«Музаккири аҳбоб» Давлатшоҳ Самарқандийнинг «Тазкират уш-шуаро» ва Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарларидан кейинги учинчи тазкира деб ҳисобланади ва бу асар макола, тўрт боб ва хотимадан иборат. Асарнинг дунё қўлёзма нусхаларидан 14 таси маълум. Тазкирани ўзбек тилига адабиётшунос олим Исмоил Бекжон таржима қилган (1993). Қўлёзма нусхалари Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланади…

Ушбу тазкирада XVI аср Мовароуннаҳр, Афғонистон, Эрон, Туркия, Шарқий Туркистон ва Ҳиндистонда яшаган 288 шоир ҳақидаги маълумотлар жой олган. Улар орасида Бобур, Муҳаммад Солиҳ, Ҳилолий, Мажлисий, Хожа, Шайбоний, Убайдий, Комрон, Байрамхон, Мушфиқийдек йирик сўз санъаткорлари қатори адабиётда ўз иқтидорига яраша фаолият кўрсатган бошқа шоир ҳамда турли ижтимоий табақага мансуб шеърият ихлосмандлари номини учратамиз. Муаллиф Жомий, Навоий, Ҳусайн Бойқаро, Ҳусайн Воиз Кошифий сингари катта ижодий авлод тўғрисида ҳам ноёб фикрлар ҳавола этган. Асар қомусий хусусиятга эга бўлиб, унда Арслон Боб, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Занги Ото, Шайх Худойдод каби тасаввуф иамояндалари ҳасти, кароматлари ҳамда тарихий воқеалар, илм-фан ривожи, санъатлар соҳасидаги ихтиро, Макка, Исфаҳон, Рум, Ямкон шаҳарларидагн меъморчилик мўъжизалари, табиатдаги ажойиб-ғаройиботлар ҳикоя қилинади.

«МУЗАККИРИ АҲБОБ»  ТАЗКИРАСИ
ВА УНИНГ МУАЛИФИ ҲАҚИДА
Исмоил Бекжон

XVI асрнинг бошида Ҳусайн Бойқаро давлатининг барҳам топиши билан у ҳукмронлик қилган сарзаминда шайбоний, сафавий, қисман бобурийлар ҳукуматлари барпо этилиб, улар ижтимоий-снёсий шароитига мос айрим-айрим ривожланаётган учта маданий ҳаёт вужудга келди ва натижада илгари бир муҳитда яшаган халқлар ўртасидаги маданий алоқалар ҳам анча  узилиб қолди. Темурийлар давридаги маданият аҳлининг бир бўлаги сафавийлар Эронида, яна бир бўлаги бўлса бобурийлар бошчилигида Ҳинднстонда вужудга келган ўзига хос маданий муҳитда фаол иштирок эта бошладилар.

Ўрта Осиёда эса шайбонийлар ҳомийлигидаги маданий ҳаёт ҳам ўз ривожланиш тарихини бошидан кечирарди. Чунки, Ҳерман Вамбери, А. А. Семёнов, А. Ю. Якубовский, Б. Аҳмедов сингари машҳур тарихчи олимлар ёзганидек, темурийлар ўрнига келган шайбонийлар маданиятни йўқ қилиб ташламадилар, балки, унга ҳомийлик ҳам қилдилар. Шайбонийхон (в. 1510), Темур султон (в. 1514), Кўчкинчихон (в. 1530), Убайдуллохон (в. 1540), Абдулазизхон (в. 1550), Абдуллахон Иккинчи (в. 1598) даврларида илм-фан, маданият, хусусан адабиёт соҳаси тараққиёт жараёнида давом этди.

Адабиёт майдонида дастлаб Муҳаммад Солиҳ, Хожа, Шайбоний, Афсарий, Восифий, Мажлисий, Убайдий, Бақоий, Шайдо, Ошиқ, Азизий ва кейинчалик эса Нисорий, Мушфиқий, Нахлий, Хон (Абдуллахон Иккинчи), Мутрибий каби йирик сўз санъаткорлари ижодий фаолият билан ном қозондилар.

Шу билан бирга Ўрта Осиё адабий ҳаракатчилигида катга-кичик бошқа қаламкашлар ҳам адабиётнинг турли жанрларида ижод қилиб, ўзбек ва тожик мумтоз адабиёти тарихинн бойитишга маълум даражада ҳисса қўшдилар. Бу адабий доира вакиллари узоқ Ҳиндистон, Шарқий Туркистон, Туркия ва ҳатто Эрондаги сўз санъаткорлари билан ҳам нжодий алоқалар ўрнатган эдилар.

Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и асосан Ҳусайн Бойқаро даври ҳамда бу асарнинг 1521 йили Ҳиротда сафавийлар, 1523 йилн Истамбулда турк султони учун қилинган тўлдирилган таржималари, 1552—1560 йиллар, мобайнида шaҳзода Сом Мирзо Сафавий яратган «Туҳфаи Сомий»  тазкираси хуросонлик, форслик, озарбайжонлик, ҳиндистонлик, туркиялик, қисман мовароуннаҳрлик шоирлар тўғрисида ҳикоя килган эса, аср ўртасига келиб, шайбонийлар даври Мовароуннаҳр адабий ҳастини тўлароқ акс  эттирувчи ана шундай бир асар яратилиши зарурати ҳам туғилган эди. Ниҳоят, буларнинг барчаси шоир ва адабиётшунос олим Ҳасанхожа Нисорийиинг форс тилида 1566 йилнинг август-ноябрь ойларида ёзиб тугалланган «Музаккири аҳбоб» («Дўстлар ёдномаси») тазкирасида ўз ифодасини топгандай бўлди.

Ҳасанхожа Нисорий 1516 йили Бухорода таниқли ўзбек шоири ва давлат арбоби Подшоҳхожа бин Абдулваҳҳобхожа (Хожа) оиласида дунёга келади. Ҳасанхожа бошланғич таълимни отаси қошида ва Бухоро мадрасаларида олади. У риёзнёт, ҳандаса фанлари қатори тиббиёт, мусиқа соҳаларини ҳам пухта эгаллашга киришадн, айниқса, отасидан аруз сирларини яхши ўзлаштиради ҳамда ёш истеъдодли шоир сифатида танилади. 1533—1543 йиллари отаси Балхда шайхулислом пайти Нисорий ҳам шу шаҳарда яшаб, Камолиддин Қўноқ мадрасасида ҳандаса фанидан дарс беради. 1545—1550 йиллари эса давлат ишларига жалб этилиб, Бухорода Абдулазизхон, 1550— 1554 йиллари Миёнкол ҳокимлари Рустам султон ва 1554—1566 йиллар орасида Абдулқуддус султон ҳузурида садрлик лавозимини бошқаради. Шундан сўнг умрининг охиригача Бухорода яшаб, мактабдорлик билан шуғулланадн. Шеъриятда ҳам камолотга эришган Нисорий шайбоний Искандар султон (в. 1581) ва Абдуллохон II (бош. хонл. 1581 — 1598) даврининг «Малик уш- шуаро»си унвонига ҳам сазовор бўлади. Унинг шоирликдаги шуҳрати Ҳиндистон, Қобул, Қошғар ўлкалари адаб аҳли орасида ҳам маълум бўлиб, Акбар подшоҳ саройининг «Малик уш-шуаро»си Камолиддин Файзий Даканий сингари шоирлар Нисорий билан ижодий дўстлик алоқаларинн ўрнатадилар. (Нисорий 1556 йили Ҳиндистонга Ҳумоюн ҳузурига отланади, 6ироқ Ҳумоюннинг тасодифан вафоти сабабли бу сафар шоир учун бир умрлик орзу бўлиб, қолади.) Нисорий шеърият соҳасида Мутрибий, Фитратий, Давоий, Ҳажрий, Шўхий, Шоҳид каби ўнлаб истеъдодли шогирдлар ҳам етиштиради. Мутрибийнинг ёзишича, сахий устози ўзига тахаллусни «бор- йўғим дўстларга нисор бўлсин» деган мазмунда танлаган экан. Ҳасанхожа Нисорий 1003 ҳижрий (1597) йили вафот этади ва Баҳоуддин Нақшбанд  мақбараси ёнига дафн қилинади.

Нисорийнинг ўзбекча ва форсча шеърларидан иборат девон тартиб бергани маълум бўлса-да, ҳозирча топилган эмас, шу сабабли шоир лирик меросидан қўлимизда жуда оз ҳажмдаги намуналаргина мавжуд. Улар асосан «Музаккири аҳбоб» ва Алоуддавла Қазвинийнинг «Нафоис ул-маосир» (1560—1589), Бадриддин Кашмирийнинг «Равзат ур-ризвон» (1589), Дарвешали Чангийнинг «Рисолаи мусиқа» (1572—1604) ва Мутрибийнинг «Тазкират уш-шуаро» (1605) асарларида етиб келган бир нечта ғазал, рубоий, байт ва «Баҳориёт» қасидасидир . («Адабиёти тожик дар асри XVI» (1985) рисоласида янглиш ҳолда Нисорийга яна бир нечта илмий ва бадиий асарлар нисбат берилган, бироқ, аннқлашимизча, улар туркиялик Нисорий деган кишига тааллуқли экан).

Нисорий «Музаккири аҳбоб»ни Давлатшоҳ Самарқандийнинг «Тазкират уш-шуаро» ва Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарларидан кейинги «учинчи тазкира» деб атайди ва уни шайбоний Абдуллахон Иккинчига (Абдуллахон Сонийга) бағишлайди. Нисорий асарни «учинчи тазкира» дея атаркан, бунда у ўзини «чингизийлардан чиққан»  темурий ва шайбоний сулолалар ҳукм сурган мамлакат ижодкорларига мансуб тазкиранавислар иши давомчиси снфатида бнлади ва шу сабабли оралиқ давр мобайпида сафавийлар, усмонли турклар учун қилииган «Мажолис»нииг иловали таржимаси ҳамда Сом Мнрзо тазкнрасини назардан соқит қилади. «Музаккири аҳбоб» Мақола, тўрт боб ва Хотима қисмларидан ташкил топган. Мақола қисм шайбонийлар ва темурийлар, асосан, отаси ва ўзи зўр ҳурмат қилган бобурийлардан етишиб чиққан шоирларга бағишланган. Тўртта боб ичида эса ўрта осиёлик, хуросонлик, шарқий туркистонлик, туркиялик, озарбайжонлик, ҳнндистонлик шоирлар ҳаёти ва нжоди ҳақидаги қимматли маълумотлар жой олган. Тазкиранинг Хотима қисми муаллифнинг шеър ёзган ота-боболари, амаки ва яқин қариндош-уруғлари тўғрисида ҳикоя қилади.

Нисорий тазкирада шоирлар ҳаёти ва ижодига доир маълумотларни шунчаки ҳавола қилибгина қолмай, адабиёт назарияси, хусусан шеърият масалаларига ҳам тўхталиб, ўрни билан ўз муносабатини билдириб ўтади.

Нисорий шеъриятда етакчи омилни шакл етуклиги деб қарайди ва тазкирада маснуъ шеърлар, «мушкила» услубидаги намуналарни кўпроқ келтириб, бундан шеър ижодкорларини мақтайди. Бироқ у мазмунни шаклдан ажратиб қўймайди ва бу ҳақда қуйидагича ёзадн:

Ба лафзи хуб маъни дарж кун, в-арна че ҳосил з-он
Ки Юсуфро бар кашй аз чоҳ, андозй ба зиндонаш.

(Мазмуни: Яхши сўз билан маъноларнн ёз, бўлмаса ундан не фойда, бу худди Юсуфни қудуқдан чиқариб, знндонга ташлагандай гап.)

Тазкирада шоирлар ижодидан келтирилган намуналар орқали муаллифнинг ижтимоий-сиёсий, адабий-эстетик қарашлари ҳам аамоён бўлади.

Нисорийнннг шоирлар ижодини баҳолашдаги мезонларидан яна бири уларнинг ҳажв соҳасидаги фаолиятини кўрсатишдир. Тазкиранавис бу турдаги шеърларга мурожаат қиларкан, ҳажвчи ижодкорлар танқид тиғининг кимга, жамиятдаги қайси иллатларга қаратилганини очиб беришга интилади. Шу сабабли у Огаҳий, Ховарин, Шариф Табризий кабиларнииг ҳажвий шеърлари таърифига муфассал тўхталади.

Муаллифнинг эътиборини жалб этган яна бир ижодкорлар — хотин-қиз шоиралардир. Тўғри, Нисорий улар номини сарлавҳага олиб чиқмайди, балки бир баҳонада айтиб, шеърларидан намуналар келтириб ўтадн. Улардан бири ҳисорлнк Улоуж исмли ва қолган икки нафари эса бухоролик, бадахшонлик шоиралар бўлиб, иомлари берилмаган.

Нисорий шоирларга баҳо беришда уларнинг жамиятга фойда келтираётган хайрли ишлари, маънавий қиёфасини ҳам ҳисобга олади, одамийликни ҳар нарсадан устун қўяди. Тазкиранавис шоирларнинг ёши, истеъдод даражаси, маҳсулдорлиги, ижтимоий табақасини эса юзга солмайди — ҳар ким ўз ҳолича шеър ёзар экан, муаллиф наздида у озми-кўпми маънавнн бойлик, руҳий озуқа бахш эта олувчи инсондир.

Хуллас, Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккири аҳбоб» тазкираси XVI аср Ўрта Осиё ва Ҳиндистон, Хуросон каби ўлкалар адабий ҳасти вакиллари ижоди ҳамда ўша давр адабиётининг яна айрим масалаларини ўз ичига олган муҳим манбадир.

«Музаккири аҳбоб»нинг ҳозирча дунё қўлёзма хазиналарида мавжуд 14 та нусхаси маълум. 1969 йили Покистонда 1 та Англия ва 3 та Ҳиндистон нусхаси асосида тазкиранинг илмий-танқидий матни ҳам тузилган. Бироқ, асар шу вақтгача бошқа бирон тилга таржима қилинмаган. Қўлингиздаги ўзбекчага илк таржима эса тазкиранинг муаллиф ҳаёт пайти кўчирилган 5 та тошкент қўлёзма нусхалари асосида амалга оширилди (ЎЗФА ШИ қўлёзмалар хазинаси, 4282 (1588 й.), 56, 1438, 4374, 7760 рақамли қўлёзмалар).

Тазкирада келтирилган оят, ҳадис сўзлари ва талай ҳикматли сўз, мақол, дуолар арабча берилган бўлиб, аслидан таржима қилинди ҳамда оятлар тартиби Қуръони Каримнинг асосан Теҳрон нашри бўйнча рақамланди. Шеърлар таржимасида ноаниқликлар учраса, азиз китобхонлардан узр сўраймиз.

«Muzakkiri ahbob» Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro» va Navoiyning «Majolis un-nafois» asarlaridan keyingi uchinchi tazkira deb hisoblanadi va bu asar makola, to‘rt bob va xotimadan iborat. Asarning dunyo qo‘lyozma nusxalaridan 14 tasi ma’lum. Tazkirani o‘zbek tiliga adabiyotshunos olim Ismoil Bekjon tarjima qilgan (1993). Qo‘lyozma nusxalari O‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanadi…

Ushbu tazkirada XVI asr Movarounnahr, Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Sharqiy Turkiston va Hindistonda yashagan 288 shoir haqidagi ma’lumotlar joy olgan. Ular orasida Bobur, Muhammad Solih, Hiloliy, Majlisiy, Xoja, Shayboniy, Ubaydiy, Komron, Bayramxon, Mushfiqiydek yirik so‘z san’atkorlari qatori adabiyotda o‘z iqtidoriga yarasha faoliyat ko‘rsatgan boshqa shoir hamda turli ijtimoiy tabaqaga mansub she’riyat ixlosmandlari nomini uchratamiz. Muallif Jomiy, Navoiy, Husayn Boyqaro, Husayn Voiz Koshifiy singari katta ijodiy avlod to‘g‘risida ham noyob fikrlar havola etgan. Asar qomusiy xususiyatga ega bo‘lib, unda Arslon Bob, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Zangi Oto, Shayx Xudoydod kabi tasavvuf iamoyandalari hasti, karomatlari hamda tarixiy voqealar, ilm-fan rivoji, san’atlar sohasidagi ixtiro, Makka, Isfahon, Rum, Yamkon shaharlaridagn me’morchilik mo‘’jizalari, tabiatdagi ajoyib-g‘aroyibotlar hikoya qilinadi.

“MUZAKKIRI AHBOB” TAZKIRASI
VA UNING MUALIFI HAQIDA
Ismoil Bekjon

XVI asrning boshida Husayn Boyqaro davlatining barham topishi bilan u hukmronlik qilgan sarzaminda shayboniy, safaviy, qisman boburiylar hukumatlari barpo etilib, ular ijtimoiy-snyosiy sharoitiga mos ayrim-ayrim rivojlanayotgan uchta madaniy hayot vujudga keldi va natijada ilgari bir muhitda yashagan xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalar ham ancha uzilib qoldi. Temuriylar davridagi madaniyat ahlining bir bo‘lagi safaviylar Eronida, yana bir bo‘lagi bo‘lsa boburiylar boshchiligida Hindnstonda vujudga kelgan o‘ziga xos madaniy muhitda faol ishtirok eta boshladilar.

O‘rta Osiyoda esa shayboniylar homiyligidagi madaniy hayot ham o‘z rivojlanish tarixini boshidan kechirardi. Chunki, Herman Vamberi, A. A. Semyonov, A. Yu. Yakubovskiy, B. Ahmedov singari mashhur tarixchi olimlar yozganidek, temuriylar o‘rniga kelgan shayboniylar madaniyatni yo‘q qilib tashlamadilar, balki, unga homiylik ham qildilar. Shayboniyxon (v. 1510), Temur sulton (v. 1514), Ko‘chkinchixon (v. 1530), Ubaydulloxon (v. 1540), Abdulazizxon (v. 1550), Abdullaxon Ikkinchi (v. 1598) davrlarida ilm-fan, madaniyat, xususan adabiyot sohasi taraqqiyot jarayonida davom etdi.

Adabiyot maydonida dastlab Muhammad Solih, Xoja, Shayboniy, Afsariy, Vosifiy, Majlisiy, Ubaydiy, Baqoiy, Shaydo, Oshiq, Aziziy va keyinchalik esa Nisoriy, Mushfiqiy, Naxliy, Xon (Abdullaxon Ikkinchi), Mutribiy kabi yirik so‘z san’atkorlari ijodiy faoliyat bilan nom qozondilar.

Shu bilan birga O‘rta Osiyo adabiy harakatchiligida katga-kichik boshqa qalamkashlar ham adabiyotning turli janrlarida ijod qilib, o‘zbek va tojik mumtoz adabiyoti tarixinn boyitishga ma’lum darajada hissa qo‘shdilar. Bu adabiy doira vakillari uzoq Hindiston, Sharqiy Turkiston, Turkiya va hatto Erondagi so‘z san’atkorlari bilan ham njodiy aloqalar o‘rnatgan edilar.

Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»i asosan Husayn Boyqaro davri hamda bu asarning 1521 yili Hirotda safaviylar, 1523 yiln Istambulda turk sultoni uchun qilingan to‘ldirilgan tarjimalari, 1552—1560 yillar, mobaynida shahzoda Som Mirzo Safaviy yaratgan «Tuhfai Somiy» tazkirasi xurosonlik, forslik, ozarbayjonlik, hindistonlik, turkiyalik, qisman movarounnahrlik shoirlar to‘g‘risida hikoya kilgan esa, asr o‘rtasiga kelib, shayboniylar davrn Movarounnahr adabiy hastini to‘laroq aks ettiruvchi ana shunday bir asar yaratilishi zarurati ham tug‘ilgan edi. Nihoyat, bularning barchasi shoir va adabiyotshunos olim Hasanxoja Nisoriyiing fors tilida 1566 yilning avgust-noyabr oylarida yozib tugallangan «Muzakkiri ahbob» («Do‘stlar yodnomasi») tazkirasida o‘z ifodasini topganday bo‘ldi.

Hasanxoja Nisoriy 1516 yili Buxoroda taniqli o‘zbek shoiri va davlat arbobi Podshohxoja bin Abdulvahhobxoja (Xoja) oilasida dunyoga keladi. Hasanxoja boshlang‘ich ta’limni otasi qoshida va Buxoro madrasalarida oladi. U riyoznyot, handasa fanlari qatori tibbiyot, musiqa sohalarini ham puxta egallashga kirishadn, ayniqsa, otasidan aruz sirlarini yaxshi o‘zlashtiradi hamda yosh iste’dodli shoir sifatida taniladi. 1533—1543 yillari otasi Balxda shayxulislom payti Nisoriy ham shu shaharda yashab, Kamoliddin Qo‘noq madrasasida handasa fanidan dars beradi. 1545—1550 yillari esa davlat ishlariga jalb etilib, Buxoroda Abdulazizxon, 1550— 1554 yillari Miyonkol hokimlari Rustam sulton va 1554—1566 yillar orasida Abdulquddus sulton huzurida sadrlik lavozimini boshqaradi. Shundan so‘ng umrining oxirigacha Buxoroda yashab, maktabdorlik bilan shug‘ullanadn. She’riyatda ham kamolotga erishgan Nisoriy shayboniy Iskandar sulton (v. 1581) va Abdulloxon II (bosh. xonl. 1581 — 1598) davrining «Malik ush- shuaro»si unvoniga ham sazovor bo‘ladi. Uning shoirlikdagi shuhrati Hindiston, Qobul, Qoshg‘ar o‘lkalari adab ahli orasida ham ma’lum bo‘lib, Akbar podshoh saroyining «Malik ush-shuaro»si Kamoliddin Fayziy Dakaniy singari shoirlar Nisoriy bilan ijodiy do‘stlik aloqalarinn o‘rnatadilar. (Nisoriy 1556 yili Hindistonga Humoyun huzuriga otlanadi, 6iroq Humoyunning tasodifan vafoti sababli bu safar shoir uchun bir umrlik orzu bo‘lib, qoladi.) Nisoriy she’riyat sohasida Mutribiy, Fitratiy, Davoiy, Hajriy, Sho‘xiy, Shohid kabi o‘nlab iste’dodli shogirdlar ham yetishtiradi. Mutribiyning yozishicha, saxiy ustozi o‘ziga taxallusni «bor- yo‘g‘im do‘stlarga nisor bo‘lsin» degan mazmunda tanlagan ekan. Hasanxoja Nisoriy 1003 hijriy (1597) yili vafot etadi va Bahouddin Naqshband maqbarasi yoniga dafn qilinadi.

Nisoriyning o‘zbekcha va forscha she’rlaridan iborat devon tartib bergani ma’lum bo‘lsa-da, hozircha topilgan emas, shu sababli shoir lirik merosidan qo‘limizda juda oz hajmdagi namunalargina mavjud. Ular asosan «Muzakkiri ahbob» va Alouddavla Qazviniyning «Nafois ul-maosir» (1560—1589), Badriddin Kashmiriyning «Ravzat ur-rizvon» (1589), Darveshali Changiyning «Risolai musiqa» (1572—1604) va Mutribiyning «Tazkirat ush-shuaro» (1605) asarlarida yetib kelgan bir nechta g‘azal, ruboiy, bayt va «Bahoriyot» qasidasidir . («Adabiyoti tojik dar asri XVI» (1985) risolasida yanglish holda Nisoriyga yana bir nechta ilmiy va badiiy asarlar nisbat berilgan, biroq, annqlashimizcha, ular turkiyalik Nisoriy degan kishiga taalluqli ekan).

Nisoriy «Muzakkiri ahbob»ni Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro» va Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» asarlaridan keyingi «uchinchi tazkira» deb ataydi va uni shayboniy Abdullaxon Ikkinchiga (Abdullaxon Soniyga) bag‘ishlaydi. Nisoriy asarni «uchinchi tazkira» deya atarkan, bunda u o‘zini «chingiziylardan chiqqan» temuriy va shayboniy sulolalar hukm surgan mamlakat ijodkorlariga mansub tazkiranavislar ishi davomchisi snfatida bnladi va shu sababli oraliq davr mobaypida safaviylar, usmonli turklar uchun qiliigan «Majolis»niig ilovali tarjimasi hamda Som Mnrzo tazknrasini nazardan soqit qiladi. «Muzakkiri ahbob» Maqola, to‘rt bob va Xotima qismlaridan tashkil topgan. Maqola qism shayboniylar va temuriylar, asosan, otasi va o‘zi zo‘r hurmat qilgan boburiylardan yetishib chiqqan shoirlarga bag‘ishlangan. To‘rtta bob ichida esa o‘rta osiyolik, xurosonlik, sharqiy turkistonlik, turkiyalik, ozarbayjonlik, hnndistonlik shoirlar hayoti va njodi haqidagi qimmatli ma’lumotlar joy olgan. Tazkiraning Xotima qismi muallifning she’r yozgan ota-bobolari, amaki va yaqin qarindosh-urug‘lari to‘g‘risida hikoya qiladi.

Nisoriy tazkirada shoirlar hayoti va ijodiga doir ma’lumotlarni shunchaki havola qilibgina qolmay, adabiyot nazariyasi, xususan she’riyat masalalariga ham to‘xtalib, o‘rni bilan o‘z munosabatini bildirib o‘tadi.

Nisoriy she’riyatda yetakchi omilni shakl yetukligi deb qaraydi va tazkirada masnu’ she’rlar, «mushkila» uslubidagi namunalarni ko‘proq keltirib, bundan she’r ijodkorlarini maqtaydi. Biroq u mazmunni shakldan ajratib qo‘ymaydi va bu haqda quyidagicha yozadn:

Ba lafzi xub ma’ni darj kun, v-arna che hosil z-on
Ki Yusufro bar kashy az choh, andozy ba zindonash.

(Mazmuni: Yaxshi so‘z bilan ma’nolarnn yoz, bo‘lmasa undan ne foyda, bu xuddi Yusufni quduqdan chiqarib, znndonga tashlaganday gap.)

Tazkirada shoirlar ijodidan keltirilgan namunalar orqali muallifning ijtimoiy-siyosiy, adabiy-estetik qarashlari ham aamoyon bo‘ladi.

Nisoriynnng shoirlar ijodini baholashdagi mezonlaridan yana biri ularning hajv sohasidagi faoliyatini ko‘rsatishdir. Tazkiranavis bu turdagi she’rlarga murojaat qilarkan, hajvchi ijodkorlar tanqid tig‘ining kimga, jamiyatdagi qaysi illatlarga qaratilganini ochib berishga intiladi. Shu sababli u Ogahiy, Xovarin, Sharif Tabriziy kabilarniig hajviy she’rlari ta’rifiga mufassal to‘xtaladi.

Muallifning e’tiborini jalb etgan yana bir ijodkorlar — xotin-qiz shoiralardir. To‘g‘ri, Nisoriy ular nomini sarlavhaga olib chiqmaydi, balki bir bahonada aytib, she’rlaridan namunalar keltirib o‘tadn. Ulardan biri hisorlnk Ulouj ismli va qolgan ikki nafari esa buxorolik, badaxshonlik shoiralar bo‘lib, iomlari berilmagan.

Nisoriy shoirlarga baho berishda ularning jamiyatga foyda keltirayotgan xayrli ishlari, ma’naviy qiyofasini ham hisobga oladi, odamiylikni har narsadan ustun qo‘yadi. Tazkiranavis shoirlarning yoshi, iste’dod darajasi, mahsuldorligi, ijtimoiy tabaqasini esa yuzga solmaydi — har kim o‘z holicha she’r yozar ekan, muallif nazdida u ozmi-ko‘pmi ma’navnn boylik, ruhiy ozuqa baxsh eta oluvchi insondir.

Xullas, Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» tazkirasi XVI asr O‘rta Osiyo va Hindiston, Xuroson kabi o‘lkalar adabiy hasti vakillari ijodi hamda o‘sha davr adabiyotining yana ayrim masalalarini o‘z ichiga olgan muhim manbadir.

“Muzakkiri ahbob”ning hozircha dunyo qo‘lyozma xazinalarida mavjud 14 ta nusxasi ma’lum. 1969 yili Pokistonda 1 ta Angliya va 3 ta Hindiston nusxasi asosida tazkiraning ilmiy-tanqidiy matni ham tuzilgan. Biroq, asar shu vaqtgacha boshqa biron tilga tarjima qilinmagan. Qo‘lingizdagi o‘zbekchaga ilk tarjima esa tazkiraning muallif hayot payti ko‘chirilgan 5 ta toshkent qo‘lyozma nusxalari asosida amalga oshirildi (O‘ZFA SHI qo‘lyozmalar xazinasi, 4282 (1588 y.), 56, 1438, 4374, 7760 raqamli qo‘lyozmalar).

Tazkirada keltirilgan oyat, hadis so‘zlari va talay hikmatli so‘z, maqol, duolar arabcha berilgan bo‘lib, aslidan tarjima qilindi hamda oyatlar tartibi Qur’oni Karimning asosan Tehron nashri bo‘yncha raqamlandi. She’rlar tarjimasida noaniqliklar uchrasa, aziz kitobxonlardan uzr so‘raymiz.

Hasanxoja Nisoriy. Muzakkiri Ahbob by Khurshid Davron on Scribd