мақсадингга эришдингми?!
Луханера секин камзулимдан пичоқни чиқариб, қўлимга тутқазди ва оҳиста пичирлади:
— Росендо, ма, керак бўлади.
Пичоқни ерга отиб, шошилмай ташқари чиқдим. Одамлар ҳайрон йўл бўшатишди. Одамларнинг нима деб ўйлаши менга барибир эди.
Шунақанги ҳаётимга нуқта қўйиш учун Шарқий Республикага қочдим, у ерда извошчилик қилдим. У ёқдан қайтгач, шу ерга макон қурганман. Сан-Тельмодақанги тинч жой бор-ми?!

Инглиз тилидан Тилаволди Жўраев таржимаси.

ТАРМОҚЛАНГАН СЎҚМОҚЛАР БОҒИ

Лиддел Гарт ёзган “Жаҳон уруши тарихи” китобининг йигирма иккинчи саҳифасида шундай маълумот берилган: Британиянинг 13 та дивизияси бир минг тўрт юзта замбарак ёрдамида Сен-Монтобан жабҳасига 1916 йил 24 июлга қилинадиган ҳужумни йигирма тўққизинчи июл эрталабига кўчиришга тўғри келди. Капитан Лиддел Гартнинг фикрича, бунга кучли ёмғирлар сабаб бўлиб, ўз ҳолича бу унчалик муҳим аҳамиятга молик эмасди. Циндар шаҳридаги Олий мактабнинг собиқ инглиз тили ўқитувчиси доктор Ю.Цун томонидан айтиб туриб ёздирилган ва ўқиб чиқиб имзолаган қуйидаги баённома шу воқеага бирданига ойдинлик киритди. Матн бошланишида икки саҳифа етишмасди.
“…Телефон гўшагидан олмонча жавоб қайтарган овоз эгасини танидиму гўшакни қўйдим. Бу капитан Ричард Мэдденнинг овози эди. Мэдден – Виктор Рунебергнинг уйида! Демак, бизнинг барча ҳаракатларимиз зое кетди, шу билан бирга – (гарчи бу мен учун иккинчи даражали бўлиб кўринса ҳам) ўзимиз ҳам тамом бўлдик, дегани. Демак, Рунеберг ё қамоққа олинган ёки ўлдирилган. Қуёш ботмасданоқ менинг ҳам шўрлик бошимга иш тушади. Мэдден аяб ўтирмайди. Тўғрироғи, у шунга мажбур.
Деразадан, ҳар доимгидек, томлар ва кечки ботаётган қуёшнинг хира нурлари кўриниб турарди. Бирор воқеа содир бўлишини олдиндан билиб бўлмайдиган оддийгина бегим куни менинг ажалим етишига сира ишонгим келмайди. Мен, отадан етим қолган, гўзал ва сўлим Хайфин боғчасида ўйнаб юрган бола эдим. Наҳотки, ҳаммаси тамом бўлса? Шу пайт ўйлаб қолдим: дунёдаги барча одамларга ҳозир нималардир бўлаяпти, айнан ҳозир. Асрлар кетидан асрлар ўтаверади, воқеалар содир бўлаверади. Ҳозир ҳам қанчадан-қанча одамлар ҳавода, қуруқликда, денгизда, бир нималар қилаяпти, лекин у нарсаларга менинг алоқам йўқ. Менда содир бўлаётган нарса фақат менгагина тааллуқли бўлган нарсадир. Мэдденнинг чўзиқ узунчоқ башарасини эслашим биланоқ барча ўй-фикрларим чалкашиб кетди. Қўрқув аралаш нафрат билан (қўрқоқлигимни тан олдим, энди эса Ричард Мэдденни боплаб алдагач, тез орада мени қатл қилишларини кутаяпман) ўйладим: бу қўпол, ўзига бино қўйган, ўзича бахт нашидасини сураётган галварс менинг бу сирни билишимни, яъни Британия артиллериясининг Ангор водийсидаги янги жойлашган манзили номини аниқ билишимни хаёлига ҳам келтирмайди.
“Қочиш керак”, — дилимдаги тилимга чиқди. Гўёки мени Мэдден таъқиб қилаётгандек, аста ўрнимдан туриб, секингина юра бошладим. Ўзимнинг аянчли аҳволимга яна бир бора иқрор бўлиш учунми, негадир чўнтакларимда нималар борлигини кўрмоқчи бўлдим. Кутганимдек, чўнтакларимдан америка соати, никелланган занжирга осилган квадрат шаклдаги танга, мени фош қилиши мумкин бўлган, энди эса кераксиз бўлиб қолган Рунеберг уйининг калитлари, ён дафтарча, хат (мен уни йўқотмоқчи эдим, лекин негадир қолдирдим), бир крона, икки шиллинг ва бир неча пенс, қизил-кўк қалам, рўмолча, бир ўқланган тўппонча чиқди. Нима учундир, балки қатъиятли бўлиш истагидадир, уни маҳкам қисдим, салмоқлаб кўрдим. Миямдан ноаниқ бир фикр ўтди: ўқ овози узоқдан эшитилади. Ўн дақиқадан сўнг менинг режам тайёр бўлди. Телефон дафтарчасидан мен берадиган хабарни етказиши мумкин бўлган ягона одамни топдим. У темир йўлдан борилганда ярим соатли масофада — Фентон атрофида яшарди.
Унчалик довюраклардан эмасман. Бунга ҳозир ҳам иқрор бўлишим мумкин. Мўлжалланган нарсамни охирига етказдим, аммо бу қанчалик даҳшатли кечгани ўзимгагина аён. Бу ишни Германия учун содир этмадим, асло. Мендан жосус сифатида фойдаланган, хўрлаган бундай ваҳший мамлакатни ҳечам қадрламайман. Англияда бир оддийгина одамни билардим, у мен учун Гётедан кам эмасди. У билан бир соатча гаплашдим ва у Гёте билан тенг эканлигига амин бўлдим…
Бошлиғимиз мен ва менга ўхшаш тоифадаги, томирларида беҳисоб аждодлари қони оқиб турган одамлардан жирканади. Оҳиста кийиндим, видолашгандек кўзгуга қарадим-да, уйдан чиқдим. Бекат унчалик узоқ эмасди, лекин мен кэб*дан фойдаланиш маъқул деб ўйладим. Шундай қилмасам, бу кимсасиз кўчада мени кўриб, таниб қолишлари мумкинлигига ўзимни ишонтирдим, қолаверса, мутлақ ҳимоясиз ҳам эдим. Ёдимда: кэбни вокзалнинг катта дарвозасига етмасдан тўхтатишни буюрдим, атайлаб шошмасдан тушдим. Эшгроу номли манзилгача боришим лозим эди, лекин чиптани ундан узоқроқ бўлган бекатгача олдим.
Поезд саккизу элликда жўнаши керак, бир неча дақиқа қолганди. Мен қадамимни тезлатдим, кейинги поезд тўққиз яримда жўнайди. Перрон деярли бўм-бўш эди. Вагонма-вагон ўтиб борар эканман, бир неча фермерни, мотам либосидаги аёлни, Тацитнинг “Йилномалар” китобига муккасидан кетган ўсмирни, дока ўралган, аммо мамнун солдатни кўрганим эсимда. Ниҳоят, вагонлар қўзғалди. Бир киши перроннинг охиригача юриб келди, лекин у кеч қолганди: уни танимаслигим мумкин эмасди — у капитан Ричард Мэдден эди. Тамом бўлдим: қалтираб, қўрқинчли ойнадан узоқроққа, ўриндиқ четига ғужанак бўлиб ўтириб олдим. Руҳимдаги ожизлик ва қўрқув тез орада қандайдир ич-ичимдан келган қувончга айланди. Ўз-ўзимга далда бердим: яккама-якка кураш бошланди, биринчи олишувда мен ғолиб чиқдим, арзимас қирқ дақиқа ютдим, менга ташланган рақибимни, майли, тасодиф туфайлими, доғда қолдирдим. Шу кичкинагина ютуғим катта ғалаба келтиради, деб ўзимга тасалли бердим.
Поездлар қатнови жадвалидаги фарқ мен учун бебаҳо бўлган вақт-ни инъом қилди, акс ҳолда аллақачон қамоққа олинган ёки ўлдирилган бўлардим, демак, бу ютуқни арзимас нарса деб бўлмайди. Шунга ўхшаш файласуфона фикрларга берилиб, ўзимни-ўзим ишонтирдим: менга ўхшаш қўрқоқларга ҳам омад кулиб боққанда ҳар қандай ишни охирига етказиш мумкин. Шу қилмишимдан ўзимда куч-қувват топдим ва у мени кейинчалик ҳам тарк этмади. Шундай замон келишини сезиб турибман: кундан-кунга одамларни бир-биридан даҳшатлироқ бўлган ишларни бажаришга мажбур қиладилар; тез орада дунёда фақат жангчилару, каллакесарлар қолади. Менинг уларга маслаҳатим: энг даҳшатли ишга қўл урмоқчи бўлган одам шундай фараз қилсинки, гўё у ўйлаганини амалга оширди, келажаги эса ўтмиш бўлиб қолди, ўтмишни эса қайтариб бўлмайди. Менинг кўзимда, худди ўликнинг қорачўғидек, бўлиб ўтган воқеа ва ҳодисалар муҳрланиб қолгандек туюларди, балки бу ҳаётимнинг сўнгги кунидир ва у аста-секин тун билан алмашаётгандир.
Поезд дарахтзор олдидан юмшоққина ўтиб, назаримда даланинг қоқ ўртасида тўхтади. Бекат номини ҳеч ким эълон қилмади. “Бу Эшгроуми?” — деб сўрадим перронда турган болалардан. “Эшгроу”, — деб жавоб беришди улар. Поезддан тушдим. Платформани фонус ёритар, лекин болаларнинг кўзларини қоронғулик тўсиб турарди. Болалардан бири сўради: “Сизга доктор Стивен Альбернинг уйи керакми?” Жавобимни кутмасданоқ, бошқаси тушунтира кетди: “Унинг уйигача анча бор, мана бу чап томондаги йўлдан бораверасиз ва ҳар гал йўл ажаралганда чапга қайриласиз, адашмайсиз.”
Болаларга охирги тангамни бердим-да, тош зиналардан пастга, кимсасиз йўлга чиқдим. Йўл пастга қараб кетарди. Ёлғизоёқ тупроқ йўл, тепамда қуюқ дарахт шохлари соябон бўлиб кетган, тўлин ой уфқдан кўтарилиб гўё мени кузатиб борарди. Бирдан ярақлаб миямдан бир фикр ўтди — Ричард Мэдден гўё қалтис режамни билиб олгандек туюлди. Дарҳол ўзимга тасалли бердим — бўлиши мумкин эмас.
Ҳар доим чапга буриласиз, деб менга берилган кўрсатма айрим лабиринтлардаги каби марказий майдончани топишда умум қабул қилинган усулга ўхшаб туюлди. Лабиринтлар ҳақида анча-мунча нарсани биламан: ахир мен Юньан ҳукмдори Цюй Пэннинг чевараси бўламан. У қатнашувчилар сони жиҳатидан “Қизил қасрдаги тушлар” китобидан ҳам ўтадиган роман ёзиш ва ҳар қандай кимса адашиб қоладиган даражада мураккаб лабиринт яратиш учун ўзининг иккинчи касбидан воз кечган. Бу икки мақсадни амалга ошириш учун ўн уч йиллик умрини сарф этган ва бир бегона қўлида ҳалок бўлганди. Унинг романи алмойи-алжойи сўзлардан иборат, маъносиз бир ёзув сифатида қолиб кетган. Лабиринтни эса тополмаганлар. Серсоя инглиз дарахтлари остида ўша йўқолиб кетган лабиринт тўғрисида хаёл сура бошладим: тасаввуримда у покиза ҳолда, одам оёғи етмаган аллақандай сирли тоғлар чўққисида, бепоён шолизорлар ўртасида ёки чуқур сувлар тубида, нафақат ўзининг саккиз қиррали қуббалари-ю, айланма йўлларини, балки бутун бошли дарёлар, вилоятлар, мамлакатларни ўз ичига олгандек эди. Лабиринтларнинг лабиринти ҳақида, бора-бора чигаллашиб, кенгайиб борувчи — ўтмишни ҳам, келажакни ҳам қамраб олган мўъжизавий тарзда, ҳатто Коинотни ҳам ўз бағрига сингдирган чексиз лабиринт ҳақида ўйладим. Тасаввуримда пайдо бўлган бу шаффоф рўёлар оғушида мен ўзимнинг аччиқ қисматимни ҳам унутиб, вақт ўлчовини ҳам йўқотиб, гўёки бутун оламнинг шуури менинг онгимда мужассам бўлгандек, ўзимни оламнинг марказидек ҳис қилдим.
Шууримга элас-элас кўринаётган яшнаб ётган далалар, ботаётган қуёшнинг сўнгги шуълалари, тепаликдан юмшоққина тушиш чарчоғимни ҳам қувиб юборганди. Тароватли ва интиҳосиз бир оқшом эди. Йўл эса туманли ўтлоқлар узра узоқ-узоқларга ёйилиб, тармоқланиб кетган. Аллақаердан таралаётган куйни шамол гоҳ олқишлаётгандек юқори пардаларга олиб чиқар, гоҳ нола қилиб узоқлашар ва йўлга тўшалган баргларнинг шитирлаши жўр бўлиб, масофа ҳам ҳузур бағишларди. Одамнинг душмани фақат одамзодгина бўлиши мумкин, деб ўйладим. У улар яшаётган замин душман эмас. Замин ўзининг ялтироқ қўнғизчаларию уларнинг товушлари, боғ-роғларию сувлари, шуълалари билан барчага баробардир. Шу аснода занг босган баланд дарвоза олдидан чиқиб қолдим. Тўсиқ ортида хиёбон ва кўшкка ўхшаш бино борлиги сезилиб турарди. Таралаётган куй шу ердан келаётганлигини англаб етдим: ажабланарлиси шундаки, бу хитой мусиқаси эди. Мен куйга берилиб, бошқа нарсаларни ўйлаб ҳам ўтирмадим. Ёдимда йўқ, дарвозада қўнғироқча бормиди ёки мен қўнғироқ тугмасини босдимми ёки оддийгина қилиб тақиллатдимми? Куй эса узлуксиз давом этарди.
Тўсиқ ортида фонус шуъласи кўринди, унинг ёруғида азим дарахтлар танаси гоҳ пайдо бўлар, гоҳ зимистон қаърига сингиб кетарди. Ойга ўхшаш думалоқ фонус кўтарган баланд бўйли эркак киши келарди. Фонус нурлари кўзимга тушиб тургани сабабли унинг юзини кўра олмадим. У дарвозани қия очиб, мулойимгина менинг она тилимда гап бошлади:
— Муҳтарам Си Пэн ўзининг бу ташрифи билан ёлғизликда ўтаётган ҳаётимга бироз бўлса-да, қувонч киритишга қарор қилибдилар-да. Эҳтимол, сиз боғни кўрмоқчи бўлгандирсиз?
У мени бир маҳаллар вакилларимиздан бирининг исми билан атади. Бироз эсанкираган ҳолда унинг сўзини қайтардим:
— Боғ, дейсизми?
— Ҳа-да, ёйилиб кетган сўқмоқлар боғи.
Хотирамда нимадир тўсатдан қўзғалди ва мен ўзим ҳам тушунтириб бера олмайдиган даражадаги қатъият билан айтдим:
— Бу менинг бобокалоним Цюй Пэннинг боғи.
— Сизнинг бобокалонингиз? Сиз ўша машҳур инсоннинг авлодимисиз? Марҳамат қилинг.
Худди болалигимдаги каби шудрингли йўлка илон изи бўлиб чўзилиб ётарди. Биз Шарқ ва Европа халқлари тилларидаги китоблар билан тўла кутубхонага кирдик. Сариқ шойи билан муқоваланган йўқолган энциклопедиянинг бир неча нусхасини танидим. Ушбу китобларнинг нашри билан Мунаввар Сулоланинг Учинчи императори шуғулланганди, лекин нашр қилинмасдан қолиб кетганди. Бронзадан ишланган ҳумо қушининг ёнидаги граммофонда пластинка айланарди. Пушти рангли чинни гулдон ёдимда, ундан-да, қадимийроқ мовий ранглиси ҳам бўларди. Бизнинг усталар Эрон кулолларидан ўргангандилар…
Стивен Альбер кулимсираб мени кузатиб турарди. Айтиб ўтганимдек, у новча, озғин, қўй кўзли, оппоқ соқолли киши эди. Қиёфасидаги айрим жиҳатлар руҳонийни, айни пайтда денгизчини ҳам эслатарди: кейинчалик у менга хитойшунослик билан шуғуллангунга қадар Тен-Чунда миссионер бўлганлиги ҳақида ҳикоя қилиб берганди.
Ўтирдик: мен пастаккина узун катга, у бўлса дераза билан юмалоқ соат ўртасига жойлашди. Ўзимча ҳисоблаб чиқдим: яқин бирор соат ичида мени таъқиб қилаётган Ричард Мэдден бу ерга етиб келолмаса керак. Қатъий қароримни бироз кечиктирса ҳам бўлади.
— Ҳа, Цюй Пэннинг тақдири жуда ажойиб, — деб бошлади Стивен Альбер, — ўз юртининг ҳукмдори, астрономия ва астрология билимдони, қонуншунос олим, ажойиб шахмат устаси, машҳур шоир ва хаттот. У китоб ва лабиринт яратиш учун барча нарсалардан воз кечди. Ҳукмдорлик, ҳукмронлик, ҳукмфармолик лаззатларидан, беҳисоб гўзал жориялардан, базму жамшид, айшу ишратлардан, ҳаттоки, ўзи эгаллаган барча билимлардан воз кечиб, ҳаётининг ўн уч йилини ёлғизликда, Нурли Узлат айвонида ўтказди. Унинг ўлимидан сўнг ворислари бир қучоқ қўлёзмалардан бўлак бирор нарса топа олмадилар. Сизга, албатта, маълум бўлса керак, оила аъзолари бу қоғозларни ёқиб юбормоқчи бўлганлар, лекин унинг васиятлари ижрочиси бўлган дао маслагидами ёки буддавийларданми бўлган роҳиб бунга йўл қўймаган, нашр қиламиз, деб туриб олган.
— Биз, Цюй Пэннинг авлодлари, — деб гап қистирдим, — шу пайт-гача ўша руҳонийни сўкиб келамиз. У қандайдир алмойи-алжойи сўзлардан иборат, маъносиз бир нарсани нашр қилдирди. Бу китоб бир-бирига қовушмайдиган сўзлардан иборат. Мен у китобни бир марта варақлаб чиққанман: учинчи бобда қаҳрамон ўлган, тўртинчисида эса у яна тирик. Цюй Пэннинг бошқа бир мақсади бўлган лабиринтга келсак…
— Лабиринт бу ерда, — деди Альбер баланд, лакланган столга ишора қилиб.
— Фил суягидан ясалган ўйинчоқ, — дея хитоб қилдим. — Жажжи лабиринтча…
— Рамзий лабиринт, — деди у гапимни тўғрилаб, — кўзга кўринмас замон лабиринти. Мен бир ёввойи инглиз, ўша содда жумбоқнинг тагига етдим. Юз йилдан ортиқ вақт ўтгач, тафсилотларни қайтадан аниқ тиклаб бўлмайди. Лекин нималар содир бўлганлигини тахмин қилиш мумкин. Менимча, Цюй Пэн бир пайтда: “Мен китоб ёзиш учун кетаман”, деган бўлса, бошқа бир пайтда у: “Мен лабиринт яратиш учун кетаман”, деган. Бу ерда гап бир нарса тўғрисида кетаётганлиги ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмайди. — Китоб ва лабиринт айнан бир нарсанинг ўзи. Нурли Узлат Айвони боғнинг ўртасида ва анча қаровсиз ҳолда эди, шу сабабли кўпчилик лабиринтни моддий нарса, деб ўйлаганлар. Цюй Пэн ўлгач, у ҳукм сурган салтанатнинг бирор жойида ҳам лабиринтни учратганлари йўқ. Романнинг алмойи-алжойи — тушуниб бўлмас сўзлардан иборатлиги мени бир фикрга ундади: балки шунинг ўзи лабиринтдир. Бу муаммони ҳал этишда икки муҳим ҳолат менга ёрдам берди: биринчиси — бу Цюй Пэн чексиз-чегарасиз лабиринт қурмоқчи бўлганлиги ҳақидаги ривоят бўлса, иккинчиси — мен топиб олган хатнинг бир бўлаги.
Альбер ўрнидан туриб орқасига бир лаҳза ўгирилди ва зарҳал ҳошияли лакланган қора стол тортмасидан бир нарса олди. У менга ўгирилганда, қўлида бир варақ қоғоз бор эди. Қоғоз анча уринган, вақт ўтиши билан ранги кетиб, юпқалашган, букланган жойлари титилиб кетганди. Хаттот сифатида қозонган шуҳратга Цюй Пэн ҳақиқатдан ҳам лойиқ эди. Довдираган ва қалтироқ босган ҳолатда, қачонлардир менга қондош бўлган инсон нозик мўйқалам билан ёзган қуйидаги сўзларни ўқидим: Турли келажак замонларга ўзимнинг тармоқланган сўқмоқлар боғимни қолдираман (барча замонларга эмас). Жимгина ўқидим. Альбер давом этди:
— Мен бу хатни топмасимдан олдин ўзимга-ўзим савол бердим: қандай қилиб китоб чексиз бўлиши мумкин? Китобдаги охирги саҳифа биринчи саҳифани қайтариб турувчи, беҳисоб тарзда такрорланувчи чархпалакдан бошқа бирор арзигудек фикр миямга келмади. “Минг бир кеча” эртакларини эсладим. Малика Шаҳризода кейинги ҳикоясини бошлашдан олдин ундан олдингисини қолган жойидан қайтариб, кейингисини эса тамом бўлмасдан тўхтатарди. Ва эртак шу зайлда узлуксиз давом этаверади.
Яна Афлотуннинг “Ғоялар”и руҳида ёзилган асарлар ҳақида тасаввур қила бошладим. Ундаги фикр авлодлардан-авлодларга ўтаверади, янги авлод ўзининг олдинги аждоди томонидан ёзилган фикрга амал қилиб, ўзи ҳам кейинги авлодларига ўз фикрини қолдираверади, бу шу зайда узлуксиз давом этаверади. Ўйлаганларим бироз бўлса-да, менга тасалли берди, лекин барибир булардан бирортаси ҳам Цюй Пэннинг китобидаги бир-бирига зид бобларга яқин ҳам келмасди. Бу муаммони қандай ҳал қилишни билолмай юрган кунларимнинг бирида мен Оксфорддан мана шу сиз кўрган хатни олдим. Табиийки, унда ифодаланган сўзлар мени ўйлатиб қўйди: “Турли келажак замонларга ўзимнинг тармоқланиб кетган сўқмоқлар боғимни қолдираман (барча замонларга эмас). Шу ерда тушуниб етдим — бир-бирига қовушмайдиган сўзлардан иборат бўлган шу романнинг ўзи “Тармоқланган сўқмоқлар боғи” эмасмикан: турли келажак замонлар (барча замонларга эмас) эса замин сўқмоқларини эмас, балки замон сўқмоқларини билдиради. Романни яна бир карра ўқиб чиқиб фикрим тўғри эканлигига амин бўлдим. Ҳар қандай роман қаҳрамони олдида бир неча йўллар пайдо бўлса, у албатта, биттасини танлайди, қолганларини четга суриб қўяди: Цюй Пэн романида эса қаҳрамон барча йўллардан ўтади ва бу билан у турли тақдирларни, замонларни тасвирлайди, ўз навбатида улар ҳам яна турли замонларга тарқаб кетади. Романдаги қарама-қаршилик ҳам худди шу туфайли пайдо бўлган. Айтайлик, Фэн бир сирдан хабардор, қандайдир бегона кимса уникига келади: Фэн уни ўлдиришга жазм қилади. Ёзувчининг олдида яна бошқа бир неча тақдир йўллари ҳам мавжуд: Фэн ўша чақирилмаган меҳмонни ўлдириши мумкин; меҳмон ҳам Фэнни ўлдириши мумкин; иккаласи ҳам тирик қолиши мумкин; иккаласи ҳам ҳалок бўлиши мумкин ва ҳоказо. Цюй Пэн ўзининг китобида ўша юз бериш эҳтимоли бўлган барча оқибатларни ёритиб берган, уларнинг ҳар бири эса ўз навбатида бошқа сўқмоқларга олиб бораверган. Айрим ҳолларда бу сўқмоқлар бир-бирини кесиб ўтиши ҳам мумкин: сиз, эҳтимол, менинг олдимга келдингиз, лекин ўтмишда бўлиб ўтган замонларнинг бирида сиз менинг душманим, бошқа бирида эса дўстим бўлгандирсиз. Агар сиз менинг хитойчага ўхшовсизроқ талаффузимга унчалик эътибор бермасангиз, бир неча саҳифани бирга ўқиб чиқишимиз мумкин.
Чироқ ёруғида унинг юзи қаримсиқ бўлиб кўринарди, лекин айрим юз ифодаларида боқийлик сезилиб турар, ҳатто мангулик муҳрланиб қолгандек эди. У менга бир узун бобнинг икки хилини секин, тушунарли қилиб ўқиб берди. Биринчисида жангчилар тоғ ён-бағридаги чўлдан жангга кетиб борарди. Қоялар кўчиб, босиб қолиш хавфи остида зимистон қаърига кириб боришар, ҳаётлари қил устида турганлигини ўйламасдан осонгина ғалабани қўлга киритадилар. Бошқасида эса яна ўша жангчилар саройдан айш-ишрат энг авжига чиққан пайтда зиёфатни жангнинг давоми деб ёки жанг ёлқинларини зиёфатнинг давоми деб ўйлаб, яна ғалабага эришадилар.
Мен бу қадимий ҳикояларни чуқур ҳурмат ва эҳтиром билан эшитдим, лекин ажабланарли жойи шундаки, бу роман аллақачон ўтиб кетган буюк аждодим томонидан ёзилганди ва мен ўзимнинг қалтис ишимга қадам қўйиш арафасида дунёнинг узоқ бошқа бир тарафидаги оролда, олис бир империянинг кишиси мен учун романни яна жонлантирган эди. Ҳар икки матн якунида ҳудди дуоибаддек қуйидаги сўзлар хотирамда қолган: “Қаҳрамонлар қўлларида ўткир шамширлар-у, беқиёс қалбларида осойишталик билан, жасорат ва мардлик ила душманни ўлдиришга ҳам, ўзлари ўлишга ҳам тайёр ҳолда жанг қилардилар”.
Шу онда менинг атрофим ва ички оламимда кўзга кўринмас, аллақандай мавҳум, жисмсиз шарпалар юрганлигини ҳис этдим. Бу рўё шахдам қадамлар билан гоҳ ажралиб, гоҳ қўшилиб, гоҳ ёнма-ён кетаётган қўшинларни элас-элас эслатса-да, лекин уларнинг ҳаракатлари сирли, тутқич бермас ва мавҳумроқ эди. Стивен Альбер давом этди:
— Сизнинг машҳур аждодингиз бекорчиликдан, шунчаки ўзини овутиш учун бу тахминларни ўйлаб топган дея олмайман. Ҳаётининг ўн уч йилини фақат сўз ўйинларига сарфлаш ҳақиқатга унчалик тўғри келмайди. Роман жанри сизнинг мамлакатингизда унчалик юқори даражада эмас, айниқса, ўша даврларда бу романни ёқтиришмаган. Албатта, Цюй Пэн ажойиб романнавис бўлган, бунинг устига у адабиётшунос ҳам эди. Ўзини оддий бир романнавис деб ҳисоблаган бўлса керак. Цюй Пэннинг ғойибона интилишлари метафизикага, мистикага қаратилганлиги ҳақида унинг замондошлари ёзиб кетган, қолаверса, ўзининг шахсий ҳаёти ҳам буни тасдиқлайди. Унинг фалсафасидаги қарама-қаршиликлар романда катта ўринни эгаллайди. Битмас-туганмас замон муаммосига доир бошқа бирор жумбоқ уни бунчалик қийнамаган ва ҳаяжонлантирмаган. Нима бўпти, дерсиз? Шуниси ҳайрон қоларлики, “Боғ” китобининг бирор саҳифасида ҳам бу муаммо ҳақида бирор марта эслатилмаган. Ҳатто, “замон” сўзини бирор марта бўлса-да, ишлатмаган. Бу сўз ҳақида шунчалик сукут сақлашни қандай тушуниш мумкин?
Мен бир неча фаразларни таклиф қилдим, лекин уларнинг бирортаси ҳам ишончли эмасди. Биз масалани муҳокама қила бошладик. Охири Стивен Альбер сўради:
— Топишмоқнинг калити “шахмат” сўзи бўлган тақдирда, уни ечиш учун фойдаланадиган сўзлар ичида қайси бир ягона сўз учрамайди?
Бир дақиқа ўйлаб туриб жавоб бердим.
— “Шахмат” сўзи.
— Худди шундай, — Альбер сўзимни илиб кетди. — “Тармоқланган сўқмоқлар боғи” — улкан топишмоқнинг ўзи — “замон” унинг калити — асарда у сир тутилган, эслатиш ҳам тақиқланган. Қандайдир бир сўз атрофида сўз ўйини қилиш, унга турли метафоралар орқали ишора қилиш усули, бу ўша сўзга эътиборни қаратиш йўлларидан бири бўлиши, эҳтимол. Цюй Пэн ўзининг туганмас романидаги ҳар бир бурилишда шунга ўхшаган айланма йўллар қўллашни лозим кўрган. Мен бу асарнинг юзлаб қўлёзмаларини таққослаб чиқдим, кўчиришда ношуд котибларнинг эътиборсизлиги туфайли йўл қўйилган хатоларни қўлимдан келганча тузатдим, тартибга келтирдим ва умид қиламанки, ўйлаганимдек, ҳозирги кўринишда муаллиф кўзлаган шаклга келди. Китобни тўла таржима қилдим ва амин бўлдимки, “замон” сўзи бирор марта ҳам тилга олинмаган. Жумбоқнинг ечими тайёр: “Тармоқланган сўқмоқлар боғи” — оламнинг ўзгартирилмаган ҳақиқий кўринишидир. Цюй Пэн оламни худди шу тарзда кўрган, идрок қилган. Бобокалонингиз бизнинг Ньютон ва Шопенгауэрдан фарқли ўлароқ вақт ягона ва мутлақ эканлигига ишонмаган. Замонни сон-саноқсиз тизимлардан иборатлиги, унинг ўсиши, ақл бовар қилмас даражада тарқалуви, бирлашуви, ёнма-ён мавжуд бўлишига ишонган. Замоннинг бундай жилоланиши — унинг бирлашуви, тарқалуви, кесишуви ёки асрлар давомида умуман кесишмаслиги — ақл-идрокимиз етган даражадаги эҳтимолликларни ўз қамровига олади. Кўп замонларда биз сиз билан мавжуд бўлмаганмиз, айримларида сиз бўлгансиз, мен эса бўлмаганман, мен бор, сиз йўқ, бошқасида ҳар иккимиз ҳам бўлганмиз. Замонларнинг бирида, яъни бахтли тасодиф менга кулиб боққанда, сиз менинг уйим-га келдингиз, бошқасида боғдан ўтаётиб менинг жасадимни топдингиз, учинчи бир замонда эса мен сизга шу сўзларни айтиб турибман-у, лекин ўзим эса саробман, шарпаман.
— Ҳар қандай замонда ҳам, — дедим, титроғимни базўр яширган ҳолда. — Цюй Пэннинг боғини қайта жонлантирганлигингиз учун миннатдорчилигимни изҳор қиламан.
— Ҳар қандай замонда эмас, — табассум ила ғулдиради у. — Абадий ёйила бориб замон бизни келажакда сон-саноқсиз вариантларга етаклайди. Уларнинг бирида мен сизнинг душманингизга айланганман.
Мен юқоридаги ҳолатимга яна қайтиб тушдим: уй атрофидаги рутубатли боғ сон-саноқсиз шаффоф одамларга тўла туюлди. Булар Альбер билан мен эдим, фақат бошқа замонлар ўлчамларида ҳаракат қилаётган ўзгарган, таниб бўлмас ҳолда эдик. Боғнинг сарғимтил-қоронғи жойидан бир киши келаётганини кўрдим. У Ричард Мэдден эди.
— Келажак остонасида турибмиз, — дедим унинг гапини инкор қилиб, — ҳарқалай, мен сизнинг дўстингизман. Ўша хатга яна бир бора кўз ташлашга рухсат этинг.
Альбер ўрнидан туриб қора стол тортмасини сурди ва бир лаҳза менга орқасини ўгирди. Тўппончам аллақачон тайёр ҳолда эди. Мумкин қадар мўлжални тўғри олиб ўқ уздим. Альбер шу ондаёқ унсиз йиқилди. Қасам ичаманки, худди чақмоқ ургандек, шу лаҳзадаёқ жон берди.
Қолган нарсаларнинг унчалик аҳамияти йўқ. Бостириб кирган Мэдден мени шу ердаёқ қамоққа олди. Мени осиб ўлдиришга ҳукм қилишди. Воқеа қанчалик даҳшатли бўлмасин, мен ғалаба қозондим: ҳужум қилиш керак бўлган жой номини Берлинга хабар беришга улгурдим. Кеча у жойни бомбардимон қилишди. Таниқли хитойшунос олим Стивен Альберга нисбатан уюштирилган сирли қотиллик ҳақида, уни аллақандай Ю Цун исмли кимса содир этганлиги ҳақидаги хабар бутун Англия бўйлаб газеталарда тарқатилганлигини билдим. Бошлиғимиз бу жумбоқни ҳал қилди. Мен ечишим лозим бўлган асосий масала — Альбер шаҳарчаси номини унга етказиш эканлиги энди унга маълум. Атрофда бўлаётган урушнинг даҳшатли акс-садолари остида шундай исмли одамни ўлдиришдан бошқа чорам йўқ эди. Фақат енгиб бўлмас оғриқ ва чарчоқ қанчалик мени қийнаётганлигидан унинг хабари йўқ. Буни ҳеч ким ва ҳеч қачон била олмаса ҳам керак…

Русчадан Абдунаби Абдуқодир таржимаси

____________
* К э б – файтун.

Lotin Amerikasining mashhur yozuvchilaridan biri Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) 1899 yilning 24 avgustida Argentina poytaxti – Buenos-Ayresda tug‘ilgan, o‘smirligi va yoshligi Yevropada o‘tgan. 1920-yillarda o‘z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo‘ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo‘lib ishlaydi. Ko‘zi ko‘rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo‘shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (Nyu-York) universitetlarining faxriy doktori.

Xorxe Luis Borxes
IKKI HIKOYA

Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) 1899 yilning 24 avgustida Argentina poytaxti – Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi va yoshligi Yevropada o’tgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).

TARMOQLANGAN SO’QMOQLAR BOG’I

Tungi soat o‘n bir edi. Bar joylashgan Bolivar bilan Venesuela ko‘chalari kesishgan chorrahadagi almasenga kirgandim. Burchakda o‘tirgan kimsa chaqirib qoldi. Uning ovozi qandaydir hukmfarmo edi, harqalay bo‘ysunganimni o‘zim ham bilmay qoldim. U bir o‘zi, oldidagi ryumka bo‘sh, aftidan anchadan beri o‘tirganga o‘xshardi. Kelbati o‘rta bo‘yli, ko‘rinishidan odmi duradgor yoki shunchaki qadimgi dehqonlarni eslatardi. Mo‘ylabi siyrak va moshguruch. Shaharliklarga xos ehtiyotkor, sharfini ham yechmagan.
— Qittak-qittak otamizmi? — dedi u samimiy.
Beixtiyor o‘tirdim, gaplasha boshladik. Ajabo, o‘sha uchrashuvimizga ham o‘ttiz yil bo‘libdi. U sekin gap boshladi:
— Siz men bilan endi gaplashayapsiz. Men esa sizni taniyman, sen’or! Ismim Rosendo Xuares. Turgan gapki, sizga men haqimda marhum Paredes gapirgan. O‘zi shunaqangi sal g‘alatiroq chol edi. Agar vaqtingizni qizg‘anmasangiz, o‘sha tunda aslida nima yuz berganini aytib beraman. Rezatel o‘ldirilgan tunni aytayapman. Qanchalik zo‘rligini bilmayman-u, siz u haqda hikoya yozgansiz, lekin haqqi rostni bilib qo‘yganingiz yaxshi. Sizga aytilgan narsalarning hammasi ham haqiqat emas.
U xuddi eski gaplarni xotirlayotganday biroz jim qoldi, so‘ng gapida davom etdi:
— Shunday narsalar bo‘ladiki, uning mohiyatini ancha yillar o‘tgach, tushunib yetasan. O‘sha tundagi mashmashaning urug‘i ancha oldin sepilgan edi. Men Florestaning narigi tomonidagi Maldonadoda katta bo‘lganman. U yer shunchaki bir kavak edi. Yaxshiyam hozir tozalab qo‘yishgan. Bu ham taraqqiyot degani, men unga ishonaman. Axir odamzot tug‘iladigan yerini o‘zi tanlamaydi-ku! Qanchalik chiranmay, otamning ismini aniqlay olmadim. Onam yaxshi xotin edi, dazmol bosib kun kechirardi. U Entre-Rios yoki Sharqdan edi shekilli, aniq bilmayman. Harholda Konsepson-del-Urugvay shaharchasidagi bitta urug‘i haqida gapirib yurardi. Hilviragan maysadek katta bo‘lganman. Hademay desangiz, tayoqda urishni ham o‘rganib oldim. U vaqtlar futbolga qiziqmasdik, uni xayolparast inglizlar o‘ylab topgan bema’ni narsa deb hisoblardik.
Ittifoqo bir kuni kechqurun almasenda o‘tirsam, hech narsadan hech narsa yo‘q Germendia ismli bir yigit menga tixirlik qila boshladi. Men indamadim, u esa sira holi-jonimga qo‘ymay tixirlik qilaverdi. Tashqariga chiqdik. Yo‘lakka chiqiboq ichkaridagilarni:
— Hozir qaytib kelaman, kutinglar! — deya ogohlantirdi.
Pichog‘im yonimda edi. Bir-birimizdan ko‘z uzmay, asta daryo yoqasiga yura boshladik. Germendia mendan yosh jihatdan katta edi, ammo biz ko‘p urishardik. Bugun u, nihoyat mendan qutilishga — meni chavaqlab tashlashga ahd qilgan edi. Men yo‘lakning o‘ng tarafida, u esa chap tomonida borardik. U to‘satdan axlat uyumiga qoqinib ketdi. Muvozanatini yo‘qotgan zamon fursatni qo‘ldan boy bermadim. Yuziga musht otdim, biz olisha ketdik. Bunaqa paytda har baloni kutish mumkin. Nihoyat, pichoq urdim. Adashmagan ekanman, masala hal bo‘ldi. Shundan keyingina o‘zimning ham yengil yarador bo‘lganimni, uning pichog‘i sal yalab o‘tganini sezdim. O‘sha kuni odam o‘ldirish vahimali ish emasligini ilk bor his etdim. Boz ustiga yo‘l-yo‘rig‘ini ham o‘rganib oldim. Daryo ancha olisda, quyiroqda edi. Darhol o‘likni g‘isht pechi panasiga yashirdim. Tentak bo‘lmasam, u bo‘yniga osib yuradigan tasmani ham olib olamanmi?! Yana bo‘ynimga taqib olganim-chi! Bo‘ynimda uning tasmasi, shlyapamni qiyshaytirib, almasenga qaytdim. Ohista kirib, o‘tirganlarga:
— Chamamda men qaytdim shekilli, — dedim.
Bir stakan aroq buyurdim, hozir shu zarur edi. Kimdir egnimdagi qon dog‘iga ishora qildi, men indamadim.
Tun bo‘yi o‘rnimda ag‘anab chiqdim, to tonggacha uxlay olmadim. Ishga zang urilgan zamon tepamda ikki politsiyachi paydo bo‘ldi. Rahmatli onam bechora rosa ayuhannos soldi. Meni xavfli jinoyatchi singari tortqilay boshladilar. Ikki kecha-kunduz yolg‘iz qamab qo‘yishdi. Hech kim xabar olmadi, faqat Luis Irala sodiqligini oqladi, xolos. Ammo uni oldimga qo‘yishmadi. Axiri politsiya inspektori yo‘qlatdi. U stulga yastanib o‘tirar, menga o‘girilib ham qo‘ymay, savolga tutdi:
— Xo‘sh, Germendiani sen so‘ydingmi?
— Sizningcha shundaymi, axir… — javob qildim men.
— Menga «senor» deb murojaat etishadi. Tonishdan va qamoqda o‘tirishingdan foyda yo‘q. Mana, guvohlar ko‘rsatmasi va uyingdan chiqqan uning tasmasi. Bo‘yningga ol-da, darhol imzo chek, — u ruchkani dovotga tiqdi-da, menga uzatdi.
— O‘ylab ko‘rishga ruxsat eting, senor inspektor, — xayolimga kelgan gap shu bo‘ldi.
— Yigirma to‘rt soat ixtiyoring o‘zingda, seni yolg‘iz qo‘yamiz, rosa o‘ylab ko‘r. Shoshilma, hech kim xalaqit bermaydi. Shundayam aqling kirmasa, o‘zingdan ko‘r. Las-Eras ko‘chasiga ravona bo‘lasan.
Turgan gapki, uning ishorasini tushunib yetmadim.
— Ko‘nsang, ozgina o‘tirasan xolos. Qo‘yib yuborishadi, keyin masalangni don Nikolas Paredes hal qiladi.
O‘n kun deganda oxirgi bitimga keldik. Ular istagan shartnomaga qo‘l qo‘ydim. Soqchilardan biri meni Kabrier ko‘chasiga kuzatib bordi. U yerda qoziqlarga otlar bog‘lanib turar, hovlida hamda ichkarida borderdagidan ham ko‘proq odamlar uymalashardi. Bu yer komitet ekan. Mate ichib o‘tirgan don Nikolas xonasiga olib kirishdi. U bosiqlik bilan meni Moronga yuborishini, u yerda saylovlarga hozirlik ko‘rilayotganini tushuntirdi. Sinab ko‘rish uchun meni darhol senor Lofferrer oldiga jo‘natdi. Hujjatni she’r-per mashq qilib yuradigan bitta o‘spirin tayyorladi. Aytishlaricha, qariyalar uyi, yana allambalo razilliklar haqida she’rlar yozarkan. Xullas, qog‘ozni o‘sha tayyorladi. Unga minnatdorchilik izhor etib, tashqariga chiqdim. Soqchi gumdon bo‘libdi.
Xudo poshsho, ishingni o‘nglayman desa, hech gapmas. Oldin boshimga kulfat solgan Germendianing o‘limi endi ochilayotgan edi. Albatta, nazorat ostida edim. Tan olaman, partiyaga xizmat qilmasam, yana tiqib qo‘yishardi, shuning uchun kuchim boricha o‘zimni ko‘rsatishga, ishonchlarini qozonishga urinardim. Ustiga ustak senor Lofferrerga yoqib qoldim shekilli, «Agar o‘zingni yaxshi tutsang, seni shaxsiy soqchilikka olaman», dedi. Nimaiki buyurishsa, bajardim. Morondayam, boshqa joyda ham rahbariyatning ishonchini qozondim. Politsiya bilan partiya birgalikda mendan uddaburon kimsa «yasashdi». Poytaxtda ham, uzoq qishloqlarda ham saylov minbarlarida mendan o‘tadigan ustamon shovvoz yo‘q edi. Burungi saylovlar qisqa bo‘lardi. Yuz bergan qonli voqeani so‘ylab, sizni zeriktirib qo‘ymay, yetar. Anavi Lemlariga yopishib olgan radikallarni sira jinim suymaydi. Tez orada hammaning hurmatini qozondim. Qarabsizki, akang faqirning yonida ayol kishi ham, tovlanib-tuslanib turgan ot ham bor. Bir vaqtlar har ikkitadan bittasi o‘zini gaucho hisoblagan odamlardek necha yil o‘zimni Moreyro ko‘rsatib yurdim. Ishim qimorbozligu yorqoq arog‘ining kayfini surish.
Biz, laqma chollar, bir gapga tushdikmi, tamom, to‘xtatish amri mahol, maqsadga o‘taman. Luis Irala to‘g‘risida gapirdim, shekilli, a? Gapirdimmi? Bunaqa do‘st onda-sonda uchraydi. Keksayib qolsa-da, ishdan qochmasdi, meni yaxshi ko‘rardi. Umr bo‘yi biror komitet-pamitetga aloqasi bo‘lmagan. Duradgorlik bilan kun kechirardi. Hech kimning ishiga burnini tiqmasdi, birovlarga ham so‘zini bermasdi. Bir kuni oldimga kelib, shunday deb qoldi:
— Kasilda ketib qoldi, shuni senga aytay deb, kelib edim. Uni Rufino Agilera boshini aylantirdi.
Bu kimsa bilan ilgari Moronda to‘qnashgan edik. Men javob qildim:
— Taniyman. Agillerlar ichida sal tuzugi ham o‘sha.
— Yaxshimi, yomonmi, bilmayman-u, u bilan endi orani ochiq qilmasam bo‘lmaydi.
O‘ylab turib, dedim:
— Hech kim sening hech vaqongni tortib olgani yo‘q. Agar Kasilda sendan kechgan bo‘lsa, demak Rufinoni yaxshi ko‘radi, sen unga befarq bo‘lib kelgansan.
— Odamlar nima deydi? Men nima degan odam bo‘ldim, yoki qo‘rqoqmanmi?
— Mening gapimga kirsang, odamlarning g‘iybatidan qo‘rqib, boshingni baloga giriftor etma. Buning ustiga, xotining seni sevsa ham go‘rga edi.
— Menga u baribir. Xotin kishini besh daqiqadan ortiq o‘ylagan erkak erkak emas, atigi bitta latta. Kasildada qalb bormi?! So‘nggi bor birga yotgan tunimiz qarib qolyapsan, dedi.
— Nima qipti, rostini aytgan.
— Rost gap xudoga yoqmaydi. Mayli, menga hozir faqat Rufino kerak.
— Ehtiyot bo‘l. Yana tanangga o‘ylab ko‘r, men uni Merlodagi saylovda ko‘rganman. Dovyurak odam.
— Meni qo‘rqoq deyapsanmi?
— Bilaman, qo‘rqmaysan, biroq o‘ylab ko‘r, yaxshi bo‘ladi, demoqchiman. Ikki narsadan bittasi albatta sodir bo‘ladi: yo o‘ldirib qamoqda chiriysan yoki tinchiysan; u seni o‘ldiradi, qabristonni gullatasan.
— Mayli, mening o‘rnimda sen o‘zing nima qilgan bo‘larding?
— Bilmadim-u, harholda bu ishda o‘rnak bo‘lolmayman. Turmaning beti qursin, deb komitetda mushtumzo‘r bo‘lib yuribman.
— Menga komitet-pamiteting shart emas, qasdimni olsam bo‘lgani.
— Demak, kim uchun, bitta o‘zing sevmaydigan mochag‘arni deb tinch boshingni g‘avg‘oga tiqmoqchimisan?
U boshqa indamadi, chiqib ketdi. Ertasi kuni ma’lum bo‘lishicha, u Rufinoni Morondagi do‘konda uchratibdi va o‘z boshiga yetibdi. U o‘limga tik bordi, topdi ham. Topganda ham halolidan buyurdi: yakkama-yakka olishuvda o‘ldi. Unga maslahat berganim uchun o‘zimni aybdor his qildim.
Janozadan bir necha kun keyin xo‘roz jangini tomosha qilgani bordim. Unchalik ishqiboz ham emasdim, ammo o‘sha yakshanba rosa jazavam tutdi. Xo‘rozlarning yonidan o‘tayotib «hammang qirilib bit, ha, battar bo‘l», deya oldim, xolos.
Hikoyangizga sabab bo‘lgan tunda og‘aynilar bilan Pardaga, raqs tushish uchun borishga ahd qildik. Shuncha yillar o‘tgan bo‘lishiga qaramay, hali-hali jazmanimning guldor ko‘ylagi shundoqqina ko‘z o‘ngimda turadi. Ochiq havoda rosa o‘yin tushdik, miriqdik. Mastliklar ham yetarli bo‘ldi: biroq men xudoning yo‘liga imkon qadar hushyor turdim. Notanish odamlar tashrif buyurishganda hali o‘n ikki ham bo‘lmagan edi. O‘sha kuni Rezatel ismli kimsa hammaga ichkilik buyurdi. Uning maqsadi fursatdan foydalanib, ikkimizning ham loyimiz bir qorilganini isbotlash ekan. Sezib turibman, bir nayrang ko‘rsatmoqchi bo‘lardi: yaqin kelib menga xushomad qila boshladi. Emishki, u Shimoldan ekan. U tomonlarda men mashhur ekanman. Uning gapiga xalaqit bermasam-da, bu mashmashannng oxiri baxayr emasligiga aqlim yetayotgandi. U tinmasdan aroq ichar, balki o‘zini botir ko‘rsatishga urinayotganmidi, bilmadim. Xullas, oxiri meni jangga chaqirdi. Shunda hech tushunib bo‘lmaydigan g‘alati holat yuz berdi: ana shu gajji jangari basharasida xuddi oynada ko‘rganday o‘zim turardim. Vujudimni uyat qamrab oldi. Qo‘rquvdan asar yo‘q edi, agar cho‘chiganimda urishib ketardim. Go‘yo hech narsani sezmaganday miq etmay turaverdim. U esa yana yaqinroq kelib, hamma eshitgudek darajada baralla qichqirdi:
— Ko‘rdingmi, qo‘rqoq ekansan?!
— Xo‘p, — dedim men. — Ko‘rqoq desang, deyaver. Kerak bo‘lsa, onangni… de, sharmanda deb ayt. Xo‘sh, ko‘ngling to‘ldimi? Maqsadingga erishdingmi?!
Luxanera sekin kamzulimdan pichoqni chiqarib, qo‘limga tutqazdi va ohista pichirladi:
— Rosendo, ma, kerak bo‘ladi.
Pichoqni yerga otib, shoshilmay tashqari chiqdim. Odamlar hayron yo‘l bo‘shatishdi. Odamlarning nima deb o‘ylashi menga baribir edi.
Shunaqangi hayotimga nuqta qo‘yish uchun Sharqiy Respublikaga qochdim, u yerda izvoshchilik qildim. U yoqdan qaytgach, shu yerga makon qurganman. San-Telmodaqangi tinch joy bor-mi?!

Ingliz tilidan Tilavoldi Jo‘rayev tarjimasi

BIR JINOYAT TARIXI

Liddel Gart yozgan “Jahon urushi tarixi” kitobining yigirma ikkinchi sahifasida shunday ma’lumot berilgan: Britaniyaning 13 ta diviziyasi bir ming to‘rt yuzta zambarak yordamida Sen-Montoban jabhasiga 1916 yil 24 iyulga qilinadigan hujumni yigirma to‘qqizinchi iyul ertalabiga ko‘chirishga to‘g‘ri keldi. Kapitan Liddel Gartning fikricha, bunga kuchli yomg‘irlar sabab bo‘lib, o‘z holicha bu unchalik muhim ahamiyatga molik emasdi. Sindar shahridagi Oliy maktabning sobiq ingliz tili o‘qituvchisi doktor Yu.Sun tomonidan aytib turib yozdirilgan va o‘qib chiqib imzolagan quyidagi bayonnoma shu voqeaga birdaniga oydinlik kiritdi. Matn boshlanishida ikki sahifa yetishmasdi.
“…Telefon go‘shagidan olmoncha javob qaytargan ovoz egasini tanidimu go‘shakni qo‘ydim. Bu kapitan Richard Meddenning ovozi edi. Medden – Viktor Runebergning uyida! Demak, bizning barcha harakatlarimiz zoye ketdi, shu bilan birga – (garchi bu men uchun ikkinchi darajali bo‘lib ko‘rinsa ham) o‘zimiz ham tamom bo‘ldik, degani. Demak, Runeberg yo qamoqqa olingan yoki o‘ldirilgan. Quyosh botmasdanoq mening ham sho‘rlik boshimga ish tushadi. Medden ayab o‘tirmaydi. To‘g‘rirog‘i, u shunga majbur.
Derazadan, har doimgidek, tomlar va kechki botayotgan quyoshning xira nurlari ko‘rinib turardi. Biror voqea sodir bo‘lishini oldindan bilib bo‘lmaydigan oddiygina begim kuni mening ajalim yetishiga sira ishongim kelmaydi. Men, otadan yetim qolgan, go‘zal va so‘lim Xayfin bog‘chasida o‘ynab yurgan bola edim. Nahotki, hammasi tamom bo‘lsa? Shu payt o‘ylab qoldim: dunyodagi barcha odamlarga hozir nimalardir bo‘layapti, aynan hozir. Asrlar ketidan asrlar o‘taveradi, voqealar sodir bo‘laveradi. Hozir ham qanchadan-qancha odamlar havoda, quruqlikda, dengizda, bir nimalar qilayapti, lekin u narsalarga mening aloqam yo‘q. Menda sodir bo‘layotgan narsa faqat mengagina taalluqli bo‘lgan narsadir. Meddenning cho‘ziq uzunchoq basharasini eslashim bilanoq barcha o‘y-fikrlarim chalkashib ketdi. Qo‘rquv aralash nafrat bilan (qo‘rqoqligimni tan oldim, endi esa Richard Meddenni boplab aldagach, tez orada meni qatl qilishlarini kutayapman) o‘yladim: bu qo‘pol, o‘ziga bino qo‘ygan, o‘zicha baxt nashidasini surayotgan galvars mening bu sirni bilishimni, ya’ni Britaniya artilleriyasining Angor vodiysidagi yangi joylashgan manzili nomini aniq bilishimni xayoliga ham keltirmaydi.
“Qochish kerak”, — dilimdagi tilimga chiqdi. Go‘yoki meni Medden ta’qib qilayotgandek, asta o‘rnimdan turib, sekingina yura boshladim. O‘zimning ayanchli ahvolimga yana bir bora iqror bo‘lish uchunmi, negadir cho‘ntaklarimda nimalar borligini ko‘rmoqchi bo‘ldim. Kutganimdek, cho‘ntaklarimdan amerika soati, nikellangan zanjirga osilgan kvadrat shakldagi tanga, meni fosh qilishi mumkin bo‘lgan, endi esa keraksiz bo‘lib qolgan Runeberg uyining kalitlari, yon daftarcha, xat (men uni yo‘qotmoqchi edim, lekin negadir qoldirdim), bir krona, ikki shilling va bir necha pens, qizil-ko‘k qalam, ro‘molcha, bir o‘qlangan to‘pponcha chiqdi. Nima uchundir, balki qat’iyatli bo‘lish istagidadir, uni mahkam qisdim, salmoqlab ko‘rdim. Miyamdan noaniq bir fikr o‘tdi: o‘q ovozi uzoqdan eshitiladi. O‘n daqiqadan so‘ng mening rejam tayyor bo‘ldi. Telefon daftarchasidan men beradigan xabarni yetkazishi mumkin bo‘lgan yagona odamni topdim. U temir yo‘ldan borilganda yarim soatli masofada — Fenton atrofida yashardi.
Unchalik dovyuraklardan emasman. Bunga hozir ham iqror bo‘lishim mumkin. Mo‘ljallangan narsamni oxiriga yetkazdim, ammo bu qanchalik dahshatli kechgani o‘zimgagina ayon. Bu ishni Germaniya uchun sodir etmadim, aslo. Mendan josus sifatida foydalangan, xo‘rlagan bunday vahshiy mamlakatni hecham qadrlamayman. Angliyada bir oddiygina odamni bilardim, u men uchun Gyotedan kam emasdi. U bilan bir soatcha gaplashdim va u Gyote bilan teng ekanligiga amin bo‘ldim…
Boshlig‘imiz men va menga o‘xshash toifadagi, tomirlarida behisob ajdodlari qoni oqib turgan odamlardan jirkanadi. Ohista kiyindim, vidolashgandek ko‘zguga qaradim-da, uydan chiqdim. Bekat unchalik uzoq emasdi, lekin men keb*dan foydalanish ma’qul deb o‘yladim. Shunday qilmasam, bu kimsasiz ko‘chada meni ko‘rib, tanib qolishlari mumkinligiga o‘zimni ishontirdim, qolaversa, mutlaq himoyasiz ham edim. Yodimda: kebni vokzalning katta darvozasiga yetmasdan to‘xtatishni buyurdim, ataylab shoshmasdan tushdim. Eshgrou nomli manzilgacha borishim lozim edi, lekin chiptani undan uzoqroq bo‘lgan bekatgacha oldim.
Poyezd sakkizu ellikda jo‘nashi kerak, bir necha daqiqa qolgandi. Men qadamimni tezlatdim, keyingi poyezd to‘qqiz yarimda jo‘naydi. Perron deyarli bo‘m-bo‘sh edi. Vagonma-vagon o‘tib borar ekanman, bir necha fermerni, motam libosidagi ayolni, Tatsitning “Yilnomalar” kitobiga mukkasidan ketgan o‘smirni, doka o‘ralgan, ammo mamnun soldatni ko‘rganim esimda. Nihoyat, vagonlar qo‘zg‘aldi. Bir kishi perronning oxirigacha yurib keldi, lekin u kech qolgandi: uni tanimasligim mumkin emasdi — u kapitan Richard Medden edi. Tamom bo‘ldim: qaltirab, qo‘rqinchli oynadan uzoqroqqa, o‘rindiq chetiga g‘ujanak bo‘lib o‘tirib oldim. Ruhimdagi ojizlik va qo‘rquv tez orada qandaydir ich-ichimdan kelgan quvonchga aylandi. O‘z-o‘zimga dalda berdim: yakkama-yakka kurash boshlandi, birinchi olishuvda men g‘olib chiqdim, arzimas qirq daqiqa yutdim, menga tashlangan raqibimni, mayli, tasodif tufaylimi, dog‘da qoldirdim. Shu kichkinagina yutug‘im katta g‘alaba keltiradi, deb o‘zimga tasalli berdim.
Poyezdlar qatnovi jadvalidagi farq men uchun bebaho bo‘lgan vaqt-ni in’om qildi, aks holda allaqachon qamoqqa olingan yoki o‘ldirilgan bo‘lardim, demak, bu yutuqni arzimas narsa deb bo‘lmaydi. Shunga o‘xshash faylasufona fikrlarga berilib, o‘zimni-o‘zim ishontirdim: menga o‘xshash qo‘rqoqlarga ham omad kulib boqqanda har qanday ishni oxiriga yetkazish mumkin. Shu qilmishimdan o‘zimda kuch-quvvat topdim va u meni keyinchalik ham tark etmadi. Shunday zamon kelishini sezib turibman: kundan-kunga odamlarni bir-biridan dahshatliroq bo‘lgan ishlarni bajarishga majbur qiladilar; tez orada dunyoda faqat jangchilaru, kallakesarlar qoladi. Mening ularga maslahatim: eng dahshatli ishga qo‘l urmoqchi bo‘lgan odam shunday faraz qilsinki, go‘yo u o‘ylaganini amalga oshirdi, kelajagi esa o‘tmish bo‘lib qoldi, o‘tmishni esa qaytarib bo‘lmaydi. Mening ko‘zimda, xuddi o‘likning qoracho‘g‘idek, bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalar muhrlanib qolgandek tuyulardi, balki bu hayotimning so‘nggi kunidir va u asta-sekin tun bilan almashayotgandir.
Poyezd daraxtzor oldidan yumshoqqina o‘tib, nazarimda dalaning qoq o‘rtasida to‘xtadi. Bekat nomini hech kim e’lon qilmadi. “Bu Eshgroumi?” — deb so‘radim perronda turgan bolalardan. “Eshgrou”, — deb javob berishdi ular. Poyezddan tushdim. Platformani fonus yoritar, lekin bolalarning ko‘zlarini qorong‘ulik to‘sib turardi. Bolalardan biri so‘radi: “Sizga doktor Stiven Alberning uyi kerakmi?” Javobimni kutmasdanoq, boshqasi tushuntira ketdi: “Uning uyigacha ancha bor, mana bu chap tomondagi yo‘ldan boraverasiz va har gal yo‘l ajaralganda chapga qayrilasiz, adashmaysiz.”
Bolalarga oxirgi tangamni berdim-da, tosh zinalardan pastga, kimsasiz yo‘lga chiqdim. Yo‘l pastga qarab ketardi. Yolg‘izoyoq tuproq yo‘l, tepamda quyuq daraxt shoxlari soyabon bo‘lib ketgan, to‘lin oy ufqdan ko‘tarilib go‘yo meni kuzatib borardi. Birdan yaraqlab miyamdan bir fikr o‘tdi — Richard Medden go‘yo qaltis rejamni bilib olgandek tuyuldi. Darhol o‘zimga tasalli berdim — bo‘lishi mumkin emas.
Har doim chapga burilasiz, deb menga berilgan ko‘rsatma ayrim labirintlardagi kabi markaziy maydonchani topishda umum qabul qilingan usulga o‘xshab tuyuldi. Labirintlar haqida ancha-muncha narsani bilaman: axir men Yunan hukmdori Syuy Penning chevarasi bo‘laman. U qatnashuvchilar soni jihatidan “Qizil qasrdagi tushlar” kitobidan ham o‘tadigan roman yozish va har qanday kimsa adashib qoladigan darajada murakkab labirint yaratish uchun o‘zining ikkinchi kasbidan voz kechgan. Bu ikki maqsadni amalga oshirish uchun o‘n uch yillik umrini sarf etgan va bir begona qo‘lida halok bo‘lgandi. Uning romani almoyi-aljoyi so‘zlardan iborat, ma’nosiz bir yozuv sifatida qolib ketgan. Labirintni esa topolmaganlar. Sersoya ingliz daraxtlari ostida o‘sha yo‘qolib ketgan labirint to‘g‘risida xayol sura boshladim: tasavvurimda u pokiza holda, odam oyog‘i yetmagan allaqanday sirli tog‘lar cho‘qqisida, bepoyon sholizorlar o‘rtasida yoki chuqur suvlar tubida, nafaqat o‘zining sakkiz qirrali qubbalari-yu, aylanma yo‘llarini, balki butun boshli daryolar, viloyatlar, mamlakatlarni o‘z ichiga olgandek edi. Labirintlarning labirinti haqida, bora-bora chigallashib, kengayib boruvchi — o‘tmishni ham, kelajakni ham qamrab olgan mo‘‘jizaviy tarzda, hatto Koinotni ham o‘z bag‘riga singdirgan cheksiz labirint haqida o‘yladim. Tasavvurimda paydo bo‘lgan bu shaffof ro‘yolar og‘ushida men o‘zimning achchiq qismatimni ham unutib, vaqt o‘lchovini ham yo‘qotib, go‘yoki butun olamning shuuri mening ongimda mujassam bo‘lgandek, o‘zimni olamning markazidek his qildim.
Shuurimga elas-elas ko‘rinayotgan yashnab yotgan dalalar, botayotgan quyoshning so‘nggi shu’lalari, tepalikdan yumshoqqina tushish charchog‘imni ham quvib yuborgandi. Tarovatli va intihosiz bir oqshom edi. Yo‘l esa tumanli o‘tloqlar uzra uzoq-uzoqlarga yoyilib, tarmoqlanib ketgan. Allaqayerdan taralayotgan kuyni shamol goh olqishlayotgandek yuqori pardalarga olib chiqar, goh nola qilib uzoqlashar va yo‘lga to‘shalgan barglarning shitirlashi jo‘r bo‘lib, masofa ham huzur bag‘ishlardi. Odamning dushmani faqat odamzodgina bo‘lishi mumkin, deb o‘yladim. U ular yashayotgan zamin dushman emas. Zamin o‘zining yaltiroq qo‘ng‘izchalariyu ularning tovushlari, bog‘-rog‘lariyu suvlari, shu’lalari bilan barchaga barobardir. Shu asnoda zang bosgan baland darvoza oldidan chiqib qoldim. To‘siq ortida xiyobon va ko‘shkka o‘xshash bino borligi sezilib turardi. Taralayotgan kuy shu yerdan kelayotganligini anglab yetdim: ajablanarlisi shundaki, bu xitoy musiqasi edi. Men kuyga berilib, boshqa narsalarni o‘ylab ham o‘tirmadim. Yodimda yo‘q, darvozada qo‘ng‘iroqcha bormidi yoki men qo‘ng‘iroq tugmasini bosdimmi yoki oddiygina qilib taqillatdimmi? Kuy esa uzluksiz davom etardi.
To‘siq ortida fonus shu’lasi ko‘rindi, uning yorug‘ida azim daraxtlar tanasi goh paydo bo‘lar, goh zimiston qa’riga singib ketardi. Oyga o‘xshash dumaloq fonus ko‘targan baland bo‘yli erkak kishi kelardi. Fonus nurlari ko‘zimga tushib turgani sababli uning yuzini ko‘ra olmadim. U darvozani qiya ochib, muloyimgina mening ona tilimda gap boshladi:
— Muhtaram Si Pen o‘zining bu tashrifi bilan yolg‘izlikda o‘tayotgan hayotimga biroz bo‘lsa-da, quvonch kiritishga qaror qilibdilar-da. Ehtimol, siz bog‘ni ko‘rmoqchi bo‘lgandirsiz?
U meni bir mahallar vakillarimizdan birining ismi bilan atadi. Biroz esankiragan holda uning so‘zini qaytardim:
— Bog‘, deysizmi?
— Ha-da, yoyilib ketgan so‘qmoqlar bog‘i.
Xotiramda nimadir to‘satdan qo‘zg‘aldi va men o‘zim ham tushuntirib bera olmaydigan darajadagi qat’iyat bilan aytdim:
— Bu mening bobokalonim Syuy Penning bog‘i.
— Sizning bobokaloningiz? Siz o‘sha mashhur insonning avlodimisiz? Marhamat qiling.
Xuddi bolaligimdagi kabi shudringli yo‘lka ilon izi bo‘lib cho‘zilib yotardi. Biz Sharq va Yevropa xalqlari tillaridagi kitoblar bilan to‘la kutubxonaga kirdik. Sariq shoyi bilan muqovalangan yo‘qolgan ensiklopediyaning bir necha nusxasini tanidim. Ushbu kitoblarning nashri bilan Munavvar Sulolaning Uchinchi imperatori shug‘ullangandi, lekin nashr qilinmasdan qolib ketgandi. Bronzadan ishlangan humo qushining yonidagi grammofonda plastinka aylanardi. Pushti rangli chinni guldon yodimda, undan-da, qadimiyroq moviy ranglisi ham bo‘lardi. Bizning ustalar Eron kulollaridan o‘rgangandilar…
Stiven Alber kulimsirab meni kuzatib turardi. Aytib o‘tganimdek, u novcha, ozg‘in, qo‘y ko‘zli, oppoq soqolli kishi edi. Qiyofasidagi ayrim jihatlar ruhoniyni, ayni paytda dengizchini ham eslatardi: keyinchalik u menga xitoyshunoslik bilan shug‘ullangunga qadar Ten-Chunda missioner bo‘lganligi haqida hikoya qilib bergandi.
O‘tirdik: men pastakkina uzun katga, u bo‘lsa deraza bilan yumaloq soat o‘rtasiga joylashdi. O‘zimcha hisoblab chiqdim: yaqin biror soat ichida meni ta’qib qilayotgan Richard Medden bu yerga yetib kelolmasa kerak. Qat’iy qarorimni biroz kechiktirsa ham bo‘ladi.
— Ha, Syuy Penning taqdiri juda ajoyib, — deb boshladi Stiven Alber, — o‘z yurtining hukmdori, astronomiya va astrologiya bilimdoni, qonunshunos olim, ajoyib shaxmat ustasi, mashhur shoir va xattot. U kitob va labirint yaratish uchun barcha narsalardan voz kechdi. Hukmdorlik, hukmronlik, hukmfarmolik lazzatlaridan, behisob go‘zal joriyalardan, bazmu jamshid, ayshu ishratlardan, hattoki, o‘zi egallagan barcha bilimlardan voz kechib, hayotining o‘n uch yilini yolg‘izlikda, Nurli Uzlat ayvonida o‘tkazdi. Uning o‘limidan so‘ng vorislari bir quchoq qo‘lyozmalardan bo‘lak biror narsa topa olmadilar. Sizga, albatta, ma’lum bo‘lsa kerak, oila a’zolari bu qog‘ozlarni yoqib yubormoqchi bo‘lganlar, lekin uning vasiyatlari ijrochisi bo‘lgan dao maslagidami yoki buddaviylardanmi bo‘lgan rohib bunga yo‘l qo‘ymagan, nashr qilamiz, deb turib olgan.
— Biz, Syuy Penning avlodlari, — deb gap qistirdim, — shu payt-gacha o‘sha ruhoniyni so‘kib kelamiz. U qandaydir almoyi-aljoyi so‘zlardan iborat, ma’nosiz bir narsani nashr qildirdi. Bu kitob bir-biriga qovushmaydigan so‘zlardan iborat. Men u kitobni bir marta varaqlab chiqqanman: uchinchi bobda qahramon o‘lgan, to‘rtinchisida esa u yana tirik. Syuy Penning boshqa bir maqsadi bo‘lgan labirintga kelsak…
— Labirint bu yerda, — dedi Alber baland, laklangan stolga ishora qilib.
— Fil suyagidan yasalgan o‘yinchoq, — deya xitob qildim. — Jajji labirintcha…
— Ramziy labirint, — dedi u gapimni to‘g‘rilab, — ko‘zga ko‘rinmas zamon labirinti. Men bir yovvoyi ingliz, o‘sha sodda jumboqning tagiga yetdim. Yuz yildan ortiq vaqt o‘tgach, tafsilotlarni qaytadan aniq tiklab bo‘lmaydi. Lekin nimalar sodir bo‘lganligini taxmin qilish mumkin. Menimcha, Syuy Pen bir paytda: “Men kitob yozish uchun ketaman”, degan bo‘lsa, boshqa bir paytda u: “Men labirint yaratish uchun ketaman”, degan. Bu yerda gap bir narsa to‘g‘risida ketayotganligi hech kimning xayoliga ham kelmaydi. — Kitob va labirint aynan bir narsaning o‘zi. Nurli Uzlat Ayvoni bog‘ning o‘rtasida va ancha qarovsiz holda edi, shu sababli ko‘pchilik labirintni moddiy narsa, deb o‘ylaganlar. Syuy Pen o‘lgach, u hukm surgan saltanatning biror joyida ham labirintni uchratganlari yo‘q. Romanning almoyi-aljoyi — tushunib bo‘lmas so‘zlardan iboratligi meni bir fikrga undadi: balki shuning o‘zi labirintdir. Bu muammoni hal etishda ikki muhim holat menga yordam berdi: birinchisi — bu Syuy Pen cheksiz-chegarasiz labirint qurmoqchi bo‘lganligi haqidagi rivoyat bo‘lsa, ikkinchisi — men topib olgan xatning bir bo‘lagi.
Alber o‘rnidan turib orqasiga bir lahza o‘girildi va zarhal hoshiyali laklangan qora stol tortmasidan bir narsa oldi. U menga o‘girilganda, qo‘lida bir varaq qog‘oz bor edi. Qog‘oz ancha uringan, vaqt o‘tishi bilan rangi ketib, yupqalashgan, buklangan joylari titilib ketgandi. Xattot sifatida qozongan shuhratga Syuy Pen haqiqatdan ham loyiq edi. Dovdiragan va qaltiroq bosgan holatda, qachonlardir menga qondosh bo‘lgan inson nozik mo‘yqalam bilan yozgan quyidagi so‘zlarni o‘qidim: Turli kelajak zamonlarga o‘zimning tarmoqlangan so‘qmoqlar bog‘imni qoldiraman (barcha zamonlarga emas). Jimgina o‘qidim. Alber davom etdi:
— Men bu xatni topmasimdan oldin o‘zimga-o‘zim savol berdim: qanday qilib kitob cheksiz bo‘lishi mumkin? Kitobdagi oxirgi sahifa birinchi sahifani qaytarib turuvchi, behisob tarzda takrorlanuvchi charxpalakdan boshqa biror arzigudek fikr miyamga kelmadi. “Ming bir kecha” ertaklarini esladim. Malika Shahrizoda keyingi hikoyasini boshlashdan oldin undan oldingisini qolgan joyidan qaytarib, keyingisini esa tamom bo‘lmasdan to‘xtatardi. Va ertak shu zaylda uzluksiz davom etaveradi.
Yana Aflotunning “G‘oyalar”i ruhida yozilgan asarlar haqida tasavvur qila boshladim. Undagi fikr avlodlardan-avlodlarga o‘taveradi, yangi avlod o‘zining oldingi ajdodi tomonidan yozilgan fikrga amal qilib, o‘zi ham keyingi avlodlariga o‘z fikrini qoldiraveradi, bu shu zayda uzluksiz davom etaveradi. O‘ylaganlarim biroz bo‘lsa-da, menga tasalli berdi, lekin baribir bulardan birortasi ham Syuy Penning kitobidagi bir-biriga zid boblarga yaqin ham kelmasdi. Bu muammoni qanday hal qilishni bilolmay yurgan kunlarimning birida men Oksforddan mana shu siz ko‘rgan xatni oldim. Tabiiyki, unda ifodalangan so‘zlar meni o‘ylatib qo‘ydi: “Turli kelajak zamonlarga o‘zimning tarmoqlanib ketgan so‘qmoqlar bog‘imni qoldiraman (barcha zamonlarga emas). Shu yerda tushunib yetdim — bir-biriga qovushmaydigan so‘zlardan iborat bo‘lgan shu romanning o‘zi “Tarmoqlangan so‘qmoqlar bog‘i” emasmikan: turli kelajak zamonlar (barcha zamonlarga emas) esa zamin so‘qmoqlarini emas, balki zamon so‘qmoqlarini bildiradi. Romanni yana bir karra o‘qib chiqib fikrim to‘g‘ri ekanligiga amin bo‘ldim. Har qanday roman qahramoni oldida bir necha yo‘llar paydo bo‘lsa, u albatta, bittasini tanlaydi, qolganlarini chetga surib qo‘yadi: Syuy Pen romanida esa qahramon barcha yo‘llardan o‘tadi va bu bilan u turli taqdirlarni, zamonlarni tasvirlaydi, o‘z navbatida ular ham yana turli zamonlarga tarqab ketadi. Romandagi qarama-qarshilik ham xuddi shu tufayli paydo bo‘lgan. Aytaylik, Fen bir sirdan xabardor, qandaydir begona kimsa unikiga keladi: Fen uni o‘ldirishga jazm qiladi. Yozuvchining oldida yana boshqa bir necha taqdir yo‘llari ham mavjud: Fen o‘sha chaqirilmagan mehmonni o‘ldirishi mumkin; mehmon ham Fenni o‘ldirishi mumkin; ikkalasi ham tirik qolishi mumkin; ikkalasi ham halok bo‘lishi mumkin va hokazo. Syuy Pen o‘zining kitobida o‘sha yuz berish ehtimoli bo‘lgan barcha oqibatlarni yoritib bergan, ularning har biri esa o‘z navbatida boshqa so‘qmoqlarga olib boravergan. Ayrim hollarda bu so‘qmoqlar bir-birini kesib o‘tishi ham mumkin: siz, ehtimol, mening oldimga keldingiz, lekin o‘tmishda bo‘lib o‘tgan zamonlarning birida siz mening dushmanim, boshqa birida esa do‘stim bo‘lgandirsiz. Agar siz mening xitoychaga o‘xshovsizroq talaffuzimga unchalik e’tibor bermasangiz, bir necha sahifani birga o‘qib chiqishimiz mumkin.
Chiroq yorug‘ida uning yuzi qarimsiq bo‘lib ko‘rinardi, lekin ayrim yuz ifodalarida boqiylik sezilib turar, hatto mangulik muhrlanib qolgandek edi. U menga bir uzun bobning ikki xilini sekin, tushunarli qilib o‘qib berdi. Birinchisida jangchilar tog‘ yon-bag‘ridagi cho‘ldan jangga ketib borardi. Qoyalar ko‘chib, bosib qolish xavfi ostida zimiston qa’riga kirib borishar, hayotlari qil ustida turganligini o‘ylamasdan osongina g‘alabani qo‘lga kiritadilar. Boshqasida esa yana o‘sha jangchilar saroydan aysh-ishrat eng avjiga chiqqan paytda ziyofatni jangning davomi deb yoki jang yolqinlarini ziyofatning davomi deb o‘ylab, yana g‘alabaga erishadilar.
Men bu qadimiy hikoyalarni chuqur hurmat va ehtirom bilan eshitdim, lekin ajablanarli joyi shundaki, bu roman allaqachon o‘tib ketgan buyuk ajdodim tomonidan yozilgandi va men o‘zimning qaltis ishimga qadam qo‘yish arafasida dunyoning uzoq boshqa bir tarafidagi orolda, olis bir imperiyaning kishisi men uchun romanni yana jonlantirgan edi. Har ikki matn yakunida huddi duoibaddek quyidagi so‘zlar xotiramda qolgan: “Qahramonlar qo‘llarida o‘tkir shamshirlar-u, beqiyos qalblarida osoyishtalik bilan, jasorat va mardlik ila dushmanni o‘ldirishga ham, o‘zlari o‘lishga ham tayyor holda jang qilardilar”.
Shu onda mening atrofim va ichki olamimda ko‘zga ko‘rinmas, allaqanday mavhum, jismsiz sharpalar yurganligini his etdim. Bu ro‘yo shaxdam qadamlar bilan goh ajralib, goh qo‘shilib, goh yonma-yon ketayotgan qo‘shinlarni elas-elas eslatsa-da, lekin ularning harakatlari sirli, tutqich bermas va mavhumroq edi. Stiven Alber davom etdi:
— Sizning mashhur ajdodingiz bekorchilikdan, shunchaki o‘zini ovutish uchun bu taxminlarni o‘ylab topgan deya olmayman. Hayotining o‘n uch yilini faqat so‘z o‘yinlariga sarflash haqiqatga unchalik to‘g‘ri kelmaydi. Roman janri sizning mamlakatingizda unchalik yuqori darajada emas, ayniqsa, o‘sha davrlarda bu romanni yoqtirishmagan. Albatta, Syuy Pen ajoyib romannavis bo‘lgan, buning ustiga u adabiyotshunos ham edi. O‘zini oddiy bir romannavis deb hisoblagan bo‘lsa kerak. Syuy Penning g‘oyibona intilishlari metafizikaga, mistikaga qaratilganligi haqida uning zamondoshlari yozib ketgan, qolaversa, o‘zining shaxsiy hayoti ham buni tasdiqlaydi. Uning falsafasidagi qarama-qarshiliklar romanda katta o‘rinni egallaydi. Bitmas-tuganmas zamon muammosiga doir boshqa biror jumboq uni bunchalik qiynamagan va hayajonlantirmagan. Nima bo‘pti, dersiz? Shunisi hayron qolarliki, “Bog‘” kitobining biror sahifasida ham bu muammo haqida biror marta eslatilmagan. Hatto, “zamon” so‘zini biror marta bo‘lsa-da, ishlatmagan. Bu so‘z haqida shunchalik sukut saqlashni qanday tushunish mumkin?
Men bir necha farazlarni taklif qildim, lekin ularning birortasi ham ishonchli emasdi. Biz masalani muhokama qila boshladik. Oxiri Stiven Alber so‘radi:
— Topishmoqning kaliti “shaxmat” so‘zi bo‘lgan taqdirda, uni yechish uchun foydalanadigan so‘zlar ichida qaysi bir yagona so‘z uchramaydi?
Bir daqiqa o‘ylab turib javob berdim.
— “Shaxmat” so‘zi.
— Xuddi shunday, — Alber so‘zimni ilib ketdi. — “Tarmoqlangan so‘qmoqlar bog‘i” — ulkan topishmoqning o‘zi — “zamon” uning kaliti — asarda u sir tutilgan, eslatish ham taqiqlangan. Qandaydir bir so‘z atrofida so‘z o‘yini qilish, unga turli metaforalar orqali ishora qilish usuli, bu o‘sha so‘zga e’tiborni qaratish yo‘llaridan biri bo‘lishi, ehtimol. Syuy Pen o‘zining tuganmas romanidagi har bir burilishda shunga o‘xshagan aylanma yo‘llar qo‘llashni lozim ko‘rgan. Men bu asarning yuzlab qo‘lyozmalarini taqqoslab chiqdim, ko‘chirishda noshud kotiblarning e’tiborsizligi tufayli yo‘l qo‘yilgan xatolarni qo‘limdan kelgancha tuzatdim, tartibga keltirdim va umid qilamanki, o‘ylaganimdek, hozirgi ko‘rinishda muallif ko‘zlagan shaklga keldi. Kitobni to‘la tarjima qildim va amin bo‘ldimki, “zamon” so‘zi biror marta ham tilga olinmagan. Jumboqning yechimi tayyor: “Tarmoqlangan so‘qmoqlar bog‘i” — olamning o‘zgartirilmagan haqiqiy ko‘rinishidir. Syuy Pen olamni xuddi shu tarzda ko‘rgan, idrok qilgan. Bobokaloningiz bizning Nyuton va Shopengauerdan farqli o‘laroq vaqt yagona va mutlaq ekanligiga ishonmagan. Zamonni son-sanoqsiz tizimlardan iboratligi, uning o‘sishi, aql bovar qilmas darajada tarqaluvi, birlashuvi, yonma-yon mavjud bo‘lishiga ishongan. Zamonning bunday jilolanishi — uning birlashuvi, tarqaluvi, kesishuvi yoki asrlar davomida umuman kesishmasligi — aql-idrokimiz yetgan darajadagi ehtimolliklarni o‘z qamroviga oladi. Ko‘p zamonlarda biz siz bilan mavjud bo‘lmaganmiz, ayrimlarida siz bo‘lgansiz, men esa bo‘lmaganman, men bor, siz yo‘q, boshqasida har ikkimiz ham bo‘lganmiz. Zamonlarning birida, ya’ni baxtli tasodif menga kulib boqqanda, siz mening uyim-ga keldingiz, boshqasida bog‘dan o‘tayotib mening jasadimni topdingiz, uchinchi bir zamonda esa men sizga shu so‘zlarni aytib turibman-u, lekin o‘zim esa sarobman, sharpaman.
— Har qanday zamonda ham, — dedim, titrog‘imni bazo‘r yashirgan holda. — Syuy Penning bog‘ini qayta jonlantirganligingiz uchun minnatdorchiligimni izhor qilaman.
— Har qanday zamonda emas, — tabassum ila g‘uldiradi u. — Abadiy yoyila borib zamon bizni kelajakda son-sanoqsiz variantlarga yetaklaydi. Ularning birida men sizning dushmaningizga aylanganman.
Men yuqoridagi holatimga yana qaytib tushdim: uy atrofidagi rutubatli bog‘ son-sanoqsiz shaffof odamlarga to‘la tuyuldi. Bular Alber bilan men edim, faqat boshqa zamonlar o‘lchamlarida harakat qilayotgan o‘zgargan, tanib bo‘lmas holda edik. Bog‘ning sarg‘imtil-qorong‘i joyidan bir kishi kelayotganini ko‘rdim. U Richard Medden edi.
— Kelajak ostonasida turibmiz, — dedim uning gapini inkor qilib, — harqalay, men sizning do‘stingizman. O‘sha xatga yana bir bora ko‘z tashlashga ruxsat eting.
Alber o‘rnidan turib qora stol tortmasini surdi va bir lahza menga orqasini o‘girdi. To‘pponcham allaqachon tayyor holda edi. Mumkin qadar mo‘ljalni to‘g‘ri olib o‘q uzdim. Alber shu ondayoq unsiz yiqildi. Qasam ichamanki, xuddi chaqmoq urgandek, shu lahzadayoq jon berdi.
Qolgan narsalarning unchalik ahamiyati yo‘q. Bostirib kirgan Medden meni shu yerdayoq qamoqqa oldi. Meni osib o‘ldirishga hukm qilishdi. Voqea qanchalik dahshatli bo‘lmasin, men g‘alaba qozondim: hujum qilish kerak bo‘lgan joy nomini Berlinga xabar berishga ulgurdim. Kecha u joyni bombardimon qilishdi. Taniqli xitoyshunos olim Stiven Alberga nisbatan uyushtirilgan sirli qotillik haqida, uni allaqanday Yu Sun ismli kimsa sodir etganligi haqidagi xabar butun Angliya bo‘ylab gazetalarda tarqatilganligini bildim. Boshlig‘imiz bu jumboqni hal qildi. Men yechishim lozim bo‘lgan asosiy masala — Alber shaharchasi nomini unga yetkazish ekanligi endi unga ma’lum. Atrofda bo‘layotgan urushning dahshatli aks-sadolari ostida shunday ismli odamni o‘ldirishdan boshqa choram yo‘q edi. Faqat yengib bo‘lmas og‘riq va charchoq qanchalik meni qiynayotganligidan uning xabari yo‘q. Buni hech kim va hech qachon bila olmasa ham kerak…

Ruschadan Abdunabi Abduqodir tarjimasi