Унинг юзини чуқур чандиқ хунук кўрсатиб турарди: чандиқ қулоқ чаккасидан жағига қадар чўзилган, кулранг, ўроқ шаклда эди. Ҳақиқий исмининг унчалик аҳамияти йўқ. Такуарембода уни “Колорадалик инглиз” деб аташарди.

Хорхе Луис Борхес
ҚИЛИЧНИНГ  ИЗИ
Абдунаби Абдуқодир, Маҳкам Маҳмуд таржималари

Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, ажабий танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири.

Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.

Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

Унинг юзини чуқур чандиқ хунук кўрсатиб турарди: чандиқ қулоқ чаккасидан жағига қадар чўзилган, кулранг, ўроқ шаклда эди. Ҳақиқий исмининг унчалик аҳамияти йўқ. Такуарембода уни “Колорадалик инглиз” деб аташарди. Бу ерларнинг эгаси Кардосо унга қўрғонини сотмоқчи эмасди, лекин инглиз кутилмаган имкониятини ишга солди: ўзи олган жароҳати сирини унга ишониб айтиб берди. Бу инглиз чегарадан — Риу-Гранди-Сул тарафдан келганди. У Бразилияда контрабанда билан шуғулланган, деган гап юрарди. У, қароллари билан ёнма-ён ишлаб, бу хўжаликни анча тартибга келтириб қўйди.

Айтишларича, у қаттиққўлликда, ҳатто ёвузликкача бориб етаркан. Лекин майда-чуйда нарсаларда бирмунча адолатли бўлган. Баъзан қаттиқ ичар экан. Йилда икки марта мансарда болохонасига қамалиб оларкан-да, орадан бир неча кун ўтгач, худди жангдан чиққан ёки қаттиқ кема чайқалишидан азоб чеккан одамдек — юзлари оқарган, қалтираган, безовта ҳолда, лекин ўша-ўша қаттиққўллигини сақлаганча яна пайдо бўларкан. Унинг совуқ кўзлари, озғин бўлса ҳам, лекин мушакли, чайир танаси, кулранг мўйловчаси ҳамон ёдимда. У ҳеч ким билан мулоқот қилмас, испан тилини яхши билмас, бразилча сўзларни аралаштириб гапирарди.

Тижоратга оид ёзишмалардан бош¬қа ҳеч нарса уни қизиқтирмасди. Шимол департаментларига қилган охирги сафаримда Карагуата дарёсида бўлган тошқин туфайли “Ла-Колорадо”да тунаш учун жой қидиришимга тўғри келди. Менинг бу ерларда пайдо бўлишим мулк эгасига унчаям ёқмаганлигини дарҳол пай¬қадим, шу боис инглизнинг кўнглини бироз юмшатиш учун унда ҳиссиётларимиздан энг ишончлиси бўлган ватанпарварлик туйғуларини уйғотиш зарур, деб ҳисобладим. Мен унга “Қаердаки инглизона руҳ ҳукмрон бўлса, ўша мамлакатда енгилмас кучлар бўлади”, дедим. У маъқуллаб бош ирғади-ю, лекин киноя билан инглиз эмаслигини, дангарванлик ирланд эканлигини айтди. Айтишга айтди-ю, худди сирни ошкор қилиб қўйгандек талмовсираб қолди.

Нонуштадан сўнг бироз очиқ ҳавода айланиб келгани чиқдик. Ҳаво очилиб кетган, лекин Жануб қирлари ортидан чақмоқлар бағрини тилаётган қора булутлар паға-паға бўлиб бостириб келарди. Камтарона ошхонада бизга хизмат қилаётган қарол бир шиша ром олиб келди. Биз жимликда уни узоқ вақт ичиб ўтирдик. Кайфим ошиб қолганда вақт алламаҳал бўлганди. Кайфим ошганданми, зерикканданми, нима бало бўлди-ю, мен чандиқ ҳақида гап очдим. У асабийлаша бошлади: бир лаҳза худди у мени улоқтириб ташламоқчи бўлгандек туйилди, лекин у ўзини босиб одатдаги оҳангда гап бошлади.

— Бу жароҳатимнинг тарихи узоқ. Агар сабринг етса, майда-чуйда тафсилотларигача, қандай қилиб мени бу шармандаликка олиб келган ҳолатларни тўлалигича ҳикоя қилиб бераман. Мен рози бўлдим. Инглиз тилида испан ва португал тилларини аралаш-қуралаш қилиб айтилган ҳикоя қуйидагича:

“1922 йили Кэннот шаҳарчаларидан бирида кўпчилик қатори Ирландия мустақиллиги учун бўлган махфий жангларда мен ҳам қатнашардим. Омон қолган ўртоқларимдан айримлари ҳозир тинчгина меҳнат қилиб яшаб юришипти, айримлари эса — бу зиддиятга нима дейсиз — инглиз байроғи остида денгизларда, чўлларда жанг қилишмоқда. Уларнинг энг шарафга сазоворларидан бири казарма ҳовлисида уйқусираган аскарлар томонидан отиб ўлдирилган. Айримлари (уларни жудаям бахтсиз деб бўлмайди) эса фуқаролар урушининг номаълум жангларида жон берганлар. Биз республикачилар — католиклар эдик: романтик орзуларга бой эдик. Ирландия биз учун нафақат ёрқин келажагимиз, балки шўрлик бугунимиз ҳам эди: севимли афсоналар, қасрларнинг миноралари ўтиб бўлмас ботқоқлар, Парнеллга бўлган нафратимиз (1) , гоҳ балиқларга, гоҳ тоғларга айланувчи қаҳрамонларимиз ҳақида ҳикоя қилувчи беқиёс эпопеяларимиз… Кунлардан бир кун кечки пайт, буни мен ҳеч қачон эсдан чиқармайман, Мюнстердан келган маслакдошнинг Жон Винсент Мун деган кимса сафимизга қўшилди.

Унинг ёши йигирмалар атрофида эди. Озғин, нимжон — умуртқасиз бир махлуқдек таассурот қолдирди бизда. У диққат ва иштиёқ билан қандайдир бир қўлланмани варақма-варақ ёдлаб олишга киришиб кетар, диалектик материализм ҳақидаги билимини эса бизнинг баҳс-мунозараларимизга чек қўйиш учун ишлатарди. Бир инсон бошқа бир инсонни яхши ёки ёмон кўриб қолиши сабаблари беҳисоб. Мун жаҳон тарихини фақат иқтисодий зиддиятларгагина боғлаб қўярди. Инқилоб ғалабаси олдиндан таъминланган, деб таъкидларди. Мен бўлсам, фақат асилзодаларгина олдиндан ютқазишларини билсалар-да, бундай ишларга киришишлари мумкин дер эдим… Ярим тун. Биз ўз баҳс-мунозараларимизни йўлакларда, зиналарда, кимсасиз кўчаларда давом эттирардик. Муннинг мулоҳазалари, баҳсга ўрин қолдирмайдиган насиҳатомуз оҳанги менда ҳеч қандай таассурот қолдирмасди. Янги маслакдошимиз баҳслашмаса, ўз фикрини бошқаларни менсимаган ҳолда асабийлашиб айтиб қўя қоларди. Биз бир куни фабриканингми, казарманингми деворлари ёқалаб борардик. Охирги биноларга етиб борганимизда ўқ товушлари қулоқларимизни қоматга келтирди. Қандайдир тор кўчага ўзимизни урдик. Ёнаётган уйдан, худди аланга чиққандек, бир барваста аскар бизга ҳайқириб, тўхташимизни буюрди. Мен қадамимни тезлатдим, лекин шеригим менга эргашмади. Қайрилиб қараганимда Жон Винсент Мун даҳшатдан тошдек қотиб, сеҳрлангандек қаққайиб турарди. Мен ортимга қайтиб, аскарни бир зарба билан қулатдим, Винсент қўрқиб кетганидан юролмасди, уни қўлтиқлаб олдим. Биз қоронғиликда алангалар орасидан ёриб борардик. Барибир ўқдан қочиб қутулолмадик, ўқ Муннинг тирсагини ялаб ўтди. Қарағайзор оралаб бораётганимизга у тинмай оҳ-воҳ қилиб борарди. 1922 йилнинг кузида мен генерал Берклининг вилласида ўзимга паноҳ топдим. Вилла эгаси (мен уни ҳечам кўрмаганман) ўша пайтда Бенгалия маъмурия¬тида қандайдир лавозимда ишлар эди. Уй қурилганига ҳали бир аср ҳам бўлмаса-да, у нурай бошлаган, қаровсиз ҳолда, айланма йўлларию ҳеч кимга кераксиз кутиш хоналари кўп эди. Биринчи қаватни музей ва улкан кутубхона эгаллаган, унда XIX аср тарихини акс эттирувчи, маънолари бир-бирига зид, ёлғон-яшиққа тўла китоблар: девордаги Нишопур шамширларида эса гўё жангу жадаллар, уруш садолари яширингандек. Биз орқа эшикдан кирганимиз ёдимда. Тунги саргузаштларимиз жуда қизиқ бўлганлиги ҳақида Мун қалтираган, қуриб қолган лабларини қимирлатиб ғулдиради. Мен унинг жароҳатини боғлаб, чой узатдим. Ярани боғлаётиб, бу жароҳат эмас, шунчаки тирналганлигини билдим.

— Сиз ҳаётингизни анча хавф остида қолдирдингиз, — деб валдиради у ҳайрон бўлиб.

Мен ундан хавотир олмаслигини илтимос қилдим. (Фуқаролар урушининг анъанаси шуни тақозо қиларди, мен бошқача йўл тутолмасдим. Бундан ташқари, агар орамиздан бирортаси асирга тушгудек бўлса, барча ҳаракатларимиз чиппакка чиқарди).

Эртасига Мун яна ўз эски ҳолига қайтди. У мен таклиф қилган сигаретани олди-да, “инқилобий партиямиз”нинг иқтисодий имкониятлари ҳақида мени сўроққа тутди. Унинг саволлари кўзлаган мақсадига бориб тегарди. Мен унга аҳволимиз жуда ҳам оғирлигини айтдим (ҳақиқатан ҳам шундай). Ўқ овозлари бутун Жанубни ларзага соларди. Мен Мунга ўртоқларимиз кутаётганликларини айтиб, пальто ва тўппончамни олиш учун ўз хонамга чиқдим. Қайтиб келганимда Мун пастаккина диванда кўзларини юмиб ётарди. У елкасида қаттиқ оғриқ турганлигини, безгак тутиб қолганлигини маълум қилди.

Қўрқоқлик уни ҳеч қачон тарк этмаслигини тушундим. Мен бироз хижолат бўлиб, ўзини эҳтиёт қилишликни маслаҳат бердим ва хайрлашиб чиқиб кетдим. Мен ўзимдан ўзим уялиб кетдим, гўё қўрқоқ Винсент Мун эмас, мен ўзимдек. Бир одамнинг қилмишига барчамиз сабабчи эмасмизми? Шунинг учун, бир жуҳудни хочга михлаш инсониятни халос қилиш учун хизмат қилар экан (2) , бир одам боғда тақиқланган нарсани била туриб еганлиги барча инсоният зоти учун тавқи лаънат бўлар экан (3) , уларни жазолаш адолатсизликка киради, деб бўлмайди. Балки Шопенгауэр, мен — бошқа одамман, бошқа одам эса бу — барча инсоният, деб тўғри айтгандир. Қайсидир маънода Шекспир ҳам ўша бадбахт Жон Винсент Мун эди (4) .

Генералнинг ҳайҳотдек вилласида биз деярли тўққиз кун яшадик. Урушнинг даҳшатию ёруғ кунлари ҳақида гапириб ўтирмайман. Мақсадим — ўша мен учун шармандали бўлган чандиқ ҳақида сўзлаб бериш. Мен учун ўша тўққиз кун ҳам бир бўлди-ю, охиридан олдинги кун ҳам бир бўлди: ўшанда биз казармага бостириб кириб, Элфинда пулемётлардан отиб ташланган оз эмас, кўп эмас, ўн олтита ўртоғимизнинг ўчини олдик. Мен тонг ота бошлаганда — ғира-шира пайтида уйдан чиқиб кетдим. Кеч кира бошлаганда қайтдим.

Олган жароҳати биринчи қаватга тушишга халақит берганлиги сабабли, у мени тепада кутарди. Мен унинг гўё Ф.Н. Моудининг ёки Клаузевицнинг стратегия ҳақидаги китобини варақлаб турганида кўргандекман. “Барча қуроллар ичида артиллерияни маъқул кўраман”, деб бир кеча у тан олганди. У доим бизнинг режаларимизни билиб олишга ҳаракат қилар, моддий имкониятларимиз жуда арзимаслигини шодланиб, танқид қилар, ишимиз фожиа билан тугашини олдиндан билгандек, “Охири — вой!”, деб илондек вишиллаб қўярди. Ақл жиҳатдан устунлик олдида қўрқоқлик ҳеч нарса эмас, деган фикрини исботламоқчи бўларди.

Яхши-ёмонми, хуллас, тўққиз кунни шундай ўтказдик. Ўнинчи куни бутун шаҳар… қоралар ва жигарранглар армияси қўлига ўтди. Кўчаларда барваста, камгап отлиқлар патруллик қилишарди. Шамол кул зарралари ва куюнди ҳидини атрофга тарқатарди. Қайсидир бир бурчакда чўзилиб ётган жасадни кўриб қолдим, лекин хотирамда бу эмас, бошқа нарса: майдонда аскарлар қандайдир бир манекенга ўқ отиб, дўппослаб машқ қилаётганликлари қолди.

Тонгда уйдан чиқиб кетдим, тушликка яқин қайтиб келдим. Мун кутубхонада ким биландир гаплашарди. Телефонда гапираётганлигини билдим. Менинг исмимни айтаётганлигини эшитдим, кейин у мени соат еттиларга яқин келишимни, кейин эса мени уй олдидаги боғда ушлаш лозимлигини илтимос қилди. Менинг доно дўстим доноларча менга хиёнат қиларди. Кейин у ўзининг хавфсизлигини таъминлаш чораларини кўришларини талаб қилганлигини эшитдим.

Шу ерда менинг ҳикояларим чигаллашиб тамом бўлади. Мен шу нарсани биламанки, дўзахдек туйилган қоронғи юраклар ва айланма зиналардан руҳ хоинини тутаман, деб югурдим. Лекин Мун виллани мендан кўра яхшироқ биларди. Бир неча марта кўздан қочирдим, лекин аскарлар мени ушлаб олишидан олдин мен унга етиб олдим. Мулк эгаси генерал тўплаган, девордаги қуроллар жамланмасидан калта бир қилични суғуриб олдим. Шу яримой шаклидаги пўлат қурол билан унинг юзида яримой шаклида ўчмас из қолдирдим.

“Борхес, мен сизни танимайман, шунинг учун бор ҳақиқатни айтиб бердим. Шу сабабли сизнинг нафратомуз қарашингизга чидаш мен учун осонроқ”.

У жим бўлиб қолди. Қўллари қалтираётганлигини сездим.

— Мун, нима бўлди? — сўрадим мен.
— Сотқинлиги учун бериладиган пулни олиб, Бразилияга жўнаб кетди. Жўнаш олдидан у маст аскарлар майдонда манекенни ўққа тутаётганликларини кўрди.

Мен бекорга ундан ҳикоянинг давомини кутардим. Ниҳоят, ундан ке¬йин нима бўлганлигини сўрадим. Шу пайт унинг ич-ичидан бир нола отилиб чиқди, журъатсизлик билан юзида оқариб турган яримой шаклидаги чандиққа ишора қилди.

___________
1 Ирландия озодлиги учун курашчи, инглизпарастлар уни ёмон кўрадилар. Жеймс Жойс уни шарафлаб ёзган. (Тарж.).
2 Исо Масиҳга ишора.
3  Одам Атога ишора.
4  Шекспир асарларида тасвирланган хоинлар образида унинг ўз феъли ҳам акс этганига ишора (Тарж.)

Xorxe Luis Borxes
QILICHNING  IZI
Abdunabi Abduqodir, Mahkam Mahmud tarjimalari

Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, ajabiy tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri.

Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.

Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).

Uning yuzini chuqur chandiq xunuk ko‘rsatib turardi: chandiq quloq chakkasidan jag‘iga qadar cho‘zilgan, kulrang, o‘roq shaklda edi. Haqiqiy ismining unchalik ahamiyati yo‘q. Takuaremboda uni “Koloradalik ingliz”, deb atashardi. Bu yerlarning egasi Kardoso unga qo‘rg‘onini sotmoqchi emasdi, lekin ingliz kutilmagan imkoniyatini ishga soldi: o‘zi olgan jarohati sirini unga ishonib aytib berdi. Bu ingliz chegaradan — Riu-Grandi-Sul tarafdan kelgandi. U Braziliyada kontrabanda bilan shug‘ullangan, degan gap yurardi. U, qarollari bilan yonma-yon ishlab, bu xo‘jalikni ancha tartibga keltirib qo‘ydi. Aytishlaricha, u qattiqqo‘llikda hatto yovuzlikkacha ham borib yetarkan. Lekin mayda-chuyda narsalarda birmuncha adolatli ham bo‘lgan. Ba’zan qattiq ichar ekan. Yilda ikki marta mansarda boloxonasiga qamalib olarkan-da, oradan bir necha kun o‘tgach, xuddi jangdan chiqqan yoki qattiq kema chayqalishidan azob chekkan odamdek — yuzlari oqargan, qaltiragan, bezovta holda, lekin o‘sha-o‘sha qattiqqo‘lligini saqlagancha yana paydo bo‘larkan. Uning sovuq ko‘zlari, ozg‘in bo‘lsa ham, lekin mushakli, chayir tanasi, kulrang mo‘ylovchasi hamon yodimda. U hech kim bilan muloqot qilmas, ispan tilini yaxshi bilmas, brazilcha so‘zlarni aralashtirib gapirardi.

Tijoratga oid yozishmalardan boshqa hech narsa uni qiziqtirmasdi. Shimol departamentlariga qilgan oxirgi safarimda Karaguata dar-yosida bo‘lgan toshqin tufayli “La-Kolorado”da tunash uchun joy qidirishimga to‘g‘ri keldi. Mening bu yerlarda paydo bo‘lishim mulk egasiga unchayam yoqmaganligini darhol payqadim, shu bois inglizning ko‘nglini biroz yumshatish uchun unda hissiyotlarimizdan eng ishonchlisi bo‘lgan vatanparvarlik tuyg‘ularini uyg‘otish zarur deb hisobladim. Men unga “Qayerdaki inglizona ruh hukmron bo‘lsa, o‘sha mamlakatda yengilmas kuchlar bo‘ladi”, dedim. U ma’qullab bosh irg‘adi-yu, lekin kinoya bilan ingliz emasligini, Dangarvanlik irland ekanligini aytdi. Aytishga aytdi-yu, xuddi sirni oshkor qilib qo‘ygandek talmovsirab qoldi.

Nonushtadan so‘ng biroz ochiq havoda aylanib kelgani chiqdik. Havo ochilib ketgan, lekin Janub qirlari ortidan chaqmoqlar bag‘rini tilayotgan qora bulutlar pag‘a-pag‘a bo‘lib bostirib kelardi. Kamtarona oshxonada bizga xizmat qilayotgan qarol bir shisha rom olib keldi. Biz jimlikda uni uzoq vaqt ichib o‘tirdik. Kayfim oshib qolganda vaqt allamahal bo‘lgandi. Kayfim oshgandanmi, zerikkandanmi, nima balo bo‘ldi-yu, men chandiq haqida gap ochdim. U asabiylasha boshladi: bir lahza xuddi u meni uloqtirib tashlamoqchi bo‘lgandek tuyuldi, lekin u o‘zini bosib odatdagi ohangda gap boshladi.

— Bu jarohatimning tarixi uzoq. Agar sabring yetsa, mayda-chuyda tafsilotlarigacha, qanday qilib meni bu sharmandalikka olib kelgan holatlarni to‘laligicha hikoya qilib beraman. Men rozi bo‘ldim. Ingliz tilida ispan va portugal tillarini aralash-quralash qilib aytilgan hikoya quyidagicha:

“1922 yili Kennot shaharchalaridan birida ko‘pchilik qatori Irlandiya mustaqilligi uchun bo‘lgan maxfiy janglarda men ham qatnashardim. Omon qolgan o‘rtoqlarimdan ayrimlari hozir tinchgina mehnat qilib yashab yurishipti, ayrimlari esa — bu ziddiyatga nima deysiz — ingliz bayrog‘i ostida dengizlarda, cho‘llarda jang qilishmoqda. Ularning eng sharafga sazovorlaridan biri kazarma hovlisida uyqusiragan soldatlar tomonidan otib o‘ldirilgan. Ayrimlari (ularni judayam baxtsiz deb bo‘lmaydi) esa fuqarolar urushining noma’lum janglarida jon berganlar. Biz respublikachilar — katoliklar edik: romantik orzularga boy edik. Irlandiya biz uchun nafaqat yorqin kelajagimiz, balki sho‘rlik bugunimiz ham edi: sevimli afsonalar, qasr-larning minoralari o‘tib bo‘lmas botqoqlar, Parnellga bo‘lgan nafratimiz*, goh baliqlarga, goh tog‘larga aylanuvchi qahramonlarimiz haqida hikoya qiluvchi beqiyos epopeyalarimiz… Kunlardan bir kun kechki payt, buni men hech qachon esdan chiqarmayman, Myunsterdan kelgan maslakdoshning Jon Vinsent Mun degan kimsa safimizga qo‘shildi.

Uning yoshi yigirmalar atrofida edi. Ozg‘in, nimjon — umurtqasiz bir maxluqdek taassurot qoldirdi bizda. U diqqat va ishtiyoq bilan qandaydir bir qo‘llanmani varaqma-varaq yodlab olishga kirishib ketar, dialektik materializm haqidagi bilimini esa bizning bahs-munozaralarimizga chek qo‘yish uchun ishlatardi. Bir inson boshqa bir insonni yaxshi yoki yomon ko‘rib qolishi sabablari behisob. Mun jahon tarixini faqat iqtisodiy ziddiyatlargagina bog‘lab qo‘yardi. Inqilob g‘alabasi oldindan ta’minlangan, deb ta’kidlardi. Men bo‘lsam, faqat aslzodalargina oldindan yutqazishlarini bilsalar-da, bunday ishlarga kirishishlari mumkin der edim… Yarim tun. Biz o‘z bahs-munozaralarimizni yo‘laklarda, zinalarda, kimsasiz ko‘chalarda davom ettirardik. Munning mulohazalari, bahsga o‘rin qoldirmaydigan nasihatomuz ohangi menda hech qanday taassurot qoldirmasdi. Yangi maslakdoshimiz bahslashmasa, o‘z fikrini boshqalarni mensimagan holda, asabiylashib aytib qo‘ya qolardi. Biz bir kuni fabrikaningmi, kazarmaningmi devorlari yoqalab borardik. Oxirgi binolarga yetib borganimizda o‘q tovushlari quloqlarimizni qomatga keltirdi. Qandaydir tor ko‘chaga o‘zimizni urdik. Yonayotgan uydan, xuddi alanga chiqqandek, bir barvasta soldat bizga hayqirib, to‘xtashimizni buyurdi. Men qadamimni tezlatdim, lekin sherigim menga ergashmadi. Qayrilib qaraganimda Jon Vinsent Mun dahshatdan toshdek qotib, sehrlangandek qaqqayib turardi. Men ortimga qaytib, soldatni bir zarba bilan qulatdim, Vinsent qo‘rqib ketganidan yurolmasdi, uni qo‘ltiqlab oldim. Biz qorong‘ulikda alangalar orasidan yorib borardik. Baribir o‘qdan qochib qutula olmadik, o‘q Munning tirsagini yalab o‘tdi. Qarag‘ayzor oralab borayotganimizga u tinmay oh-voh qilib borardi.

1922 yilning kuzida men general Berklining villasida o‘zimga panoh topdim. Villa egasi (men uni hecham ko‘rmaganman) o‘sha paytda Bengaliya ma’muriyatida qandaydir lavozimda ishlar edi. Uy qurilganiga hali bir asr ham bo‘lmasa-da, u nuray boshlagan, qarovsiz holda, aylanma yo‘llari-yu, hech kimga keraksiz kutish xonalari ko‘p edi. Birinchi qavatni muzey va ulkan kutubxona egallagan, unda XIX asr tarixini aks ettiruvchi, ma’nolari bir-biriga zid, yolg‘on-yashiqqa to‘la kitoblar: devordagi Nishopur shamshirlarida esa go‘yo jangu jadallar, urush sadolari yashiringandek. Biz orqa eshikdan kirganimiz yodimda. Tungi sarguzashtlarimiz juda qiziq bo‘lganligi haqida Mun qaltiragan, qurib qolgan lablarini qimirlatib g‘uldiradi. Men uning jarohatini bog‘lab, choy uzatdim. Yarani bog‘layotib, bu jarohat emas, shunchaki tirnalganligini bildim.

— Siz hayotingizni ancha xavf ostida qoldirdingiz, — deb valdiradi u hayron bo‘lib.

Men undan xavotir olmasligini iltimos qildim. (Fuqarolar urushining an’anasi shuni taqazo qilardi, men boshqacha yo‘l tuta olmasdim. Bundan tashqari, agar oramizdan birortasi asirga tushgudek bo‘lsa, barcha harakatlarimiz chippakka chiqardi).

Ertasiga Mun yana o‘z eski holiga qaytdi. U men taklif qilgan sigaretani oldi-da, “inqilobiy partiyamiz”ning iqtisodiy imkoniyatlari haqida meni so‘roqqa tutdi. Uning savollari ko‘zlagan maqsadiga borib tegardi. Men unga ahvolimiz juda ham og‘irligini aytdim (haqiqatan ham shunday). O‘q ovozlari butun Janubni larzaga solardi. Men Munga o‘rtoqlarimiz kutayotganliklarini aytib, palto va to‘pponchamni olish uchun o‘z xonamga chiqdim. Qaytib kelganimda Mun pastakkina divanda ko‘zlarini yumib yotardi. U yelkasida qattiq og‘riq turganligini, bezgak tutib qolganligini ma’lum qildi.

Qo‘rqoqlik uni hech qachon tark etmasligini tushundim. Men biroz xijolat bo‘lib, o‘zini ehtiyot qilishlikni maslahat berdim va xayrlashib chiqib ketdim. Men o‘zimdan o‘zim uyalib ketdim, go‘yo qo‘rqoq Vinsent Mun emas, men o‘zimdek. Bir odamning qilmishiga barchamiz sababchi emasmizmi? Shuning uchun, bir juhudni xochga mixlash insoniyatni xalos qilish uchun xizmat qilar ekan**, bir odam bog‘da taqiqlangan narsani bila turib yeganligi barcha insoniyat zoti uchun tavqi la’nat bo‘lar ekan***, ularni jazolash adolatsizlikka kiradi, deb bo‘lmaydi. Balki Shopengauer, men — boshqa odamman, boshqa odam esa — bu barcha insoniyat, deb to‘g‘ri aytgandir. Qaysidir ma’noda Shekspir ham o‘sha badbaxt Jon Vinsent Mun edi****.

Generalning hayhotdek villasida biz deyarli to‘qqiz kun yashadik. Urushning dahshatiyu yorug‘ kunlari haqida gapirib o‘tirmayman. Maqsadim, o‘sha men uchun sharmandali bo‘lgan chandiq haqida so‘zlab berish. Men uchun o‘sha to‘qqiz kun ham bir bo‘ldi-yu, oxiridan oldingi kun ham bir bo‘ldi: o‘shanda biz kazarmaga bostirib kirib, Elfinda pulemyotlardan otib tashlangan oz emas, ko‘p emas, o‘n oltita o‘rtoqlarimizning o‘chini oldik. Men tong ota boshlaganda — g‘ira-shira paytida uydan chiqib ketdim. Kech kira boshlaganda qaytdim.

Olgan jarohati birinchi qavatga tushishga xalaqit berganligi sababli, u meni tepada kutardi. Men uning go‘yo F.N.Moudining yoki Klauzevitsning strategiya haqidagi kitobini varaqlab turganida ko‘rgandekman. “Barcha qurollar ichida artilleriyani ma’qul ko‘raman”, deb bir kecha u tan olgandi. U doim bizning rejalarimizni bilib olishga harakat qilar, moddiy imkoniyatlarimiz juda arzimasligini shodlanib, tanqid qilar, ishimiz fojia bilan tugashini oldindan bilgandek, “Oxiri — voy!”, deb ilondek vishillab qo‘yardi. Aql jihatdan ustunlik oldida qo‘rqoqlik hech narsa emas, degan fikrini isbotlamoqchi bo‘lardi.

Yaxshi-yomonmi, xullas, to‘qqiz kunni shunday o‘tkazdik. O‘ninchi kuni butun shahar… qoralar va jigarranglar armiyasi qo‘liga o‘tdi. Ko‘chalarda barvasta, kamgap otliqlar patrullik qilishardi. Shamol kul zarralari va kuyundi hidini atrofga tarqatardi. Qaysidir bir burchakda cho‘zilib yotgan jasadni ko‘rib qoldim, lekin xotiramda bu emas, boshqa narsa: maydonda soldatlar qandaydir bir manekenga o‘q otib, do‘pposlab mashq qilayotganliklari qoldi.

Tongda uydan chiqib ketdim, tushlikka yaqin qaytib keldim. Mun kutubxonada kim bilandir gaplashardi. Telefonda gapirayotganligini bildim. Mening ismimni aytayotganligini eshitdim, keyin u meni soat yettilarga yaqin kelishimni, keyin esa meni uy oldidagi bog‘da ushlash lozimligini iltimos qildi. Mening dono do‘stim donolarcha menga xiyonat qilardi. Keyin u o‘zining xavfsizligini ta’minlash choralarini ko‘rishlarini talab qilganligini eshitdim.

Shu yerda mening hikoyalarim chigallashib tamom bo‘ladi. Men shu narsani bilamanki, do‘zaxdek tuyulgan qorong‘u yuraklar va aylanma zinalardan ruh xoinini tutaman, deb yugurdim. Lekin Mun villani mendan ko‘ra yaxshiroq bilardi. Bir necha marta ko‘zdan qochirdim, lekin soldatlar meni ushlab olishidan oldin men unga yetib oldim. Mulk egasi general to‘plagan, devordagi qurollar kolleksiyasidan kalta bir qilichni sug‘urib oldim. Shu yarimoy shaklidagi po‘lat qurol bilan uning yuzida yarimoy shaklida o‘chmas iz qoldirdim.

“Borxes, men sizni tanimayman, shuning uchun bor haqiqatni aytib berdim. Shu sababli sizning nafratomuz qarashingizga chidash men uchun osonroq”.

U jim bo‘lib qoldi. Qo‘llari qaltirayotganligini sezdim.

— Mun, nima bo‘ldi? — so‘radim men.
— Sotqinligi uchun beriladigan pulni olib, Braziliyaga jo‘nab ketdi. Jo‘nash oldidan u mast soldatlar maydonda manekenni o‘qqa tutayotganliklarini ko‘rdi.

Men bekorga undan hikoyaning davomini kutardim. Nihoyat, undan keyin nima bo‘lganligini so‘radim.

Shu payt uning ich-ichidan bir nola otilib chiqdi, jur’atsizlik bilan yuzida oqarib turgan yarimoy shaklidagi chandiqqa ishora qildi.

___________
* Irlandiya ozodligi uchun kurashchi, inglizparastlar uni yomon ko‘radilar. Jeyms Joys uni sharaflab yozgan.
** Iso Masihga ishora.
*** Odam Atoga ishora.
**** Shekspir asarlarida tasvirlangan xoinlar obrazida uning o‘z fe’li ham aks etganiga ishora.