Қонуний савол туғилади: ўзгаларнинг тахаллуси хусусида зукколик билан муносабат билдирган Навоий ўзи тахаллус танлашда нима ўйларни хаёлдан ўтказиб, қандай қаноат билан бир тўхтамга келган ва иккала тахаллусидан ҳам кўнгли тўлиб, доимо мароқланганми? ..

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
АЛИШЕР НАВОИЙ ТАХАЛЛУСЛАРИНИНГ
МАЪНО ҚИРРАЛАРИ ҲАҚИДА

Адабиётда тахаллус танлаш, кўпчиликка мақбул ва манзур тарзда уни қўллай билиш Шарқ адабиётининг ўзига хос жиҳатларидан бири деса, хато бўлмайди. Бу тўғрида маълум бир фикр ёки хулосага эга бўлмоқ учун Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкирасидаги айрим маълумотлар билан танишиш кифоя деб ўйлаймиз: “Мавлоно Жоний – журжонликдур. “Райҳоний” тахаллус қилур эрди, вилояти муносабати била анга “Жоний” тахаллус буюрулди” 1.

Тахаллусни туғилган жойи, она диёри – кент, туман, вилоят ёки ўлка номидан келтириб чиқаришга ўтмишда алоҳида эътибор билан қаралганки, буни исботловчи далил ва мисоллар жуда кўпдир.

Айрим шоирлар тахаллусда касб, ҳунар, санъат ва илмга (“Мавлоно Кавкабий – мунажжим йигитдур ва ўз фаниға муносиб тахаллус ихтиёр қилибтур” (108) асосланган бўлишса, бошқа бировларнинг феъл-атвори, фазилат ва завқ-шавқи, салоҳият ё лаёқати инобатга олинган: “Мавлоно Зулолий – ҳирийликдур. Отаси дарвеш кишидур. Ғазлфурушлиқ қилур. Зеҳни сарчашмасидин назми зулоли софи зоҳир бўлур. Бу жиҳатдин анга “Зулолий” тахаллус топилди” (87).

Бадиий ижодда ҳар бир нарса, ҳар бир муҳим белги шоир ё адибнинг таъби, ройи-равиши, билими, диди ва фаросатини намоён этиши мумкин. Акс ҳолда Навоий таассуф билан “Мавлоно Бу Али – девонавор юрур. Девона бўлмаса эрди, Бу Али тахаллус қилғайму эрди?” (101) деб ёзмасди. Ақл-ҳуши жойида одам ўзини Ибн Синога тенг кўрмаслиги шубҳасиздир. Энди, мана бу мулоҳазаларни кўздан кечирайлик: “Мавлоно Замоний – … “Вафоий” тахаллус қилур эрди. Фақир илтимоси била “Замоний”ға тағйир берди. Икки жиҳатдин: бир жиҳат буким, Султон Бадиуззамон Мирзо мулозими эрди. “Замоний” тахаллусининг муносабати анға кўп бор эрди; яна бир жиҳат буким, Аҳмад Ҳожибек “Вафоий” тахаллус қилур ва шеъри машҳурдур ва девони ҳам бор. Муносиб эрмас эрдиким, улуғ кишига бежиҳат тахаллусда шерик бўлғай” (96).

Шу ўринда қонуний савол туғилади: ўзгаларнинг тахаллуси хусусида шундай фикр юритиб, зукколик билан муносабат билдирган Навоий ўзи тахаллус танлашда нима ўйларни хаёлдан ўтказиб, қандай қаноат билан бир тўхтамга келган ва иккала тахаллусидан ҳам кўнгли тўлиб, доимо мароқланганми? Бугун бу саволга аниқ ва тўлиқ жавоб беришнинг имкони ҳам, иложи ҳам йўқ, албатта.

Тахаллус бирор-бир мақсад, маъно ёки қандайдир ижодий ниятнигина эмас, балки туйғу, кайфият, ҳолат, “хусусий” завқ-шавқни ҳам қамраб олади. Шоирнинг тафаккур ва тахайюл дунёси нечоғлик кенг, нақадар ўзига хос бўлса, унинг шеърларида тахаллус ижодий янгилик белгиси ёки “унвон”ига ўхшаб таассурот қолдираверади. Шунинг учун зўр санъаткорларда ҳатто тахаллусига нисбатан ҳам ички бир масъулият мавжудлиги сезилиб туради. Буни ҳар бир йирик ижодкор, масалан, Аттор, Ҳофиз, Румий, Жомий, Навоий, Огаҳий тажрибаларидан илғаш қийин эмас. Булардан кейин айни тахаллуслар билан ижод майдонида донг таратган қалам соҳиби бўлмаганлиги бежиз эмас.

Эски луғатларда наво сўзининг ўн бешга яқин маъносига изоҳ берилган. Навоийшунос А.Абдуқодиров наво, куй, оҳанг, садодан ташқари “насиб, баҳра, ишчанлик, сариштакорлик, тартиб-интизом; янги, тоза; овози гўзал, тенгсиз, ягона; меҳрибонлик, саховат; фақир, хоксор, ошиқ” каби маъноларни ифодалашини қайд этган 2.

Навоий тахаллусига шарҳ берган олимларнинг аксарияти навонинг кўпчиликка маълум мазмуни – куй, оҳанг, қўшиққа тўхталишган. Рус олими А.Семёнов эса “Алишер Навоий даврида Ҳирот санъати” номли мақоласида “Навоийнинг ўзи бир қанча мусиқий асарлар яратган зўр бастакор ва композитор бўлгани боис адабий тахаллусга мусиқа истилоҳидан “Навоий”ни танлаган” деб ёзади 3.

Миллий тилнинг мусиқаси, оҳанг тамойилларини ҳис қила билган шоир ёхуд адиб борки, деярли ҳаммаси ўзини наво одами – куй ва оҳанг ошуфтаси деб билади. Борлиқ – оламни идрок этиш ва боқий ҳақиқатлар мушоҳадасида ҳам биринчи ўринда оҳанг туради. Зеро, Гўзалликка сафар илоҳий куй ва оҳанглардан бошланади. Навоий “Не наво соз айлагай булбул гулистондин жудо” деганидек жамики сеҳрли, умидбахш ва ҳассос наволарнинг махзани она диёр, заҳматкаш эл ишқи, муаззам ва мунаввар ҳаётдир.

Қўлига қалам олганидан бошлаб, то сўнгги нафасигача Навоийни илҳомлантирган, давр ва замон қаршилигу қийинчиликларини дадил енгиб ўтишга ундаган оҳанг – ҳаёт оҳанги, узлуксиз тарзда алмашиб турувчи тириклик товуши эди. Чунки тирикликдан ажратувчи, ҳаётдан йироқ садони Навоийнинг қалби ҳам, изланувчан руҳи ҳам қабул қилмасди. Шоирнинг навобахш кўнглида борлиқ – олам ва табиат мусиқалари ишқ ва маърифат, ҳақиқат ва диёнат, айрилиқ ва висол, шодлик ва ғам-ғусса куйлари билан узлуксиз уйғунлашарди. Навонинг илоҳий, ирфоний ва маърифий ўзанларини Навоий теран ҳамда муаззам кенгликда ҳис этар, сўз ва фикрга куй, ҳаёт сир-асрори ва жозибасини очувчи куйларга сўз ҳамда маъно доялик қилишидан мароқланарди. Шу маънода Навоий шахсиятидаги завқ ва мароқ ҳеч бир шоирникига ўхшамасди. Янги ёзилган ҳар қайси шеър Навоий шахсининг бойиб бориши, шавқдан янада олийроқ шавққа қулоч ёзишидан далолат берарди. Улуғ шоир шеърларида табиийлик сунъийликка, самимият сеҳрпардозликка, навосозлик зўрма-зўракиликка ҳеч изн бермасди. Хуллас, Навоий учун наво гўё ижод манбаи вазифасини бажарарди. Наво ва унинг билан алоқалантирилган юзлаб ибора, қанчадан-қанча тимсоллар мазмунига бизда деярли ҳеч ким қизиққан эмас.

Навоий сенсиз этмас боғ сори майлким, шояд
Анга булбул била гулдин даме баргу наво етгай.

Ушбу байтдаги “баргу наво” ибораси уч маънода ишлатилганини немис олимаси Зигрид Клайнмихель шундай изоҳлайди: “Шоир бир жиҳатдан гулнинг бир япроғига ва бир нағмага эришмоқни истайди; бошқа томондан, “барг” сўзининг бир маъноси оҳанг бўлганлиги боис оҳанг ва навога етишиш орзусини билдиради. Ва ниҳоят “баргу наво” ибораси бойлик ёки яшаш учун зарур воситалар мазмунида қўлланилса ҳам шоир “ҳаётнинг асоси менга шеър ва наво” деган фикрни илгари суради” 4.

Дарҳақиқат, шоир, мутафаккир, санъаткор Навоий учун Наво деярли ҳамма нарса эди, чунки унинг ҳолати, кайфияти, маънавий куч-ғайрати, меҳру муруввати – барча-барчасини гоҳ аён, гоҳ ноаён наволар бошқарар, фикр ҳаётида турғунлик нима, якранглик нима, қолоқлик ва саёзлик нима – шоир буларни ҳеч билмасди. Шунга қарамасдан, қалби бири иккинчисидан ёниқ дардчил куй ва садолар билан тўлиб-тошганида у ўзини “бенаво” ҳис қилар 5, айни пайтда дарвешлик, фақирлик, мискинлик майлларидан ором ва фароғат топарди. Устоз Мақсуд Шайхзода “Ғазал мулкининг султони” дея Навоийга ниҳоятда аниқ таъриф берган. Шеърият салтанатидаги подшоҳликка ҳам Навоий, бизнингча, энг аввало навонинг оламшумул қуввати ва ички имтиёзи билан эришган. Ҳофиз Ўбаҳийнинг “Туҳфат ул-аҳбоб” номли луғатида наво сўзининг бир маъноси “сипоҳ” – лашкар, қўшин деб шарҳланган. Бошқа бир луғатда 6 эса навонинг давлат, сарват, ҳисса маъноларини ҳам акс эттириши қайд этилган:

Олибмен таҳти фармонимға осон,
Черик чекмай Хитодин то Хуросон.

Хуросон демаким, Шерозу Табриз –
Ки қилмишдур найи килким шакаррез.

Кўнгул бермиш сўзимга турк, жон ҳам,
Не ёлғуз турк, балким туркмон ҳам.

Агар Наво тушунчаси “таҳт”, “фармон”, “черик”, “мулк”, “забт” калималарини қўллашга имкон бермаганида ғолиблик шавқини Навоий бунчалик муҳташам оҳангда тасвирлашга эришолмасди. Охирги байтда буни тасдиқлайдиган яна бир сир бор.

Устоз Садриддин Айнийнинг изоҳи бўйича, Навоийнинг унда турк сўзини ишлатишдан кўзлаган асосий мақсади “Ўрта Осиёдаги бу кунги ўзбекларнинг ота-боболаридир. Агар шоирнинг мақсади умуман турк тилида гапирадиганлар бўлса эди, юқоридаги икки мисрада туркмонни туркдан бошқа қилиб кўрсатмас эди” 7.

Аммо туркман деганда Навоий туркманларни назарда тутмаган. Чунки Зиё Кўкалпнинг таъкидлашича кўра “Туркман билан туркмонни ўзаро фарқлаш ва ажратиш керак. Чунки туркманлар Солур Қорахон, Сотуқ Буғро ва Иликхонлар ҳукм сурган бир хоқония давлати замонида исломиятни қабул қилган Шарқ турклари билан жанг қилган бир эл ва будунлар жамоасидир.

Булар билан турклар орасида диний фарқ бўлганлиги боис туркмонлар тўғридан-тўғри “Биз туркмиз” деёлмасдан, “биз туркка монанд” – туркмонмиз дейишган. Шунингдек, улар насл-насаби Ўғузхонга бориб тақаладиган туркманлардан фарқланишган” 8.

Демак, Навоий сўзимни ўқиб, наинки мусулмон турклар, балки уларнинг номусулмонлари ҳам асарларимга кўнгил қўйиб, ҳатто жонини бағишлаган деган гапни илгари сурган.

Алоҳида эътиборга молик томони шундаки, “Садди Искандарий”нинг охирида шоир беш мустақил достондан таркиб топган “Хамса”сини ҳам “наво” деб таърифлайди:

Навоий, қилиб тенгри коминг раво,
Санга рўзи этти ажойиб наво.

Узот тенгри шукри навосиға тил,
Наво ортуқ истар эсанг, шукр қил! 9

Ҳаётда ҳам, ижод ва илмда ҳам, энг аввало керакли ва зарур нарсаларни билишга уринилмаса, доимий саёзлик ҳамда ноқислик исканжасидан четлашиб бўлмайди.

Навоийнинг тасаввуфга алоқадорлиги ҳақида илмда ҳар хил гаплар айтилган. Уни сўфий шоирлар сафига қўшадиганлар аввал ҳам бўлган, ҳозир ҳам бор. Масаланинг бошқа жиҳатларини, майли, айтмайлик. Улуғ шоирнинг туркий ва форсийда қўллаган тахаллусларининг маъно-моҳияти етарли зайлда мушоҳада этилиб, тўғри хулосаларга келинса, Навоий сўфий дейилмасди. Тасаввуфда ҳам ғам-андуҳ, ғусса ва ҳасрат аралаш дардли бир мусиқий пафос бор. Бироқ бу пафос Навоий яшаган, қувонса ҳам, қайғуга чўмса ҳам ундан ажралмаган ҳаёт садоси ва наволарига нисбатан тасаввур қилиб бўлмас тарзда чекланган. Сўфий чекинган олам – осуда, тириклик шовқинларидан йироқ фароғатли бир олам. Аммо унда ижтимоий, сиёсий, иқтисодий эврилиш, миллий, маданий, адабий ўзгаришларга эҳтиёж йўқ. Шу боис Навоий “оламдан қочиш”дан кўра ҳамиша янги-янги “олам очиш”ни устун кўриб, ҳаётий, башарий туйғу ва тушунчалар талқинидан сира тўхтамаган. “Девоний Фоний”даги шеърлар ҳам у ё бу шаклда аслида ана шу ҳақиқатни исботлайди. Фано ва фоний сўзларининг йўқ бўлиш, ўздан кечиш, ўлиш сингари маънолари билан чекланиб, бошқа кўпдан-кўп маъно қирралари билан қизиқмаслик, фано мавзуида янги гап айтишга уринмаслик эканини Навоий яхши фаҳмлаган.

Тўғри, Оллоҳдан бошқа ҳамма нарсанинг хусусияти – фано. Бақо эса ёлғиз Оллоҳга хос. Зеро, Оллоҳ билан боғланмаган ҳеч нарсада боқийлик бўлмайди. Фано ҳолини яшамасдан бақога эришолмаслик учун сўфий ва мутасаввифлар фановашлик, фонийлик сифатига алоҳида аҳамият беришгани Навоий томонидан ҳам такрор-такрор таъкидланган.

Аллома Абдурауф Фитратнинг гувоҳлик беришича, Навоийнинг форсий тахаллусини ўзгартириб танитишга уринишлар ҳам бўлган экан: “Навоийнинг форсий шеърларидаги унвони “Фоний”ми, “Фанойи”ми деган бир масала ҳам бор. Ҳидоят каби баъзи тазкирачилар унинг форсийчада “Фаноий” аталғанини хабар беради. “Бобурнома”нинг кўрсатишига кўра “Фаноий” эмас, “Фоний”дир. Бироқ Навоийнинг ўзи “Лисон ут-тайр” отли китобида:

Форсий назм ичра чун сурдим қалам,
Назмнинг ҳар синфини қилдим рақам.

Файз етгач ул маонийдин манго
Топти билгу назм “Фоний”дан манго, –

деб ўзининг форсийчада “Фоний” унвонли эканини очиқ қилиб айтади” 10.

Фоний унвонидан кўзланган ният, унинг мазмуни борасида Фитрат домла ҳеч нарса демайди. Академик Иззат Султон эса бу тахаллус мазмунини шарҳлашда юқоридаги тўрт мисра шеърнинг охирги икки қаторига асосланиб бундай дейди: “Бахтни куйловчи” маъносида “ул маонийдин манго, Топти белгу назм “Фоний”дин манго” сўзларидан маълум бўладики, Алишер тасаввуф таълимотидан (“маонийдин”) хабардор бўлганидан бошлаб, бу фалсафанинг дунё ўтар-кетар нарса, одам ҳам “фоний бўлади”, “йўқ бўлади” деган таълимотига биноан, ўзини “фоний” (“ўтиб кетувчи, йўқ бўлувчи”) деб атаган”.

Хуллас, Иззат Султоннинг таъкиди бўйича “Навоий” ва “Фоний” тахаллуслари шоир “дунёқараши ва ижодидаги икки томонни – “бу дунё”ни севгани ва куйлаганини, шу билан бирга, ўша замоннинг ҳукмрон назарларига биноан, кишининг у дунёга кетиши муқаррар эканини тан олганини кўрсатади” 11.

Навоийнинг билим-савияси, шахсияти ва ижодиётининг моҳиятидан келиб чиқиладиган бўлса, “бу дунёни севиш”, “у дунёга кетиш”га доир хулосанинг жўн ва юзакилиги билиниб қолади. Навоий тахаллуси билан битилган шеърларида шоир фақат ҳаётни севишни эмас, ҳаётдан безиш, ҳаётнинг чор тарафидан ёғилган ғам-ғусса, ҳасрат ва надомат қийноқларини ҳам ўзига хос очиқлик ва ростлик билан дарж этган.

Тасаввуфда дунё ўтар-кетар нарса, одам ҳам йўқ бўлади деган бир “таълимот” бўлмаган, албатта. Дунёнинг ўткинчилигига доир фикр-қарашларини Навоий тарк, яъни тарки дунё, тарки уқбо, тарки ҳасти ақидаси орқали ифодалаб берган. Бунда эса биринчи галда фано ва бақо тушунчасига суянилганини эслатиш зарур. “Тасаввуф тушунчаси ва адабиётининг, – дейди Мустафо Қара, – энг бой тармоқларидан бири фано – бақодир” 12.

Илк сўфийлар фано ва бақо истилоҳларини метафизик мазмунда эмас, ахлоқий ва психологик маънода ишлатишган. Шунинг учун ҳам Абдулкарим Қушайрий “Сўфийлар фано истилоҳи ила ёмон, тубан хулқларнинг йўқотилишига, бақо орқали эса яхши ва гўзал инсоний сифатларнинг юзага чиқарилишига ишорат этишган” 13, – дейди.

Асосий ҳақиқат ва унинг ботиний-ирфоний томонлари ўрганилмаганлиги туфайли фано ва фонийлик ҳоли тўғрисида баён қилинган хато фикр-мулоҳазалар вақт ўтган сайин кўпайиб борган 14. Ҳатто шоирнинг бир ғазалидаги байтда ифодаланган:

Дединг: “Фано” недурур? Мухтасар дейин: “Ўлмак!” –
Ки, шарҳин тиласанг, юз рисола бўлғусидур,

деган фикри билан ҳам жиддий қизиқилмаган.

Дунёга фано нигоҳи билан қараб, ҳаёт воқеа-ҳодисаларини фано ҳоли билан мушоҳада қилиш – маънавий ҳурлик ва осойишталикка эришмоқ демак. Тасаввуфда бунга “ҳузур ҳоли” дейилади. Баъзи тариқат арбоблари, йирик тасаввуфшунослар фано ва бақо мавзуидаги чалғишларнинг олдини оладиган сўзларни ҳам ўртага ташлашган. Имом Раббоний ёзади: “Фано ва бақо вужудий эмас, балки шуҳудийдир. Инсон Ҳақ бўлмайди ва Ҳақ таоло билан бирлашолмайди. Қул доим қул. Раб ҳам абадий Раб эрур… Ҳақиқий фано илоҳий бўлмаганни унутиш, ўзни дунё севгисидан қутултириш ва бир қулдан талаб этиладиган зайлда қалбини ўткинчи барча орзу-ҳаваслардан поклашдир. Ҳақиқий бақо эса Раббининг орзуларини барқарорлаштириш, унинг орзуларини ўз менлигини йўқотмасдан шахсий орзулар ҳолига етказишдир” 15.

Бизнингча, Навоий Фоний тахаллусини танлаганда ўз менлигини йўқотишни кўзламаган. Зеро, менликнинг асл камоли “фанофиллоҳ”дамас, “бақобиллоҳ”дадир. Жунайд Бағдодийга кўра, фано инсоннинг борлиғини Оллоҳ борлиғи билан ўзгартиролмайди, балки унинг орзусини Ҳақ орзусига мувофиқлаштиришга имкон очади. Бу мураккаб ва мунозарали муаммо устида чуқур мушоҳада юритган Шарқнинг буюк файласуф ва мутасаввиф шоири Муҳаммад Иқбол мана қандай хулосани ўртага ташлайди: “Улуғ Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) Раббимизнинг қаршисида “фано” бўлмади, фардиятини муҳофаза этиб, “мен”лигини сақлай олди. Бу – томчининг денгизга қўшилиши эмас эди” 16.

Алишер Навоийнинг шахсий нуқтаи назари сингари комил инсон тушунчаси талқинларида ҳам инсоннинг Оллоҳ билан бирлашиб, барҳам топиш ақидаси йўқдир. Ҳақиқий ишқда висолдан мақсад ошиқнинг ваҳм ва нафсоний таҳликаларни йўқ айлаб, ҳақиқатга етишиб, башарий “мен”ни Ҳаққа мақбул мавжудликка юксалтиришдир. Чунки ҳақиқий тасаввуфда излаб топиладиган ва қовушиладиган бир Тангри йўқ, англанадиган, феъл ва сифатлари мушоҳада этиладиган Тангри бордир. Ҳазрат Пайғамбарнинг “ашёнинг ҳақиқатини бўлганидек” бир бутун ҳолда кўришни истагани шундандир.

Фоний тахаллуси борасида иккинчи бир қараш ҳам мавжуд. Усмонли турк олимларидан Мустафо Жонпўлатнинг фикри бўйича, Навоийнинг туркий тилда қўллаган тахаллуси ҳам, форсий девони учун танлаган тахаллуси ҳам, унинг шу икки тилга қарашини акс эттиради. “Бу тиллардан бири сас, оҳанг, куй, навога йўл очса, иккинчиси, шоир илҳомини фонийлик чегарасидан ўтишига кенг йўл бермайди” 17. Бунга ўхшаш гап аввал ҳам айтилган. Бироқ тарих унинг тўғрилигини тасдиқламаганидек, бугун ҳам уни қўллаш ёхуд маъқуллаш ҳақиқатга мувофиқ келмайди.

Хулласи калом, Навоийнинг икки тахаллуси ҳам теран, кўп тармоқли маънога эга. Улардан бири олиб борадиган дунё иккинчиси англатадиган ҳақиқат оламига ўхшамаса-да, бир-бирини инкор қилмайди. Негаки наводан яйраб бойиган юрак, фано билан сайқалланиб фароғат топади. Навоий ижодиётини яхши билиш биринчи галда кенг маънодаги навошунослик ва фановашлик сирларини ўзлаштирмоқдир.

———————
1. А л и ш е р Н а в о и й. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдлик. 13-жилд. Тошкент: Фан, 1997. 86-бет. Бундан кейин мазкур нашрга мурожаат қилинганда саҳифаси қавс ичида кўрсатилади. – И.Ҳ.
2. А б д у қ о д и р о в А. Амир Алишер Навоий. Хўжанд, 2013. 10-бет.
3. Родоначальник узбекской литературы. Ташкент, 1940. С. 149.
4. К л а й н м и х е л ь З. Навоийи бенаво // Туркиёт тадқиқотлари журнали. 7. Истанбул, 1993.
5. Ўша мақола.
6. Араб ва форс сўзлари луғати. Баку, 1978. 466-бет.
7. А л и ш е р Н а в о и й. Хамса. Қисқартириб нашрга тайёрловчи С.Айний. Тошкент, 1948. 190-бет.
8. К ў к а л п З. Турк ҳуррияти тарихи. Истанбул, 2008. 46-бет.
9. А л и ш е р Н а в о и й. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдлик. 11-жилд. Тошкент, 1993. 580-бет.
10. Ф и т р а т А. Танланган асарлар. II жилд. Тошкент, 2000. 5-бет.
11. С у л т о н И. Навоийнинг қалб дафтари. Тошкент, 1969. 98-бет.
12. Қ а р а М. Тасаввуф ва тариқатлар тарихи. Истанбул, 1995. 165-бет.
13. А б д у л к а р и м Қ у ш а й р и й. Рисолаи Қушайрий. Истанбул, 1991. 196-бет.
14. Бу ҳақда қаранг: Ҳ а қ қ у л И. Навоий шеъриятида фано талқинлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006, 1-сон; Ш у м у а л л и ф. Навоийга қайтиш. Тошкент, 2007. 14–22-бетлар.
15. И м о м Р а б б о н и й. Мактуботи Раббоний. 1-жилд. Истанбул (санасиз). 236-бет.
16. Иқтибос Исо Чаликнинг китобидан олинди. “Муҳаммад Иқболнинг тасаввуфий тушунчалари”. (Истанбул, 2004. 231-бет).
17. “Алишер Навоий таваллудининг 560, вафотининг 500 йиллиги муносабати билан ўтказилган анжуман материаллари”. Анқара, 2004. 5-бет.

Манба: Ўзбек тили ва адабиёти 2016 йил 5-сон

Ibrohim HAQQUL
ALISHER NAVOIY TAXALLUSLARINING
MA’NO QIRRALARI HAQIDA

Adabiyotda taxallus tanlash, ko’pchilikka maqbul va manzur tarzda uni qo’llay bilish Sharq adabiyotining o’ziga xos jihatlaridan biri desa, xato bo’lmaydi. Bu to’g’rida ma’lum bir fikr yoki xulosaga ega bo’lmoq uchun Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasidagi ayrim ma’lumotlar bilan tanishish kifoya deb o’ylaymiz: “Mavlono Joniy – jurjonlikdur. “Rayhoniy” taxallus qilur erdi, viloyati munosabati bila anga “Joniy” taxallus buyuruldi” 1.

Taxallusni tug’ilgan joyi, ona diyori – kent, tuman, viloyat yoki o’lka nomidan keltirib chiqarishga o’tmishda alohida e’tibor bilan qaralganki, buni isbotlovchi dalil va misollar juda
ko’pdir.

Ayrim shoirlar taxallusda kasb, hunar, san’at va ilmga (“Mavlono Kavkabiy – munajjim yigitdur va o’z fanig’a munosib taxallus ixtiyor qilibtur” (108) asoslangan bo’lishsa, boshqa birovlarning fe’l-atvori, fazilat va zavq-shavqi, salohiyat yo layoqati inobatga olingan: “Mavlono Zuloliy – hiriylikdur. Otasi darvesh kishidur. G’azlfurushliq qilur. Zehni sarchashmasidin nazmi zuloli sofi zohir bo’lur. Bu jihatdin anga “Zuloliy” taxallus topildi” (87).

Badiiy ijodda har bir narsa, har bir muhim belgi shoir yo adibning ta’bi, royi-ravishi, bilimi, didi va farosatini namoyon etishi mumkin. Aks holda Navoiy taassuf bilan “Mavlono Bu Ali – devonavor yurur. Devona bo’lmasa erdi, Bu Ali taxallus qilg’aymu erdi?” (101) deb yozmasdi. Aql-hushi joyida odam o’zini Ibn Sinoga teng ko’rmasligi shubhasizdir. Endi, mana bu mulohazalarni ko’zdan kechiraylik: “Mavlono Zamoniy – … “Vafoiy” taxallus qilur erdi. Faqir iltimosi bila “Zamoniy”g’a tag’yir berdi. Ikki jihatdin: bir jihat bukim, Sulton Badiuzzamon Mirzo mulozimi erdi. “Zamoniy” taxallusining munosabati ang’a ko’p bor erdi; yana bir jihat bukim, Ahmad Hojibek “Vafoiy” taxallus qilur va she’ri mashhurdur va devoni ham bor. Munosib ermas erdikim, ulug’ kishiga bejihat taxallusda sherik bo’lg’ay” (96).

Shu o’rinda qonuniy savol tug’iladi: o’zgalarning taxallusi xususida shunday fikr yuritib, zukkolik bilan munosabat bildirgan Navoiy o’zi taxallus tanlashda nima o’ylarni xayoldan o’tkazib, qanday qanoat bilan bir to’xtamga kelgan va ikkala taxallusidan ham ko’ngli to’lib, doimo maroqlanganmi? Bugun bu savolga aniq va to’liq javob berishning imkoni ham, iloji ham yo’q, albatta.

Taxallus biror-bir maqsad, ma’no yoki qandaydir ijodiy niyatnigina emas, balki tuyg’u, kayfiyat, holat, “xususiy” zavq-shavqni ham qamrab oladi. Shoirning tafakkur va taxayyul dunyosi nechog’lik keng, naqadar o’ziga xos bo’lsa, uning she’rlarida taxallus ijodiy yangilik belgisi yoki “unvon”iga o’xshab taassurot qoldiraveradi. Shuning uchun zo’r san’atkorlarda hatto taxallusiga nisbatan ham ichki bir mas’uliyat mavjudligi sezilib turadi. Buni har bir yirik ijodkor, masalan, Attor, Hofiz, Rumiy, Jomiy, Navoiy, Ogahiy tajribalaridan ilg’ash qiyin emas. Bulardan keyin ayni taxalluslar bilan ijod maydonida dong taratgan qalam sohibi bo’lmaganligi bejiz emas.

Eski lug’atlarda navo so’zining o’n beshga yaqin ma’nosiga izoh berilgan. Navoiyshunos A.Abduqodirov navo, kuy, ohang, sadodan tashqari “nasib, bahra, ishchanlik, sarishtakorlik, tartib-intizom; yangi, toza; ovozi go’zal, tengsiz, yagona; mehribonlik, saxovat; faqir, xoksor, oshiq” kabi ma’nolarni ifodalashini qayd etgan 2.

Navoiy taxallusiga sharh bergan olimlarning aksariyati navoning ko’pchilikka ma’lum mazmuni – kuy, ohang, qo’shiqqa to’xtalishgan. Rus olimi A.Semyonov esa “Alisher Navoiy davrida Hirot san’ati” nomli maqolasida “Navoiyning o’zi bir qancha musiqiy asarlar yaratgan zo’r bastakor va kompozitor bo’lgani bois adabiy taxallusga musiqa istilohidan “Navoiy”ni tanlagan” deb yozadi 3.

Milliy tilning musiqasi, ohang tamoyillarini his qila bilgan shoir yoxud adib borki, deyarli hammasi o’zini navo odami – kuy va ohang oshuftasi deb biladi. Borliq – olamni idrok etish va boqiy haqiqatlar mushohadasida ham birinchi o’rinda ohang turadi. Zero, Go’zallikka safar ilohiy kuy va ohanglardan boshlanadi. Navoiy “Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo” deganidek jamiki sehrli, umidbaxsh va hassos navolarning maxzani ona diyor, zahmatkash el ishqi, muazzam va munavvar hayotdir.

Qo’liga qalam olganidan boshlab, to so’nggi nafasigacha Navoiyni ilhomlantirgan, davr va zamon qarshiligu qiyinchiliklarini dadil yengib o’tishga undagan ohang – hayot ohangi, uzluksiz tarzda almashib turuvchi tiriklik tovushi edi. Chunki tiriklikdan ajratuvchi, hayotdan yiroq sadoni Navoiyning qalbi ham, izlanuvchan ruhi ham qabul qilmasdi. Shoirning navobaxsh ko’nglida borliq – olam va tabiat musiqalari ishq va ma’rifat, haqiqat va diyonat, ayriliq va visol, shodlik va g’am-g’ussa kuylari bilan uzluksiz uyg’unlashardi. Navoning ilohiy, irfoniy va ma’rifiy o’zanlarini Navoiy teran hamda muazzam kenglikda his etar, so’z va fikrga kuy, hayot sir-asrori va jozibasini ochuvchi kuylarga so’z hamda ma’no doyalik qilishidan maroqlanardi. Shu ma’noda Navoiy shaxsiyatidagi zavq va maroq hech bir shoirnikiga o’xshamasdi. Yangi yozilgan har qaysi she’r Navoiy shaxsining boyib borishi, shavqdan yanada oliyroq shavqqa quloch yozishidan dalolat berardi. Ulug’ shoir she’rlarida tabiiylik sun’iylikka, samimiyat sehrpardozlikka, navosozlik zo’rma-zo’rakilikka hech izn bermasdi. Xullas, Navoiy uchun navo go’yo ijod manbai vazifasini bajarardi. Navo va uning bilan aloqalantirilgan yuzlab ibora, qanchadan-qancha timsollar mazmuniga bizda deyarli hech kim qiziqqan emas.

Navoiy sensiz etmas bog’ sori maylkim, shoyad
Anga bulbul bila guldin dame bargu navo yetgay.

Ushbu baytdagi “bargu navo” iborasi uch ma’noda ishlatilganini nemis olimasi Zigrid Klaynmixel` shunday izohlaydi: “Shoir bir jihatdan gulning bir yaprog’iga va bir nag’maga erishmoqni istaydi; boshqa tomondan, “barg” so’zining bir ma’nosi ohang bo’lganligi bois ohang va navoga yetishish orzusini bildiradi. Va nihoyat “bargu navo” iborasi boylik yoki yashash uchun zarur vositalar mazmunida qo’llanilsa ham shoir “hayotning asosi menga she’r va navo” degan fikrni ilgari suradi” 4.

Darhaqiqat, shoir, mutafakkir, san’atkor Navoiy uchun Navo deyarli hamma narsa edi, chunki uning holati, kayfiyati, ma’naviy kuch-g’ayrati, mehru muruvvati – barcha-barchasini goh ayon, goh noayon navolar boshqarar, fikr hayotida turg’unlik nima, yakranglik nima, qoloqlik va sayozlik nima – shoir bularni hech bilmasdi. Shunga qaramasdan, qalbi biri ikkinchisidan yoniq dardchil kuy va sadolar bilan to’lib-toshganida u o’zini “benavo” his qilar 5, ayni paytda darveshlik, faqirlik, miskinlik mayllaridan orom va farog’at topardi. Ustoz Maqsud Shayxzoda “G’azal mulkining sultoni” deya Navoiyga nihoyatda aniq ta’rif bergan. She’riyat saltanatidagi podshohlikka ham Navoiy, bizningcha, eng avvalo navoning olamshumul quvvati va ichki imtiyozi bilan erishgan. Hofiz O’bahiyning “Tuhfat ul-ahbob” nomli lug’atida navo so’zining bir ma’nosi “sipoh” – lashkar, qo’shin deb sharhlangan. Boshqa bir lug’atda 6 esa navoning davlat, sarvat, hissa ma’nolarini ham aks ettirishi qayd etilgan:

Olibmen tahti farmonimg’a oson,
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Xuroson demakim, Sherozu Tabriz –
Ki qilmishdur nayi kilkim shakarrez.

Ko’ngul bermish so’zimga turk, jon ham,
Ne yolg’uz turk, balkim turkmon ham.

Agar Navo tushunchasi “taht”, “farmon”, “cherik”, “mulk”, “zabt” kalimalarini qo’llashga imkon bermaganida g’oliblik shavqini Navoiy bunchalik muhtasham ohangda tasvirlashga erisholmasdi. Oxirgi baytda buni tasdiqlaydigan yana bir sir bor.

Ustoz Sadriddin Ayniyning izohi bo’yicha, Navoiyning unda turk so’zini ishlatishdan ko’zlagan asosiy maqsadi “O’rta Osiyodagi bu kungi o’zbeklarning ota-bobolaridir. Agar shoirning maqsadi umuman turk tilida gapiradiganlar bo’lsa edi, yuqoridagi ikki misrada turkmonni turkdan boshqa qilib ko’rsatmas edi” 7.

Ammo turkman deganda Navoiy turkmanlarni nazarda tutmagan. Chunki Ziyo Ko’kalpning ta’kidlashicha ko’ra “Turkman bilan turkmonni o’zaro farqlash va ajratish kerak. Chunki turkmanlar Solur Qoraxon, Sotuq Bug’ro va Ilikxonlar hukm surgan bir xoqoniya davlati zamonida islomiyatni qabul qilgan Sharq turklari bilan jang qilgan bir el va budunlar jamoasidir.

Bular bilan turklar orasida diniy farq bo’lganligi bois turkmonlar to’g’ridan-to’g’ri “Biz turkmiz” deyolmasdan, “biz turkka monand” – turkmonmiz deyishgan. Shuningdek, ular nasl-nasabi O’g’uzxonga borib taqaladigan turkmanlardan farqlanishgan” 8.

Demak, Navoiy so’zimni o’qib, nainki musulmon turklar, balki ularning nomusulmonlari ham asarlarimga ko’ngil qo’yib, hatto jonini bag’ishlagan degan gapni ilgari surgan.

Alohida e’tiborga molik tomoni shundaki, “Saddi Iskandariy”ning oxirida shoir besh mustaqil dostondan tarkib topgan “Xamsa”sini ham “navo” deb ta’riflaydi:

Navoiy, qilib tengri koming ravo,
Sanga ro’zi etti ajoyib navo.

Uzot tengri shukri navosig’a til,
Navo ortuq istar esang, shukr qil! 9

Hayotda ham, ijod va ilmda ham, eng avvalo kerakli va zarur narsalarni bilishga urinilmasa, doimiy sayozlik hamda noqislik iskanjasidan chetlashib bo’lmaydi.

Navoiyning tasavvufga aloqadorligi haqida ilmda har xil gaplar aytilgan. Uni so’fiy shoirlar safiga qo’shadiganlar avval ham bo’lgan, hozir ham bor. Masalaning boshqa jihatlarini, mayli, aytmaylik. Ulug’ shoirning turkiy va forsiyda qo’llagan taxalluslarining ma’no-mohiyati yetarli zaylda mushohada etilib, to’g’ri xulosalarga kelinsa, Navoiy so’fiy deyilmasdi. Tasavvufda ham g’am-anduh, g’ussa va hasrat aralash dardli bir musiqiy pafos bor. Biroq bu pafos Navoiy yashagan, quvonsa ham, qayg’uga cho’msa ham undan ajralmagan hayot sadosi va navolariga nisbatan tasavvur qilib bo’lmas tarzda cheklangan. So’fiy chekingan olam – osuda, tiriklik shovqinlaridan yiroq farog’atli bir olam. Ammo unda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy evrilish, milliy, madaniy, adabiy o’zgarishlarga ehtiyoj yo’q. Shu bois Navoiy “olamdan qochish”dan ko’ra hamisha yangi-yangi “olam ochish”ni ustun ko’rib, hayotiy, bashariy tuyg’u va tushunchalar talqinidan sira to’xtamagan. “Devoniy Foniy”dagi she’rlar ham u yo bu shaklda aslida ana shu haqiqatni isbotlaydi. Fano va foniy so’zlarining yo’q bo’lish, o’zdan kechish, o’lish singari ma’nolari bilan cheklanib, boshqa ko’pdan-ko’p ma’no qirralari bilan qiziqmaslik, fano mavzuida yangi gap aytishga urinmaslik ekanini Navoiy yaxshi fahmlagan.

To’g’ri, Ollohdan boshqa hamma narsaning xususiyati – fano. Baqo esa yolg’iz Ollohga xos. Zero, Olloh bilan bog’lanmagan hech narsada boqiylik bo’lmaydi. Fano holini yashamasdan baqoga erisholmaslik uchun so’fiy va mutasavviflar fanovashlik, foniylik sifatiga alohida ahamiyat berishgani Navoiy tomonidan ham takror-takror ta’kidlangan.

Alloma Abdurauf Fitratning guvohlik berishicha, Navoiyning forsiy taxallusini o’zgartirib tanitishga urinishlar ham bo’lgan ekan: “Navoiyning forsiy she’rlaridagi unvoni “Foniy”mi, “Fanoyi”mi degan bir masala ham bor. Hidoyat kabi ba’zi tazkirachilar uning forsiychada “Fanoiy” atalg’anini xabar beradi. “Boburnoma”ning ko’rsatishiga ko’ra “Fanoiy” emas, “Foniy”dir. Biroq Navoiyning o’zi “Lison ut-tayr” otli kitobida:

Forsiy nazm ichra chun surdim qalam,
Nazmning har sinfini qildim raqam.

Fayz yetgach ul maoniydin mango
Topti bilgu nazm “Foniy”dan mango, –

deb o’zining forsiychada “Foniy” unvonli ekanini ochiq qilib aytadi” 10.

Foniy unvonidan ko’zlangan niyat, uning mazmuni borasida Fitrat domla hech narsa demaydi. Akademik Izzat Sulton esa bu taxallus mazmunini sharhlashda yuqoridagi to’rt misra she’rning oxirgi ikki qatoriga asoslanib bunday deydi: “Baxtni kuylovchi” ma’nosida “ul maoniydin mango, Topti belgu nazm “Foniy”din mango” so’zlaridan ma’lum bo’ladiki, Alisher tasavvuf ta’limotidan (“maoniydin”) xabardor bo’lganidan boshlab, bu falsafaning dunyo o’tar-ketar narsa, odam ham “foniy bo’ladi”, “yo’q bo’ladi” degan ta’limotiga binoan, o’zini “foniy” (“o’tib ketuvchi, yo’q bo’luvchi”) deb atagan”.

Xullas, Izzat Sultonning ta’kidi bo’yicha “Navoiy” va “Foniy” taxalluslari shoir “dunyoqarashi va ijodidagi ikki tomonni – “bu dunyo”ni sevgani va kuylaganini, shu bilan birga, o’sha zamonning hukmron nazarlariga binoan, kishining u dunyoga ketishi muqarrar ekanini tan olganini ko’rsatadi” 11.

Navoiyning bilim-saviyasi, shaxsiyati va ijodiyotining mohiyatidan kelib chiqiladigan bo’lsa, “bu dunyoni sevish”, “u dunyoga ketish”ga doir xulosaning jo’n va yuzakiligi bilinib qoladi. Navoiy taxallusi bilan bitilgan she’rlarida shoir faqat hayotni sevishni emas, hayotdan bezish, hayotning chor tarafidan yog’ilgan g’am-g’ussa, hasrat va nadomat qiynoqlarini ham o’ziga xos ochiqlik va rostlik bilan darj etgan.

Tasavvufda dunyo o’tar-ketar narsa, odam ham yo’q bo’ladi degan bir “ta’limot” bo’lmagan, albatta. Dunyoning o’tkinchiligiga doir fikr-qarashlarini Navoiy tark, ya’ni tarki dunyo, tarki uqbo, tarki hasti aqidasi orqali ifodalab bergan. Bunda esa birinchi galda fano va baqo tushunchasiga suyanilganini eslatish zarur. “Tasavvuf tushunchasi va adabiyotining, – deydi Mustafo Qara, – eng boy tarmoqlaridan biri fano – baqodir” 12.

Ilk so’fiylar fano va baqo istilohlarini metafizik mazmunda emas, axloqiy va psixologik ma’noda ishlatishgan. Shuning uchun ham Abdulkarim Qushayriy “So’fiylar fano istilohi ila yomon, tuban xulqlarning yo’qotilishiga, baqo orqali esa yaxshi va go’zal insoniy sifatlarning yuzaga chiqarilishiga ishorat etishgan” 13, – deydi.

Asosiy haqiqat va uning botiniy-irfoniy tomonlari o’rganilmaganligi tufayli fano va foniylik holi to’g’risida bayon qilingan xato fikr-mulohazalar vaqt o’tgan sayin ko’payib borgan 14. Hatto shoirning bir g’azalidagi baytda ifodalangan:

Deding: “Fano” nedurur? Muxtasar deyin: “O’lmak!” –
Ki, sharhin tilasang, yuz risola bo’lg’usidur,

degan fikri bilan ham jiddiy qiziqilmagan.

Dunyoga fano nigohi bilan qarab, hayot voqea-hodisalarini fano holi bilan mushohada qilish – ma’naviy hurlik va osoyishtalikka erishmoq demak. Tasavvufda bunga “huzur holi” deyiladi. Ba’zi tariqat arboblari, yirik tasavvufshunoslar fano va baqo mavzuidagi chalg’ishlarning oldini oladigan so’zlarni ham o’rtaga tashlashgan. Imom Rabboniy yozadi: “Fano va baqo vujudiy emas, balki shuhudiydir. Inson Haq bo’lmaydi va Haq taolo bilan birlasholmaydi. Qul doim qul. Rab ham abadiy Rab erur… Haqiqiy fano ilohiy bo’lmaganni unutish, o’zni dunyo sevgisidan qutultirish va bir quldan talab etiladigan zaylda qalbini o’tkinchi barcha orzu-havaslardan poklashdir. Haqiqiy baqo esa Rabbining orzularini barqarorlashtirish, uning orzularini o’z menligini yo’qotmasdan shaxsiy orzular holiga yetkazishdir” 15.

Bizningcha, Navoiy Foniy taxallusini tanlaganda o’z menligini yo’qotishni ko’zlamagan. Zero, menlikning asl kamoli “fanofilloh”damas, “baqobilloh”dadir. Junayd Bag’dodiyga ko’ra, fano insonning borlig’ini Olloh borlig’i bilan o’zgartirolmaydi, balki uning orzusini Haq orzusiga muvofiqlashtirishga imkon ochadi. Bu murakkab va munozarali muammo ustida chuqur mushohada yuritgan Sharqning buyuk faylasuf va mutasavvif shoiri Muhammad Iqbol mana qanday xulosani o’rtaga tashlaydi: “Ulug’ Payg’ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.) Rabbimizning qarshisida “fano” bo’lmadi, fardiyatini muhofaza etib, “men”ligini saqlay oldi. Bu – tomchining dengizga qo’shilishi emas edi” 16.

Alisher Navoiyning shaxsiy nuqtai nazari singari komil inson tushunchasi talqinlarida ham insonning Olloh bilan birlashib, barham topish aqidasi yo’qdir. Haqiqiy ishqda visoldan maqsad oshiqning vahm va nafsoniy tahlikalarni yo’q aylab, haqiqatga yetishib, bashariy “men”ni Haqqa maqbul mavjudlikka yuksaltirishdir. Chunki haqiqiy tasavvufda izlab topiladigan va qovushiladigan bir Tangri yo’q, anglanadigan, fe’l va sifatlari mushohada etiladigan Tangri bordir. Hazrat Payg’ambarning “ashyoning haqiqatini bo’lganidek” bir butun holda ko’rishni istagani shundandir.

Foniy taxallusi borasida ikkinchi bir qarash ham mavjud. Usmonli turk olimlaridan Mustafo Jonpo’latning fikri bo’yicha, Navoiyning turkiy tilda qo’llagan taxallusi ham, forsiy devoni uchun tanlagan taxallusi ham, uning shu ikki tilga qarashini aks ettiradi. “Bu tillardan biri sas, ohang, kuy, navoga yo’l ochsa, ikkinchisi, shoir ilhomini foniylik chegarasidan o’tishiga keng yo’l bermaydi” 17. Bunga o’xshash gap avval ham aytilgan. Biroq tarix uning to’g’riligini tasdiqlamaganidek, bugun ham uni qo’llash yoxud ma’qullash haqiqatga muvofiq kelmaydi.

Xullasi kalom, Navoiyning ikki taxallusi ham teran, ko’p tarmoqli ma’noga ega. Ulardan biri olib boradigan dunyo ikkinchisi anglatadigan haqiqat olamiga o’xshamasa-da, bir-birini inkor qilmaydi. Negaki navodan yayrab boyigan yurak, fano bilan sayqallanib farog’at topadi. Navoiy ijodiyotini yaxshi bilish birinchi galda keng ma’nodagi navoshunoslik va fanovashlik sirlarini o’zlashtirmoqdir.

———————
1. A l i sh ye r N a v o i y. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildlik. 13-jild. Toshkent: Fan, 1997. 86-bet. Bundan keyin mazkur nashrga murojaat qilinganda sahifasi qavs ichida ko’rsatiladi. – I.H.
2. A b d u q o d i r o v A. Amir Alisher Navoiy. Xo’jand, 2013. 10-bet.
3. Rodonachal`nik uzbekskoy literaturi. Tashkent, 1940. S. 149.
4. K l a y n m i x ye l ` Z. Navoiyi benavo // Turkiyot tadqiqotlari jurnali. 7. Istanbul, 1993.
5. O’sha maqola.
6. Arab va fors so’zlari lug’ati. Baku, 1978. 466-bet.
7. A l i sh ye r N a v o i y. Xamsa. Qisqartirib nashrga tayyorlovchi S.Ayniy. Toshkent, 1948. 190-bet.
8. K o’ k a l p Z. Turk hurriyati tarixi. Istanbul, 2008. 46-bet.
9. A l i sh ye r N a v o i y. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildlik. 11-jild. Toshkent, 1993. 580-bet.
10. F i t r a t A. Tanlangan asarlar. II jild. Toshkent, 2000. 5-bet.
11. S u l t o n I. Navoiyning qalb daftari. Toshkent, 1969. 98-bet.
12. Q a r a M. Tasavvuf va tariqatlar tarixi. Istanbul, 1995. 165-bet.
13. A b d u l k a r i m Q u sh a y r i y. Risolai Qushayriy. Istanbul, 1991. 196-bet.
14. Bu haqda qarang: H a q q u l I. Navoiy she’riyatida fano talqinlari // O’zbek tili va adabiyoti, 2006, 1-son; SH u m u a l l i f. Navoiyga qaytish. Toshkent, 2007. 14–22-betlar.
15. I m o m R a b b o n i y. Maktuboti Rabboniy. 1-jild. Istanbul (sanasiz). 236-bet.
16. Iqtibos Iso Chalikning kitobidan olindi. “Muhammad Iqbolning tasavvufiy tushunchalari”. (Istanbul, 2004. 231-bet).
17. “Alisher Navoiy tavalludining 560, vafotining 500 yilligi munosabati bilan o’tkazilgan anjuman materiallari”. Anqara, 2004. 5-bet.

Manba: O’zbek tili va adabiyoti 2016 yil 5-son