Саҳифа Акутагава Рюноскэ таваллудининг 125 йиллигига бағишланади
Таниқли япон ёзувчиси Акутагава Рюноскэнинг 1880 йил баҳорида икки атоқли рус адиби: Ясная Полянага қайта ташриф буюрган ва шу ерда меҳмон бўлиб турган Иван Тургенев ҳамда қўрғоннинг хўжайини граф Толстойнинг лойхўрак овида рўй берган воқеа, икки кекса ёзувчининг ўзаро муносабатига бағишланган ҳикоясини ўзбек тилидаги икки таржимасини бир саҳифада тақдим этмоқдамиз. Уларни солиштириш ва бундан хулоса чиқариш сиздан…
АКУТАГАВА РЮНОСКЭ ҲИКОЯСИНИНГ
ИККИ ТАРЖИМАСИ
Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.
ЛОЙХЎРАК
Русчадан Абдувоҳид Умр таржимаси
Бу воқеа 1880 йил май ойида, кечга томон содир бўлди. Икки йил ўтгач, Ясная Полянага қайта ташриф буюрган ва шу ерда меҳмон бўлиб турган Иван Тургенев ҳамда қўрғоннинг хўжайини граф Толстой Воронка дарёси ортидаги ўрмонга лойхўрак овлаш учун жўнашди.
Бу икки кекса ёзувчи билан бирга овга Толстойнинг ёшгина хотини ва болалари ҳамда ити шерик бўлишди.
Воронкагача бўлган йўл жавдар далалари орқали ўтарди. Кунботарда эсабошлаган майин шабада бошоқлар узра оҳиста сузаркан, ернинг ҳидини эргаштириб келарди. Милтиқни елкасига осиб олган Толстой олдинда борар, ҳар замонда орқага ўгирилиб, хотини билан ёнма-ён келаётган Тургеневга гап қотарди. “Оталар ва болалар”нинг муаллифи ҳар гал кўзларини ажаблангансимон кўтариб, юмшоқ овозда хуш кайфият ила жавоб берар ва айни пайтда вақти-вақти билан хириллаган овозда кулар, кулганда эса елкалари титраб-титраб қўярди. Толстойнинг дағаллиги билан солиштирганда унинг сўзлашув йўсини латофати билан ажралиб турар ва айни вақтда у заифаларга хос назокат ила сўйларди. Йўл адир бўйлаб юқорилаганда уларнинг ёнига, ака-укалар бўлса керак, иккита қишлоқлик болакай югуриб келишди. Толстойга кўзлари тушиши билан улар таққа тўхташди ва таъзим қилишди. Кейин эса яланг оёқларини пилдиратиб, яна зинғиллаганча тоққа қараб югуриб кетишди. Орқадан Толстойнинг фарзандларидан бири уларга қарата нимадир деб қаттиқ қичқирди. Лекин болакайлар эшитмагандай чопишда давом этишди ва жавдар орасида кўздан ғойиб бўлишди.
— Қишлоқ болалари ғаройиб! — деди Толстой Тургеневга, юзини ботиб бораётган қуёш томон қаратаркан. — Бу болакайларнинг гап-сўзларига қулоқ тутиб, гоҳо нутқнинг оддий, бевосита қўлланиш услубларини ўрганаманки, биз катталар уларни ҳатто хаёлимизга ҳам келтирмаймиз.
Тургенев ўгирилиб қаради. У энди аввалги Тургенев эмасди. Авваллари Толс-тойнинг сўзлари уни худди болалардай ҳаяжонга солар ва у ҳазил-мутойиба қиларди…
— Яқинда, бу болакайларга сабоқ берганимда, — давом этди Толстой, — улардан бири бирдан синфдан чиққиси келиб қолди. Мен ундан сўрадим: “Қаёққа?” У эса: “Бўр тишлаб келаман” деди. “Бўр олиб келаман” ҳам, “бўр синдириб келаман” ҳам демади, айнан “тишлаб келаман” деди. Бундай сўзни бўрни ҳақиқатан ҳам тиши билан тишлаб синдирадиган рус болаларигина ишлатиши мумкин. Биз катталар бундай дея олмаймиз.
— Рост, бу фақат рус болаларининггина қўлидан келади. Шундай гапларни эшитганимда Русияга қайтиб келганимни янада теранроқ ҳис қиламан. — Тургенев жавдар далаларини худди илк бора кўриб тургандек атрофга аланглади. – Ҳақ гап. Фарангистонда ҳатто болалар ҳам папирос чекишдан уялишмайди.
— Ҳа, айтгандай, ахир сиз ҳам сўнгги вақтларда чекишни умуман ташладингиз, шекилли? — Толстойнинг рафиқаси меҳмонни эрининг кесатиқ гапларидан моҳирлик билан қутқариб қолди.
— Шундай, чекишни умуман ташладим: Парижда икки соҳибжамолни танирдим, улар мендан тамаки ҳиди анқиб туришини ва шу боис ул гўзаллардан бўса олишимга йўл қўя олмасликларини айтишарди.
Бу гал Толстой иршайиб қўйди.
Шу орада улар Воронка дарёсидан ўтишди ва лойхўраклар кўп учрайдиган жойга келиб қолишди. Бу дарёдан унча узоқ бўлмаган, ўрмон сийраклашган ердаги серботқоқ яланглик эди.
Толстой Тургеневга энг яхши жойни таклиф этди, ўзи эса, чамаси, бир юз эллик қадам нарида, яланглик бурчагида тўхтади. Мезбоннинг рафиқаси Тургенев ёнидан жой олди, болалар эса ҳар томонга тарқаб кетишди.
Осмон ҳали шафақланарди. Осмонни тўсиб олган дарахтларнинг шохлари ғира-шира кўринар, бу, албатта, энди кўкариб чиққан хушбўй баргларнинг чувалашиши туфайли эди. Тургенев қўлида милтиқ билан турар ва баргларга ҳавас ила боқарди. Ним қоронғи ўрмон қаъридан аҳён-аҳёнда сезилар-сезилмас шабаданинг енгил шитири келиб турарди.
— Малиновка* ва саъвалар сайраяпти, — ўзича гапирингандай деди Толстойнинг рафиқаси, бошини ён тарафга эгаркан.
Имиллаб, сукут ичра ярим соат ўтди.
Бу орада осмон сув янглиғ кўриниш олди. Фақат у ер-бу ердагина қайинларнинг танаси оқариб кўринарди. Малиновка ва саъваларнинг нолиши ўрнига энди бошқа бир қушнинг қичқириғи элас-элас эшитиларди… Тургенев яна баргларга тикилганча қотди. Лекин ўрмон ичкарисида ҳамма нарсани кечки зулмат қоплаган эди.
Бирдан ўрмон бўйлаб ўқ овози янгради. У акс-садо бериб улгурмаган ҳам эдики, нарироқда кутиб турган болалар ит билан олдинма-кетин ўлжани ахтариш учун отилишди.
— Турмуш ўртоғингиз мени доғда қолдирди, — деди Тургенев табассум ила Толстойнинг рафиқаси томон ўгириларкан.
Зум ўтмай қалин ўтлар орасидан Толстойлар оиласининг иккинчи ўғли Илья онаси ёнига югуриб келди. У Толстой лойхўрак отганини маълум қилди. Тургенев гапга аралашди:
— Ким топди уни?
— Дора. Ит лойхўракни ахтариб топганида у ҳали тирик эди.
Ҳаяжонланганидан тип-тиниқ юзи ял-ял ёнаётган болакай яна онаси томон ўгириларкан, Дора лойхўракни қандай топганини энтикиб гапириб бера бошлади.
Тургеневнинг тасаввурида “Овчи ён дафтаридан” асари бобларидан бири каби ҳикоя тасвири жонланди.
Илья кетгач, яна аввалгидай сукунат чўкди. Зим-зиё ўрмон қаъридан ёш баргларнинг баҳорий ифори ва нам тупроқнинг ҳиди қуйилиб келарди. Аҳён-аҳёнда узоқдан аллақандай мудроқ қушнинг қичқириғи эшитилиб қоларди.
— Бу-чи?
— Зяблик*, — шу заҳоти жавоб берди Тургенев.
Зяблик бирдан сайрашдан тўхтади. Бир муддат ўрмоннинг кечки ғира-ширасида тиқ этган овоз эшитилмасдан турди. Осмон… ним шабада ҳам тинди, аста-секин осмон ўзининг кўкимтир пардасини жонсиз ўрмон устига тортди, ва бирдан бош узра аянчли қичқириқ ила зарғалдоқ учиб ўтди.
Унсиз ўрмон сукунатини бир соатдан сўнг яна ўқ овози бузди.
— Кўриниб турибди, Лев Николаевич лойхўрак овида ҳам мени чангида қолдириб кетяпти, — кўзлари билангина кулиб деди Тургенев елка қисаркан.
Югураётган болакайларнинг тапир-тупури, ҳар замонда Доранинг ҳуриши… Атрофга яна жимлик чўккан маҳалда осмоннинг ҳар ер-ҳар ерида юлдузлар порлай бошлади. Кўз илғар масофада ўрмон тунги сокинлик либосига ўранган, бирорта шохча ҳам қимир этмасди. Йигирма дақиқа, ўттиз дақиқа… вақт секин ўтар, шу билан бирга намтоб қоронғулик ичра оёқлар остига оқиш туман ўрлаб келарди. Лекин лойхўраклар пайдо бўлишидан дарак берадиган ҳеч қандай белги йўқ эди.
— Бугун уларга нима жин урдийкин? — бидирлади Толстойнинг рафиқаси, унинг сўзларида ачиниш оҳанги сезилиб турарди. — Онда-сонда шундай бўлади, лекин…
— Эшитяпсизми? Булбул сайраяпти.
Тургенев сўзлашув мавзуини атайин бошқа томонга буриб юборди.
Зулматдай ўрмон ичкарисидан чиндан ҳам булбулнинг жарангдор овози тараларди. Иккалалари ҳам бир муддат жим қолишди ва ҳар бири ўз фикри билан машғул бўлиб, булбулнинг хонишига қулоқ тутишди…
Ва бирдан, Тургеневнинг ўз таъбири билан айтганда, “ва бирдан – мени фақат овчиларгина тушунишади”, бирдан сал нарироқдаги ўтлар орасидан, шак-шубҳасиз, лойхўрак қичқирганча парр этиб учиб чиқди. Қаноти остидаги оқишларини кўз-кўз қиларкан, у зулмат қаърига сингиб кетиш илинжида осилиб турган шохлар оралаб уча бошлади. Тургенев шу заҳотиёқ милтиқни ростлади ва тепкини босиб юборди.
Тутун чиқиб, ўт чақнади ва ўрмоннинг осойишталигини ўқ овози бузди.
— Теккиза олдингизми? — унга яқинлашаркан, баланд овозда сўради Толстой.
— Теккиздим! Тошдай қулади…
Болалар ва ит Тургеневнинг атрофини қуршаб олишга улгуришганди.
— Ахтаринглар уни! — буюрди уларга Толстой.
Итнинг ортидан эргашаркан, болалар ўлжани қидира бошлашди. Бироқ қанчалик ахтаришмасин, ўқ теккан лойхўрак топилмади. Ҳар замонда тўхтаб, норози оҳангда ғингшиганини ҳисобга олмаса, Дора кучининг борича югуриб-еларди.
Ниҳоят, болаларга ёрдамлашиш учун Толстой ва Тургенев етиб келишди. Лекин лойхўрак қаерга тушганидан дарак берувчи на бирор нарса, на бир пат ҳам топилмади.
— Сиз уни ўлдиролмагансиз, шекилли, — мурожаат қилди Тургеневга Толстой йигирма дақиқалар ўтгач дарахтлар орасидаги қоронғуликдан.
— Қандай ўлдирмаган бўлишим мумкин? Ахир тошдай қулаганини кўрдим-ку.
Шундай дея Тургенев ён-атрофдаги ўтлар орасини қидира бошлади.
— Теккизишга-ку, теккизгандирсиз, аммо, ҳойнаҳой, фақат қанотидан яралагансиз. У йиқилгандир ҳам, лекин қочиб қолган бўлиши мумкин.
— Йўғ-э, қанотига теккизмадим, ахир. Ҳар ҳолда уни ўлдирганим аниқ.
Толстой шошиб қолди ва қуюқ қошларини чимирди:
— Унда ит қушни топган бўларди. Отиб туширилган ўлжани Дора ҳар доим олиб келади.
— Бироқ уни ўлдирганимни аниқ биламанми, бас, — аччиқланганнамо жавоб берди Тургенев, қўлида милтиқни ҳамон ушлаб тураркан. — Ўлдирдимми, ўлдирмадимми, бунинг фарқини ёш бола ҳам билади. Мен аниқ кўрдим.
Толстой Тургеневга истеҳзоли назар ташлади:
— Унда итга нима бўлганийкин?
— Итга нима бўлганини билмайман. Мен фақат кўрганимни айтяпман. Тошдай учиб тушди, — деди Тургенев кутилмаганда чинқироқ овоз билан, Толстойнинг кўзлари муғомбирона чақнаб турганини кўраркан. — Il est tombe comme pierre, je t’assure*.
— Унда Дора қушни топмаслиги мумкин эмасди.
Хайриятки, шу вақтда уларнинг ёнига кулимсираб яқинлашган Толстойнинг рафиқаси ҳеч нарса кўрмагандай кекса ёзувчиларнинг гапини бўлиб қўйди. У эртага эрталаб болаларни бу ерга қушни излаш учун яна бир марта жўнатишини, ҳозир эса ҳаммасига қўл силтаб, қўрғонга қайтиш лозимлигини айтди. Тургенев шу заҳотиёқ рози бўлақолди.
— Унда болалардан ўзим илтимос қиламан. Эртага албатта билиб оламиз.
— Ҳа, эртага аниғини биламиз, — аччиқ киноя билан гап қотди Толстой, ҳануз норози қиёфада Тургеневга тескари туриб олди ва илдам қадамлар билан ўрмондан чиқиб кетди…
Шу кеча Тургенев ўзининг ётоқхонасига ўн бирларда кетди. Ниҳоят ёлғиз қолгач, курсига оғир чўкди ва атрофга олазарак аланглади.
Тургеневга ажратилган хонадан Толстой одатда кабинет сифатида фойдаланарди. Катта китоб жавонлари, тахмондаги бюст, уч-тўртта портрет, деворда илиғлик буғу калласи – буларнинг бари шамчироқ ёруғида дидсиз кўринар, уларда қувноқликдан асар ҳам йўқ эди. Шундай бўлса-да, унинг ақалли шу кеча ёлғиз қолганининг ўзиёқ Тургеневни ғалати тарзда қувонтирарди.
…Ётоғига ўтишдан олдин меҳмон бутун кечани стол атрофида оила аъзолари билан суҳбат қуриб, чойхўрлик қилиб ўтказди. Тургенев мумкин қадар қизиқиб суҳбат қуриш ва кулишга уринди. Бироқ Толстой қовоғини очмади ва суҳбатга ҳам деярли қўшилмади. Бундан Тургенев ўзини ҳам нохуш сезди, ҳам хафа бўлди. Шу сабабли мезбоннинг сукут сақлашини сезмасликка атай ҳаракат қилди ва оила аъзоларига одатдагидан кўра кўпроқ илтифот кўрсатди.
Тургенев муваффақиятли ҳазил қилганида ҳар гал ёппасига кулги кўтариларди. У болаларга Гамбургдаги зоология боғида фил қандай қичқиришини моҳирлик билан ижро этаркан ва парижлик кўчабезори боланинг қилиқларини кўрсатиб бераркан, кулги янада авжига минди. Лекин стол атрофида қувноқ кулги авж олган сайин Тургеневнинг кўнглидаги ғашлик кучая борди ва у ўзини ўнғайсиз ҳис эта бошлади.
Суҳбат француз адабиётига кўчганида Тургенев ясама қувноқликка ортиқ дош бера олмади ва бирдан Толстой томон ўгирилди ва унга атайин енгил-елпи оҳангда гапира бошлади:
— Яқинда келажаги порлоқ янги ёзувчи пайдо бўлганидан хабарингиз борми?
— Йўқ, хабарим йўқ. Ким экан у?
— Де Мопассан. Ги де Мопассан. Ҳар ҳолда, у тенги йўқ, ўта сезгир ёзувчи саналади. Жомадонимда айнан унинг “La maison Tellier”* ҳикоялари тўплами бор. Вақт топсангиз, ўқиб чиқарсиз.
— Де Мопассан? — Толстой меҳмонга шубҳаланганнамо қараб қўйди. Лекин ҳикояларни ўқиши ёки ўқимаслиги ҳақида лом-мим демади.
Ёшлигида ёвуз, ўзидан катта болалардан қанчалик жабр-ситам кўргани Тургеневнинг ёдида… Унинг юрагини шу тобда худди шундай ранж-алам кемира бошлаганди.
— Янги ёзувчилар ҳақида гап бошлаган эканмиз, бизда ҳам битта антиқаси пайдо бўлди.
Унинг саросималанганини пайқаган хотини шу заҳотиёқ ғалати меҳмоннинг ташрифи ҳақида гапира кетди. Бир ойча бурун, кечга томон анчайин фақирона кийинган ёш йигит ташриф буюриб, Толстой билан албатта гаплашиши лозимлигини айтади ва уни ичкарига олишади. Толстойни кўриши билан айтган илк сўзлари шу бўлади: “Зудлик билан каминага бир рюмка ароқ ва селёдканинг думини келтиришингизни сўрайман”. Шу гаплари билангина у ҳаммани лол қолдирганди, лекин ўша ғалати ёш йигит маълум маънода довруғ қозониб улгурган ҳаваскор ёзувчи эканлиги янада ажабланарли эди.
— Бу Гаршин эди.
Тургенев бу номни эшитганида унда Толстойни суҳбатга чорлашга яна бир бор уриниш истаги туғилди: Толстойнинг бегоналарча муомаласи унинг ғашига кўпроқ тега бошлаганидан ташқари, энди қулай баҳона туғилган эди: бир вақтлар у биринчи бўлиб Толстойнинг эътиборини Гаршиннинг асарларига қаратган эди.
— Наҳотки Гаршин бўлса? Менимча, унинг ҳикоялари чакки эмас, шекилли. Ўшандан кейин унинг қайси асарларини ўқиганингизни билмадим-у, лекин…
— Чакки эмас, шекилли.
Ҳар ҳолда Толстойнинг жавобидан унинг мавзуга қизиқиш билдирмагани ва осонгина қутулмоқчи бўлгани сезилиб турарди…
Тургенев ўрнидан турди ва оппоқ оқарган бошини сарак-сарак қилганча кабинет бўйлаб у ёқдан бу ёққа юра бошлади. Унинг столда турган шам ёруғлигидан ҳосил бўлган сояси деворда аксланар ва у бир катталашар, бир кичраяр эди. У индамас, қўлини орқасига қилиб олган ва ғамгин кўзларини полнинг тахталаридан узмасди.
Тургеневнинг хаёлида йигирма йиллик хотиралар, яъни Толстой билан дўст бўлган пайтларидаги воқеалар яққол намоён бўла бошлади. Ўша вақтда зобит бўлган Толстой бир неча тунни айш-ишрат билан ўтказиб, тунаш учун ўзининг Петербургдаги квартирасига кўп бор келганлиги… Толстой Некрасовнинг меҳмонхонасида унга ғолибона назар ташлаб, Жорж Сандга маломат тошларини ёғдираётганда борлиқни унутиши… Айнан ўша вақтда “Икки гусар”ни ёзган Толстой билан Спасский ўрмонида сайр қилишаркан, унинг тўхтаб, ёзги булутларнинг гўзаллигидан баҳраманд бўлганлиги… Ва ниҳоят, Фетнинг уйида меҳмон бўлиб турган Толстой иккиси қўлларини мушт қилиб тугганича бир-бирига куракда турмайдиган ҳақорат сўзларини айтишлари… Мазкур хотираларнинг қай бирини олманг, доим қайсар Толстойнинг ўзгалардаги ҳеч қандай самимийликни тан олмайдиган инсон эканлиги, бошқаларнинг хатти-ҳаракатида сохталик мавжуд, деган фикрга мойиллиги кўзга яққол ташланарди. Ўзгаларнинг тутаётган иши ўзиникидан фарқ қилган ҳолатлардагина эмас, бошқа вақтларда ҳам аҳвол шу эди. Агар бўлак одам худди ўзи каби айш-ишратга берилганида эди, унинг иллатларини худди ўзини кечира олгани каби кечира олмасди асло. Бошқа бир киши ёз осмонидаги булутлардан худди ўзи каби баҳра ола билишига ҳам ишонмас эди ҳатто. Жорж Санддан ҳам нафратланишига сабаб унинг самимийлигига шубҳа билан қараши эди. Бир вақтлар Тургенев билан ажралиб кетишларига ҳам сабаб шу бўлган. Йўғ-э, ҳозир ҳам, худди аввалгидек, Тургеневнинг лойхўракни отиб ўлдирганлиги ёлғон, дея уқтирмоқда…
Тургенев чуқур тин олди ва тахмоннинг қаршисида тўхтади. Узоқроқдаги шам ёритиб турган тахмонда мармар бюст ғира-шира кўринарди. Бу Лев Толстойнинг катта акаси Николайнинг бюсти эди. Нимасини айтасиз, Тургенев учун ҳам азиз бўлган, инсонлар билан тез киришиб кетадиган Николай бу дунёни тарк этганига йигирма йилдан ошибди. Агар укаси ҳам ақалли Николай каби бошқаларнинг ҳис-туйғуларига қулоқ тута олганидами… Баҳор тунида соатлар қандай ўтаётганини сезмагандай, Тургенев тахмон олдида нимчароғон бюстга ғамгин тикилганча узоқ вақт тик қотди…
Эртаси куни Тургенев бу уйда емакхона бўлиб хизмат қилувчи залга анча эрта кириб борди. Зал деворларида аждодларнинг портретлари осиғлиқ бўлиб, улардан бири остида Толстой столда ўтирган кўйи хатларни кўздан кечирарди. Залда ундан бўлак ҳеч ким йўқ эди.
Кекса ёзувчилар саломлашишди.
Тургенев Толстойнинг юз ифодасига назар солар экан, унда хайрихоҳликдан дарак берувчи арзимас ишорани сезганида ҳам у билан ярашиб олишга тайёр эди. Бироқ Толстой асабий бир-икки сўз қотганча ўша-ўша сукут ила мактубларни кўздан кечира бошлади. Тургенев яқин орадаги стулни суриб, стол устидаги газетани олди ва ўзи ҳам хоҳлар-хоҳламас, индамай ўқишга тутинди. Бир муддат нимқоронғи залда қайнаб турган самоварнинг биқиллашидан бўлак бирорта ҳам товуш эшитилмади.
— Кечаси яхши ухладингизми? — деб мурожаат қилди Толстой Тургеневга мактубларни кўриб бўлгач, гўёки бир нарса ҳақида ўйлаб олгандай.
— Яхши.
Тургенев газетани қўлдан қўйди ва Толстой яна гап бошлашини кутди. Лекин мезбон, кумуш финжонга самовардан чой қуяркан, бошқа бир сўз ҳам айтмади.
Бу бир-икки бор такрорланди ва, худди кеча кечаси бўлганидек, Толстойнинг норози юзига термулиш Тургеневга тобора оғир бота бошлади. Айниқса ҳозир, эрталаб, бегоналар йўқлигида, у ўзини ўта дилгир ҳис қиларди. “Толстойнинг рафиқаси кела қолса ҳам майли эди”, бир неча маротаба хаёлидан ўтказди у, ич-ичидан ҳаяжонланаркан. Лекин нимагадир ҳанузгача ҳеч ким келмасди.
Беш дақиқа, ўн дақиқа… Бошқа чидай олмайдигандай, Тургенев газетани ташлади ва иккиланганча ўрнидан турди.
Шу пайт эшик ортидан баланд овозлар ва оёқ товушлари эшитилди. Зина бўйлаб бир-бирларини қувганча чиқиб келишаётганлиги билиниб турарди… Шу заҳотиёқ эшик ланг очилди ва хонага ғала-ғовур қилиб болалар ва қизлар югуриб киришди:
— Дада! Топилди!
Бошқалардан олдинда турган Илья қўлида ушлаб турган нарсасини тантанавор силкитиб қўйди.
— Мен биринчи бўлиб кўрдим! — дея қичқирди онасига ўхшаб кетадиган Татьяна акасига бўш келгиси келмай.
— Афтидан, қулаётганда илинган. Қайиннинг шохига осилиб қолган, — ниҳоят изоҳ берди уларнинг энг каттаси бўлмиш Сергей.
Толстой ҳайрат тўла кўзлари билан болаларни кўздан кечирарди. Лекин кечаги лойхўрак охир-оқибат топилганини англагач, унинг соқол қоплаган юзида бирдан яққол табассум пайдо бўлди.
— Шунақа де? Дарахтнинг шохига илиниб қолган экан-да? Шунинг учун ҳам ит уни топа олмаган.
Ўрнидан туриб, у болалар қуршовида турган Тургеневнинг ёнига келди ва унга ўзининг кучли қўлини узатди:
— Иван Сергеевич! Энди мен ҳам тинчланишим мумкин. Ёлғон гапирадиган одамлар тоифасидан эмасман. Агар бу қуш ерга тушганида, Дора уни албатта топган бўларди.
Тургенев уялганча Толстойнинг қўлини сиқди. Ким топилди – лойхўракми ёки “Анна Каренина”нинг муаллифими? “Оталар ва болалар” муаллифининг кўнгли шу қадар кўтарилдики, бу саволга жавоб топа олмади.
— Мен ҳам ёлғон гапирмайман. Қаранг — ҳар ҳолда уни ўлдирган эканман-ку. Ўқ овози янграганда у шу заҳотиёқ ўқдай қулаб тушди, ахир.
Қария ёзувчилар атрофларига қараб қўйишди ва келишиб олгандай хахолаб юборишди.
ИЗОҲЛАР
* Малиновка – чумчуқсимонларга мансуб сайроқи қуш.
* Зяблик – сайроқи қуш.
* Il est tombe comme pierre, je t’assure – Сени ишонтириб айтаманки, тошдай учиб тушди (франц.).
* “La maison Tellier” – “Телье муассасаси” (франц.).
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2006 йил, 12-сон
ЛОЙХЎРАК ОВИ
Рус тилидан Ойгул Асилбек қизи таржимаси
Бу 1880 йилнинг май ойида, оқшом чоғи юз берганди.
Охирги марта бундан икки йил бурун Ясная Полянада меҳмон бўлиб кетган Иван Тургенев ҳозир уй соҳиби граф Толстой билан бирга Варонка ортидаги ўрмонга лойхўрак ови учун отланди. Бу икки ёзувчига Толстойнинг хотини ҳамда болалари ҳамроҳ бўлишди. Варонкагача йўл буғдойзор оралаб ўтганди. Оқшомолди кўтарилган енгил шамол буғдойзор узра ўйнаб, димоққа ер исини келтирарди.
Толстой милтиғини елкасига осганча олдинда борар, вақти-вақти билан ортига ўгирилиб, Софья Андреевна билан бирга келаётган Тургеневга сўз қотарди. “Ота ва болалар” асарининг муаллифи улуғ ёзувчига ҳайратга тўла кўзлари ила боқар, унинг саволларига севиниб, мулойимлик билан жавоб қайтарар, ҳирқироқ овозда кулар, бу кулги унинг елкаларини силкитиб-силкитиб қўярди. Толстойнинг бироз тундлиги билан солиштирганда унинг сўзлаши илтифотли ҳамда ўта назокатли эди.
Йўл ям-яшил тепаликка етганда уларнинг ёнига (кўринишидан ака-ука бўлса керак) икки бола чопиб келди. Толстойни кўриб, иккиси ҳам тўхтади-да, таъзим қилди. Сўнгра шу заҳоти яланг товонларини ялтиратганча тепалик томон югуриб кетишди. Толстойнинг болаларидан бири уларнинг ортидан нимадир деб қичқирди, бироқ улар ҳеч нима эшитмагандай чопа кетишди ва дарахтлар орасида кўздан ғойиб бўлишди.
– Қишлоқ болалари жуда ажойиб! – деди Толстой ботаётган қуёш томон юзини бураркан. – Баъзан бу чурвақаларни эшитиб, биз ҳали ҳам англаб етмаган содда халқ тилини ўрганаман.
Тургенев Толстойга қаради, энди унинг нигоҳи аввалгидек ҳайратга тўла эмасди. Авваллари Толстойнинг ҳар бир сўзи уни ёш боладек қувонтирарди. Бугун эса у Толстойга истеҳзо билан қаради.
– Яқинда бу болаларга дарс бераётганимда, – давом этди Толстой. – Улардан бири дарсхонадан чиқиб кетмоқчи бўлиб ўрнидан турди. “Қаерга?” дея сўрадим мен. У эса “Бўрни тишлаб кўрмоқчиман”, деди. У бўрни “олиб кўрмоқчиман”, “бўлиб кўрмоқчиман” демади, айнан тишлаб кўрмоқчиман, деди. Улар чиндан ҳам бўрни тишлаб кўришади. Биз катталар буни қаёқдан ҳам билардик? Дарҳақиқат, фақат рус болаларигина шундай дея олади. Ҳа, шундай сўзларни эшитганимда мен ўзимнинг Россияда яшаётганимни ич-ичимдан ҳис этаман.
Тургенев худди буғдойзорларни биринчи марта кўриб тургандек атрофга аланглади.
– Ҳа, Францияда ҳатто болалар ҳам папирос чекишдан тортинишмайди.
– Айтгандек, шу кунларда сиз чекишни бутунлай ташлаган кўринасиз? – меҳмонни ноқулай аҳволдан қутқариш учун атай сўзга аралашди Толстая хоним.
– Ҳа, мен чекишни бутунлай ташладим: Парижда хонимлар сиздан тамаки иси келяпти деб, ўпгани рухсат этишмади.
Бу сафар Толстой истеҳзоли кулди. Бу вақтда улар жарликдан ўтиб, ов учун мўлжалланган жойга етиб келишганди. Бу ер ўрмон ёқасидаги дарёга туташ ботқоқлик эди. Толстой Тургеневга қулай жойни қолдириб, ўзи юз қадамча нарига кетди. Толстая хоним Тургеневнинг ёнида қолди, болалар эса ҳар тарафга чопиб кетишди.
Осмон ҳамон шафақ рангида, дарахтларнинг кўкка бўй чўзган учлари хира тортган, шохлардаги муаттар япроқлар ғужум бўлиб қолганди. Тургенев қўлида милтиғи билан турар, унинг ўткир нигоҳлари гўё дарахт япроқларини тешгудек бўлиб тикилар, дам-бадам қоронғи ўрмон ичкарисидан енгил эсган шамолнинг шитирлаши эшитиларди.
– Тоғ чумчуқлари сайраяпти, шекилли, – деди Толстая хоним гўё ўзи билан ўзи сўзлашгандек бошини бир томонга эгиб.
Сукунат ичида ярим соат ўтди. Осмон мусаффо, у ер-бу ерда қайинларнинг танаси оқариб кўринарди. Энди тоғ чумчуқларининг ўрнига аҳён-аҳёнда мусичаларнинг сайраши қулоққа чалинарди. Оқшом қоронғилиги ўрмон узра ёйилиб борарди.
Бирдан ўрмон тарафдан ўқ овози янгради. Болалар худди шуни кутиб тургандек итларининг ортидан югуриб, ўлжани излай кетишди.
– Эрингиз мендан ўзиб кетди, – деди Тургенев кулиб Толстая хонимга қараркан.
Толстойнинг иккинчи ўғли Илья қалин ўтлар орасидан ўтиб, онаси томон шошиб келаркан, Толстойнинг лойхўрак отганлигини айтди. Тургенев сўзга аралашди:
– Уни ким топди?
– Дора! Итнинг лақаби шундай. Дора топганда лойхўрак ҳали тирик эди!
Сўнгра бола онаси томонга ўгирилиб, соғлом, қип-қизил юзида ҳаяжон акс этганча Дора лойхўракни қандай қилиб топганлигини батафсил ҳикоя қила кетди.
Тургеневнинг хаёлида “Овчининг кундалиги” ёки шунга ўхшаш сарлавҳа қўйилган бирор-бир ҳикоя ёзиш фикри милт этди. Илья кетгач, атрофга яна аввалгидек сукунат чўкди.
Қоронғи ўрмон қаъридан яшил баргларнинг баҳорий ифори ва ернинг зах иси келарди. Аҳён-аҳён олисларда қандайдир қушнинг саси қулоққа чалинарди.
– Бу нима?
– Қизилтўш, – дарҳол жавоб берди Тургенев.
Бирдан қуш овози тинди. Тун қоронғисида тиқ этган товуш эшитилмасди. Ҳатто ҳаводаги енгил шамол ҳам тик қотган, осмон жонсиз ўрмонни секин-аста ўз қоронғилигига ўраб борарди. Бирдан ғамгин сайраганча юқоридан зарғалдоқ учиб ўтди. Қарийб бир соат чўзилган сукунатни отилган ўқ овози бузди.
– Кўриниб турибдики, Лев Николаевич лойхўрак овида ҳам мени доғда қолдиряпти, – деди Тургенев елкаларини қисиб, мийиғида кулганча.
Болаларнинг қадам товуши, Доранинг акиллаши – буларнинг бари тинган вақтда осмоннинг у ер-бу ерида юлдузлар хира нур соча бошлаган эди. Ўрмоннинг кўз илғагудек кенгликлари қоронғи сукунатга чўмган, бирорта шох-шабба қимир этмас, йигирма дақиқа, ярим соат… вақт чўзилгандан чўзилар, намчил ҳавода аллақаёқлардан тушиб келган оқиш туман оёқ остида ўралашарди. Бироқ лойхўракдан дарак йўқ эди.
– Бугун нима бўлган ўзи? – дея шивирлади Толстая хоним. Унинг овозида ҳамдардлик зоҳир эди. – Бундай ҳол камдан-кам бўларди.
– Эшитинг-а, булбул сайраяпти! – Тургенев суҳбат мавзусини атай бошқа томонга бурди.
Қоронғи ўрмон қаъридан чиндан ҳам булбулнинг сайроқи куйи эшитиларди. Уларнинг иккиси ҳам бир нафас жим қолиб, ўз хаёлларига берилганча булбул куйини эшитишди. Бирдан… (Тургеневнинг ўз ибораси билан айтганда: “Бирдан ва фақат овчилар тушунар мени”) бирдан ўтлар орасидан чуғурлаганча лойхўрак учиб чиқди. У қанотларини кенг ёйганча шохлар орасидан учиб ўтди-ю, тун қоронғилигига яширинди. Шу онда Тургенев милтиғини қўлга олиб, тепкини босди. Тутун иси тарқаб, олов сачради ва бутун ўрмонга ўқ овози янгради.
– Нишонга тегдими? – баланд овозда сўради Толстой унга яқинлашаркан.
– Ҳа, тегди! Шундай учиб тушди ўзи ҳам!
Болалар итни етаклаганча Тургеневнинг атрофида ўралашарди.
– Бора қолинглар, ўлжани изланглар, – буюрди Толстой уларга.
Болалар итни олдиларига солиб, ҳамма ёқни излай кетишди. Аммо қанча уринишмасин, уриб туширилган лойхўрак топилмади. Дора жон-жаҳди билан ер искар, фақат аҳён-аҳёнда тўхтаб, норози ғингширди. Ниҳоят, Тургенев билан Толстой ҳам ёрдамга келишди. Бироқ атрофда лойхўракнинг пати ҳам кўринмасди.
– Балки сиз уни отолмагандирсиз? – сўради йигирма дақиқаларча излагач, ҳафсаласи пир бўлиб Толстой.
– Ахир, кўз ўнгимда ерга қулади-ку! – Тургенев шундай деб, майсалар устини синчиклаб кўздан кечирди.
– Балки, ўқ унинг қанотига теккандир. Ерга йиқилгану қочиб қолгандир.
– Йўқ, ўқ унинг қанотига тегмади. Мен унга аниқ теккиздим!
Толстой қалин қошларини чимираркан, саросима ичра деди:
– У ҳолда ит уни топган бўларди, чунки Дора отилган ўлжани аниқ топади.
– Ўлдирганимдан кейин ўлдирдим дейман-да! – деди асабийлашган Тургенев милтиғини маҳкам ушлаб. – Ахир, ўлганми-ўлмаганми, бунинг фарқини ёш бола ҳам билади. Мен аниқ кўрдим!
Толстой Тургеневга истеҳзо билан қараб “У ҳолда, ит-чи?” деб сўради.
– Унисини билмадим. Мен фақат кўрганимни айтяпман. Ахир ерга қулади!
Тургенев Толстойнинг кўзларидаги истеҳзони кўрди-ю, бирдан даҳшатли овозда қичқирди:
– Ахир, айтяпман-ку, ерга қулади!
Шу вақт икки қария ёзувчининг баҳсига гўё ҳеч гап бўлмагандек Толстая хоним аралашди:
– У ҳолда Дора ўлжани тополмабди.
Софья Андреевна овчилар томон жилмайиб яқинлашаркан, эртага тонгдаёқ болаларни ўлжани яна бир бор излаб кўришга юбораман, баҳсни ҳозироқ тўхтатиб, ҳаммамиз уйга қайтайлик, деди. Тургенев шу заҳоти рози бўлди.
– Ҳа, эртагаёқ болалардан сўраб, ҳаммасини билиб оламиз.
– Ҳа, эртага билиб олармиз, – деди Толстой заҳарханда қилиб.
У норози қиёфада Тургеневга орқасини ўгирганча, тез-тез одим ташлаб юриб кетди…
* * *
Бу кеч Тургенев ўз ётоғига чамаси соат ўн бирларда кирди. Ниҳоят, ёлғиз қоларкан, курсига чўкиб, атрофга ўйчан назар солди. Тургенев учун Толстойнинг иш кабинети ўрнидаги хона ажратилганди. Хонадаги улкан китоб жавонлари, бюст, портретлар, деворга осилган кийик шохи – буларнинг барчаси шам ёруғида тунд, зерикарли, шавқу завқдан холи кўринари. Аммо Тургеневни бу оқшом ёлғиз қолганлиги хафа қилмади.
У оқшомни уй соҳибининг оила аъзолари билан дастурхон атрофида ўтказди. Тургенев хушчақчақлик билан ҳазил қилар, кулар, бироқ Толстой қовоғини солганча жим ўтирар, деярли суҳбатга аралашмасди. Тургеневга бу оғир ботар, шунинг учун у оила аъзоларига хушмуомалалик билан илтифот этаркан, уй соҳибининг тунд қиёфасига атай парво қилмасди. Ҳар гал Тургенев бирор ҳазил гап ташлаганда дастурхон атрофида кулги кўтарилар, айниқса, болаларга Гамбург ҳайвонот боғидаги филнинг ўкиришини қойилмақом қилиб ўхшатиб берганда ёки Париждаги кўча болаларига тақлид қилганда кулги баралла янграрди. Лекин дастурхон атрофида хурсандчилик бўлгани сари Тургеневнинг кўнгли хижил тортиб борарди.
Суҳбат мавзуси француз адабиётига бурилганда Тургенев ортиқ тоқат қила олмай Толстой томон ўгирилди ва ундан бепарво оҳангда сўради:
– Эшитган бўлсангиз керак, Францияда қандайдир ёш бир ёзувчи ҳақида гапиришяпти?
– Йўқ, хабарим йўқ. Ким экан у?
– Де Мопассан. Ги Де Мопассан. Ниҳоятда зеҳни ўткир ёзувчи. Айтгандай, мен ўзим билан унинг “La maison Tellier” ҳикоялар тўпламини олиб келганман. Агар вақтингиз бўлса, ўқиб кўринг.
– Де Мопассан?
Толстой меҳмонига шубҳа аралаш қаради. Бироқ таклиф этилган китобни ўқиб чиқадими, йўқми, бу ҳақда оғиз очмади. Тургенев болалигида катта ёшли болалар унга озор берганини эслади. Ҳозир ҳам худди ўшандай оғриқ унинг томоғига тиқилганди.
– Ҳа, янги ёзувчи денг… Бизда ҳам шунақаси пайдо бўлган, – деди Толстая хоним меҳмонни ноқулай аҳволдан чиқариш учун ва ўша ёзувчининг ўзлариникида меҳмон бўлганини айта кетди:
– Бир ой бурун оқшом пайти уйимизга одмигина кийинган бир киши кириб келиб, дарҳол Лев Николаевични кўришим керак, деди. Уни Толстой ҳузурига олиб киришганларида у Лев Николаевичга қараб нима деди денг! “Келтирингиз менга дарҳол шўр балиқ ва бир қадаҳ арақ, токи бўлсин кайфимиз тарақ!” Бу қофияли гапи билан у ҳамманинг оғзини очириб қўйди. Ҳаммадан ҳам қизиғи, билсак, у анча-мунча машҳур ёш ёзувчилардан экан.
– Ҳа, бу Гаршин эди.
Бу номни эшитган Тургенев Толстойни яна суҳбатга тортишга уринди, чунки Толстойнинг индамай ўтириши уни хуноб қилганди. Энди эса унга яхши баҳона топилган, сабаби қачонлардир унинг ўзи Гаршиннинг асарларини Толстойга тавсия этганди.
– Наҳотки, Гаршин бўлса? Менимча, унинг ҳикоялари ёмон эмас. Билмадим, ўқиб кўрган бўлсангиз керак. Бироқ…
– Менимча ҳам ёмон эмас.
Ҳа, Толстой шунчаки бепарво, қуруққина қилиб жавоб берганди.
…Тургенев ўрнидан турди. Хона бўйлаб у ёқдан-бу ёққа юраркан, оппоқ сочларини силкитиб бошини чайқади. Шам ёруғида унинг девордаги сояси гоҳ узаяр, гоҳ қисқарар, у қўлларини орқага қилганча хона бўйлаб юраркан, кўзларини полнинг яланғоч тахтасидан узмасди.
Тургеневнинг кўз олдидан Толстой билан дўстлашган вақтлардаги, қарийб йигирма йил олдинги ёрқин хотиралар сузиб ўтди. Унинг кўз ўнгида, ўша вақтлар офицер бўлиб, бир неча кун кайфдан боши оғриб, Петербургдаги уйига уни тез-тез йўқлаб бориб турган, қачонлардир Некрасовнинг меҳмонхонасида юзингда кўзинг борми демай, Жорж Сандни танқид қилган, бир вақтлар “Икки гусар”ни ёзиб тугатгач, у билан бирга ўрмонда сайр қиларкан, бир зум тўхтаб, ёзги булутларнинг гўзаллигига мафтун бўлган, ва ниҳоят, Фетнинг уйида мушт ўқталганча бир-бирларига энг ҳақоратли сўзларни ёғдирган ўша Толстой гавдаланди. У бу хотираларнинг қай бирини эсламасин, қайсар, ўжар Толстойни, бошқалардаги самимиятни тан олмайдиган, бошқаларнинг самимиятига ҳамиша шубҳа билан қаровчи инсон эканлигини кўрарди. У наинки бошқаларнинг худди ўзи каби қилган аъмолига, балки кайфу сафосига ҳам шубҳа билан қарар, у бошқаларни ўзини кечиргандек кечира олмас, чунки бошқалар ҳам худди унинг сингари ёзги булутларнинг чиройини ҳис этишига ишонмасди. У Жорж Санднинг худди ўзидек самимийлигига ишонмаганлиги учун уни ёмон кўрарди. Ҳа, Тургенев борасида ҳам худди шундай. Ҳа, у Тургеневнинг ўша лойхўракни отганлигига ишонмаяпти.
Тургенев чуқур хўрсинди ва токча ёнига келиб тўхтади. Токчадаги бюстни хонадаги шамнинг олис ёғдуси хира ёритиб турарди. Бу Лев Толстойнинг катта акаси Николайнинг бюсти эди. Ҳа, унга ҳам қадрдон бўлиб қолган Николайнинг оламдан ўтганига йигирма йилдан ошибди. Қани эди, Толстой жилла қурса, акасидек инсон қалбини тушуна олганда эди!
Тургенев кўзларини хира ёритилган бюстга тикканча, баҳор оқшомининг ўткинчи лаҳзаларига ҳам парво қилмай, токча олдида узоқ туриб қолди…
* * *
Эртаси куни Тургенев тонгданоқ емакхона вазифасини ўтовчи каттакон залга кириб келди. Зал деворларига сулола аждодларининг суратлари осилган бўлиб, ана шу суратлардан бирининг остида Толстой келган хатларни кўздан кечириб ўтирарди. Емакхонада ундан бўлак бирор киши йўқ эди. Кекса ёзувчилар саломлашишди. Тургенев Толстойнинг юзида хайрихоҳлик аломатларини излар, ҳозир ҳам у билан ярашишга тайёр эди! Бироқ Толстой бетоқатлик билан бир-икки оғиз сўз айтганча миқ этмай хатларни кўздан кечираверди. Тургенев ҳам стулни яқин суриб, истар-истамас газета ўқишга киришди. Бир неча вақт нимқоронғи залда самоварнинг виқирлаб қайнашидан бўлак овоз эшитилмади.
– Тунни яхши ўтказдингизми? – деди Толстой хатларни бир четга суриб Тургеневга юзланаркан ниманидир эслашга урингандай.
– Яхши.
Тургенев Толстойнинг яна бирор гап айтишини кутиб, газетадан бошини кўтарди. Бироқ уй соҳиби ўзига самовардан кумуш финжонга чой қуяркан, бир оғиз ҳам сўз демади. Тургенев худди кеча оқшомдагидек Толстойнинг норози қиёфасига қарашга оғрина бошлади. Унинг юраги тобора хижил бўлиб тоқатсизланаркан, қани энди, ҳеч бўлмаса, Толстойнинг хотини кела қолса, деб ўйлар, лекин негадир ҳамма ёқ жимжит эди. Орадан беш, ўн дақиқа ўтди. Тургенев ортиқ тоқат қилолмай, газетани нари суриб ўрнидан турди. Бир вақт эшик ортидан оёқ товушлари, болаларнинг шовқин-сурони эшитилди. Шу ондаёқ эшик ланг очилиб, ғала-ғовур кўтарганча болалар кириб келишди.
– Дада, топилди!
Ҳаммадан олдинда турган Илья ниманидир қўлида баланд кўтарганча силкитарди.
– Уни биринчи бўлиб мен кўрдим! – деди онасига ўхшаб кетадиган Татьяна акасига гал бермай.
– У қулаётиб қайин шохига илиниб қолган бўлса керак, – деди ниҳоят Толстойнинг тўнғич ўғли Сергей.
Толстой ҳайрат билан болаларига қараб қолди. Ниҳоят, кечаги лойхўракнинг топилганини кўриб, унинг серсоқол юзи яшнаб кетди.
– Ҳа, дарахт шохига илиниб қолган. Шунинг учун ит уни тополмаган…
У ўрнидан туриб, болалар орасида турган Тургеневнинг ёнига келди ва унга бақувват қўлларини узатди.
– Иван Сергеевич, мен ҳам энди хотиржам тортдим. Менинг ёлғон гапирадиган одатим йўқ. Агар бу қуш ерга қулаганда эди, Дора уни албатта топган бўларди.
Тургенев қизарганча Толстойнинг қўлини сиқди. Ким топилди? Лойхўракми ёки “Анна Каренина”нинг муаллифими? Иван Сергеевичнинг қалби шу қадар қувончга тўлдики, у бу саволга жавоб топа олмади.
– Мен ҳам бир сўзли одамман. Қаранг, ахир мен уни отмадимми? Ахир, у ўқ янграган пайтдаёқ қулаганди.
Икки кекса ёзувчи бир-бирига қараб қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборишди.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 1-сон
Sahifa Akutagava Ryunoske tavalludining 125 yilligiga bag‘ishlanadi
Taniqli yapon yozuvchisi Akutagava Ryunoskening 1880 yil bahorida ikki atoqli rus adibi: Yasnaya Polyanaga qayta tashrif buyurgan va shu yerda mehmon bo‘lib turgan Ivan Turgenev hamda qo‘rg‘onning xo‘jayini graf Tolstoyning loyxo‘rak ovida ro‘y bergan voqea, ikki keksa yozuvchining o‘zaro munosabatiga bag‘ishlangan hikoyasini o‘zbek tilidagi ikki tarjimasini bir sahifada taqdim etmoqdamiz. Ularni solishtirish va bundan xulosa chiqarish sizdan…
AKUTAGAVA RYUNOSKE HIKOYASINING
IKKI TARJIMASI
Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o‘z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g‘arb va yapon adabiyeti an’analarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo‘lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg‘izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so‘nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o‘rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.
LOYXO‘RAK
Ruschadan Abduvohid Umr tarjimasi
Bu voqea 1880 yil may oyida, kechga tomon sodir bo‘ldi. Ikki yil o‘tgach, Yasnaya Polyanaga qayta tashrif buyurgan va shu yerda mehmon bo‘lib turgan Ivan Turgenev hamda qo‘rg‘onning xo‘jayini graf Tolstoy Voronka daryosi ortidagi o‘rmonga loyxo‘rak ovlash uchun jo‘nashdi.
Bu ikki keksa yozuvchi bilan birga ovga Tolstoyning yoshgina xotini va bolalari hamda iti sherik bo‘lishdi.
Voronkagacha bo‘lgan yo‘l javdar dalalari orqali o‘tardi. Kunbotarda esaboshlagan mayin shabada boshoqlar uzra ohista suzarkan, yerning hidini ergashtirib kelardi. Miltiqni yelkasiga osib olgan Tolstoy oldinda borar, har zamonda orqaga o‘girilib, xotini bilan yonma-yon kelayotgan Turgenevga gap qotardi. “Otalar va bolalar”ning muallifi har gal ko‘zlarini ajablangansimon ko‘tarib, yumshoq ovozda xush kayfiyat ila javob berar va ayni paytda vaqti-vaqti bilan xirillagan ovozda kular, kulganda esa yelkalari titrab-titrab qo‘yardi. Tolstoyning dag‘alligi bilan solishtirganda uning so‘zlashuv yo‘sini latofati bilan ajralib turar va ayni vaqtda u zaifalarga xos nazokat ila so‘ylardi. Yo‘l adir bo‘ylab yuqorilaganda ularning yoniga, aka-ukalar bo‘lsa kerak, ikkita qishloqlik bolakay yugurib kelishdi. Tolstoyga ko‘zlari tushishi bilan ular taqqa to‘xtashdi va ta’zim qilishdi. Keyin esa yalang oyoqlarini pildiratib, yana zing‘illagancha toqqa qarab yugurib ketishdi. Orqadan Tolstoyning farzandlaridan biri ularga qarata nimadir deb qattiq qichqirdi. Lekin bolakaylar eshitmaganday chopishda davom etishdi va javdar orasida ko‘zdan g‘oyib bo‘lishdi.
— Qishloq bolalari g‘aroyib! — dedi Tolstoy Turgenevga, yuzini botib borayotgan quyosh tomon qaratarkan. — Bu bolakaylarning gap-so‘zlariga quloq tutib, goho nutqning oddiy, bevosita qo‘llanish uslublarini o‘rganamanki, biz kattalar ularni hatto xayolimizga ham keltirmaymiz.
Turgenev o‘girilib qaradi. U endi avvalgi Turgenev emasdi. Avvallari Tols-toyning so‘zlari uni xuddi bolalarday hayajonga solar va u hazil-mutoyiba qilardi…
— Yaqinda, bu bolakaylarga saboq berganimda, — davom etdi Tolstoy, — ulardan biri birdan sinfdan chiqqisi kelib qoldi. Men undan so‘radim: “Qayoqqa?” U esa: “Bo‘r tishlab kelaman” dedi. “Bo‘r olib kelaman” ham, “bo‘r sindirib kelaman” ham demadi, aynan “tishlab kelaman” dedi. Bunday so‘zni bo‘rni haqiqatan ham tishi bilan tishlab sindiradigan rus bolalarigina ishlatishi mumkin. Biz kattalar bunday deya olmaymiz.
— Rost, bu faqat rus bolalarininggina qo‘lidan keladi. Shunday gaplarni eshitganimda Rusiyaga qaytib kelganimni yanada teranroq his qilaman. — Turgenev javdar dalalarini xuddi ilk bora ko‘rib turgandek atrofga alangladi. – Haq gap. Farangistonda hatto bolalar ham papiros chekishdan uyalishmaydi.
— Ha, aytganday, axir siz ham so‘nggi vaqtlarda chekishni umuman tashladingiz, shekilli? — Tolstoyning rafiqasi mehmonni erining kesatiq gaplaridan mohirlik bilan qutqarib qoldi.
— Shunday, chekishni umuman tashladim: Parijda ikki sohibjamolni tanirdim, ular mendan tamaki hidi anqib turishini va shu bois ul go‘zallardan bo‘sa olishimga yo‘l qo‘ya olmasliklarini aytishardi.
Bu gal Tolstoy irshayib qo‘ydi.
Shu orada ular Voronka daryosidan o‘tishdi va loyxo‘raklar ko‘p uchraydigan joyga kelib qolishdi. Bu daryodan uncha uzoq bo‘lmagan, o‘rmon siyraklashgan yerdagi serbotqoq yalanglik edi.
Tolstoy Turgenevga eng yaxshi joyni taklif etdi, o‘zi esa, chamasi, bir yuz ellik qadam narida, yalanglik burchagida to‘xtadi. Mezbonning rafiqasi Turgenev yonidan joy oldi, bolalar esa har tomonga tarqab ketishdi.
Osmon hali shafaqlanardi. Osmonni to‘sib olgan daraxtlarning shoxlari g‘ira-shira ko‘rinar, bu, albatta, endi ko‘karib chiqqan xushbo‘y barglarning chuvalashishi tufayli edi. Turgenev qo‘lida miltiq bilan turar va barglarga havas ila boqardi. Nim qorong‘i o‘rmon qa’ridan ahyon-ahyonda sezilar-sezilmas shabadaning yengil shitiri kelib turardi.
— Malinovka* va sa’valar sayrayapti, — o‘zicha gapiringanday dedi Tolstoyning rafiqasi, boshini yon tarafga egarkan.
Imillab, sukut ichra yarim soat o‘tdi.
Bu orada osmon suv yanglig‘ ko‘rinish oldi. Faqat u yer-bu yerdagina qayinlarning tanasi oqarib ko‘rinardi. Malinovka va sa’valarning nolishi o‘rniga endi boshqa bir qushning qichqirig‘i elas-elas eshitilardi… Turgenev yana barglarga tikilgancha qotdi. Lekin o‘rmon ichkarisida hamma narsani kechki zulmat qoplagan edi.
Birdan o‘rmon bo‘ylab o‘q ovozi yangradi. U aks-sado berib ulgurmagan ham ediki, nariroqda kutib turgan bolalar it bilan oldinma-ketin o‘ljani axtarish uchun otilishdi.
— Turmush o‘rtog‘ingiz meni dog‘da qoldirdi, — dedi Turgenev tabassum ila Tolstoyning rafiqasi tomon o‘girilarkan.
Zum o‘tmay qalin o‘tlar orasidan Tolstoylar oilasining ikkinchi o‘g‘li Ilya onasi yoniga yugurib keldi. U Tolstoy loyxo‘rak otganini ma’lum qildi. Turgenev gapga aralashdi:
— Kim topdi uni?
— Dora. It loyxo‘rakni axtarib topganida u hali tirik edi.
Hayajonlanganidan tip-tiniq yuzi yal-yal yonayotgan bolakay yana onasi tomon o‘girilarkan, Dora loyxo‘rakni qanday topganini entikib gapirib bera boshladi.
Turgenevning tasavvurida “Ovchi yon daftaridan” asari boblaridan biri kabi hikoya tasviri jonlandi.
Ilya ketgach, yana avvalgiday sukunat cho‘kdi. Zim-ziyo o‘rmon qa’ridan yosh barglarning bahoriy ifori va nam tuproqning hidi quyilib kelardi. Ahyon-ahyonda uzoqdan allaqanday mudroq qushning qichqirig‘i eshitilib qolardi.
— Bu-chi?
— Zyablik*, — shu zahoti javob berdi Turgenev.
Zyablik birdan sayrashdan to‘xtadi. Bir muddat o‘rmonning kechki g‘ira-shirasida tiq etgan ovoz eshitilmasdan turdi. Osmon… nim shabada ham tindi, asta-sekin osmon o‘zining ko‘kimtir pardasini jonsiz o‘rmon ustiga tortdi, va birdan bosh uzra ayanchli qichqiriq ila zarg‘aldoq uchib o‘tdi.
Unsiz o‘rmon sukunatini bir soatdan so‘ng yana o‘q ovozi buzdi.
— Ko‘rinib turibdi, Lev Nikolayevich loyxo‘rak ovida ham meni changida qoldirib ketyapti, — ko‘zlari bilangina kulib dedi Turgenev yelka qisarkan.
Yugurayotgan bolakaylarning tapir-tupuri, har zamonda Doraning hurishi… Atrofga yana jimlik cho‘kkan mahalda osmonning har yer-har yerida yulduzlar porlay boshladi. Ko‘z ilg‘ar masofada o‘rmon tungi sokinlik libosiga o‘rangan, birorta shoxcha ham qimir etmasdi. Yigirma daqiqa, o‘ttiz daqiqa… vaqt sekin o‘tar, shu bilan birga namtob qorong‘ulik ichra oyoqlar ostiga oqish tuman o‘rlab kelardi. Lekin loyxo‘raklar paydo bo‘lishidan darak beradigan hech qanday belgi yo‘q edi.
— Bugun ularga nima jin urdiykin? — bidirladi Tolstoyning rafiqasi, uning so‘zlarida achinish ohangi sezilib turardi. — Onda-sonda shunday bo‘ladi, lekin…
— Eshityapsizmi? Bulbul sayrayapti.
Turgenev so‘zlashuv mavzuini atayin boshqa tomonga burib yubordi.
Zulmatday o‘rmon ichkarisidan chindan ham bulbulning jarangdor ovozi taralardi. Ikkalalari ham bir muddat jim qolishdi va har biri o‘z fikri bilan mashg‘ul bo‘lib, bulbulning xonishiga quloq tutishdi…
Va birdan, Turgenevning o‘z ta’biri bilan aytganda, “va birdan – meni faqat ovchilargina tushunishadi”, birdan sal nariroqdagi o‘tlar orasidan, shak-shubhasiz, loyxo‘rak qichqirgancha parr etib uchib chiqdi. Qanoti ostidagi oqishlarini ko‘z-ko‘z qilarkan, u zulmat qa’riga singib ketish ilinjida osilib turgan shoxlar oralab ucha boshladi. Turgenev shu zahotiyoq miltiqni rostladi va tepkini bosib yubordi.
Tutun chiqib, o‘t chaqnadi va o‘rmonning osoyishtaligini o‘q ovozi buzdi.
— Tekkiza oldingizmi? — unga yaqinlasharkan, baland ovozda so‘radi Tolstoy.
— Tekkizdim! Toshday quladi…
Bolalar va it Turgenevning atrofini qurshab olishga ulgurishgandi.
— Axtaringlar uni! — buyurdi ularga Tolstoy.
Itning ortidan ergasharkan, bolalar o‘ljani qidira boshlashdi. Biroq qanchalik axtarishmasin, o‘q tekkan loyxo‘rak topilmadi. Har zamonda to‘xtab, norozi ohangda g‘ingshiganini hisobga olmasa, Dora kuchining boricha yugurib-yelardi.
Nihoyat, bolalarga yordamlashish uchun Tolstoy va Turgenev yetib kelishdi. Lekin loyxo‘rak qayerga tushganidan darak beruvchi na biror narsa, na bir pat ham topilmadi.
— Siz uni o‘ldirolmagansiz, shekilli, — murojaat qildi Turgenevga Tolstoy yigirma daqiqalar o‘tgach daraxtlar orasidagi qorong‘ulikdan.
— Qanday o‘ldirmagan bo‘lishim mumkin? Axir toshday qulaganini ko‘rdim-ku.
Shunday deya Turgenev yon-atrofdagi o‘tlar orasini qidira boshladi.
— Tekkizishga-ku, tekkizgandirsiz, ammo, hoynahoy, faqat qanotidan yaralagansiz. U yiqilgandir ham, lekin qochib qolgan bo‘lishi mumkin.
— Yo‘g‘-e, qanotiga tekkizmadim, axir. Har holda uni o‘ldirganim aniq.
Tolstoy shoshib qoldi va quyuq qoshlarini chimirdi:
— Unda it qushni topgan bo‘lardi. Otib tushirilgan o‘ljani Dora har doim olib keladi.
— Biroq uni o‘ldirganimni aniq bilamanmi, bas, — achchiqlangannamo javob berdi Turgenev, qo‘lida miltiqni hamon ushlab turarkan. — O‘ldirdimmi, o‘ldirmadimmi, buning farqini yosh bola ham biladi. Men aniq ko‘rdim.
Tolstoy Turgenevga istehzoli nazar tashladi:
— Unda itga nima bo‘lganiykin?
— Itga nima bo‘lganini bilmayman. Men faqat ko‘rganimni aytyapman. Toshday uchib tushdi, — dedi Turgenev kutilmaganda chinqiroq ovoz bilan, Tolstoyning ko‘zlari mug‘ombirona chaqnab turganini ko‘rarkan. — Il est tombe comme pierre, je t’assure*.
— Unda Dora qushni topmasligi mumkin emasdi.
Xayriyatki, shu vaqtda ularning yoniga kulimsirab yaqinlashgan Tolstoyning rafiqasi hech narsa ko‘rmaganday keksa yozuvchilarning gapini bo‘lib qo‘ydi. U ertaga ertalab bolalarni bu yerga qushni izlash uchun yana bir marta jo‘natishini, hozir esa hammasiga qo‘l siltab, qo‘rg‘onga qaytish lozimligini aytdi. Turgenev shu zahotiyoq rozi bo‘laqoldi.
— Unda bolalardan o‘zim iltimos qilaman. Ertaga albatta bilib olamiz.
— Ha, ertaga anig‘ini bilamiz, — achchiq kinoya bilan gap qotdi Tolstoy, hanuz norozi qiyofada Turgenevga teskari turib oldi va ildam qadamlar bilan o‘rmondan chiqib ketdi…
Shu kecha Turgenev o‘zining yotoqxonasiga o‘n birlarda ketdi. Nihoyat yolg‘iz qolgach, kursiga og‘ir cho‘kdi va atrofga olazarak alangladi.
Turgenevga ajratilgan xonadan Tolstoy odatda kabinet sifatida foydalanardi. Katta kitob javonlari, taxmondagi byust, uch-to‘rtta portret, devorda ilig‘lik bug‘u kallasi – bularning bari shamchiroq yorug‘ida didsiz ko‘rinar, ularda quvnoqlikdan asar ham yo‘q edi. Shunday bo‘lsa-da, uning aqalli shu kecha yolg‘iz qolganining o‘ziyoq Turgenevni g‘alati tarzda quvontirardi.
…Yotog‘iga o‘tishdan oldin mehmon butun kechani stol atrofida oila a’zolari bilan suhbat qurib, choyxo‘rlik qilib o‘tkazdi. Turgenev mumkin qadar qiziqib suhbat qurish va kulishga urindi. Biroq Tolstoy qovog‘ini ochmadi va suhbatga ham deyarli qo‘shilmadi. Bundan Turgenev o‘zini ham noxush sezdi, ham xafa bo‘ldi. Shu sababli mezbonning sukut saqlashini sezmaslikka atay harakat qildi va oila a’zolariga odatdagidan ko‘ra ko‘proq iltifot ko‘rsatdi.
Turgenev muvaffaqiyatli hazil qilganida har gal yoppasiga kulgi ko‘tarilardi. U bolalarga Gamburgdagi zoologiya bog‘ida fil qanday qichqirishini mohirlik bilan ijro etarkan va parijlik ko‘chabezori bolaning qiliqlarini ko‘rsatib berarkan, kulgi yanada avjiga mindi. Lekin stol atrofida quvnoq kulgi avj olgan sayin Turgenevning ko‘nglidagi g‘ashlik kuchaya bordi va u o‘zini o‘ng‘aysiz his eta boshladi.
Suhbat fransuz adabiyotiga ko‘chganida Turgenev yasama quvnoqlikka ortiq dosh bera olmadi va birdan Tolstoy tomon o‘girildi va unga atayin yengil-yelpi ohangda gapira boshladi:
— Yaqinda kelajagi porloq yangi yozuvchi paydo bo‘lganidan xabaringiz bormi?
— Yo‘q, xabarim yo‘q. Kim ekan u?
— De Mopassan. Gi de Mopassan. Har holda, u tengi yo‘q, o‘ta sezgir yozuvchi sanaladi. Jomadonimda aynan uning “La maison Tellier”* hikoyalari to‘plami bor. Vaqt topsangiz, o‘qib chiqarsiz.
— De Mopassan? — Tolstoy mehmonga shubhalangannamo qarab qo‘ydi. Lekin hikoyalarni o‘qishi yoki o‘qimasligi haqida lom-mim demadi.
Yoshligida yovuz, o‘zidan katta bolalardan qanchalik jabr-sitam ko‘rgani Turgenevning yodida… Uning yuragini shu tobda xuddi shunday ranj-alam kemira boshlagandi.
— Yangi yozuvchilar haqida gap boshlagan ekanmiz, bizda ham bitta antiqasi paydo bo‘ldi.
Uning sarosimalanganini payqagan xotini shu zahotiyoq g‘alati mehmonning tashrifi haqida gapira ketdi. Bir oycha burun, kechga tomon anchayin faqirona kiyingan yosh yigit tashrif buyurib, Tolstoy bilan albatta gaplashishi lozimligini aytadi va uni ichkariga olishadi. Tolstoyni ko‘rishi bilan aytgan ilk so‘zlari shu bo‘ladi: “Zudlik bilan kaminaga bir ryumka aroq va selyodkaning dumini keltirishingizni so‘rayman”. Shu gaplari bilangina u hammani lol qoldirgandi, lekin o‘sha g‘alati yosh yigit ma’lum ma’noda dovrug‘ qozonib ulgurgan havaskor yozuvchi ekanligi yanada ajablanarli edi.
— Bu Garshin edi.
Turgenev bu nomni eshitganida unda Tolstoyni suhbatga chorlashga yana bir bor urinish istagi tug‘ildi: Tolstoyning begonalarcha muomalasi uning g‘ashiga ko‘proq tega boshlaganidan tashqari, endi qulay bahona tug‘ilgan edi: bir vaqtlar u birinchi bo‘lib Tolstoyning e’tiborini Garshinning asarlariga qaratgan edi.
— Nahotki Garshin bo‘lsa? Menimcha, uning hikoyalari chakki emas, shekilli. O‘shandan keyin uning qaysi asarlarini o‘qiganingizni bilmadim-u, lekin…
— Chakki emas, shekilli.
Har holda Tolstoyning javobidan uning mavzuga qiziqish bildirmagani va osongina qutulmoqchi bo‘lgani sezilib turardi…
Turgenev o‘rnidan turdi va oppoq oqargan boshini sarak-sarak qilgancha kabinet bo‘ylab u yoqdan bu yoqqa yura boshladi. Uning stolda turgan sham yorug‘ligidan hosil bo‘lgan soyasi devorda akslanar va u bir kattalashar, bir kichrayar edi. U indamas, qo‘lini orqasiga qilib olgan va g‘amgin ko‘zlarini polning taxtalaridan uzmasdi.
Turgenevning xayolida yigirma yillik xotiralar, ya’ni Tolstoy bilan do‘st bo‘lgan paytlaridagi voqealar yaqqol namoyon bo‘la boshladi. O‘sha vaqtda zobit bo‘lgan Tolstoy bir necha tunni aysh-ishrat bilan o‘tkazib, tunash uchun o‘zining Peterburgdagi kvartirasiga ko‘p bor kelganligi… Tolstoy Nekrasovning mehmonxonasida unga g‘olibona nazar tashlab, Jorj Sandga malomat toshlarini yog‘dirayotganda borliqni unutishi… Aynan o‘sha vaqtda “Ikki gusar”ni yozgan Tolstoy bilan Spasskiy o‘rmonida sayr qilisharkan, uning to‘xtab, yozgi bulutlarning go‘zalligidan bahramand bo‘lganligi… Va nihoyat, Fetning uyida mehmon bo‘lib turgan Tolstoy ikkisi qo‘llarini musht qilib tugganicha bir-biriga kurakda turmaydigan haqorat so‘zlarini aytishlari… Mazkur xotiralarning qay birini olmang, doim qaysar Tolstoyning o‘zgalardagi hech qanday samimiylikni tan olmaydigan inson ekanligi, boshqalarning xatti-harakatida soxtalik mavjud, degan fikrga moyilligi ko‘zga yaqqol tashlanardi. O‘zgalarning tutayotgan ishi o‘zinikidan farq qilgan holatlardagina emas, boshqa vaqtlarda ham ahvol shu edi. Agar bo‘lak odam xuddi o‘zi kabi aysh-ishratga berilganida edi, uning illatlarini xuddi o‘zini kechira olgani kabi kechira olmasdi aslo. Boshqa bir kishi yoz osmonidagi bulutlardan xuddi o‘zi kabi bahra ola bilishiga ham ishonmas edi hatto. Jorj Sanddan ham nafratlanishiga sabab uning samimiyligiga shubha bilan qarashi edi. Bir vaqtlar Turgenev bilan ajralib ketishlariga ham sabab shu bo‘lgan. Yo‘g‘-e, hozir ham, xuddi avvalgidek, Turgenevning loyxo‘rakni otib o‘ldirganligi yolg‘on, deya uqtirmoqda…
Turgenev chuqur tin oldi va taxmonning qarshisida to‘xtadi. Uzoqroqdagi sham yoritib turgan taxmonda marmar byust g‘ira-shira ko‘rinardi. Bu Lev Tolstoyning katta akasi Nikolayning byusti edi. Nimasini aytasiz, Turgenev uchun ham aziz bo‘lgan, insonlar bilan tez kirishib ketadigan Nikolay bu dunyoni tark etganiga yigirma yildan oshibdi. Agar ukasi ham aqalli Nikolay kabi boshqalarning his-tuyg‘ulariga quloq tuta olganidami… Bahor tunida soatlar qanday o‘tayotganini sezmaganday, Turgenev taxmon oldida nimcharog‘on byustga g‘amgin tikilgancha uzoq vaqt tik qotdi…
Ertasi kuni Turgenev bu uyda yemakxona bo‘lib xizmat qiluvchi zalga ancha erta kirib bordi. Zal devorlarida ajdodlarning portretlari osig‘liq bo‘lib, ulardan biri ostida Tolstoy stolda o‘tirgan ko‘yi xatlarni ko‘zdan kechirardi. Zalda undan bo‘lak hech kim yo‘q edi.
Keksa yozuvchilar salomlashishdi.
Turgenev Tolstoyning yuz ifodasiga nazar solar ekan, unda xayrixohlikdan darak beruvchi arzimas ishorani sezganida ham u bilan yarashib olishga tayyor edi. Biroq Tolstoy asabiy bir-ikki so‘z qotgancha o‘sha-o‘sha sukut ila maktublarni ko‘zdan kechira boshladi. Turgenev yaqin oradagi stulni surib, stol ustidagi gazetani oldi va o‘zi ham xohlar-xohlamas, indamay o‘qishga tutindi. Bir muddat nimqorong‘i zalda qaynab turgan samovarning biqillashidan bo‘lak birorta ham tovush eshitilmadi.
— Kechasi yaxshi uxladingizmi? — deb murojaat qildi Tolstoy Turgenevga maktublarni ko‘rib bo‘lgach, go‘yoki bir narsa haqida o‘ylab olganday.
— Yaxshi.
Turgenev gazetani qo‘ldan qo‘ydi va Tolstoy yana gap boshlashini kutdi. Lekin mezbon, kumush finjonga samovardan choy quyarkan, boshqa bir so‘z ham aytmadi.
Bu bir-ikki bor takrorlandi va, xuddi kecha kechasi bo‘lganidek, Tolstoyning norozi yuziga termulish Turgenevga tobora og‘ir bota boshladi. Ayniqsa hozir, ertalab, begonalar yo‘qligida, u o‘zini o‘ta dilgir his qilardi. “Tolstoyning rafiqasi kela qolsa ham mayli edi”, bir necha marotaba xayolidan o‘tkazdi u, ich-ichidan hayajonlanarkan. Lekin nimagadir hanuzgacha hech kim kelmasdi.
Besh daqiqa, o‘n daqiqa… Boshqa chiday olmaydiganday, Turgenev gazetani tashladi va ikkilangancha o‘rnidan turdi.
Shu payt eshik ortidan baland ovozlar va oyoq tovushlari eshitildi. Zina bo‘ylab bir-birlarini quvgancha chiqib kelishayotganligi bilinib turardi… Shu zahotiyoq eshik lang ochildi va xonaga g‘ala-g‘ovur qilib bolalar va qizlar yugurib kirishdi:
— Dada! Topildi!
Boshqalardan oldinda turgan Ilya qo‘lida ushlab turgan narsasini tantanavor silkitib qo‘ydi.
— Men birinchi bo‘lib ko‘rdim! — deya qichqirdi onasiga o‘xshab ketadigan Tatyana akasiga bo‘sh kelgisi kelmay.
— Aftidan, qulayotganda ilingan. Qayinning shoxiga osilib qolgan, — nihoyat izoh berdi ularning eng kattasi bo‘lmish Sergey.
Tolstoy hayrat to‘la ko‘zlari bilan bolalarni ko‘zdan kechirardi. Lekin kechagi loyxo‘rak oxir-oqibat topilganini anglagach, uning soqol qoplagan yuzida birdan yaqqol tabassum paydo bo‘ldi.
— Shunaqa de? Daraxtning shoxiga ilinib qolgan ekan-da? Shuning uchun ham it uni topa olmagan.
O‘rnidan turib, u bolalar qurshovida turgan Turgenevning yoniga keldi va unga o‘zining kuchli qo‘lini uzatdi:
— Ivan Sergeyevich! Endi men ham tinchlanishim mumkin. Yolg‘on gapiradigan odamlar toifasidan emasman. Agar bu qush yerga tushganida, Dora uni albatta topgan bo‘lardi.
Turgenev uyalgancha Tolstoyning qo‘lini siqdi. Kim topildi – loyxo‘rakmi yoki “Anna Karenina”ning muallifimi? “Otalar va bolalar” muallifining ko‘ngli shu qadar ko‘tarildiki, bu savolga javob topa olmadi.
— Men ham yolg‘on gapirmayman. Qarang — har holda uni o‘ldirgan ekanman-ku. O‘q ovozi yangraganda u shu zahotiyoq o‘qday qulab tushdi, axir.
Qariya yozuvchilar atroflariga qarab qo‘yishdi va kelishib olganday xaxolab yuborishdi.
IZOHLAR
* Malinovka – chumchuqsimonlarga mansub sayroqi qush.
* Zyablik – sayroqi qush.
* Il est tombe comme pierre, je t’assure – Seni ishontirib aytamanki, toshday uchib tushdi (frans.).
* “La maison Tellier” – “Telye muassasasi” (frans.).
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2006 yil, 12-son
LOYXO‘RAK OVI
Rus tilidan Oygul Asilbek qizi tarjimasi
Bu 1880 yilning may oyida, oqshom chog‘i yuz bergandi.
Oxirgi marta bundan ikki yil burun Yasnaya Polyanada mehmon bo‘lib ketgan Ivan Turgenev hozir uy sohibi graf Tolstoy bilan birga Varonka ortidagi o‘rmonga loyxo‘rak ovi uchun otlandi. Bu ikki yozuvchiga Tolstoyning xotini hamda bolalari hamroh bo‘lishdi. Varonkagacha yo‘l bug‘doyzor oralab o‘tgandi. Oqshomoldi ko‘tarilgan yengil shamol bug‘doyzor uzra o‘ynab, dimoqqa yer isini keltirardi.
Tolstoy miltig‘ini yelkasiga osgancha oldinda borar, vaqti-vaqti bilan ortiga o‘girilib, Sofya Andreyevna bilan birga kelayotgan Turgenevga so‘z qotardi. “Ota va bolalar” asarining muallifi ulug‘ yozuvchiga hayratga to‘la ko‘zlari ila boqar, uning savollariga sevinib, muloyimlik bilan javob qaytarar, hirqiroq ovozda kular, bu kulgi uning yelkalarini silkitib-silkitib qo‘yardi. Tolstoyning biroz tundligi bilan solishtirganda uning so‘zlashi iltifotli hamda o‘ta nazokatli edi.
Yo‘l yam-yashil tepalikka yetganda ularning yoniga (ko‘rinishidan aka-uka bo‘lsa kerak) ikki bola chopib keldi. Tolstoyni ko‘rib, ikkisi ham to‘xtadi-da, ta’zim qildi. So‘ngra shu zahoti yalang tovonlarini yaltiratgancha tepalik tomon yugurib ketishdi. Tolstoyning bolalaridan biri ularning ortidan nimadir deb qichqirdi, biroq ular hech nima eshitmaganday chopa ketishdi va daraxtlar orasida ko‘zdan g‘oyib bo‘lishdi.
– Qishloq bolalari juda ajoyib! – dedi Tolstoy botayotgan quyosh tomon yuzini burarkan. – Ba’zan bu churvaqalarni eshitib, biz hali ham anglab yetmagan sodda xalq tilini o‘rganaman.
Turgenev Tolstoyga qaradi, endi uning nigohi avvalgidek hayratga to‘la emasdi. Avvallari Tolstoyning har bir so‘zi uni yosh boladek quvontirardi. Bugun esa u Tolstoyga istehzo bilan qaradi.
– Yaqinda bu bolalarga dars berayotganimda, – davom etdi Tolstoy. – Ulardan biri darsxonadan chiqib ketmoqchi bo‘lib o‘rnidan turdi. “Qayerga?” deya so‘radim men. U esa “Bo‘rni tishlab ko‘rmoqchiman”, dedi. U bo‘rni “olib ko‘rmoqchiman”, “bo‘lib ko‘rmoqchiman” demadi, aynan tishlab ko‘rmoqchiman, dedi. Ular chindan ham bo‘rni tishlab ko‘rishadi. Biz kattalar buni qayoqdan ham bilardik? Darhaqiqat, faqat rus bolalarigina shunday deya oladi. Ha, shunday so‘zlarni eshitganimda men o‘zimning Rossiyada yashayotganimni ich-ichimdan his etaman.
Turgenev xuddi bug‘doyzorlarni birinchi marta ko‘rib turgandek atrofga alangladi.
– Ha, Fransiyada hatto bolalar ham papiros chekishdan tortinishmaydi.
– Aytgandek, shu kunlarda siz chekishni butunlay tashlagan ko‘rinasiz? – mehmonni noqulay ahvoldan qutqarish uchun atay so‘zga aralashdi Tolstaya xonim.
– Ha, men chekishni butunlay tashladim: Parijda xonimlar sizdan tamaki isi kelyapti deb, o‘pgani ruxsat etishmadi.
Bu safar Tolstoy istehzoli kuldi. Bu vaqtda ular jarlikdan o‘tib, ov uchun mo‘ljallangan joyga yetib kelishgandi. Bu yer o‘rmon yoqasidagi daryoga tutash botqoqlik edi. Tolstoy Turgenevga qulay joyni qoldirib, o‘zi yuz qadamcha nariga ketdi. Tolstaya xonim Turgenevning yonida qoldi, bolalar esa har tarafga chopib ketishdi.
Osmon hamon shafaq rangida, daraxtlarning ko‘kka bo‘y cho‘zgan uchlari xira tortgan, shoxlardagi muattar yaproqlar g‘ujum bo‘lib qolgandi. Turgenev qo‘lida miltig‘i bilan turar, uning o‘tkir nigohlari go‘yo daraxt yaproqlarini teshgudek bo‘lib tikilar, dam-badam qorong‘i o‘rmon ichkarisidan yengil esgan shamolning shitirlashi eshitilardi.
– Tog‘ chumchuqlari sayrayapti, shekilli, – dedi Tolstaya xonim go‘yo o‘zi bilan o‘zi so‘zlashgandek boshini bir tomonga egib.
Sukunat ichida yarim soat o‘tdi. Osmon musaffo, u yer-bu yerda qayinlarning tanasi oqarib ko‘rinardi. Endi tog‘ chumchuqlarining o‘rniga ahyon-ahyonda musichalarning sayrashi quloqqa chalinardi. Oqshom qorong‘iligi o‘rmon uzra yoyilib borardi.
Birdan o‘rmon tarafdan o‘q ovozi yangradi. Bolalar xuddi shuni kutib turgandek itlarining ortidan yugurib, o‘ljani izlay ketishdi.
– Eringiz mendan o‘zib ketdi, – dedi Turgenev kulib Tolstaya xonimga qararkan.
Tolstoyning ikkinchi o‘g‘li Ilya qalin o‘tlar orasidan o‘tib, onasi tomon shoshib kelarkan, Tolstoyning loyxo‘rak otganligini aytdi. Turgenev so‘zga aralashdi:
– Uni kim topdi?
– Dora! Itning laqabi shunday. Dora topganda loyxo‘rak hali tirik edi!
So‘ngra bola onasi tomonga o‘girilib, sog‘lom, qip-qizil yuzida hayajon aks etgancha Dora loyxo‘rakni qanday qilib topganligini batafsil hikoya qila ketdi.
Turgenevning xayolida “Ovchining kundaligi” yoki shunga o‘xshash sarlavha qo‘yilgan biror-bir hikoya yozish fikri milt etdi. Ilya ketgach, atrofga yana avvalgidek sukunat cho‘kdi.
Qorong‘i o‘rmon qa’ridan yashil barglarning bahoriy ifori va yerning zax isi kelardi. Ahyon-ahyon olislarda qandaydir qushning sasi quloqqa chalinardi.
– Bu nima?
– Qizilto‘sh, – darhol javob berdi Turgenev.
Birdan qush ovozi tindi. Tun qorong‘isida tiq etgan tovush eshitilmasdi. Hatto havodagi yengil shamol ham tik qotgan, osmon jonsiz o‘rmonni sekin-asta o‘z qorong‘iligiga o‘rab borardi. Birdan g‘amgin sayragancha yuqoridan zarg‘aldoq uchib o‘tdi. Qariyb bir soat cho‘zilgan sukunatni otilgan o‘q ovozi buzdi.
– Ko‘rinib turibdiki, Lev Nikolayevich loyxo‘rak ovida ham meni dog‘da qoldiryapti, – dedi Turgenev yelkalarini qisib, miyig‘ida kulgancha.
Bolalarning qadam tovushi, Doraning akillashi – bularning bari tingan vaqtda osmonning u yer-bu yerida yulduzlar xira nur socha boshlagan edi. O‘rmonning ko‘z ilg‘agudek kengliklari qorong‘i sukunatga cho‘mgan, birorta shox-shabba qimir etmas, yigirma daqiqa, yarim soat… vaqt cho‘zilgandan cho‘zilar, namchil havoda allaqayoqlardan tushib kelgan oqish tuman oyoq ostida o‘ralashardi. Biroq loyxo‘rakdan darak yo‘q edi.
– Bugun nima bo‘lgan o‘zi? – deya shivirladi Tolstaya xonim. Uning ovozida hamdardlik zohir edi. – Bunday hol kamdan-kam bo‘lardi.
– Eshiting-a, bulbul sayrayapti! – Turgenev suhbat mavzusini atay boshqa tomonga burdi.
Qorong‘i o‘rmon qa’ridan chindan ham bulbulning sayroqi kuyi eshitilardi. Ularning ikkisi ham bir nafas jim qolib, o‘z xayollariga berilgancha bulbul kuyini eshitishdi. Birdan… (Turgenevning o‘z iborasi bilan aytganda: “Birdan va faqat ovchilar tushunar meni”) birdan o‘tlar orasidan chug‘urlagancha loyxo‘rak uchib chiqdi. U qanotlarini keng yoygancha shoxlar orasidan uchib o‘tdi-yu, tun qorong‘iligiga yashirindi. Shu onda Turgenev miltig‘ini qo‘lga olib, tepkini bosdi. Tutun isi tarqab, olov sachradi va butun o‘rmonga o‘q ovozi yangradi.
– Nishonga tegdimi? – baland ovozda so‘radi Tolstoy unga yaqinlasharkan.
– Ha, tegdi! Shunday uchib tushdi o‘zi ham!
Bolalar itni yetaklagancha Turgenevning atrofida o‘ralashardi.
– Bora qolinglar, o‘ljani izlanglar, – buyurdi Tolstoy ularga.
Bolalar itni oldilariga solib, hamma yoqni izlay ketishdi. Ammo qancha urinishmasin, urib tushirilgan loyxo‘rak topilmadi. Dora jon-jahdi bilan yer iskar, faqat ahyon-ahyonda to‘xtab, norozi g‘ingshirdi. Nihoyat, Turgenev bilan Tolstoy ham yordamga kelishdi. Biroq atrofda loyxo‘rakning pati ham ko‘rinmasdi.
– Balki siz uni otolmagandirsiz? – so‘radi yigirma daqiqalarcha izlagach, hafsalasi pir bo‘lib Tolstoy.
– Axir, ko‘z o‘ngimda yerga quladi-ku! – Turgenev shunday deb, maysalar ustini sinchiklab ko‘zdan kechirdi.
– Balki, o‘q uning qanotiga tekkandir. Yerga yiqilganu qochib qolgandir.
– Yo‘q, o‘q uning qanotiga tegmadi. Men unga aniq tekkizdim!
Tolstoy qalin qoshlarini chimirarkan, sarosima ichra dedi:
– U holda it uni topgan bo‘lardi, chunki Dora otilgan o‘ljani aniq topadi.
– O‘ldirganimdan keyin o‘ldirdim deyman-da! – dedi asabiylashgan Turgenev miltig‘ini mahkam ushlab. – Axir, o‘lganmi-o‘lmaganmi, buning farqini yosh bola ham biladi. Men aniq ko‘rdim!
Tolstoy Turgenevga istehzo bilan qarab “U holda, it-chi?” deb so‘radi.
– Unisini bilmadim. Men faqat ko‘rganimni aytyapman. Axir yerga quladi!
Turgenev Tolstoyning ko‘zlaridagi istehzoni ko‘rdi-yu, birdan dahshatli ovozda qichqirdi:
– Axir, aytyapman-ku, yerga quladi!
Shu vaqt ikki qariya yozuvchining bahsiga go‘yo hech gap bo‘lmagandek Tolstaya xonim aralashdi:
– U holda Dora o‘ljani topolmabdi.
Sofya Andreyevna ovchilar tomon jilmayib yaqinlasharkan, ertaga tongdayoq bolalarni o‘ljani yana bir bor izlab ko‘rishga yuboraman, bahsni hoziroq to‘xtatib, hammamiz uyga qaytaylik, dedi. Turgenev shu zahoti rozi bo‘ldi.
– Ha, ertagayoq bolalardan so‘rab, hammasini bilib olamiz.
– Ha, ertaga bilib olarmiz, – dedi Tolstoy zaharxanda qilib.
U norozi qiyofada Turgenevga orqasini o‘girgancha, tez-tez odim tashlab yurib ketdi…
* * *
Bu kech Turgenev o‘z yotog‘iga chamasi soat o‘n birlarda kirdi. Nihoyat, yolg‘iz qolarkan, kursiga cho‘kib, atrofga o‘ychan nazar soldi. Turgenev uchun Tolstoyning ish kabineti o‘rnidagi xona ajratilgandi. Xonadagi ulkan kitob javonlari, byust, portretlar, devorga osilgan kiyik shoxi – bularning barchasi sham yorug‘ida tund, zerikarli, shavqu zavqdan xoli ko‘rinari. Ammo Turgenevni bu oqshom yolg‘iz qolganligi xafa qilmadi.
U oqshomni uy sohibining oila a’zolari bilan dasturxon atrofida o‘tkazdi. Turgenev xushchaqchaqlik bilan hazil qilar, kular, biroq Tolstoy qovog‘ini solgancha jim o‘tirar, deyarli suhbatga aralashmasdi. Turgenevga bu og‘ir botar, shuning uchun u oila a’zolariga xushmuomalalik bilan iltifot etarkan, uy sohibining tund qiyofasiga atay parvo qilmasdi. Har gal Turgenev biror hazil gap tashlaganda dasturxon atrofida kulgi ko‘tarilar, ayniqsa, bolalarga Gamburg hayvonot bog‘idagi filning o‘kirishini qoyilmaqom qilib o‘xshatib berganda yoki Parijdagi ko‘cha bolalariga taqlid qilganda kulgi baralla yangrardi. Lekin dasturxon atrofida xursandchilik bo‘lgani sari Turgenevning ko‘ngli xijil tortib borardi.
Suhbat mavzusi fransuz adabiyotiga burilganda Turgenev ortiq toqat qila olmay Tolstoy tomon o‘girildi va undan beparvo ohangda so‘radi:
– Eshitgan bo‘lsangiz kerak, Fransiyada qandaydir yosh bir yozuvchi haqida gapirishyapti?
– Yo‘q, xabarim yo‘q. Kim ekan u?
– De Mopassan. Gi De Mopassan. Nihoyatda zehni o‘tkir yozuvchi. Aytganday, men o‘zim bilan uning “La maison Tellier” hikoyalar to‘plamini olib kelganman. Agar vaqtingiz bo‘lsa, o‘qib ko‘ring.
– De Mopassan?
Tolstoy mehmoniga shubha aralash qaradi. Biroq taklif etilgan kitobni o‘qib chiqadimi, yo‘qmi, bu haqda og‘iz ochmadi. Turgenev bolaligida katta yoshli bolalar unga ozor berganini esladi. Hozir ham xuddi o‘shanday og‘riq uning tomog‘iga tiqilgandi.
– Ha, yangi yozuvchi deng… Bizda ham shunaqasi paydo bo‘lgan, – dedi Tolstaya xonim mehmonni noqulay ahvoldan chiqarish uchun va o‘sha yozuvchining o‘zlarinikida mehmon bo‘lganini ayta ketdi:
– Bir oy burun oqshom payti uyimizga odmigina kiyingan bir kishi kirib kelib, darhol Lev Nikolayevichni ko‘rishim kerak, dedi. Uni Tolstoy huzuriga olib kirishganlarida u Lev Nikolayevichga qarab nima dedi deng! “Keltiringiz menga darhol sho‘r baliq va bir qadah araq, toki bo‘lsin kayfimiz taraq!” Bu qofiyali gapi bilan u hammaning og‘zini ochirib qo‘ydi. Hammadan ham qizig‘i, bilsak, u ancha-muncha mashhur yosh yozuvchilardan ekan.
– Ha, bu Garshin edi.
Bu nomni eshitgan Turgenev Tolstoyni yana suhbatga tortishga urindi, chunki Tolstoyning indamay o‘tirishi uni xunob qilgandi. Endi esa unga yaxshi bahona topilgan, sababi qachonlardir uning o‘zi Garshinning asarlarini Tolstoyga tavsiya etgandi.
– Nahotki, Garshin bo‘lsa? Menimcha, uning hikoyalari yomon emas. Bilmadim, o‘qib ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Biroq…
– Menimcha ham yomon emas.
Ha, Tolstoy shunchaki beparvo, quruqqina qilib javob bergandi.
…Turgenev o‘rnidan turdi. Xona bo‘ylab u yoqdan-bu yoqqa yurarkan, oppoq sochlarini silkitib boshini chayqadi. Sham yorug‘ida uning devordagi soyasi goh uzayar, goh qisqarar, u qo‘llarini orqaga qilgancha xona bo‘ylab yurarkan, ko‘zlarini polning yalang‘och taxtasidan uzmasdi.
Turgenevning ko‘z oldidan Tolstoy bilan do‘stlashgan vaqtlardagi, qariyb yigirma yil oldingi yorqin xotiralar suzib o‘tdi. Uning ko‘z o‘ngida, o‘sha vaqtlar ofitser bo‘lib, bir necha kun kayfdan boshi og‘rib, Peterburgdagi uyiga uni tez-tez yo‘qlab borib turgan, qachonlardir Nekrasovning mehmonxonasida yuzingda ko‘zing bormi demay, Jorj Sandni tanqid qilgan, bir vaqtlar “Ikki gusar”ni yozib tugatgach, u bilan birga o‘rmonda sayr qilarkan, bir zum to‘xtab, yozgi bulutlarning go‘zalligiga maftun bo‘lgan, va nihoyat, Fetning uyida musht o‘qtalgancha bir-birlariga eng haqoratli so‘zlarni yog‘dirgan o‘sha Tolstoy gavdalandi. U bu xotiralarning qay birini eslamasin, qaysar, o‘jar Tolstoyni, boshqalardagi samimiyatni tan olmaydigan, boshqalarning samimiyatiga hamisha shubha bilan qarovchi inson ekanligini ko‘rardi. U nainki boshqalarning xuddi o‘zi kabi qilgan a’moliga, balki kayfu safosiga ham shubha bilan qarar, u boshqalarni o‘zini kechirgandek kechira olmas, chunki boshqalar ham xuddi uning singari yozgi bulutlarning chiroyini his etishiga ishonmasdi. U Jorj Sandning xuddi o‘zidek samimiyligiga ishonmaganligi uchun uni yomon ko‘rardi. Ha, Turgenev borasida ham xuddi shunday. Ha, u Turgenevning o‘sha loyxo‘rakni otganligiga ishonmayapti.
Turgenev chuqur xo‘rsindi va tokcha yoniga kelib to‘xtadi. Tokchadagi byustni xonadagi shamning olis yog‘dusi xira yoritib turardi. Bu Lev Tolstoyning katta akasi Nikolayning byusti edi. Ha, unga ham qadrdon bo‘lib qolgan Nikolayning olamdan o‘tganiga yigirma yildan oshibdi. Qani edi, Tolstoy jilla qursa, akasidek inson qalbini tushuna olganda edi!
Turgenev ko‘zlarini xira yoritilgan byustga tikkancha, bahor oqshomining o‘tkinchi lahzalariga ham parvo qilmay, tokcha oldida uzoq turib qoldi…
* * *
Ertasi kuni Turgenev tongdanoq yemakxona vazifasini o‘tovchi kattakon zalga kirib keldi. Zal devorlariga sulola ajdodlarining suratlari osilgan bo‘lib, ana shu suratlardan birining ostida Tolstoy kelgan xatlarni ko‘zdan kechirib o‘tirardi. Yemakxonada undan bo‘lak biror kishi yo‘q edi. Keksa yozuvchilar salomlashishdi. Turgenev Tolstoyning yuzida xayrixohlik alomatlarini izlar, hozir ham u bilan yarashishga tayyor edi! Biroq Tolstoy betoqatlik bilan bir-ikki og‘iz so‘z aytgancha miq etmay xatlarni ko‘zdan kechiraverdi. Turgenev ham stulni yaqin surib, istar-istamas gazeta o‘qishga kirishdi. Bir necha vaqt nimqorong‘i zalda samovarning viqirlab qaynashidan bo‘lak ovoz eshitilmadi.
– Tunni yaxshi o‘tkazdingizmi? – dedi Tolstoy xatlarni bir chetga surib Turgenevga yuzlanarkan nimanidir eslashga uringanday.
– Yaxshi.
Turgenev Tolstoyning yana biror gap aytishini kutib, gazetadan boshini ko‘tardi. Biroq uy sohibi o‘ziga samovardan kumush finjonga choy quyarkan, bir og‘iz ham so‘z demadi. Turgenev xuddi kecha oqshomdagidek Tolstoyning norozi qiyofasiga qarashga og‘rina boshladi. Uning yuragi tobora xijil bo‘lib toqatsizlanarkan, qani endi, hech bo‘lmasa, Tolstoyning xotini kela qolsa, deb o‘ylar, lekin negadir hamma yoq jimjit edi. Oradan besh, o‘n daqiqa o‘tdi. Turgenev ortiq toqat qilolmay, gazetani nari surib o‘rnidan turdi. Bir vaqt eshik ortidan oyoq tovushlari, bolalarning shovqin-suroni eshitildi. Shu ondayoq eshik lang ochilib, g‘ala-g‘ovur ko‘targancha bolalar kirib kelishdi.
– Dada, topildi!
Hammadan oldinda turgan Ilya nimanidir qo‘lida baland ko‘targancha silkitardi.
– Uni birinchi bo‘lib men ko‘rdim! – dedi onasiga o‘xshab ketadigan Tatyana akasiga gal bermay.
– U qulayotib qayin shoxiga ilinib qolgan bo‘lsa kerak, – dedi nihoyat Tolstoyning to‘ng‘ich o‘g‘li Sergey.
Tolstoy hayrat bilan bolalariga qarab qoldi. Nihoyat, kechagi loyxo‘rakning topilganini ko‘rib, uning sersoqol yuzi yashnab ketdi.
– Ha, daraxt shoxiga ilinib qolgan. Shuning uchun it uni topolmagan…
U o‘rnidan turib, bolalar orasida turgan Turgenevning yoniga keldi va unga baquvvat qo‘llarini uzatdi.
– Ivan Sergeyevich, men ham endi xotirjam tortdim. Mening yolg‘on gapiradigan odatim yo‘q. Agar bu qush yerga qulaganda edi, Dora uni albatta topgan bo‘lardi.
Turgenev qizargancha Tolstoyning qo‘lini siqdi. Kim topildi? Loyxo‘rakmi yoki “Anna Karenina”ning muallifimi? Ivan Sergeyevichning qalbi shu qadar quvonchga to‘ldiki, u bu savolga javob topa olmadi.
– Men ham bir so‘zli odamman. Qarang, axir men uni otmadimmi? Axir, u o‘q yangragan paytdayoq qulagandi.
Ikki keksa yozuvchi bir-biriga qarab qah-qah urib kulib yuborishdi.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 1-son
