Собиқ совет ҳукумати даврида давлат ва сиёсат кўрсатмасига кўра мақтаб, кўтар-кўтар қилинган шоиру адиблардан халқ қанча узоқлашса, танқид ва таъқибга учраганларга диққат-эътибори ўшанча ортарди. Ҳамзанинг миллат тарихидаги хизмати ва ижодкорлик қисматига зоҳирбинлик нуқтаи назарида баҳо берилгани учунми ёки ўзга бир сабаб туфайлими унга тарафдорлар сонининг ошгани сезилди.

ҲАМЗА АБАДИЯТИ
Иброҳим ҲАҚҚУЛ

 

I

Шу йил саккизинчи августда Хўқанди латифда Амирий тахаллуси билан шеърлар ёзиб, туркийда ва форсийда девон тартиб берган шоир-ҳукмдор Амир Умархон таваллудининг 230 йиллиги тантанали тарзда нишонланди. Амирийнинг девонлари қўқонлик амирийшунос олима Зебо Қобулованинг саъй-ҳаракати ва ғайрати билан илк маротаба тўлиқ шаклда нашр қилинди. Туркий девонга Зебохон, форсийга мен сўзбоши ёздик. Китоблар меҳмонларни ҳам, мезбонларни ҳам қувонтирди.

“Амирий ва Қўқон адабий муҳити” мавзусидаги илмий-назарий анжуманга мен мухтасар бир маъруза тайёрладим. “Қўқон адабий муҳитидан бошқа бир маданий ва ижодий муҳитда Махмур, Гулханий, Муқимий, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий сингари ҳақгўй талантларнинг бемалол қалам тебратишига мен унча инонмайман”, деган фикр бор эди. Унда Қўқон театри биносида маърузани эшитган бир неча зиёлилар йиғиндан кейин мендан Ҳамза ҳақида, унга муносабатнинг салбий томонга эврилишию, қачон унинг оқланиши хусусида сўраб-суриштиришди. Билганимча гапирдим. Изоҳ бердим.

Бошқа шаҳар ва туманлардаги, айниқса, бухоролик муаллим, олим, талаба, турли касбдаги китобхонлар ҳам Ҳамза мавзусида мендан қайта-қайта сўрашган. Мени қувонтиргани, элимизнинг Ҳамза адабий меросига қизиқишнинг сусаймагани ва улуғ фарзандини хотирлашдан тўхтамагани эди. Бу жуда муҳим ва энг асосийсидир.

II

Собиқ совет ҳукумати даврида давлат ва сиёсат кўрсатмасига кўра мақтаб, кўтар-кўтар қилинган шоиру адиблардан халқ қанча узоқлашса, танқид ва таъқибга учраганларга диққат-эътибори ўшанча ортарди. Ҳамзанинг миллат тарихидаги хизмати ва ижодкорлик қисматига зоҳирбинлик нуқтаи назарида баҳо берилгани учунми ёки ўзга бир сабаб туфайлими унга тарафдорлар сонининг ошгани сезилди. Ва шоирнинг:

Йўқ ўзингда зарраи фазли камолот, эй Ниҳон,
Элга сен кўп носиҳ ўлма, саҳв гуфторинг ғалат, –

деган танбеҳи гўё бир қадар исботини ҳам топди.

Бундан ташқари, қалби Ватан дарди, миллат муҳаббати билан ёнган шоирларни ўлимидан кейин ҳам вақт синовдан ўтказиб туради. Аммо қанақа ғараз, қандай бир усулларда қораланиб, уйдирмалар тўқилмасин, Вақт ва келажак уларнинг шаъни-шавкатини кафолатлаб, юзига ҳатто гард қўндирмайди. Қодирийда, Фитрат ё Чўлпонда шундай бўлмаганмиди?! Шунақа шоир, ёзувчи, олимлар бўладики, исми-шарифи умумий рўйхатдан ўчирилиб ташланадими, ёзганлари четга суриладими – адабиётда бирор бир бўшлиқ ёхуд кемтиклик сезилмайди. Номига бўлса-да, эслайдиган ўқувчи ҳам топилмайди.

Ҳамза-чи? Миллий шоирларимизнинг у пешволаридан, миллий-маънавий таркиби тоза адабиёт бағрида илдиз ёзган азамат бир чинордир. Давр ва замон шамоллари на эгиб билади уни, на қулатиб…

III

Ҳамзанинг илк шеърлари туркий тилдаги мумтоз шеърият, умуман Шарқ адабиёти анъаналари таъсирида яратилгани илмда қайта-қайта изоҳланган. Ҳамзанинг биринчи устоди, илҳомчиси Алишер Навоий эди. Унинг ғазалларидаги Муқимий, Фурқат, Завқий шеърлари билан ғоявий-бадиий мусобақадошлик бошқа бир шоирнинг тажрибаларида кўзга ташланмайди. Форс-тожик шеъриятининг, Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Бедил каби унинг даҳо санъаткорлари меросини Ҳамза теран билган. Шунинг учун ҳам унинг девони, ундан кейин тартиб берилган бирор бир девонга ўхшамайди.

Диний-тасаввуфий мазмундаги шеърлари Ҳамзанинг шоирлиги орифликка, орифлиги шоирликка чорлаганини кўрсатиб турибди. Ғафлатдан қутилиш, ҳаётни ичдан, яъни зоҳирга қараб ботинни кўриш ва мушоҳада этишни у орифликнинг асосий шарти деб таъкидлайди:

Ҳар нафасни шукр ила ўткар худони ёдида,
Бўлма ғофил ломуқаррар вақти пинҳондур ҳаёт.

Ориф ҳеч пайт маънан бир маслак, бир миллат, бир юрт доирасида чегараланиб қололмайди – башарсеварлик мақомига кўтарилади. Акс ҳолда Ҳамза:

Миллатим насли башардур, ватаним курраи арз,
Иккисин хизмати фарздур, иккисиндан жон қарз, –

деб ёзолмасди.

IV

Ҳамза эски шеърият билан муосир шеъриятга “кўприк”лик қилган шоирлардан. Унинг инқилобчилиги туб моҳиятда маънавий-маърифий инқилобчилик эди. Сўздан, туйғудан у қолоқлик, қуллик, ғафлат ва жаҳолатга қарши қурол сифатида фойдаланганди. Ҳақ-ҳуқуқлари поймол этилган, куни тунидан қора ва файзсиз мазлум омманинг ҳолидан Ҳамза қадар эзилиб, ҳасратга чўмган шоир камдир. Ватани кўнглида йиғлаган ва фарёд чеккан шоирлардан биттаси Ҳамза:

Оҳ, эй бахти забун, маҳзун ватан, гирёнасан,
Туби битмас, доғи кетмас ғамлара ҳамхонасан.

Дод, эй мунглуқ ватан, кимса сени ёд айласун,
Билмаюрларким ҳақиқий ота сену онасан…

Бундай сатрлар ватан ва фарзанд орасидаги алоқа ҳамда ҳолдошлик нақадар чуқур, нечоғлик самимий бўлиши лозимлигини ҳамма пайт урғулаб туради. Ватан фикри ва ватанпарварлик туйғуси, адабиётимизда доимо бор эди. Аммо Ҳамза бу фикр ва туйғуни шеърхон кўнглида янги бир нафас, ҳаётий оҳанг билан жонлантирган шоирлардан бири ўлароқ адабиёт тарихидан ўрин олганди.

Ҳамза дарвешваш ижодкор, ҳис ва эҳтирослари ёлқинли шоир. Таассурот, кечинма ва оҳангдорлик унинг ғазалларида бошқача бир уйғунлик касб этган. Машрабга ўхшаб Ҳамза ҳам исёнкор ва талвинчи: ҳолдан ҳолга юксалиш, кайфият манзараларини ҳар гал янги мазмунга хизмат эттиришни у хуш кўради. Бундай шоирларда хато, нуқсон, адашув, иккиланиш, ҳатто нималардандир кечиш ҳам бўлади. Чунки улар белгили “ижодий” ният, сўник қалб билан қалам тебратолмайди. Долзарб мавзуларда қаторлаштириб шеърий “ҳайкалча”лар ясаш ҳам қўлидан келмайди. Чин шоир ғоявий хато ва чалғишларининг тамалига етиб бориб сўзлаш эса тириклик ва адабиёт манфаатига хизмат қилади. Айтайлик, Ҳамзаникидай зидиятли, қалтис йўлни босиб ўтишга андак-мундак шоирнинг мардлиги, журъати, шиддати урвоқ ҳам бўлолмайди. Ана шу ҳақиқат мушоҳада этилганда эҳтимолки, адабий танқид “чумчуқ”ни “қарчиғай”, “қарға”ни “булбул”, “тулки”ни “арслон” деб таърифлашлардан бир мунча тийиларди.

Шукрлар бўлсинки, ҳаёт мислсиз бир тезлик билан ўзгариб, фикр-қарашлар кун сайин, соат сайин янгиланаётир. Бироқ ҳақиқат ва шижоатга масъул ҳатто жавобгар Ёзувчилар уюшмасида “Ҳой, биродарлар, йўл қўйилган не-не хатолар тузатилиб, камчиликлар бартараф этилаётир… Ҳамзанинг оқланишини тепадан сўрайлик…”, дейдиган кимса йўқ. Чунки “жасорат фурсати”дан ҳали воқиф бўлинмаган. Бизда таомил ўзи шунақа: бирон зиён-захмат тегмаслигига тўла ишонч ҳосил этилгач, “мард”лар бирин-кетин “майдон”га чиқа бошлашади. Ахир, адабиёт илмида ҳамзашунослик деган мустақил бир тармоқ пайдо этилганди. Қанча илмий тадқиқотлар ёзилиб, қанча номзодлик ва докторлик диссертациялари ҳимояси ўтказилганди. Ҳамза номида таъсис қилинган Давлат мукофотини олиш орзусини дилдан ўтказмаган ижодкорни топиш амри маҳол эди. Наҳотки, шуларнинг бариси мафкуравий ўйин, ҳийлагарлик пойгаси бўлган бўлса?

Дарвоқе, ЎзР ФА Тил ва адабиёт институти яқин-яқингача ҳамзашуносликнинг бош штаби саналарди. Унинг ходимлари шоир ҳаёти ва ижоди бўйича қилинган тадқиқотлар, беш томлик тўла асарлар тўпламига таяниб бирор нима дейишса, осмон узилиб ерга қуламасди-ку!

Яна Туркистон ҳолига бағишланган бир шеърида Туркистонни яхши ҳолини бой берган, “истиқболин ушатган” “ўз жисмига ўзи ўқ узган”, “зулмат тоши ёғилгани билан” ҳеч кўзи очилмайдиган бир ўлка деб таърифлайди. Унингча, бу юртда “ҳиммат чашмаси қуриб”, ғайрат боғу бўстонлари сўлган; эҳсон қўли қайрилиб, ибрат кўзи юмилган. Шу боис иттифоқ ўрнини ҳасад, адоват, ғийбат, кибру ғурур эгаллаган. Ватаннинг эса йиғлашга ҳам ҳоли қолмаган. Бундай мусибатдан холос бўлишнинг биринчи чораси ўзини юртига фарзанд деб билган кишининг ясама кўтаринкиликка ён бермай, беҳуда “наъралар”дан тийилиб нафсни енгишга куч сарфлашдир:

Қуввати бозу била беҳуда урма наъралар,
Марди майдон гар эсанг нафсингни ўлдур беяроғ.

“Қуввати бозу” – ҳаётда ҳам, ижодда ҳам алоҳида бир куч сифатида мавқе қозонган нафс қувватидир.

Нафс шоирни шайтонга таслим айлаши мумкин. Нафс ва шайтон шоирни ҳақ йўлидан оздириб, бемалол бузиб ҳам билади. Бунинг далили тасдиғидан, тасдиғи эса далилидан кўпдир. Аммо соф, гўзал, маънавий шеърга нафс манба бўлолмаганидек, на қадар уринмасин, шайтон ҳам шоир яратолмайди. Шунинг учун Оллоҳ таоло талант ато қилган шоирлар моддиётчилик иштиёқи ва сурури нималигини унча билишмайди. Чунки уларнинг тақдирида Ватан ва миллатдан ўзга Руҳни яйратадиган моддий бир мавжудлик йўқ ҳисоби. Ҳамза “Дариғо, бу замон аҳли бузулди, бўлди кўп расво”, деб ҳукм чиқарганда энг аввало, юрт қайғуси, эл ташвишларидан йироқ, ботинини зулмат қоплаган бандаларни назарда тутган. Ва шуларга ҳам бир кўрсатма, бир сабоқ бўлишини кўзлаб:

Ҳақ қули бўлсанг ҳақиқат риштасин тутғил мудом,
Зоҳиру ботин ҳақиқат наҳридин ободдур, –

деб ёзган. Бу жиҳатлардан бугун қайси шоирни биз Ҳамзага содиқ издош дея оламиз?

V

Қўқондан Тошкентга қайтгач, Ҳамзанинг тўла асарлар тўпламини қайта варақладим. Унинг шахсияти ҳам, ижодиёти ҳам барибир бошқача. Тил, тарих, дин, юрт, эл, келажак учун бир оташнафас шоир нима қилиши зарур бўлса, Ҳамза шуларнинг ҳаммасини қойиллатиб бажарган. Шеърни у бир ёки икки эмас, ўнлаб олий мақсадларга хизмат эттирган. Бизни ташвишлантираётган, кундан-кунга ҳаракатни кучайтиришга ундаётган муаммоларнинг ечимини донишманд Ҳамза алоҳида-алоҳида мисра ва байтларида ҳам баён этиб кетган экан. Ақл нима, завқ нима, илм нима, маърифат нима, мушоҳада нимаю, мукошафа нима – бизда буларни фарқлайдиганлар ниҳоятда оз.
Ҳамза мансур бир шеърида маърифатга таяниб “Худонинг маърифатидан бир зарра хабаринг йўқ // На фойда ибодатинг бирла йиртилиб кетса жойнамоз” деса яна бир байтда риёзатсиз ибодат, саховатдан маҳрум ғанийликда файз ва хосият бўлмаслигига диққатни қаратади.

Улум аҳли риё айлар ибодатда риёзат йўқ,
Ғаниларда шароратдин бўлак ғайри саховат йўқ.

Абдулла Ориповнинг “Ҳамза монологи” шундай сўзлар билан бошланади:

Мени ўлдирдилар Шоҳимардонда
Юртимнинг қонини текин сўрганлар.
Мени ўлдирдилар дорилзамонда,
Ўзимнинг тилимда сўйлаб юрганлар…

Бир тил, бир юрт, бир дин ва миллатга мансуб кимсаларнинг шоирни ўлдириши изоҳлаб бўлмас бир ваҳшийлик ва қабоҳатдир. Лекин ўлмас шоирнинг қотиллари кимлар эканлиги то ҳануз тўлиқ маълум эмас. Бу қонли тарихнинг яширин “қатлам” ва сирларини очиш ўз-ўзидан қатор жумбоқларга аниқлик киритади.

Бизнингча, дин арбоблари – муллаю эшонларни Ҳамзага қарши қайраган ғайридин коммунистлар бўлиб (чунки Ҳамзанинг вужудидан қайнаб-тошиб чиққан миллий руҳ ва шуур уларга умуман ёқмаган), унинг ижодиётини сохталаштириб, ғайриилмий тамойилда талқин ва тарғиб қилишда ҳам уларнинг ишончли олиму шоирлари бош-қош бўлишган.

Ҳамза мартаба, мавқе, унвон, мукофот, бойлик, шон-шуҳрат, номини абадийлаштириш қайғусида қалам тебратмаган. Қаламни у қиличдан-да ўткирроқ эканига ишонгани боис, хавф-хатарларни назарга илмай, ўлим таҳликасини ҳам гўё қўшиққа айлантирган:

Ҳақ йўлида жон берсак, бўлсак миллат қурбони,
Дин хизматина кирсак, бўлсак миллат қурбони.

Бундай ёвқир, шерюрак, динига, миллатига содиқ шоирни яна қаёндан топасиз? Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёвнинг очиқлик сиёсати, ҳиммати ва одиллигига ишонганим учун мен бу мақолани ёздим. Шу йил август ойининг бошларида маданият, санъат, адабиёт, илм-фан вакиллари билан бўлган учрашувда Ўзбекистон халқ шоираси Ҳалима Худойбердиева “қора рўйхат”ни йўқотгани учун Президентга чин юракдан ташаккур билдирди. Шоирамиз ўшанда Ҳамзанинг унутилмас номи “оқ рўйхат”дан жой олишини сўраганда нур устига аъло нур бўларди.

Ҳамзанинг буюклиги кўп баландда, унга етиб бориб, уни мушоҳада айлай олиши учун эса ақл-идрокни турғунлик, маҳдудлик ва заифликдан қутқазиш зарур, деб ўйлайман.

27 август 2017 йил
Дўрмон

Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти, Шофиркон туманида туғилган.ЎзР Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг бўлим бошлиғи, филология фанлари доктори Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият — руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» каби китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган.

Sobiq sovet hukumati davrida davlat va siyosat ko‘rsatmasiga ko‘ra maqtab, ko‘tar-ko‘tar qilingan shoiru adiblardan xalq qancha uzoqlashsa, tanqid va ta’qibga uchraganlarga diqqat-e’tibori o‘shancha ortardi. Hamzaning millat tarixidagi xizmati va ijodkorlik qismatiga zohirbinlik nuqtai nazarida baho berilgani uchunmi yoki o‘zga bir sabab tufaylimi unga tarafdorlar sonining oshgani sezildi.

HAMZA ABADIYATI
Ibrohim HAQQUL

I

Shu yil sakkizinchi avgustda Xo‘qandi latifda Amiriy taxallusi bilan she’rlar yozib, turkiyda va forsiyda devon tartib bergan shoir-hukmdor Amir Umarxon tavalludining 230 yilligi tantanali tarzda nishonlandi. Amiriyning devonlari qo‘qonlik amiriyshunos olima Zebo Qobulovaning sa’y-harakati va g‘ayrati bilan ilk marotaba to‘liq shaklda nashr qilindi. Turkiy devonga Zeboxon, forsiyga men so‘zboshi yozdik. Kitoblar mehmonlarni ham, mezbonlarni ham quvontirdi.

“Amiriy va Qo‘qon adabiy muhiti” mavzusidagi ilmiy-nazariy anjumanga men muxtasar bir ma’ruza tayyorladim. “Qo‘qon adabiy muhitidan boshqa bir madaniy va ijodiy muhitda Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy singari haqgo‘y talantlarning bemalol qalam tebratishiga men uncha inonmayman”, degan fikr bor edi. Unda Qo‘qon teatri binosida ma’ruzani eshitgan bir necha ziyolilar yig‘indan keyin mendan Hamza haqida, unga munosabatning salbiy tomonga evrilishiyu, qachon uning oqlanishi xususida so‘rab-surishtirishdi. Bilganimcha gapirdim. Izoh berdim.

Boshqa shahar va tumanlardagi, ayniqsa, buxorolik muallim, olim, talaba, turli kasbdagi kitobxonlar ham Hamza mavzusida mendan qayta-qayta so‘rashgan. Meni quvontirgani, elimizning Hamza adabiy merosiga qiziqishning susaymagani va ulug‘ farzandini xotirlashdan to‘xtamagani edi. Bu juda muhim va eng asosiysidir.

II

Sobiq sovet hukumati davrida davlat va siyosat ko‘rsatmasiga ko‘ra maqtab, ko‘tar-ko‘tar qilingan shoiru adiblardan xalq qancha uzoqlashsa, tanqid va ta’qibga uchraganlarga diqqat-e’tibori o‘shancha ortardi. Hamzaning millat tarixidagi xizmati va ijodkorlik qismatiga zohirbinlik nuqtai nazarida baho berilgani uchunmi yoki o‘zga bir sabab tufaylimi unga tarafdorlar sonining oshgani sezildi. Va shoirning:

Yo‘q o‘zingda zarrai fazli kamolot, ey Nihon,
Elga sen ko‘p nosih o‘lma, sahv guftoring g‘alat, –

degan tanbehi go‘yo bir qadar isbotini ham topdi.

Bundan tashqari, qalbi Vatan dardi, millat muhabbati bilan yongan shoirlarni o‘limidan keyin ham vaqt sinovdan o‘tkazib turadi. Ammo qanaqa g‘araz, qanday bir usullarda qoralanib, uydirmalar to‘qilmasin, Vaqt va kelajak ularning sha’ni-shavkatini kafolatlab, yuziga hatto gard qo‘ndirmaydi. Qodiriyda, Fitrat yo Cho‘lponda shunday bo‘lmaganmidi?! Shunaqa shoir, yozuvchi, olimlar bo‘ladiki, ismi-sharifi umumiy ro‘yxatdan o‘chirilib tashlanadimi, yozganlari chetga suriladimi – adabiyotda biror bir bo‘shliq yoxud kemtiklik sezilmaydi. Nomiga bo‘lsa-da, eslaydigan o‘quvchi ham topilmaydi.

Hamza-chi? Milliy shoirlarimizning u peshvolaridan, milliy-ma’naviy tarkibi toza adabiyot bag‘rida ildiz yozgan azamat bir chinordir. Davr va zamon shamollari na egib biladi uni, na qulatib…

III

Hamzaning ilk she’rlari turkiy tildagi mumtoz she’riyat, umuman Sharq adabiyoti an’analari ta’sirida yaratilgani ilmda qayta-qayta izohlangan. Hamzaning birinchi ustodi, ilhomchisi Alisher Navoiy edi. Uning g‘azallaridagi Muqimiy, Furqat, Zavqiy she’rlari bilan g‘oyaviy-badiiy musobaqadoshlik boshqa bir shoirning tajribalarida ko‘zga tashlanmaydi. Fors-tojik she’riyatining, Hofiz, Sa’diy, Jomiy, Bedil kabi uning daho san’atkorlari merosini Hamza teran bilgan. Shuning uchun ham uning devoni, undan keyin tartib berilgan biror bir devonga o‘xshamaydi.

Diniy-tasavvufiy mazmundagi she’rlari Hamzaning shoirligi oriflikka, orifligi shoirlikka chorlaganini ko‘rsatib turibdi. G‘aflatdan qutilish, hayotni ichdan, ya’ni zohirga qarab botinni ko‘rish va mushohada etishni u oriflikning asosiy sharti deb ta’kidlaydi:

Har nafasni shukr ila o‘tkar xudoni yodida,
Bo‘lma g‘ofil lomuqarrar vaqti pinhondur hayot.

Orif hech payt ma’nan bir maslak, bir millat, bir yurt doirasida chegaralanib qololmaydi – basharsevarlik maqomiga ko‘tariladi. Aks holda Hamza:

Millatim nasli bashardur, vatanim kurrai arz,
Ikkisin xizmati farzdur, ikkisindan jon qarz, –

deb yozolmasdi.

IV

Hamza eski she’riyat bilan muosir she’riyatga “ko‘prik”lik qilgan shoirlardan. Uning inqilobchiligi tub mohiyatda ma’naviy-ma’rifiy inqilobchilik edi. So‘zdan, tuyg‘udan u qoloqlik, qullik, g‘aflat va jaholatga qarshi qurol sifatida foydalangandi. Haq-huquqlari poymol etilgan, kuni tunidan qora va fayzsiz mazlum ommaning holidan Hamza qadar ezilib, hasratga cho‘mgan shoir kamdir. Vatani ko‘nglida yig‘lagan va faryod chekkan shoirlardan bittasi Hamza:

Oh, ey baxti zabun, mahzun vatan, giryonasan,
Tubi bitmas, dog‘i ketmas g‘amlara hamxonasan.

Dod, ey mungluq vatan, kimsa seni yod aylasun,
Bilmayurlarkim haqiqiy ota senu onasan…

Bunday satrlar vatan va farzand orasidagi aloqa hamda holdoshlik naqadar chuqur, nechog‘lik samimiy bo‘lishi lozimligini hamma payt urg‘ulab turadi. Vatan fikri va vatanparvarlik tuyg‘usi, adabiyotimizda doimo bor edi. Ammo Hamza bu fikr va tuyg‘uni she’rxon ko‘nglida yangi bir nafas, hayotiy ohang bilan jonlantirgan shoirlardan biri o‘laroq adabiyot tarixidan o‘rin olgandi.

Hamza darveshvash ijodkor, his va ehtiroslari yolqinli shoir. Taassurot, kechinma va ohangdorlik uning g‘azallarida boshqacha bir uyg‘unlik kasb etgan. Mashrabga o‘xshab Hamza ham isyonkor va talvinchi: holdan holga yuksalish, kayfiyat manzaralarini har gal yangi mazmunga xizmat ettirishni u xush ko‘radi. Bunday shoirlarda xato, nuqson, adashuv, ikkilanish, hatto nimalardandir kechish ham bo‘ladi. Chunki ular belgili “ijodiy” niyat, so‘nik qalb bilan qalam tebratolmaydi. Dolzarb mavzularda qatorlashtirib she’riy “haykalcha”lar yasash ham qo‘lidan kelmaydi. Chin shoir g‘oyaviy xato va chalg‘ishlarining tamaliga yetib borib so‘zlash esa tiriklik va adabiyot manfaatiga xizmat qiladi. Aytaylik, Hamzanikiday zidiyatli, qaltis yo‘lni bosib o‘tishga andak-mundak shoirning mardligi, jur’ati, shiddati urvoq ham bo‘lolmaydi. Ana shu haqiqat mushohada etilganda ehtimolki, adabiy tanqid “chumchuq”ni “qarchig‘ay”, “qarg‘a”ni “bulbul”, “tulki”ni “arslon” deb ta’riflashlardan bir muncha tiyilardi.

Shukrlar bo‘lsinki, hayot mislsiz bir tezlik bilan o‘zgarib, fikr-qarashlar kun sayin, soat sayin yangilanayotir. Biroq haqiqat va shijoatga mas’ul hatto javobgar Yozuvchilar uyushmasida “Hoy, birodarlar, yo‘l qo‘yilgan ne-ne xatolar tuzatilib, kamchiliklar bartaraf etilayotir… Hamzaning oqlanishini tepadan so‘raylik…”, deydigan kimsa yo‘q. Chunki “jasorat fursati”dan hali voqif bo‘linmagan. Bizda taomil o‘zi shunaqa: biron ziyon-zaxmat tegmasligiga to‘la ishonch hosil etilgach, “mard”lar birin-ketin “maydon”ga chiqa boshlashadi. Axir, adabiyot ilmida hamzashunoslik degan mustaqil bir tarmoq paydo etilgandi. Qancha ilmiy tadqiqotlar yozilib, qancha nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoyasi o‘tkazilgandi. Hamza nomida ta’sis qilingan Davlat mukofotini olish orzusini dildan o‘tkazmagan ijodkorni topish amri mahol edi. Nahotki, shularning barisi mafkuraviy o‘yin, hiylagarlik poygasi bo‘lgan bo‘lsa?

Darvoqe, O‘zR FA Til va adabiyot instituti yaqin-yaqingacha hamzashunoslikning bosh shtabi sanalardi. Uning xodimlari shoir hayoti va ijodi bo‘yicha qilingan tadqiqotlar, besh tomlik to‘la asarlar to‘plamiga tayanib biror nima deyishsa, osmon uzilib yerga qulamasdi-ku!

Yana Turkiston holiga bag‘ishlangan bir she’rida Turkistonni yaxshi holini boy bergan, “istiqbolin ushatgan” “o‘z jismiga o‘zi o‘q uzgan”, “zulmat toshi yog‘ilgani bilan” hech ko‘zi ochilmaydigan bir o‘lka deb ta’riflaydi. Uningcha, bu yurtda “himmat chashmasi qurib”, g‘ayrat bog‘u bo‘stonlari so‘lgan; ehson qo‘li qayrilib, ibrat ko‘zi yumilgan. Shu bois ittifoq o‘rnini hasad, adovat, g‘iybat, kibru g‘urur egallagan. Vatanning esa yig‘lashga ham holi qolmagan. Bunday musibatdan xolos bo‘lishning birinchi chorasi o‘zini yurtiga farzand deb bilgan kishining yasama ko‘tarinkilikka yon bermay, behuda “na’ralar”dan tiyilib nafsni yengishga kuch sarflashdir:

Quvvati bozu bila behuda urma na’ralar,
Mardi maydon gar esang nafsingni o‘ldur beyarog‘.

“Quvvati bozu” – hayotda ham, ijodda ham alohida bir kuch sifatida mavqe qozongan nafs quvvatidir.

Nafs shoirni shaytonga taslim aylashi mumkin. Nafs va shayton shoirni haq yo‘lidan ozdirib, bemalol buzib ham biladi. Buning dalili tasdig‘idan, tasdig‘i esa dalilidan ko‘pdir. Ammo sof, go‘zal, ma’naviy she’rga nafs manba bo‘lolmaganidek, na qadar urinmasin, shayton ham shoir yaratolmaydi. Shuning uchun Olloh taolo talant ato qilgan shoirlar moddiyotchilik ishtiyoqi va sururi nimaligini uncha bilishmaydi. Chunki ularning taqdirida Vatan va millatdan o‘zga Ruhni yayratadigan moddiy bir mavjudlik yo‘q hisobi. Hamza “Darig‘o, bu zamon ahli buzuldi, bo‘ldi ko‘p rasvo”, deb hukm chiqarganda eng avvalo, yurt qayg‘usi, el tashvishlaridan yiroq, botinini zulmat qoplagan bandalarni nazarda tutgan. Va shularga ham bir ko‘rsatma, bir saboq bo‘lishini ko‘zlab:

Haq quli bo‘lsang haqiqat rishtasin tutg‘il mudom,
Zohiru botin haqiqat nahridin oboddur, –

deb yozgan. Bu jihatlardan bugun qaysi shoirni biz Hamzaga sodiq izdosh deya olamiz?

V

Qo‘qondan Toshkentga qaytgach, Hamzaning to‘la asarlar to‘plamini qayta varaqladim. Uning shaxsiyati ham, ijodiyoti ham baribir boshqacha. Til, tarix, din, yurt, el, kelajak uchun bir otashnafas shoir nima qilishi zarur bo‘lsa, Hamza shularning hammasini qoyillatib bajargan. She’rni u bir yoki ikki emas, o‘nlab oliy maqsadlarga xizmat ettirgan. Bizni tashvishlantirayotgan, kundan-kunga harakatni kuchaytirishga undayotgan muammolarning yechimini donishmand Hamza alohida-alohida misra va baytlarida ham bayon etib ketgan ekan. Aql nima, zavq nima, ilm nima, ma’rifat nima, mushohada nimayu, mukoshafa nima – bizda bularni farqlaydiganlar nihoyatda oz.
Hamza mansur bir she’rida ma’rifatga tayanib “Xudoning ma’rifatidan bir zarra xabaring yo‘q // Na foyda ibodating birla yirtilib ketsa joynamoz” desa yana bir baytda riyozatsiz ibodat, saxovatdan mahrum g‘aniylikda fayz va xosiyat bo‘lmasligiga diqqatni qaratadi.

Ulum ahli riyo aylar ibodatda riyozat yo‘q,
G‘anilarda sharoratdin bo‘lak g‘ayri saxovat yo‘q.

Abdulla Oripovning “Hamza monologi” shunday so‘zlar bilan boshlanadi:

Meni o‘ldirdilar Shohimardonda
Yurtimning qonini tekin so‘rganlar.
Meni o‘ldirdilar dorilzamonda,
O‘zimning tilimda so‘ylab yurganlar…

Bir til, bir yurt, bir din va millatga mansub kimsalarning shoirni o‘ldirishi izohlab bo‘lmas bir vahshiylik va qabohatdir. Lekin o‘lmas shoirning qotillari kimlar ekanligi to hanuz to‘liq ma’lum emas. Bu qonli tarixning yashirin “qatlam” va sirlarini ochish o‘z-o‘zidan qator jumboqlarga aniqlik kiritadi.

Bizningcha, din arboblari – mullayu eshonlarni Hamzaga qarshi qayragan g‘ayridin kommunistlar bo‘lib (chunki Hamzaning vujudidan qaynab-toshib chiqqan milliy ruh va shuur ularga umuman yoqmagan), uning ijodiyotini soxtalashtirib, g‘ayriilmiy tamoyilda talqin va targ‘ib qilishda ham ularning ishonchli olimu shoirlari bosh-qosh bo‘lishgan.

Hamza martaba, mavqe, unvon, mukofot, boylik, shon-shuhrat, nomini abadiylashtirish qayg‘usida qalam tebratmagan. Qalamni u qilichdan-da o‘tkirroq ekaniga ishongani bois, xavf-xatarlarni nazarga ilmay, o‘lim tahlikasini ham go‘yo qo‘shiqqa aylantirgan:

Haq yo‘lida jon bersak, bo‘lsak millat qurboni,
Din xizmatina kirsak, bo‘lsak millat qurboni.

Bunday yovqir, sheryurak, diniga, millatiga sodiq shoirni yana qayondan topasiz? O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyovning ochiqlik siyosati, himmati va odilligiga ishonganim uchun men bu maqolani yozdim. Shu yil avgust oyining boshlarida madaniyat, san’at, adabiyot, ilm-fan vakillari bilan bo‘lgan uchrashuvda O‘zbekiston xalq shoirasi Halima Xudoyberdiyeva “qora ro‘yxat”ni yo‘qotgani uchun Prezidentga chin yurakdan tashakkur bildirdi. Shoiramiz o‘shanda Hamzaning unutilmas nomi “oq ro‘yxat”dan joy olishini so‘raganda nur ustiga a’lo nur bo‘lardi.

Hamzaning buyukligi ko‘p balandda, unga yetib borib, uni mushohada aylay olishi uchun esa aql-idrokni turg‘unlik, mahdudlik va zaiflikdan qutqazish zarur, deb o‘ylayman.

27 avgust 2017 yil
Do‘rmon

Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati, Shofirkon tumanida tug‘ilgan.O‘zR Fanlar akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori institutining bo‘lim boshlig‘i, filologiya fanlari doktori Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bag‘ishlangan «Badiiy so‘z shukuhi», «Zanjirband sher qoshida», «She’riyat — ruhiy munosabat», «Abadiyat farzandlari», «Tasavvuf va she’riyat», «Taqdir va tafakkur», «Navoiyga qaytish», «Meros va mohiyat» kabi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uyg‘ur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan.

Hamza Hakimzoda Niyoziy. To’La asarlar to’plami. 1-Jild. Devon by Khurshid Davron on Scribd