Асли келиб чиқиши туркқавмли бўлмиш Иван Тургенев нафақат рус, балки жаҳон адабиётининг йирик намояндасидир. Унинг ижодига замондошларигина эмас, ҳатто кейинги асрларда ҳам Михаил Шолохов, Эрнест Ҳемингуэй, Франс Кафка каби буюк адиблар юксак баҳо беришган. Ҳаётининг сўнгги йилларида ёзиб тугатган ва катта шуҳрат қозонган “Нақадар муаттар, сўлим бу гуллар” (1882) насрдаги назм (сочмалар) тўплами ёзувчи фалсафий-поэтик ижодининг юксак намунаси десак, хато бўлмайди. Бугун ана шу сочмалардан ва адиб шеърларидан айримларини сизга тақдим этмоқдамиз.

ЖАҲОНГАШТА ДАРВЕШ
Алимурод Тожиев ва Бахтиёр Иноғомов тайёрлаган

Иван Сергеевич Тургенев серқирра ва сермаҳсул ижоди билан ўқувчилар қалбидан жой олган атоқли рус адибларидан ҳисобланади. Ёзувчи умр бўйи жаҳонгашта дарвеш каби у мамлакатдан-бунисига кўчиб юрди, лекин адабиётдан узоқлашмади. Унинг ижодида кўпроқ она табиатга бўлган меҳр-муҳаббати, замондошлари ҳаётининг ҳаққоний тасвирлари уфуриб тургани учун ҳам асарлари ҳамон ўз ўқувчисини йўқотмай келмоқда.

Иван Тургенев 1818 йил 9 ноябрда Орёл губерниясида дворянлар оиласида туғилди. Гарчи чекка ҳудудда вояга етган бўлса-да, оила анчайин ўзига тўқ, билим олиш учун барча шароит муҳайё эди. Унинг онаси обрўли маҳаллий помешчиклар авлодидан бўлиб, ҳатто уларнинг қишлоғи она авлоди шарафига – Спасское-Лутовиново дея номланарди. Иван 9 ёшгача шу ерда ўсди, кейин оила Москвага кўчиб ўтди. Аввалига у хусусий пансионларларда (ўрта маълумот беришга йўналтирилган интернатда) таълим олди. Бундан ташқари, шаҳарнинг энг обрўли ўқитувчилари вақти- вақти билан Тургеневлар хонадонига келиб дарс берардилар. 1833 йилда 15 ёшли Иваннинг энг катта орзуларидан бири ушалди: у Москва университети филология бўлимига ўқишга кирди. Бироқ бу даргоҳдаги таҳсили бир йил давом этди, холос. Иваннинг катта акаси гвардия артиллериясига қабул қилингач, оила Петербургга кўчиб ўтишга мажбур бўлди. Бўлажак ёзувчи эса ўқишини Санкт- Петербург университетининг тарих-фалсафа факультетида давом эттирди.

Москвада Тургеневнинг ҳаётида рўй берган бир воқеа умр бўйи унинг ёдида муҳрланиб қолади, қайсидир маънода келажак тақдирига ҳам таъсир қилади. Мўйлаби эндигина сабза урган йигитча княгиня Шаховскаянинг қизи – Екатеринани ёқтириб қолганди. Москва яқинида икки оилага қарашли кўчмас мулк ёнма-ён жойлашгани учун Иван қўшни қиз Екатерина билан тез- тез учрашиб турарди. Лекин қиз йигитчадан 4 ёшга катта. Тақдир ўйинини қарангки, хушбичим Катяни яна бир одам кўз остига олиб қўйган экан…

Бу одам Иваннинг отаси эди! Бу ҳақда йигит онасининг мактубларидан хабар топади. Бўлажак адиб билан бир муддат ошиқ-маъшуқ бўлиб юрган Екатерина, пировардида, унинг отасини афзал кўради. Бу воқеалар кейинроқ, ёзувчининг 1860 йилда ёзилган “Биринчи муҳаббат” қиссасида баён қилинган.

Ёшлигида Тургенев ўзини шеъриятда ҳам синаб кўради. 1834 йилда у “Стено” деган драматик поэма ва бир неча лирик шеърлар ёзади. Ушбу машқларни қўлёзма ҳолида ўқиган профессор П.А.Плетнёв бу ишларни анча хом дея танқид қилган бўлса-да, ёш қаламкашдаги иқтидорни илғагани, уни адабий кечаларга таклиф қилгани ҳақида маълумотлар бор.

Ниҳоят, 1838 йилда “Современник” журналининг биринчи сонида Тургеневнинг дастлабки ижод намуналари – “Оқшом” ва “Венерага” шеърлари чоп этилади. Бу вақтга келиб у университетда номзодлик даражасини ёқлайди ва ўқишни давом эттириш учун Германияга жўнаб кетади.

Тургенев ўқишни Берлинда давом эттирди. Университетда рим ва юнон адабиётидан маърузалар тинглаб, қадимий юнон ва лотин тили грамматикаси билан шуғулланди. Олмон заминида кўзига иссиқ кўринган бир қизга рўпара келган йигит армонга айланган илк муҳаббатини қўмсайди гўё… Ва гўзал офатижон хаёллари таъсирида “Баҳор тошқинлари” қиссасини ёзиб тугатади. Ҳа, у жуда нозиктаъб, қалби ҳиссиётларга бой инсон эди, севишни, севилиш-ни хоҳларди, бироқ тақдир унга на умрбоқий муҳаббат, на вафоли ёр туҳфа этмади…

Таҳсил ва Европа бўйлаб саёҳатлардан сўнг она қишлоғига қайтган Иван Дуняша исмли тикувчига кўнгил қўяди. Орадан кўп ўтмай тикувчи қиз унга Пелагея исмли фарзанд туғиб беради. Лекин ота-онаси Дуняшани бировга турмушга бериб юборишади, гўдак эса қаламкаш ота билан ярим етим бўлиб қолади. Вақти келиб бу қизалоқни Европанинг энг машҳур аёли шахсан ўз тарбиясига олиши ўшанда Тургеневнинг хаёлига ҳам келмаган бўлса керак.

1842 йил адиб фаол ижодини бошлаб юборади. 1843 йилда “Параша” поэмасини тугатиб, асарни В.Г. Белинскийга олиб боради, унинг фикри билан қизиқади. Белинский поэмага жуда юқори баҳо беради, ҳатто асар ҳақидаги ижобий фикрларини маҳаллий матбуотда чоп ҳам этади. Ким билади, уларнинг кейинчалик қалин дўст бўлиб қолишларига балки шу воқеа сабаб бўлгандир.

Полина Виардо – ўз даврининг машҳур қўшиқчиси, мафтункор овоз соҳибаси эди. 1843 йилнинг куз ойларида у Париждан Санкт- Петербургга гастроль сафарига келади. Уни биринчи марта опера театри саҳнасида кўрган ёзувчи барча ташвишларию ғамларини бир четга суриб, фақат Полинанинг хаёли билан яшай бошлайди. Севгилисига етишиш учун ҳатто  қўшиқчининг эри – Италия театри директори, таниқли танқидчи ва санъатшунос Луи Виардо билан ҳам танишишдан тап тортмайди. Орадан кўп ўтмай, у мафтункор Полина билан юзма-юз келади…

Ҳис-туйғулар оғушида яшаш, эҳтирослар оташида ёниш – ижодкор учун бу нақадар муҳим! Айнан шу нарса уни Парижга етаклайди. Онасининг қаршилигию чўнтагида бир чақаси йўқлиги ҳам кўзига кўринмайди. Худди эртаклардаги сеҳрлаб қўйилган шаҳзодадек Виардоларга эргашиб Францияга жўнаб кетади.

Тургеневнинг кейинги йиллари сарсон-саргардонликда ўтади. У бирон шаҳарда бир йилдан ортиқ қолмасди – бугун қарасангиз Францияда, эртага Германия, кейин Австрия, Россия, хуллас, умрининг кўп йилларини қўнимсиз ўтказди. Балки шунинг учун ҳам унга оила қуриб, осойишта турмуш кечириш насиб қилмагандир. Расман никоҳдан ўтмаган бўлса- да, у маълум вақт Виардонинг хонадонида яшайди, саҳна юлдузи Полина эса Тургеневнинг қизи Пелагеяни тарбиясига олади.

Адибнинг ушбу даврда ёзилган кўпгина асарлари сафарларда дунёга келган. Турмушда, севги бобида ҳаловат тополмаган ижодкор орзусидаги оламни ўз ижодида акс эттиришда давом этади. 1846 йилда унинг “Бретёр” ва “Уч портрет” повестлари, кейинроқ “Боқиманда”, “Бўйдоқ”, “Қишлоқи қиз”, “Қишлоқда бир ой”, “Жимжитлик” ва бошқа асарлари ҳам ўқувчи қўлига етиб боради. 1852 йилда ёзувчининг машҳур “Овчининг мактублари” тўплами нашрдан чиқади. Орадан икки йил ўтиб, тўплам француз тилида тақдим қилинади.

Тургеневнинг йирик ижод намуналаридан ҳисобланган “Рудин”, “Ася”, “Дворянлар уяси”, “Арафа” ҳамда “Оталар ва болалар” асарлари рус подишоҳи Николай I нинг ўлимидан кейин, она ватанда кечаётган жараёнлар таъсирида битилган. Ўша пайтлари Европада санъатга икки хил қараш мавжуд эди. Тургенев кўпроқ “соф санъат”ни тарғиб этиб, инқилобчиларни қораловчи ғарб ёзувчиларини қўллаб-қувватларди.

1870-йилларда ҳажм жиҳатидан энг йирик романи “Қўриқ” олам юзини кўради. Бу асар ёзувчининг кўп йиллик меҳнатлари самараси эди. “Тутун” романи каби бу асарда ҳам рус муҳожирлари ҳаёти ва Россияда рўй берган халқ ҳаракатлари воқеалари қаламга олинган. Ҳаётининг сўнгги йилларида ёзиб тугатган ва катта шуҳрат қозонган “Нақадар муаттар, сўлим бу гуллар” (1882) насрдаги назм (сочмалар) тўплами ёзувчи фалсафий-поэтик ижодининг юксак намунаси десак, хато бўлмайди.

1860-йиллардан бошлаб Тургенев Ғарбий Европа маданий ҳаётида муҳим роль ўйнади. Германия, Франция ва Англиянинг йирик адиблари билан ҳамкорлик қилди, рус адабиётини ғарбда тарғиб қилиш ҳамда миллатдошларини ғарбнинг энг яхши асарлари билан таништиришга астойдил бел боғлади. Ғарб ва рус ёзувчилари асарларининг таржимаси билан шуғулланди. Айнан унинг саъй- ҳаракатлари билан Флобернинг “Иродиада” ва “Авлиё Юлиан Милостивий ҳақида қисса” асарлари рус ўқувчилари қўлига етиб борди. Европаликлар эса Пушкин асарларини француз ва немис тилларида ўқишга муваффақ бўлишди. Тургенев ғарб муштарийларига рус адабиёти, хусусан Лев Толстой ижодининг моҳиятини очиб беришга катта ҳисса қўшди. Европалик китобхонлар уни энг машҳур ва сермаҳсул рус ижодкори деб билишарди. 1878 йили Парижда бўлиб ўтган Халқаро адабиётчилар конгрессида И.Тургенев ташкилотнинг вице-президенти этиб сайланди. 1879 йилда унга Оксфорд университетининг фахрий доктори унвони топширилди.

Гарчи ҳаётининг кўп йиллари муҳожирликда ўтган бўлса-да, ёзувчининг ўй-хаёли умр бўйи она ватани – Россияда бўлди. Европа марказида яшаб, рус адабиётиниг гуллаб-яшнашига ҳисса қўшган И.Тургенев 1883 йилнинг 3 сентябрида Париж яқинидаги Буживаль шаҳарчасида ҳаётдан кўз юмди. Васиятномага кўра унинг жасади Санкт-Петербургдаги Волковский қабрстонига дафн этилган.

Иван Тургенев асарлари жаҳоннинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Жумладан, адибнинг
ўзбек ижодкорлари томонидан тилимизга моҳирона ўгирилган беш жилдлик танланган асарлари китобхонларга тақдим этилган.

Иван Тургенев
ШЕЪРЛАР, СОЧМАЛАР

ШЕЪРЛАР
Ҳусниддин Шарипов таржималари

БАҲОР ОҚШОМИ

Ҳордиқ ёзган замннни қучиб,
Сайр этади олтин булутлар;
Муздеккина шабнамни ичиб,
Жимирлайди далада ўтлар;

Сой чулдирар. Олисда эса,
Портлаб кетар момақалдироқ;
Ел қуш каби қанот силкиса,
Қучар терак баргларин титроқ.

Азим ўрмон сукутда эрнр,
Сукут сақлар тнм қора ўрмон.
Бошланади гоҳида шивир,
Япроқларга кирган каби жон.

Шафақ узра титрар бир юлдуз,
Муҳаббатнинг дилбар юлдузи;
Болалигим ҳокимдай ҳануз,
Қалбда йўқдир ҳатто дард изи.

* * *

Нега яна аламли ашъор
Хаёлимда кезар уззукун,
Нечун мени айлади бедор
Ернинг оташ нидоси? Нечун?

Ахир, унинг кўнглига мангу
Ишқ дардини солган мен эмас…
Ахир, менга аталмаган-ку,
Ер кўксидан сирқиб чиққан сас.

У ҳолда, қалб не учун бўзлаб
Ёр васлига ошиқар бу он,
Олис-олис соҳилни кўзлаб
Тўлғанувчи тўлқинларсимон?

ВАРИАЦИЯЛАР

1

Кўзларимга ноз ила
Ташлаганингда нигоҳ,
Мен зўр эҳтнрос ила
Киприкларинг ўпган чоғ;
Бошингни ибо билан
Кўксимга қўйганингда,
Завқ билан, сафо билан
Ҳуснннгга тўйганимда;
Кўкдан ой қилиб таъзим
Кутаркан бизни боғда,
Нафасингга нафасим
Уланиб кетган чоғда;
Тушгач ўртага ҳижрон,
Видолашиб, эй гўзал;
Оташ қўлингни бир он
Лабга босганим маҳал,—
Нафрат аталган оғу
Қоришиб пок ҳиссимга,
Севги поймол бўлмоғи
Келганмиди эсимга?

II

Ўтди-кетди хуш онлар оқиб!
Ортда қолди беором ўрмон!
Бир вақт мовий кўзингга боқиб,
Завқ эмардим бесас, беармон.
Қалб кўксимда депсиниб хуррам,
Томиримда олов кезарди
Ва гулларга бурканиб олам,
Муҳаббатнм ғунча ёзарди.
Кўклам эди, фусункор кўклам!
Чулдурарди жўшиб ирмоқлар,
Ҳатто ўрмон бағрида бу дам
Нур қуш каби сакраб ўйноқлар!
Анҳорларнннг бағри кенг ғоят!
Яироқларни қучмиш ҳаяжон!
Булут кўкда қиларди роҳат!
Ссн табассум қилардинг, жонон!
Унутгандим буткул жаҳонни!
Боқар эдим борлиққа ювош!
Эркаларди табиат жонни!
Шаффоф эди кўзимдаги ёш!
Ўша дамни эсласак, ёҳу,
Лабга қўнар энди истеҳзо.
Бемаъни туш кўргандай ёхуд
Бачкана шеър ўқиганнамо.

III

(ЙЎЛДА)

Тонг туман қўйнида ётар бемажол,
Ётар қор остида ғамгин дала, қир,
Ўтмишга судрайди кишини хаёл,
Хаёлдан ўтади танишлар бир-бир.

Кимнингдир ўғринча отган нигоҳин,
Оташин ваъзларни эслайман дарҳол,
Хаёл кўзгусида жонланар ёрқин
Биринчи учрашув, охирги висол.

Ғилдирак шиғиллаб бораркан енгил,
Бепоён осмонга тикилсанг маъсум,
Қадрдон ўтмишда эрийди кўнгил,
Лабингда эрийди ажиб табассум.

ҚИЗ ЎҒИРЛАШ

Отим кишнаб, ер тепинар…
Қулоқ солсам отимга,
Шаҳло кўзли, нозик дилбар
Тушди бирдан ёдимга.
Ёрим эди бир замон у!..
Уйқу қочди… Тун қоронғу…
Қўзғаламан — ҳайқираман:
«Эгарлансин учқур саман!
Сайр айлагим келаётир,
Снз дам олинг бехавотир»,

Булут ўйнар ойни тўсиб,
Тун мудрар ер юзида. —
Соям чопар мендан ўзиб,
Момиқ майса устида.

Азим ўрмон уйқуга маст,
Бирор япроқ қимир этмас….
Елни босиб ёноғимга,
Чўқинаман илоҳимга.
Сўнг хиргойи қилсам хушҳол,
Хуш онларга учар хаёл.

Мана, етдим уйига ҳам,
Деразасин чертаман…
«Сенми, жоним?»—«Тур, жонгинам,
Изинг кўзга суртаман.
Рози бўлсанг, айтгин, дилдор,
Олиб кетай, уйим тайёр;
Чор атрофни қучмиш туман,
Кутар бизни учқур саман;
Битта кулиб, битта йиғлаб,
Қочворамиз — маъқулми гап?»

Ғижирлади аста эшик…
«Оҳ, азизим, келдингми!
Орамизга ёлғон-яшиқ
Ғов бўлганин билдингми?
Гуноҳим йўҳ. Покман, ахир»…
«Майли. Кўрдим. Шунга шукур;
Пок бўлсанг ҳам, пўк бўлсанг ҳам,
Менга ҳаром сенсиз олам…
Унутмоққа этгач қарор,
На чораки, келдим такрор».

Қиз гул каби яшнаб кетди!..
Йўлга тушдик бир зумда…
Эҳтирос-ла ёнар эди
Азиз боши кўксимда!

Авайлардим уни сергак —
Жўшар юрак, тошар юрак…
Борлиқ сокин, ухлар жаҳон,
Елар отим қўра томон;
Барно очиб кўнгил сирин,
Шивирларди елдай ширин:

«Ота-онам қарғаб мени,
Эрга бермоқ бўлишди .
Оғаларим тергаб мени,
Бағримни доғ қилишди.
Сени кутдим кеча-кундуз!
Куёв эса… Ўлсин ёвуз,
Силаб оппоқ мўйловини,
Ёнгинамга келиб, мени
Бир ўпишин қилсам хаёл,
Қочар эди танда мажол»…

Ёр кипригин ўпиб хуррам,
Дейман силаб кафтини;
«Унут бўлсин энди алам,
Унут куёв афтини!
Отанг қолмас қарздор бўлиб…
Қўлларимга шамшир олиб,
Куёв бошин шартта узсам,
Топталажак мўйлови ҳам!
Ҳей, қоровул, уйғон, гаранг!
Эшикни оч, келди беканг».

ГУЛ

Ёт ўлкада ёқанг бўлиб нам,
Майсазорлар кезганинг маҳал
Одмигина жайдари гул ҳам
Кўрингандир кўзингга гўзал?

У ҳам ёлғиз. Кутарди сени
Шабнам босган алафлар аро.
Илк атрини, шаффоф исини
Бир ўзингга асрарди гўё.

Жудо этиб танидан уни,
Табассум-ла разм соласан
Ва ёқангга жувонмарг гулни
Астагина тақиб оласан.

Сўнг чиқасан чанг йўлга яна;
Далаларнинг нафаси — олов,
Офтоб қайнар мисли пўртана
Қовжиратиб гулни беаёв.

Тонг ёмғирин сутдек шимириб,
Салқинларда ўсган у барно
Саратоннинг қаҳридан қуриб,
Йўл чангида бўлади адо.

Афсус нечун? Чекма ҳеч фиғон!
Чунки, у гул юрагинг билан
Бир онгина туриб ёнма-ён,
Сўнг ўлгани яралган экан.

СОЧМАЛАР
Мирзиёд Мирзоидов таржималари

ШАРҚ АФСОНАСИ

Олиҳиммат, донишманд Жаъфарни Боғдодда ким танимайди?
Бундан кўп йил муқаддам, Жаъфар ўсмир чоғида кунлардан бир куни Боғдоднинг чеккасида ўйнаб юрган экан.

Туйқусдан қулоғига бўғиқ қичқириқ эшитилибди: аллаким жон аччиғида ёрдамга чақираркан.
Жаъфар ақл ва фаросат жиҳатидан тенгқурларидан ажралиб тураркан, шунингдек, у раҳмдил экан, ўз кучига ҳам ишонаркан.

У товуш келган томонга югуриб борса, икки қароқчи мункиллаган бир мўйсафидни деворга тираб, тўнаётган эмиш.
Жаъфар шартта қиличини суғуриб, қароқчиларга ташланибди, бирини ўлдирибди, бошқасини қувиб юборибди.

Қароқчилар чангалидан қутулган мўйсафид ўз халоскорининг оёғига йиқилиб, унинг этагидан ўпиб, шундай дебди:

– Эй довюрак йигит, сенинг раҳму шафқатинг ерда қолмайди. Сени тақдирлайман. Мен фақат кўринишдан ночор, аянчли тиланчига ўхшайман. Лекин мен оддий одам эмасман. Эртага азонда катта бозорга кел, сени ҳовуз ёнида кутиб тураман. Ўшанда гапларимнинг чинлигига иқрор бўласан.

Жаъфар: «Ҳақиқатан ҳам кўринишидан тиланчига ўхшайди, лекин дунёда нималар бўлмайди. Кел, мендан нима кетди, бир синаб кўрай», деган гапни кўнглидан ўтказибди-да:
– Жоним билан, ота, бораман,— дебди.

Мўйсафид унинг кўзига тикилиб қарабди-да, жўнаб кетибди.

Эртасига Жаъфар тонг отар-отмас бозорга қараб йўл олибди. Мўйсафид ҳовузнинг мармар четига тирсагини қўйганча уни кутиб турган экан.

У чурқ этмай Жаъфарни етаклаб, чор атрофи баланд деворлар бнлан ўралган мўъжазгина бир боққа олиб келибди.

Боғнинг ўртасида, ям-яшил кўкаламзорда ғаройиб бир дарахт ўсиб турганмиш.
Туси сарвга ўхшаса-да, барглари бинафшаранг эмиш.
Тепага қайрилган ннгичка навдаларда учта олма осилиб турганмиш.
Ғир этган шабада бўлмаса ҳамки, дарахт барглари оҳиста шитирлармнш. Гўё у Жаъфарнинг яқинлашаётганини сезгандай, ойна янглиғ нолон зириллармиш.

— Эй йигит!— дебди мўйсафид.— Шу олмалардан истаганингни уз, лекин қулоғингда бўлсин: оқини узиб есанг, ҳаммадан ақлли бўласан, қизилини есанг, яҳудий Ротшилддек бойиб кетасан, сариғини есанг, жамики кекса аёлларга ёқасан. Танла!.. Бўла қол, нмиллама. Бир соатдан кейин олмалар сўлиб қолади, дарахт эса ер қаърига кириб кетади.

Жаъфар бошннн қуйи солиб, ўйга толибди.
Ўзига маслаҳат солгандек паст товушда:
—  Нима қилсамикин-а?—дебди.— Ҳаддан ортиқ ақлли бўлиб кетсанг, дунёда яшагинг келмайди, ҳаммадан бойиб кетсанг, ҳасадгўйларинг кўпаяди, яхшиси,  буришган учинчи олмани узиб ейман!

У айтганини қилибди, мўйсафид тишсиз огзини очиб кулиб юборнбди ва шундай дебди:
— Э, ақли расо йигит! Сен энг мувофиғини танладинг! Сенга оқ олманинг нима кераги бор? Шундоғам Сулаймон пайғамбардан ақллисан. Қизил олманинг ҳам сенга зарурати йўқ. Бусиз ҳам бою бадавлат бўласан. Бироқ сенинг давлатингга ҳеч ким ҳасад қилмайди.

Жаъфар эс-ҳушини йиғиб олибди-да:
— Сиздан бир илтимосим бор, ота. Менга худонинг паноҳидаги халифанинг муҳтарама онаси турадиган жойдан хабар бсрсангиз,— дебди.
Мўйсафид икки букилиб таъзим қилибди ва йигитга йўлни кўрсатибди.

Олиҳиммат, саховатпеша, довруғи оламни тутган Жаъфарни Боғдодда ким танимайди?

1878, апрель

БАХТЛИ КИМСА

Пойтахт кўчасидан бнр йигит ўйноқлаб чопиб бормоқда. У қушдек енгнл ҳаракат қиларди. Кўзлари порларди, оғзининг таноби қочган, башараси ҳузурдан ол рангга кирган… Унинг бутун туриш-турмушида мамнунлик ва шод-хуррамлик бор.

Нега бунчалик хурсанд? Мерос тегдимикин? Ё бўлмаса амали ошдимикин? Ёхуд севгани билан учрашишга ошиқяптимикин? Балки у мириқиб нонушта қилгандир ва кучи танасига сиғмаётгандир? Ёки Польша қироли Станислав ўз қўли билан унинг бўйнига бежирим бут осиб қўйднмикин?

Йўқ! У бир танишн тўғрисида иғво тўқиб, тинмасдан уни ёйиб юрди, ниҳоят, ўзи тўқиган бўҳтонни бошқа бир таниши оғзидан эшитиб, бунга ўзиям чиппа-чнн ишонди.

Оҳ, шу дамда одам бўладиган сиёқи бор бу йигит қанчалар мамнун, қанчалар дилкаш-а!

1878, феараль

САДАҚА

Кўчадан кетаётган эдим, мени шарти кетнб парти қолган, жулдур-жулдур кийим кийган бир гадой тўхтатди.

Кўзлари қизарган, ҳадеб ёшланади, лаблари гезарган, ҳамма ёғини яра-чақа босган… Э-воҳ, бу шўринг қурғурни қашшоқлик қанчалар абгор қипти-я!

Менга у қип-қизил, шишган, кир-чир қўлини чўзди… У оҳ чекар, садақа сўраб илтижо қиларди.

Мен апил-тапил чўнтакларимни ковлаштирдим… На ҳамён, на соат ва на рўмолча бор… Уйдан ҳеч нима олмай чиқаверган эканман.
Гадой эса тама билан мўлтирар, чўзиб турган қўллари эса титрарди.

Мен нима қиларимни билмай, ўсал бўлиб, унинг кир ва қалтироқ қўлини қаттиқ қисдим… «Айбга буюрма, ошна, ёнимда ҳеч вақо йўқ».

Гадой менга қизарган кўзларини тикди: гезарган лаблари кулгига мойил очилди ва ўз навбатида менинг муздек бармоқларимни қисди.

— Начора, ошна,—деди чайқалиб,— шунгаям раҳмат. Буям ўз йўлида садақа, ошна.

Шунда мен ҳам ошнамдан садақа олганимни фаҳмладнм.

1878. февраль

ҚА Р Ғ И Ш

Мен Байроннинг Манфреднни ўқиётган эдим… Манфред абгор қилган аёлнинг арвоҳи Манфредни дуои бад қилган ерига келганимда, очиғини айтсам, бир оз чўчидим.

Эсингиздами: «Илоё, кечалари ухлолмай чиқ. Ёвуз қалбинг доим менинг кўзга кўринмас жисмимни сезиб турсин-да, ўз ёғига ўзи қовурилиб ётсин»,—деган.

Бироқ шу пайт бошқа бир воқеа эсимга тушди… Кунлардан бир куни Россияда икки деҳқон — ота-боланинг қирпичоқ бўлгани устидан чиқиб қолдим.

Иш шу даражага бордики, ўғли отасини  қаттиқ ҳақорат қилди.
—Оқ қил уни, Васильич, оқ қил нобакории!— деди хотини чолга.
—Қўй, Петровна,— дсди чол босиқ овоз билан ва иулочиии кенг ёзиб чўқинди:— Илоҳим у ҳам ўғил кўрсину, ўғли ойисининг ҳузурида унинг оппоқ соқолига тупурсии!

Бу қарғиш менга Манфреднинг қарғишидан юз чандон даҳшатлироқ туюлганди.

Чолнинг ўғли алланарса демоқчи бўлиб оғиз жуфтлади-ю, бирдан чалишиб, кўм-кўк кўкарнб кетди ва жўнаб қолди.

ТУНДА УЙҒОНИБ КЕТДИМ…

Тунда ўрнимдан туриб кетдим… Зулматдек қоронғиликда мени биров чақиргандек бўлди.

Мен дераза ойнасига башарамни босиб, қулоғимни динг қилганча, ташқарига кўз қадаб, кута бошладим.

Бироқ ташқарида фақат дарахтлар бир оҳангда ноаниқ шовиллар, ўркач-ўркач булутлар тинмай ўтиб турса-да, на туси, на шакли ўзгарар эди… Осмонда на милт этган юлдуз, ерда на йилт этган ўт бор. Дунём ҳам худди шундай қоронғи, кўнглим чироқ ёқса ёримайди.
Ногаҳон аллақаерда, олисдан чинқириқ эшитилди. У зўрая-зўрая яқинлашиб келиб, одам товушига айланди, сўнг сусайнб, тина-тина четдан ўтиб кетди.

Бу товушда менга: «Алвидо! Алвидо! Алвидо!»—деган нидо бордек туюлди.

Эҳ! Бу менинг ўтмишим, бахтим, севиб ва ардоқлаб юрган энг азиз нарсаларим мен бнлан бнр умрга абадий хайрлашмоқда. Мен елдек учиб ўтган умрнмга таъзим қилдиму, гўрдек ўрнимга кирдим.

Эҳ! Гўр бўлса кошки эди!

1878, июль

ИККИ БОЙ

Менинг ҳузуримда бой Ротшилд ўзининг беҳисоб даромадидан болалар тарбиясига, беморларни даволашга ва кексаларни боқишга минг сўмлаб пул ажратди, дейишса суюнаман ҳам унга қойил қоламан.

Аммо қашшоқ бир деҳқон оиласи етим жиянларини бағриларига олганлари ҳеч эсимдан чиқмайди.
Деҳқоннинг хотини шунда бундай деган:
— Агар Катькани қанотимизга оладиган бўлсак, сўнгги чақани унга сарф қиламиз, ёвғон шўрвага туз олишга ҳам пул қолмайди…
Эри бу гапни зшитиб, унга бундай жавоб берган:
— Биз ҳалиги… ўша ёвғонни тузсизам ичаверамиз.

Ҳимматда деҳқонга етишга Ротшильдга йўл бўлсин!

1878, июль

“НОДОННИНГ ҲУКМИНИ ЭШИТСАНГ…”

ПУШКИН

Эй, улуғ шоир, сен мудом ҳақиқатни сўзладинг, бу сафар ҳам ҳақ гапни айтдинг.
«Нодоннинг ҳукми, оломон кулгуси…» Буларни бошидан кечирмаган ким бор?

Буларнинг ҳаммасига чидаса бўлади; қўлидан келганлар, майли, бунга парво қнлмасин!

Бироқ шундай зарбалар борки, нақ юракка тегади… Одам қўлидан келган ҳамма ишни қилди; тиним билмай, меҳр билан ҳалол ишлади… Қарангки, туппа-тузук виждонли одамлар ундан жирканиб юз ўгирадилар: ҳалол кишилар унинг номи тилга олинганда ғазабдан бўриқиб кетадилар.

— Жўна! Қорангни кўрсатма!—деб ёш-яланг унга бақиради — Бизга ўзинг ҳам, ишинг ҳам керакмас: сен бошпанамизни булғайсан — сен бизни билмайсан, тушунмайсан… сен бизнинг душманимизсан!

Хўш, бу аҳволда у одам нима қилсин? Ишини давом эттирсинми, ўзини оқлашга уринмасинми, ҳақиқий баҳо беришларнииям кутмасинми?!

Бир вақтлар деҳқонлар нон ўрнини босадиган, камбағалнинг ризқи рўзи бўлмиш картошкани келтирган сайёҳга лаънат ўқиган эдилар.

Уларга қимматли совға тутган сайёҳнинг қўлидан совғасини уриб туширишган ва уни лойга ташлаб топташган эди.

Эндиликда улар картошкани истеъмол қиладилар, ҳатто саховат пешаларининг номиниям билмайдилар,

Майли, ҳечқиси йўқ! Унинг номи нимагаям керак

МУХБИР

Икки дўст чой ичиб ўтиришган экан.

Қўққисдаи кўчада қий-чув кўтарилибди. Дод-фарёд, қаҳрли сўкишлар, қувончлн кулгнлар ер-кўкни тутиб кетибди.
Дўстлардан бири деразадан қараб:
— Бировни дўппослашяпти,— дебди.
— Кимни, жиноятчиними? Қотилними?— деб сўрабди шериги. — Менга қара, юр, у ким бўлмасин, ёрдам берайлик, оломон қилишларига йўл қўймайлик. Юр, жабрдийдани қутқарамиз.
— Йўқ, улар қотилни ураётганлари йўқ.
— Унда кимни уришяпти? Ўғриними? Ҳечқиси йўқ, юр, уни оломондан ажратиб оламиз.
— Ўғримас ураётганлари.
— Ўғримас? Ким бўлмаса, темир йўлчи, ҳарбий таъминотчими, россиялик маърифатпарварми, адаокатми, кўнгилчан редакторми? — Майли, ким бўлганда ҳам, юр, унга ёрдам берайлик!
— Йўқ… мухбирни уришяпти.
— Мухбирни? Шундайми. Ҳа, ҳалиги, биласанми, кел, олдин чойимизни ичиб олайлик.

1878, июль

МЕН ОЛАМДАН ЎТГАНДА…

Мен ёруғ жаҳондан кўз юмиб, бўғзимдан жоним чиққанда, ҳей, менинг ягона дўстим, севиклим, ардоқлим, мендан узоқ умр кўрсанг, қабримга бориб овора бўлма… У ерда сенга далда берадиган ҳеч нарса йўқ.

Мени унутма… Лекин мени кундалик ташвишлар, роҳат-фароғат ва муҳтожлик онларида эслама… Мен ҳаётингни заҳарлашни, унинг тинч ўтишига монелик қилишни истамайман. Бироқ, тоза қалбимга ошно ғам-андуҳ қалбингни пораласа-ю, танҳоликда ғусса чексанг, ўзимиз севган китоблардан бирини олгину, эсингда бўлса, кўзимиздан қайноқ ёш тўкилишига сабабкор бўлган ўша саҳифаларни варақла.

Ўқиб бўлгач, кўзингнн юмгину менга қўлингни чўзгин… Жисман йўқ бўлиб кетган дўстингга қўлингнн узат.

Мен қўлларингни қўлимга олиб эркалашдан маҳрумман: чунки менинг қўлларим ер тагида чириб ётибди. Аммо сен қўлингда менинг қўлларимни сезгудек бўлсанг, мен ўзимни бахтиёр деб биламан.

Эҳ, менинг севиклим, ардоқлигим, ана шунда кўзгунинг олдида менинг чеҳрам намоён бўлади, ана шунда икковимизнинг эзгулик ҳақида ўй суриб, мўлдир-мўлдир ёш тўкканимиз сингари кўзларингдан ёш тўкилади.

1878. декабрь

Asli kelib chiqishi turkqavmli bo‘lmish Ivan Turgenev nafaqat rus, balki jahon adabiyotining yirik namoyandasidir. Uning ijodiga zamondoshlarigina emas, hatto keyingi asrlarda ham Mixail Sholoxov, Ernest Heminguey, Frans Kafka kabi buyuk adiblar yuksak baho berishgan.

JAHONGASHTA DARVESH
Alimurod Tojiev va Baxtiyor Inog’omov tayyorlagan

   Ivan Sergeevich Turgenev serqirra va sermahsul ijodi bilan o’quvchilar qalbidan joy olgan atoqli rus adiblaridan hisoblanadi. Yozuvchi umr bo’yi jahongashta darvesh kabi u mamlakatdan-bunisiga ko’chib yurdi, lekin adabiyotdan uzoqlashmadi. Uning ijodida ko’proq ona tabiatga bo’lgan mehr-muhabbati, zamondoshlari hayotining haqqoniy tasvirlari ufurib turgani uchun ham asarlari hamon o’z o’quvchisini yo’qotmay kelmoqda.

Ivan Turgenev 1818 yil 9 noyabrda Oryol guberniyasida dvoryanlar oilasida tug’ildi. Garchi chekka hududda voyaga yetgan bo’lsa-da, oila anchayin o’ziga to’q, bilim olish uchun barcha sharoit muhayyo edi. Uning onasi obro’li mahalliy pomeshchiklar avlodidan bo’lib, hatto ularning qishlog’i ona avlodi sharafiga – Spasskoe-Lutovinovo deya nomlanardi. Ivan 9 yoshgacha shu yerda o’sdi, keyin oila Moskvaga ko’chib o’tdi. Avvaliga u xususiy pansionlarlarda (o’rta ma’lumot berishga yo’naltirilgan internatda) ta’lim oldi. Bundan tashqari, shaharning eng obro’li o’qituvchilari vaqti- vaqti bilan Turgenevlar xonadoniga kelib dars berardilar. 1833 yilda 15 yoshli Ivanning eng katta orzularidan biri ushaldi: u Moskva universiteti filologiya bo’limiga o’qishga kirdi. Biroq bu dargohdagi tahsili bir yil davom etdi, xolos. Ivanning katta akasi gvardiya artilleriyasiga qabul qilingach, oila Peterburgga ko’chib o’tishga majbur bo’ldi. Bo’lajak yozuvchi esa o’qishini Sankt- Peterburg universitetining tarix-falsafa fakul`tetida davom ettirdi.

Moskvada Turgenevning hayotida ro’y bergan bir voqea umr bo’yi uning yodida muhrlanib qoladi, qaysidir ma’noda kelajak taqdiriga ham ta’sir qiladi. Mo’ylabi endigina sabza urgan yigitcha knyaginya Shaxovskayaning qizi – Yekaterinani yoqtirib qolgandi. Moskva yaqinida ikki oilaga qarashli ko’chmas mulk yonma-yon joylashgani uchun Ivan qo’shni qiz Yekaterina bilan tez- tez uchrashib turardi. Lekin qiz yigitchadan 4 yoshga katta. Taqdir o’yinini qarangki, xushbichim Katyani yana bir odam ko’z ostiga olib qo’ygan ekan…

Bu odam Ivanning otasi edi! Bu haqda yigit onasining maktublaridan xabar topadi. Bo’lajak adib bilan bir muddat oshiq-ma’shuq bo’lib yurgan Yekaterina, pirovardida, uning otasini afzal ko’radi. Bu voqealar keyinroq, yozuvchining 1860 yilda yozilgan “Birinchi muhabbat” qissasida bayon qilingan.

Yoshligida Turgenev o’zini she’riyatda ham sinab ko’radi. 1834 yilda u “Steno” degan dramatik poema va bir necha lirik she’rlar yozadi. Ushbu mashqlarni qo’lyozma holida o’qigan professor P.A.Pletnyov bu ishlarni ancha xom deya tanqid qilgan bo’lsa-da, yosh qalamkashdagi iqtidorni ilg’agani, uni adabiy kechalarga taklif qilgani haqida ma’lumotlar bor.

Nihoyat, 1838 yilda “Sovremennik” jurnalining birinchi sonida Turgenevning dastlabki ijod namunalari – “Oqshom” va “Veneraga” she’rlari chop etiladi. Bu vaqtga kelib u universitetda nomzodlik darajasini yoqlaydi va o’qishni davom ettirish uchun Germaniyaga jo’nab ketadi.

Turgenev o’qishni Berlinda davom ettirdi. Universitetda rim va yunon adabiyotidan ma’ruzalar tinglab, qadimiy yunon va lotin tili grammatikasi bilan shug’ullandi. Olmon zaminida ko’ziga issiq ko’ringan bir qizga ro’para kelgan yigit armonga aylangan ilk muhabbatini qo’msaydi go’yo… Va go’zal ofatijon xayollari ta’sirida “Bahor toshqinlari” qissasini yozib tugatadi. Ha, u juda nozikta’b, qalbi hissiyotlarga boy inson edi, sevishni, sevilish-ni xohlardi, biroq taqdir unga na umrboqiy muhabbat, na vafoli yor tuhfa etmadi…

Tahsil va Yevropa bo’ylab sayohatlardan so’ng ona qishlog’iga qaytgan Ivan Dunyasha ismli tikuvchiga ko’ngil qo’yadi. Oradan ko’p o’tmay tikuvchi qiz unga Pelageya ismli farzand tug’ib beradi. Lekin ota-onasi Dunyashani birovga turmushga berib yuborishadi, go’dak esa qalamkash ota bilan yarim yetim bo’lib qoladi. Vaqti kelib bu qizaloqni Yevropaning eng mashhur ayoli shaxsan o’z tarbiyasiga olishi o’shanda Turgenevning xayoliga ham kelmagan bo’lsa kerak.

1842 yil adib faol ijodini boshlab yuboradi. 1843 yilda “Parasha” poemasini tugatib, asarni V.G. Belinskiyga olib boradi, uning fikri bilan qiziqadi. Belinskiy poemaga juda yuqori baho beradi, hatto asar haqidagi ijobiy fikrlarini mahalliy matbuotda chop ham etadi. Kim biladi, ularning keyinchalik qalin do’st bo’lib qolishlariga balki shu voqea sabab bo’lgandir.

Polina Viardo – o’z davrining mashhur qo’shiqchisi, maftunkor ovoz sohibasi edi. 1843 yilning kuz oylarida u Parijdan Sankt- Peterburgga gastrol` safariga keladi. Uni birinchi marta opera teatri sahnasida ko’rgan yozuvchi barcha tashvishlariyu g’amlarini bir chetga surib, faqat Polinaning xayoli bilan yashay boshlaydi. Sevgilisiga yetishish uchun hatto
qo’shiqchining eri – Italiya teatri direktori, taniqli tanqidchi va san’atshunos Lui Viardo bilan ham tanishishdan tap tortmaydi. Oradan ko’p o’tmay, u maftunkor Polina bilan yuzma-yuz keladi…

His-tuyg’ular og’ushida yashash, ehtiroslar otashida yonish – ijodkor uchun bu naqadar muhim! Aynan shu narsa uni Parijga yetaklaydi. Onasining qarshiligiyu cho’ntagida bir chaqasi yo’qligi ham ko’ziga ko’rinmaydi. Xuddi ertaklardagi sehrlab qo’yilgan shahzodadek Viardolarga ergashib Frantsiyaga jo’nab ketadi.

Turgenevning keyingi yillari sarson-sargardonlikda o’tadi. U biron shaharda bir yildan ortiq qolmasdi – bugun qarasangiz Frantsiyada, ertaga Germaniya, keyin Avstriya, Rossiya, xullas, umrining ko’p yillarini qo’nimsiz o’tkazdi. Balki shuning uchun ham unga oila qurib, osoyishta turmush kechirish nasib qilmagandir. Rasman nikohdan o’tmagan bo’lsa- da, u ma’lum vaqt Viardoning xonadonida yashaydi, sahna yulduzi Polina esa Turgenevning qizi Pelageyani tarbiyasiga oladi.

Adibning ushbu davrda yozilgan ko’pgina asarlari safarlarda dunyoga kelgan. Turmushda, sevgi bobida halovat topolmagan ijodkor orzusidagi olamni o’z ijodida aks ettirishda davom etadi. 1846 yilda uning “Bretyor” va “Uch portret” povestlari, keyinroq “Boqimanda”, “Bo’ydoq”, “Qishloqi qiz”, “Qishloqda bir oy”, “Jimjitlik” va boshqa asarlari ham o’quvchi qo’liga yetib boradi. 1852 yilda yozuvchining mashhur “Ovchining maktublari” to’plami nashrdan chiqadi. Oradan ikki yil o’tib, to’plam frantsuz tilida taqdim qilinadi.

Turgenevning yirik ijod namunalaridan hisoblangan “Rudin”, “Asya”, “Dvoryanlar uyasi”, “Arafa” hamda “Otalar va bolalar” asarlari rus podishohi Nikolay I ning o’limidan keyin, ona vatanda kechayotgan jarayonlar ta’sirida bitilgan. O’sha paytlari Yevropada san’atga ikki xil qarash mavjud edi. Turgenev ko’proq “sof san’at”ni targ’ib etib, inqilobchilarni qoralovchi g’arb yozuvchilarini qo’llab-quvvatlardi.

1870-yillarda hajm jihatidan eng yirik romani “Qo’riq” olam yuzini ko’radi. Bu asar yozuvchining ko’p yillik mehnatlari samarasi edi. “Tutun” romani kabi bu asarda ham rus muhojirlari hayoti va Rossiyada ro’y bergan xalq harakatlari voqealari qalamga olingan. Hayotining so’nggi yillarida yozib tugatgan va katta shuhrat qozongan “Naqadar muattar, so’lim bu gullar” (1882) nasrdagi nazm (sochmalar) to’plami yozuvchi falsafiy-poetik ijodining yuksak namunasi desak, xato bo’lmaydi.

1860-yillardan boshlab Turgenev G’arbiy Yevropa madaniy hayotida muhim rol` o’ynadi. Germaniya, Frantsiya va Angliyaning yirik adiblari bilan hamkorlik qildi, rus adabiyotini g’arbda targ’ib qilish hamda millatdoshlarini g’arbning eng yaxshi asarlari bilan tanishtirishga astoydil bel bog’ladi. G’arb va rus yozuvchilari asarlarining tarjimasi bilan shug’ullandi. Aynan uning sa’y- harakatlari bilan Floberning “Irodiada” va
“Avliyo Yulian Milostiviy haqida qissa” asarlari rus o’quvchilari qo’liga yetib bordi. Yevropaliklar esa Pushkin asarlarini frantsuz va nemis tillarida o’qishga muvaffaq bo’lishdi. Turgenev g’arb mushtariylariga rus adabiyoti, xususan Lev Tolstoy ijodining mohiyatini ochib berishga katta hissa qo’shdi. Yevropalik kitobxonlar uni eng mashhur va sermahsul rus ijodkori deb bilishardi. 1878 yili Parijda bo’lib o’tgan Xalqaro adabiyotchilar kongressida I.Turgenev tashkilotning vitse-prezidenti etib saylandi. 1879 yilda unga Oksford universitetining faxriy doktori unvoni topshirildi.

Garchi hayotining ko’p yillari muhojirlikda o’tgan bo’lsa-da, yozuvchining o’y-xayoli umr bo’yi ona vatani – Rossiyada bo’ldi. Yevropa markazida yashab, rus adabiyotinig gullab-yashnashiga hissa
qo’shgan I.Turgenev 1883 yilning 3 sentyabrida Parij yaqinidagi Bujival` shaharchasida hayotdan ko’z yumdi. Vasiyatnomaga ko’ra uning jasadi Sankt-Peterburgdagi Volkovskiy qabrstoniga dafn etilgan.

Ivan Turgenev asarlari jahonning ko’plab tillariga tarjima qilingan. Jumladan, adibning
o’zbek ijodkorlari tomonidan tilimizga mohirona o’girilgan besh jildlik tanlangan asarlari kitobxonlarga taqdim etilgan.

Ivan Turgenev
SHE’RLAR,SOCHMALAR

SHE’RLAR
Husniddin Sharipov tarjimalari

BAHOR OQSHOMI

Hordiq yozgan zamnnni quchib,
Sayr etadi oltin bulutlar;
Muzdekkina shabnamni ichib,
Jimirlaydi dalada o’tlar;

Soy chuldirar. Olisda esa,
Portlab ketar momaqaldiroq;
Yel qush kabi qanot silkisa,
Quchar terak barglarin titroq.

Azim o’rmon sukutda ernr,
Sukut saqlar tnm qora o’rmon.
Boshlanadi gohida shivir,
Yaproqlarga kirgan kabi jon.

Shafaq uzra titrar bir yulduz,
Muhabbatning dilbar yulduzi;
Bolaligim hokimday hanuz,
Qalbda yo’qdir hatto dard izi.

* * *

Nega yana alamli ash’or
Xayolimda kezar uzzukun,
Nechun meni ayladi bedor
Yerning otash nidosi? Nechun?

Axir, uning ko’ngliga mangu
Ishq dardini solgan men emas…
Axir, menga atalmagan-ku,
Yer ko’ksidan sirqib chiqqan sas.

U holda, qalb ne uchun bo’zlab
Yor vasliga oshiqar bu on,
Olis-olis sohilni ko’zlab
To’lg’anuvchi to’lqinlarsimon?

VARIATSIYALAR

1

Ko’zlarimga noz ila
Tashlaganingda nigoh,
Men zo’r ehtnros ila
Kipriklaring o’pgan chog’;
Boshingni ibo bilan
Ko’ksimga qo’yganingda,
Zavq bilan, safo bilan
Husnnngga to’yganimda;
Ko’kdan oy qilib ta’zim
Kutarkan bizni bog’da,
Nafasingga nafasim
Ulanib ketgan chog’da;
Tushgach o’rtaga hijron,
Vidolashib, ey go’zal;
Otash qo’lingni bir on
Labga bosganim mahal,—
Nafrat atalgan og’u
Qorishib pok hissimga,
Sevgi poymol bo’lmog’i
Kelganmidi esimga?

II

O’tdi-ketdi xush onlar oqib!
Ortda qoldi beorom o’rmon!
Bir vaqt moviy ko’zingga boqib,
Zavq emardim besas, bearmon.
Qalb ko’ksimda depsinib xurram,
Tomirimda olov kezardi
Va gullarga burkanib olam,
Muhabbatnm g’uncha yozardi.
Ko’klam edi, fusunkor ko’klam!
Chuldurardi jo’shib irmoqlar,
Hatto o’rmon bag’rida bu dam
Nur qush kabi sakrab o’ynoqlar!
Anhorlarnnng bag’ri keng g’oyat!
Yairoqlarni quchmish hayajon!
Bulut ko’kda qilardi rohat!
Ssn tabassum qilarding, jonon!
Unutgandim butkul jahonni!
Boqar edim borliqqa yuvosh!
Erkalardi tabiat jonni!
Shaffof edi ko’zimdagi yosh!
O’sha damni eslasak, yohu,
Labga qo’nar endi istehzo.
Bema’ni tush ko’rganday yoxud
Bachkana she’r o’qigannamo.

III

(YO’LDA)

Tong tuman qo’ynida yotar bemajol,
Yotar qor ostida g’amgin dala, qir,
O’tmishga sudraydi kishini xayol,
Xayoldan o’tadi tanishlar bir-bir.

Kimningdir o’g’rincha otgan nigohin,
Otashin va’zlarni eslayman darhol,
Xayol ko’zgusida jonlanar yorqin
Birinchi uchrashuv, oxirgi visol.

G’ildirak shig’illab borarkan yengil,
Bepoyon osmonga tikilsang ma’sum,
Qadrdon o’tmishda eriydi ko’ngil,
Labingda eriydi ajib tabassum.

QIZ O’G’IRLASH

Otim kishnab, yer tepinar…
Quloq solsam otimga,
Shahlo ko’zli, nozik dilbar
Tushdi birdan yodimga.
Yorim edi bir zamon u!..
Uyqu qochdi… Tun qorong’u…
Qo’zg’alaman — hayqiraman:
«Egarlansin uchqur saman!
Sayr aylagim kelayotir,
Snz dam oling bexavotir»,

Bulut o’ynar oyni to’sib,
Tun mudrar yer yuzida. —
Soyam chopar mendan o’zib,
Momiq maysa ustida.

Azim o’rmon uyquga mast,
Biror yaproq qimir etmas….
Yelni bosib yonog’imga,
Cho’qinaman ilohimga.
So’ng xirgoyi qilsam xushhol,
Xush onlarga uchar xayol.

Mana, yetdim uyiga ham,
Derazasin chertaman…
«Senmi, jonim?»—«Tur, jonginam,
Izing ko’zga surtaman.
Rozi bo’lsang, aytgin, dildor,
Olib ketay, uyim tayyor;
Chor atrofni quchmish tuman,
Kutar bizni uchqur saman;
Bitta kulib, bitta yig’lab,
Qochvoramiz — ma’qulmi gap?»

G’ijirladi asta eshik…
«Oh, azizim, keldingmi!
Oramizga yolg’on-yashiq
G’ov bo’lganin bildingmi?
Gunohim yo’h. Pokman, axir»…
«Mayli. Ko’rdim. Shunga shukur;
Pok bo’lsang ham, po’k bo’lsang ham,
Menga harom sensiz olam…
Unutmoqqa etgach qaror,
Na choraki, keldim takror».

Qiz gul kabi yashnab ketdi!..
Yo’lga tushdik bir zumda…
Ehtiros-la yonar edi
Aziz boshi ko’ksimda!

Avaylardim uni sergak —
Jo’shar yurak, toshar yurak…
Borliq sokin, uxlar jahon,
Yelar otim qo’ra tomon;
Barno ochib ko’ngil sirin,
Shivirlardi yelday shirin:

«Ota-onam qarg’ab meni,
Erga bermoq bo’lishdi .
Og’alarim tergab meni,
Bag’rimni dog’ qilishdi.
Seni kutdim kecha-kunduz!
Kuyov esa… O’lsin yovuz,
Silab oppoq mo’ylovini,
Yonginamga kelib, meni
Bir o’pishin qilsam xayol,
Qochar edi tanda majol»…

Yor kiprigin o’pib xurram,
Deyman silab kaftini;
«Unut bo’lsin endi alam,
Unut kuyov aftini!
Otang qolmas qarzdor bo’lib…
Qo’llarimga shamshir olib,
Kuyov boshin shartta uzsam,
Toptalajak mo’ylovi ham!
Hey, qorovul, uyg’on, garang!
Eshikni och, keldi bekang».

GUL

Yot o’lkada yoqang bo’lib nam,
Maysazorlar kezganing mahal
Odmigina jaydari gul ham
Ko’ringandir ko’zingga go’zal?

U ham yolg’iz. Kutardi seni
Shabnam bosgan alaflar aro.
Ilk atrini, shaffof isini
Bir o’zingga asrardi go’yo.

Judo etib tanidan uni,
Tabassum-la razm solasan
Va yoqangga juvonmarg gulni
Astagina taqib olasan.

So’ng chiqasan chang yo’lga yana;
Dalalarning nafasi — olov,
Oftob qaynar misli po’rtana
Qovjiratib gulni beayov.

Tong yomg’irin sutdek shimirib,
Salqinlarda o’sgan u barno
Saratonning qahridan qurib,
Yo’l changida bo’ladi ado.

Afsus nechun? Chekma hech fig’on!
Chunki, u gul yuraging bilan
Bir ongina turib yonma-yon,
So’ng o’lgani yaralgan ekan.

SOCHMALAR
Mirziyod Mirzoidov tarjimalari

SHARQ AFSONASI

Olihimmat, donishmand Ja’farni Bog’dodda kim tanimaydi?
Bundan ko’p yil muqaddam, Ja’far o’smir chog’ida kunlardan bir kuni Bog’dodning chekkasida o’ynab yurgan ekan.

Tuyqusdan qulog’iga bo’g’iq qichqiriq eshitilibdi: allakim jon achchig’ida yordamga chaqirarkan.
Ja’far aql va farosat jihatidan tengqurlaridan ajralib turarkan, shuningdek, u rahmdil ekan, o’z kuchiga ham ishonarkan.

U tovush kelgan tomonga yugurib borsa, ikki qaroqchi munkillagan bir mo’ysafidni devorga tirab, to’nayotgan emish.
Ja’far shartta qilichini sug’urib, qaroqchilarga tashlanibdi, birini o’ldiribdi, boshqasini quvib yuboribdi.

Qaroqchilar changalidan qutulgan mo’ysafid o’z xaloskorining oyog’iga yiqilib, uning etagidan o’pib, shunday debdi:

– Ey dovyurak yigit, sening rahmu shafqating yerda qolmaydi. Seni taqdirlayman. Men faqat ko’rinishdan nochor, ayanchli tilanchiga o’xshayman. Lekin men oddiy odam emasman. Ertaga azonda katta bozorga kel, seni hovuz yonida kutib turaman. O’shanda gaplarimning chinligiga iqror bo’lasan.

Ja’far: «Haqiqatan ham ko’rinishidan tilanchiga o’xshaydi, lekin dunyoda nimalar bo’lmaydi. Kel, mendan nima ketdi, bir sinab ko’ray», degan gapni ko’nglidan o’tkazibdi-da:
– Jonim bilan, ota, boraman,— debdi.

Mo’ysafid uning ko’ziga tikilib qarabdi-da, jo’nab ketibdi.

Ertasiga Ja’far tong otar-otmas bozorga qarab yo’l olibdi. Mo’ysafid hovuzning marmar chetiga tirsagini qo’ygancha uni kutib turgan ekan.

U churq etmay Ja’farni yetaklab, chor atrofi baland devorlar bnlan o’ralgan mo»jazgina bir boqqa olib kelibdi.

Bog’ning o’rtasida, yam-yashil ko’kalamzorda g’aroyib bir daraxt o’sib turganmish.
Tusi sarvga o’xshasa-da, barglari binafsharang emish.
Tepaga qayrilgan nngichka navdalarda uchta olma osilib turganmish.
G’ir etgan shabada bo’lmasa hamki, daraxt barglari ohista shitirlarmnsh. Go’yo u Ja’farning yaqinlashayotganini sezganday, oyna yanglig’ nolon zirillarmish.

— Ey yigit!— debdi mo’ysafid.— Shu olmalardan istaganingni uz, lekin qulog’ingda bo’lsin: oqini uzib yesang, hammadan aqlli bo’lasan, qizilini yesang, yahudiy Rotshilddek boyib ketasan, sarig’ini yesang, jamiki keksa ayollarga yoqasan. Tanla!.. Bo’la qol, nmillama. Bir soatdan keyin olmalar so’lib qoladi, daraxt esa yer qa’riga kirib ketadi.

Ja’far boshnnn quyi solib, o’yga tolibdi.
O’ziga maslahat solgandek past tovushda:
— Nima qilsamikin-a?—debdi.— Haddan ortiq aqlli bo’lib ketsang, dunyoda yashaging kelmaydi, hammadan boyib ketsang, hasadgo’ylaring ko’payadi, yaxshisi, burishgan uchinchi olmani uzib yeyman!

U aytganini qilibdi, mo’ysafid tishsiz ogzini ochib kulib yubornbdi va shunday debdi:
— E, aqli raso yigit! Sen eng muvofig’ini tanlading! Senga oq olmaning nima keragi bor? Shundog’am Sulaymon payg’ambardan aqllisan. Qizil olmaning ham senga zarurati yo’q. Busiz ham boyu badavlat bo’lasan. Biroq sening davlatingga hech kim hasad qilmaydi.

Ja’far es-hushini yig’ib olibdi-da:
— Sizdan bir iltimosim bor, ota. Menga xudoning panohidagi xalifaning muhtarama onasi turadigan joydan xabar bsrsangiz,— debdi.
Mo’ysafid ikki bukilib ta’zim qilibdi va yigitga yo’lni ko’rsatibdi.

Olihimmat, saxovatpesha, dovrug’i olamni tutgan Ja’farni Bog’dodda kim tanimaydi?

1878, aprel

BAXTLI KIMSA

Poytaxt ko’chasidan bnr yigit o’ynoqlab chopib bormoqda. U qushdek yengnl harakat qilardi. Ko’zlari porlardi, og’zining tanobi qochgan, basharasi huzurdan ol rangga kirgan… Uning butun turish-turmushida mamnunlik va shod-xurramlik bor.

Nega bunchalik xursand? Meros tegdimikin? YO bo’lmasa amali oshdimikin? Yoxud sevgani bilan uchrashishga oshiqyaptimikin? Balki u miriqib nonushta qilgandir va kuchi tanasiga sig’mayotgandir? Yoki Pol`sha qiroli Stanislav o’z qo’li bilan uning bo’yniga bejirim but osib qo’ydnmikin?

Yo’q! U bir tanishn to’g’risida ig’vo to’qib, tinmasdan uni yoyib yurdi, nihoyat, o’zi to’qigan bo’htonni boshqa bir tanishi og’zidan eshitib, bunga o’ziyam chippa-chnn ishondi.

Oh, shu damda odam bo’ladigan siyoqi bor bu yigit qanchalar mamnun, qanchalar dilkash-a!

1878, fearal

SADAQA

Ko’chadan ketayotgan edim, meni sharti ketnb parti qolgan, juldur-juldur kiyim kiygan bir gadoy to’xtatdi.

Ko’zlari qizargan, hadeb yoshlanadi, lablari gezargan, hamma yog’ini yara-chaqa bosgan… E-voh, bu sho’ring qurg’urni qashshoqlik qanchalar abgor qipti-ya!

Menga u qip-qizil, shishgan, kir-chir qo’lini cho’zdi… U oh chekar, sadaqa so’rab iltijo qilardi.

Men apil-tapil cho’ntaklarimni kovlashtirdim… Na hamyon, na soat va na ro’molcha bor… Uydan hech nima olmay chiqavergan ekanman.
Gadoy esa tama bilan mo’ltirar, cho’zib turgan qo’llari esa titrardi.

Men nima qilarimni bilmay, o’sal bo’lib, uning kir va qaltiroq qo’lini qattiq qisdim… «Aybga buyurma, oshna, yonimda hech vaqo yo’q».

Gadoy menga qizargan ko’zlarini tikdi: gezargan lablari kulgiga moyil ochildi va o’z navbatida mening muzdek barmoqlarimni qisdi.

— Nachora, oshna,—dedi chayqalib,— shungayam rahmat. Buyam o’z yo’lida sadaqa, oshna.

Shunda men ham oshnamdan sadaqa olganimni fahmladnm.

1878. fevral

QA R G’ I SH

Men Bayronning Manfrednni o’qiyotgan edim… Manfred abgor qilgan ayolning arvohi Manfredni duoi bad qilgan yeriga kelganimda, ochig’ini aytsam, bir oz cho’chidim.

Esingizdami: «Iloyo, kechalari uxlolmay chiq. Yovuz qalbing doim mening ko’zga ko’rinmas jismimni sezib tursin-da, o’z yog’iga o’zi qovurilib yotsin»,—degan.

Biroq shu payt boshqa bir voqea esimga tushdi… Kunlardan bir kuni Rossiyada ikki dehqon — ota-bolaning qirpichoq bo’lgani ustidan chiqib qoldim.

Ish shu darajaga bordiki, o’g’li otasini qattiq haqorat qildi.
—Oq qil uni, Vasil`ich, oq qil nobakorii!— dedi xotini cholga.
—Qo’y, Petrovna,— dsdi chol bosiq ovoz bilan va iulochiii keng yozib cho’qindi:— Ilohim u ham o’g’il ko’rsinu, o’g’li oyisining huzurida uning oppoq soqoliga tupursii!

Bu qarg’ish menga Manfredning qarg’ishidan yuz chandon dahshatliroq tuyulgandi.

Cholning o’g’li allanarsa demoqchi bo’lib og’iz juftladi-yu, birdan chalishib, ko’m-ko’k ko’karnb ketdi va jo’nab qoldi.

TUNDA UYG’ONIB KETDIM…

Tunda o’rnimdan turib ketdim… Zulmatdek qorong’ilikda meni birov chaqirgandek bo’ldi.

Men deraza oynasiga basharamni bosib, qulog’imni ding qilgancha, tashqariga ko’z qadab, kuta boshladim.

Biroq tashqarida faqat daraxtlar bir ohangda noaniq shovillar, o’rkach-o’rkach bulutlar tinmay o’tib tursa-da, na tusi, na shakli o’zgarar edi… Osmonda na milt etgan yulduz, yerda na yilt etgan o’t bor. Dunyom ham xuddi shunday qorong’i, ko’nglim chiroq yoqsa yorimaydi.
Nogahon allaqaerda, olisdan chinqiriq eshitildi. U zo’raya-zo’raya yaqinlashib kelib, odam tovushiga aylandi, so’ng susaynb, tina-tina chetdan o’tib ketdi.

Bu tovushda menga: «Alvido! Alvido! Alvido!»—degan nido bordek tuyuldi.

Eh! Bu mening o’tmishim, baxtim, sevib va ardoqlab yurgan eng aziz narsalarim men bnlan bnr umrga abadiy xayrlashmoqda. Men yeldek uchib o’tgan umrnmga ta’zim qildimu, go’rdek o’rnimga
kirdim.

Eh! Go’r bo’lsa koshki edi!

1878, iyul

IKKI BOY

Mening huzurimda boy Rotshild o’zining behisob daromadidan bolalar tarbiyasiga, bemorlarni davolashga va keksalarni boqishga ming so’mlab pul ajratdi, deyishsa suyunaman ham unga qoyil qolaman.

Ammo qashshoq bir dehqon oilasi yetim jiyanlarini bag’rilariga olganlari hech esimdan chiqmaydi.
Dehqonning xotini shunda bunday degan:
— Agar Kat`kani qanotimizga oladigan bo’lsak, so’nggi chaqani unga sarf qilamiz, yovg’on sho’rvaga tuz olishga ham pul qolmaydi…
Eri bu gapni zshitib, unga bunday javob bergan:
— Biz haligi… o’sha yovg’onni tuzsizam ichaveramiz.

Himmatda dehqonga yetishga Rotshil`dga yo’l bo’lsin!

1878, iyul

“NODONNING HUKMINI ESHITSANG…”

PUSHKIN

Ey, ulug’ shoir, sen mudom haqiqatni so’zlading, bu safar ham haq gapni aytding.
«Nodonning hukmi, olomon kulgusi…» Bularni boshidan kechirmagan kim bor?

Bularning hammasiga chidasa bo’ladi; qo’lidan kelganlar, mayli, bunga parvo qnlmasin!

Biroq shunday zarbalar borki, naq yurakka tegadi… Odam qo’lidan kelgan hamma ishni qildi; tinim bilmay, mehr bilan halol ishladi… Qarangki, tuppa-tuzuk vijdonli odamlar undan jirkanib yuz o’giradilar: halol kishilar uning nomi tilga olinganda g’azabdan bo’riqib ketadilar.

— Jo’na! Qorangni ko’rsatma!—deb yosh-yalang unga baqiradi — Bizga o’zing ham, ishing ham kerakmas: sen boshpanamizni bulg’aysan — sen bizni bilmaysan, tushunmaysan… sen bizning dushmanimizsan!

Xo’sh, bu ahvolda u odam nima qilsin? Ishini davom ettirsinmi, o’zini oqlashga urinmasinmi, haqiqiy baho berishlarniiyam kutmasinmi?!

Bir vaqtlar dehqonlar non o’rnini bosadigan, kambag’alning rizqi ro’zi bo’lmish kartoshkani keltirgan sayyohga la’nat o’qigan edilar.

Ularga qimmatli sovg’a tutgan sayyohning qo’lidan sovg’asini urib tushirishgan va uni loyga tashlab toptashgan edi.

Endilikda ular kartoshkani iste’mol qiladilar, hatto saxovat peshalarining nominiyam bilmaydilar,

Mayli, hechqisi yo’q! Uning nomi nimagayam kerak

MUXBIR

Ikki do’st choy ichib o’tirishgan ekan.

Qo’qqisdai ko’chada qiy-chuv ko’tarilibdi. Dod-faryod, qahrli so’kishlar, quvonchln kulgnlar yer-ko’kni tutib ketibdi.
Do’stlardan biri derazadan qarab:
— Birovni do’pposlashyapti,— debdi.
— Kimni, jinoyatchinimi? Qotilnimi?— deb so’rabdi sherigi. — Menga qara, yur, u kim bo’lmasin, yordam beraylik, olomon qilishlariga yo’l qo’ymaylik. Yur, jabrdiydani qutqaramiz.
— Yo’q, ular qotilni urayotganlari yo’q.
— Unda kimni urishyapti? O’g’rinimi? Hechqisi yo’q, yur, uni olomondan ajratib olamiz.
— O’g’rimas urayotganlari.
— O’g’rimas? Kim bo’lmasa, temir yo’lchi, harbiy ta’minotchimi, rossiyalik ma’rifatparvarmi, adaokatmi, ko’ngilchan redaktormi? — Mayli, kim bo’lganda ham, yur, unga yordam beraylik!
— Yo’q… muxbirni urishyapti.
— Muxbirni? Shundaymi. Ha, haligi, bilasanmi, kel, oldin choyimizni ichib olaylik.

1878, iyul

MEN OLAMDAN O’TGANDA…

Men yorug’ jahondan ko’z yumib, bo’g’zimdan jonim chiqqanda, hey, mening yagona do’stim, seviklim, ardoqlim, mendan uzoq umr ko’rsang, qabrimga borib ovora bo’lma… U yerda senga dalda
beradigan hech narsa yo’q.

Meni unutma… Lekin meni kundalik tashvishlar, rohat-farog’at va muhtojlik onlarida eslama… Men hayotingni zaharlashni, uning tinch o’tishiga monelik qilishni istamayman. Biroq, toza qalbimga oshno g’am-anduh qalbingni poralasa-yu, tanholikda g’ussa cheksang, o’zimiz sevgan kitoblardan birini olginu, esingda bo’lsa, ko’zimizdan qaynoq yosh to’kilishiga sababkor bo’lgan o’sha sahifalarni varaqla.

O’qib bo’lgach, ko’zingnn yumginu menga qo’lingni cho’zgin… Jisman yo’q bo’lib ketgan do’stingga qo’lingnn uzat.

Men qo’llaringni qo’limga olib erkalashdan mahrumman: chunki mening qo’llarim yer tagida chirib yotibdi. Ammo sen qo’lingda mening qo’llarimni sezgudek bo’lsang, men o’zimni baxtiyor deb bilaman.

Eh, mening seviklim, ardoqligim, ana shunda ko’zguning oldida mening chehram namoyon bo’ladi, ana shunda ikkovimizning ezgulik haqida o’y surib, mo’ldir-mo’ldir yosh to’kkanimiz singari
ko’zlaringdan yosh to’kiladi.

1878. dekabr