Мен ҳаётда ҳали ҳам шундай одамлар борлигини бировдан эшитганимда, ишонмас эдим. Ўзим кўриб, гапларини қулоғим билан эшитгач, бандаси феъли, аъмоли, қатъиятию бирсўзлигига умр бўйи собит тура олишига ишонч ҳосил қилдим.

Жасур КЕНГБОЕВ
ОВЧИНИНГ СЎНГГИ ОВИ

Жасур Кенгбоев 1985 йили туғилган. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари универстетининг халқаро журналистика факультетини тамомлаган.
“Истеъдод мактаби” VII республика ёш ижодкорлар семинари иштирокчиси. 2016 йили “Биринчи китобим” лойиҳасида “Кўҳна белбоғ” номли ҳикоялар тўплами чоп этилган.

Ё етарман мақсадимнинг чўққисига охири…
Ибн СИНО

Мен ҳаётда ҳали ҳам шундай одамлар борлигини бировдан эшитганимда, ишонмас эдим. Ўзим кўриб, гапларини қулоғим билан эшитгач, бандаси феъли, аъмоли, қатъиятию бирсўзлигига умр бўйи собит тура олишига ишонч ҳосил қилдим.

Ундаги ёввойи бир виқор, мағрурлик нишоналари оддий одам қавмидан эмаслигини кўрсатиб турар эди…

* * *

– Ҳозиргина одам жўнатдим, Муқим тоға келади, – деди Баҳодир дўстимиз жилмайиб. – Бува зўр мерган. Эллик йил овчилик қилган. Бу тоғу тошлар орасида у билмайдиган камар, у сув ичмаган булоқ, унинг қадами етмаган ғор қолмаган.

Биз беш оғайни шоир дўстимиз Баҳодир Баҳромнинг уйига, Қашқадарёнинг Китоб тоғлари бағридаги Палангдарага меҳмонга бориб бир суюнган бўлсак, анчадан бери суҳбатини оламиз деб юрганимиз Муқим овчи билан гурунглашиш ниятимиз ушалганидан икки қувондик.

Палангдара – гир атрофи тоғу тош, сою булоққа макон, хушманзара қишлоқлардан бири экан. Дўнгликлару тоғ этакларида, қияликларда бетартиб жойлашган ҳовлиларда ажиб бир тартибот ҳам борки, уни айтмасликнинг иложи йўқ. Уйлар тоғ шароитига хос, табиат инжиқликларига мос бунёд бўлган. Дарё қутурадими, сел келадими, сой тошадими, қор кўчадими – бу уйларга заха етказолмайди.

Сезганим шу: палангдараликлар анчайин оркаш халқ, қони қайноқ эл экан. Мардлиги бў­йидан баланд келади. Ахир, Жиннидарёдан сув ичган эл мард бўлмай, ким мард бўлсин.

Ҳаял ўтмай, дарвоза тақиллади. Баҳодир ташқарилади. Унинг ортидан қорувли бир киши кириб келди.

– Муқим тоға шу киши бўладилар, – деди Баҳодир бизни таништириб.

Тоға билан салом-алик қилдик. Қаттиқ сиқиб кўришар экан, қўлимиз худди шер панжаси билан пашша тутгандай, у кишининг кафтига сингиб кетди. Муқим тоға деганлари етмишга чиққан одамга сира ўхшамайди. Ҳар билаги, лоф бўлсаям, етти яшар терак танасидай, икки елкасида икки одам ўтирувига жой чиқади, бир пой кавушига икки оёғингизни тиқсангиз ҳам пичаси бўш қолади, қисқаси, девнинг чала туғилган боласига келбат берадиган зот.

Олифталик қурсин, ўша ердаям ижоду адабиётдан баҳслашиб кетдикми, Муқим тоға аввал-бошида бироз бегонасираб ўтирди. Биз ҳам кўп-да гап қўша олмадик. Кимдир тоғликлар ҳақида сўз қотди-ю, тоғага тил битди. У киши билан қуюқ танишиб, бир пиёла чой ичгач, тушга яқин дам олиш тадоригини кўра бошладик.

Гилам-тўшак, қозон-товоқни ўраб, туз-наъмакни тугиб, машинага юкладик. Йўлда бир қассобдан лаҳм гўшт олдик.

Палангдарадан чиқиб, тоғ бағирларию дўнглик­лар оша чайқалиб-чайқалиб кетяпмиз.

Олдимиздан айқириб оқаётган бир дарё чиқди.

– Жиннидарёмиз шу, – деди Муқим овчи.

Бизга теккан касаллик – ном маъносини билиш истаги қўзиб қолади.

– Отидан маълум-ку, – дея кулди овчи. – Сиз бу ерларга баҳорда бир келинг, билиб оласиз. Ғирт тентакдай қутуради бу.

Дарё устига қурилган омонатгина кўприкдан ўтдик. Биз борган ёзнинг чилласида сув камайган, кенг-мўл сой ҳосил қилиб оқаётган дарё сокинликка чўмган эди.

Шу зайлда машинамиз чираниб-чираниб, тоққа ўрмаламоқда эди. Олдимиздан бир ирмоқ чиқди. Уловимиз базўр ўтди. Сўнг ўтлоқзор келди. Ўт-хашак тизза бўйига келади, машина зўр бериб олдинга интилади, бироқ моторнинг гувиллагани қолади: тоғ этагидаги тик қиялик бошланди. Шунда ҳайдовчи тушиб туришимизни буюрди. Ҳаммамиз тушиб, машина ортидан итардик. Қияликдан ўтиб олгунча, ўпкамиз оғзимизга тиқилиб, ҳансираб қолдик. Бироз юргач, энди олдимиздан сув ҳам кўндалангига чуқурлик келди.

– Бўлди, – деди Муқим тоға. – У ёғига улов боролмайди. Ўзимиз кетамиз. Қани, меҳмонлар, кўч-кўронимизни олиб, яёв юрамиз энди.

– Борадиган жойимиз қаёқда ўзи? – деб юбордик беихтиёр.

Тоға:

– Ҳув анави қоялар тагида зўр бир жой бор. Сой бўйи.

У кўрсатган томонга қараб, ҳовлиқиб қолдик. Эҳ-ҳе! Яқин кўрингани билан бу тошлару сув оралаб, камига шунча ашқол-дашқолни кўтариб боришни айтинг. Кимдир кўрпачаларни қўлтиқлаган бўлса, бошқамиз қозону идишлар ўралган дастурхонни кўтардик, яна биримиз ичимлик­ларни авайлаб елкага ортдик. Муқим тоға йўл бошлади. Бешовлон туртиниб-суртиниб, ортидан эргашдик.

Топ-тоза, енгил ҳаводан симириб-симириб ичгиси келади одамнинг.

“Ҳеҳ-ҳе-ҳе! Биз келдик!” дея айқирсангиз яна. Бироқ бунинг учун аввал манзилга етмоқ керак.

– Жадаллашинглар-ей, азаматлар! – дейди Муқим тоға ниятимизни пайқагандай. – Озгина қолди. У ёғига маза қиласизлар!

Бешовлон чамаси бир километрча юриб, силламиз қуриди. Қўлимиздаги нарсалар тушиб кетай-тушиб кетай деяпти. Муқим тоға ҳолимизга боқиб, кулди:

– Тоғнинг нариги тарафига борсак бўлар экан ўзи, а, нима дейсизлар?

– Шу ерлар ҳам бўлаверади бизга, – деймиз кулишиб.

Кўз очиб юмгунча Муқим тоға илдамлаб кетди. Бизникидан оғирроқ юк билан олдинда, тин олмай, худди кучга тўлган ўн саккиз яшар йигитдай чаққон ҳаракат қилишини кўриб, бекорга ярим аср тоғма-тоғ ов қилиб юрмаганини тушундик ва унга жуда ҳавасимиз келди.

Бироздан сўнг у кишига етиб олдик. У тоғ бағри бўйлаб ўтган кичикроқ бир ариқ олдида кутиб турган экан.

– Ариқнинг ўнг томонидан юрамиз, – деди у.

Қарасак, у айтган томон юришга жуда ноқулай, тор, тик жарликни ялаб ўтган илонизи ёлғизоёқ йўл. Қайтанга, ариқнинг чап тарафи кенг­гина, бемалол юрса бўлар экан. Чол тушмагур сувдан ўтишга эринди-ёв деб ўйлаб, бир сакраб ариқнинг нарига томонига ўтиб олдим. Ортимдан яна бир шеригимиз ҳатлади. Қолганлар эса тоғага эргашди.

Юз метрча юргач, тоғани тушундик: биз юрган йўл бора-бора ниҳоятда торайиб, йўқолар экан… Қия, қиррали ҳарсангтошлар бошланиб, оёқ босишга жой қолмади ва тойиб-тойиб иккимиз ҳам ариққа йиқилдик. Устимиз шалоббо бўлди. Жазирама бўлса-да, муздек сув баданни тешиб ўтай дей­ди. Бирпас шу сувда турсангиз, тишингиз такиллаб, баданингиз кўкариб, товуқэт бўлиб кетади.

Кўнглимдан ўтганини ўзим биламан. Эҳ, Муқим тоға! Ёшлик қилдик-да биз. Ахир сиз бу ерларнинг ҳар қарич ерини, ҳар бир тошини, гиёҳию бутасини биласиз-ку. Нега ортингиздан эргашмадик биз? Ўзимизга янги йўл солмоқчимидик? Ота-боболар йўлидан юрмаганлар шуйтиб муқаррар адашар экан-да…

Тоғанинг олдида хижолатдан юзимиз лов-лов ёнса-да, ҳазил-ҳузул қилиб, гапни бошқа ўзанга бурдик.

Ниҳоят Муқим тоға тўхтади ва пастликка – қуюқ дарахтзор томон туша бошлади. Ортидан худди курктовуққа эргашган жўжадай пилдираб эниб кетдик.

Воҳ! Мана бу маназарани қаранг!

Елкамиздаги юк оғирлигию, икки кўзимиз оёғимиз остида бўлгани учун эътибор бермай келаётган эканмиз! Нақд жаннат боғига тушиб қолибмиз-ку! Аланглаб, кўзимиз порлаб кетди. Тўрт тарафимиз тоғ, қуюқ дарахтзор! Ўртадан зилол суви мавжланиб-товланиб, тошлардан тошларга урилиб, эни уч қулоқ келарли сой оқиб ўтяпти. Тангадай жойгаям қуёш нури тушмайди. Танга роҳат берадиган салқинлик. Сувнинг жилдираши ҳузур бағишлайди. Боғи Эрам шу ердан улги оганмикан…

– Шу ерга қўнамиз! – деди Муқим тоға. – Сизлар жой тайёрланглар, мен ўчоққа қарайман. Бир қовурдоқ қилиб берай…

Кўрпача-гилам тўшаб, дастурхон ёздик. Ноз-неъматларни батартиб тердик. Сой четига тошларни йиғиб, “тўғон” қурдик-да, ичимлик ва тарвуз-қовунни бўктириб қўйдик. Тоға ҳаш-паш дегунча тошлардан шинамгина ўчоқ ясаб қозон осди. Жиззаси тайёр бўлгунча гурунглашиб ўтирдик.

– Ўсмирлигимдан елкамга милтиқ илганман, – дейди Муқим тоға гўштни лўнқа-лўнқа тўғрар экан. – Етмишга кириб ҳам таним дард билмади. Шу тоғларни кезиб сочим оқарди, тишим тўкилди, шундай бўлса ҳам қаддим букилмади. Шу тоғлардан қувват олиб яшадим. Бировга гапимни олдирмадим, бировга гап бермадим. Ҳурмат қилганимни бошимда кўтардим, ёмонлиги бор одамга ёндашмадим.

Бир йили қишлоғимиз катталаридан иккитасининг уйига одам юбордим. “Муқим тоғаникига борар экансизлар, какликхўрлик бўлар экан” деб айттирдим. Ўша куни қўнжим тўлиб каклик овлаб келган эдим-да.

Улар келди. Какликни қизартириб, гиёҳлар қўшиб пишириб, олдига қўйдим. Маза қилиб еб бош­лашган эди, секин турдим-да, деворда илиғлик қўшоғизни олдим. Ўқладим. Ҳалиги икковининг луқмаси оғзида қолди. Ютишниям, чиқаришниям билмай қолди.

Қўшоғизни шартта икковига қаратдим.

– Оғзингдагини тезроқ ют! – дедим жиддий туриб. – Икковингниям отаман! Сўнг ўлигингни гиламга ўраб, Жиннидарёга оқизаман…

Икковиям феълимни яхши биларди. Қиламан деган ишимни қилишимни кўрган, гажирлигимдан хабардор эди.

Нима бўлаётганини умуман тушунмай, анг­райиб, икковиям қўлини кўтарди. Ранги сурпдай оқариб кетди.

– Нимага? Нима гуноҳ қилдик? – дейди. Қарасам, икковиям кўзи милт-милт этиб, йиғламоқдан бери бўлиб турибди.

– Икковинг ҳам ўғрисан! – дедим. – Одамларнинг ҳақини еб, элнинг элагини тешиб юрибсан!

Икковиям бошини оёғимга уриб, ялинди:

– Муқим ака, ундай қилманг! Еганимизни қайтариб жойига қўямиз, фақат отманг… – деди. Сўнг ҳамма қилғилиқларини ўз оғизларидан эшитиб олдим-да, бир ой вақт бердим. Ишонасизларми, анави кассир билан буғалтир шўрлик ярим ойга қолмай, ҳамма нарсани жой-жойига қўйибди.

Ўзи улар билан шунчаки, жўрттага ҳазиллашиб, нишонга олиб кўрган эдим. Баҳонада кирдикорларини билиб олдим. Элнинг ҳақи қайтди.

Муқим тоға мамнун ҳолда жилмайиб қўйди. Қозонга картошкани солар экан, яна кўп хотираларини эслади.

Асли у овчи эмас, дуппа-дуруст ёзувчи, ровий экан. Боиси воқеаларни шундай тасвирлаб гапиряптики, манзаралар кўз олдимизда худди кино тасмасидай тиниқ ва равшан бўлиб жонлан­япти….

* * *

…Декабрь тонгларидан бири. Тоғни қалин қор қоплаган.

Овчи Муқим тоға каллаи саҳарлаб чакмони ўнгирини қайириб, липпасига танғиди. Куракни олиб, лойсувоқ оғилхона томига чиқди. Қарийб бир метрча келадиган қорни эҳтиёткорлик билан куради. Уйи томидаги қорни эса ярим қаричча қолдирди. Сабаби, томда озроқ қор қолдирилмаса, 30-35 даража совуқда шифер чарс-чарс ёрилиб кетади.

Тонг ёришмасдан дарвозахона, катак, оғилхона ва тандирхонага йўл очди.

Сўнг тўрхалтасига ўқ-дори, емак-ичмагини, туз, ичак ип, қўшимча қоп, қўлбола қопқон, гугурт ва қўлчироғини солиб, тахт қилди. Қорнини тўқлади-ю, елкасига қўшоғиз милтиғини осиб, йўлга тушди.

Қуёш нурлари оламни мунаввар, чароғон қилса-да, ожизгина тафти этни зирқиратадиган аёз заҳрини кесолмайди. Қалин қор ёққан ана шундай кунлари кўпинча ови бароридан келади. Бундай чоғларда очликдан қийналган жониворлар изғиб юради. Қор қанча қалин бўлса, уларни тутиш шунча осонлашади. Шу боис Муқим тоғанинг бугунги овдан умиди катта. Тулки, қуён ўз йўлига. У овчиларнинг азалий орзуси, қанча овласа, шунча обрўси ошадиган ўтюрак ва мағрур жонивор – бўри илинжида йўлга чиқяпти.

Тўғри, илгари ҳам бир-икки марта бўри овлаган. Лекин улар билан мақтангулик эмас эди: бўрилардан бири қўтир босган, касалманд, нимжонгина, иккинчиси эса ҳали ғўр бўрибачча эди.

Ов иси ўткир бўлади, овчи кўнгил виқор тусайди.

Бўрининг зўрини ким отган, дейилса, Муқим овчи номи тилга олиниши керак! Одамлар, наинки оддий одамлар, ҳатто, унча-мунча овчи ҳам у билан ўйлаб салом-алик қилсин.

Овчининг юраги гупиллаб кетди. Неча-неча йиллик бу орзу бугун ушалса, қандай яхши ахир. Ови юрганнинг дови юради-да.

У осиб олган халтаси елкасига қанчалик оғир юк босмасин, руҳи тетик, қушдай енгил эди. Тошдан-тошга кийикдай сакраб борар, қор тиззасига келса-да, тўпиғига чиққанчалик туюлмасди.

Қишлоқдан узоқлашиб, одамлар қадамидан узоқ – Қорахонтоғнинг ёввойи ҳайвонлар макон тутган ён бағирлари бошланар экан, овчи тўхтаб, бир нафас тин олди. Қора кўзойнагини тақди. Бутун борлиқ оқликка бурганган бундай паллада қор кўзни ёмон қамаштиради. Қора кўзойнак эса, кўзни асраб, ором беради.

Муқим овчи энди зийракликни оширди. Боиси мана бу дара атрофи, ҳув анави “якка-мохов” қоя ва кунботарга туташиб кетган тоғ қайирлари тулкию ушоқ жониворларга макон. Ана, қалин қор сиртини сидириб, силаб-сийпаб ўтган, яккам-дуккам майда излар кўзга чалиняпти. Бу – қуён изи. Лекин Муқим овчи унга парво қилмайди.

У ғарч-ғурч қилиб, қор кечиб узоқ юрди. Туя ўркачига ўхшаш бир дарадан чиқиб қолди. Чап тарафида бир ирмоқ оқяпти. Ундан иссиқ буғ кўтариляпти. Ирмоқ бўйлаб озроқ юриб, сўқмоқдан нишабликка қараб кетса, бир-бирига омонатгина тегиб турган йирик-йирик ҳарсангтошлардан омон ўтиб олса, у ёғи муродга етказадиган марра-манзил.

Муқим овчи юравериб-юравериб ҳориди.

Одам бўйи келадиган бир ҳарсангтошнинг кунгай тарафига ўтиб, қор тушмаган иқ жойда оёқ илди. Этиги билан қорни кураб, ўтирар жо­йини кенгайтирди.

Қорни очиққанини сезди. Чинор ва дўлана шох-шаббасидан териб келиб, ўтин ёқиб исинди. Тўрхалтасидан егулик олиб, оғзига солди. Сувидишни оловга тутиб, иситди. Томоғини ҳўллади. Кўзойнагини ечиб, атрофни томоша қилди.

Зумрад қишнинг гўзаллигидан баҳри дили очилди. Ҳа, бу тоғлар йилнинг тўрт фаслида ҳам тароватли. Қараган кўзни гўзалликка ошно қилади. Худди шоли ва тариқдай аралаш сочилиб кетган арча, дўлана, заранг, чинор, наъматак, каби дов-дарахтлар, буталар усти қорга бурканиб, тоғлар юзига суртилган упадай товланади.

Ана, овчи қордан тозалаган ерда ўтлар қолдиғи кўриниб турибди. Ие, манави хапри деган ўсимлик хашаги-ку. Тоғликлар уни аврук ҳам дейди. Одамлар аврукнинг дамламасидан қўтир ва бошқа тери касалликларини даволашда фойдаланади. Агар унинг ўтини сувга солиб чўмилса, баданга хушбўй беради. Терини майин қилиб, яхшилайди. Бу томонларга замонавий атторлик кириб келгунича, тоғлиқлар, айниқса, бўйи етган, тўйи бўлар қизлар аврукка чўмилиб, ўз ифори билан ошиқларини батамом адойи тамом қилган.

Муқим овчи аврук хасини қўлига олиб, ҳидлади. Қор тагида қолган бўлса-да, димоғига хушбўй кириб, кўнгли алланечук бўлиб кетди. Руҳи енгил тортди.

Беихтиёр жилмайди: йигитлигини, ёри билан кечган илк учрашув кечасини эслади. Ўшанда ҳам севгилисидан мана шундай майин ис келган эди…

Овчи ажиб ҳисларга берилиб, энтикиб турар экан, бир нарса эътиборини тортди: ахир ҳозир у турган жой хавф-хатарнинг кони-ку! Оғзидаги оғзида қолди. Зудлик билан қўшоғизга ўқ жойлади ва қулоғи динг бўлиб, ҳушёр турди.

…Шу йил баҳорда – айни май чоғи овга чиққан эди. Буталар соясида ётар экан, бурнига нохуш ҳид келди. Қараса, сал нарида тезак ётибди. Муқим овчи ўшанда ҳам сесканиб кетганди. Бу – ёввойи чўчқанинг гўнги эди.

Тоғда ёлғиз одам учун тўнғиздан кўра хавфлироқ ҳайвон кам. Муқим овчи, кўзим алдамаяптимикан, дея атроф-жавонибга тикилиб қаради. Буталарни айланиб чиқди. Тўнғиз юрган йўлида туёқ изи қолади, қумоқ ташлайди, ерни тирнаб, дарахтларга ишқаланиб, белги беради. Уни кўпроқ дарахти мўл, сувга яқин жойларда учратиш мумкин.

Муқим овчи буталарни айланиб юриб, қуруқ ўт тўпланиб турганини кўрди-ю, юрагини баттар ваҳима босди. Айни баҳорда бутазорлар ичида бундайин усти қуруқ ўт билан қопланган янги шаббалар пайдо бўлдими, билингки, у жойда яқин орада ёввойи чўчқа болалайди. Муқим тоға, гарчи елкасида милтиғи бўлса-да, ўзи неча йиллик овчи эса-да, дарров у ердан узоқлашди. Тўнғиз подасига дуч келса, милтиқ ҳам иш бермайди…

Ҳозир ўша манзара кўз олдига келиб, егани томоғидан ўтмади. Ёввойи чўчқа болалари етилиб, одамни тилка-пора қиладиган кучга тўлган бўлиши мумкин…

Муқим овчи тезда нарсасини йиғиштириб, аланглай-аланглай, у ердан узоқлашди.

Куни билан юриб, оёғи терлабдими, пайтаваси оёғига жиққа ёпишиб, ғашига тега бошлади. Боя оловда қуритиб олса бўларкан экан. Йўқса, нам пайтава оёқни хароб қилиши тайин.

Муқим овчи чек-чегараси йўқ тоғ бағрида ҳорғин юқорилаб борар экан, хўрсиниб қўйди. Қишлоқ олисларда қолди. Пешин бўлcа ҳамки, бирор нима овлай олмади. Аввал-бошда қуённинг изидан тушишга ор қилди. Тулки учрамади. Куннинг ёруғида бўрига дуч келиши-ку амримаҳол. Какликлар ҳам узоқлардан овоз берди. Олдидан “пир” этган товуш чиқмаса-я…

Муқим овчи яна мўл юрди. Юксакка ўрлагани сайин қор қалинлашиб бораверди. Овчи яхши билади. Палангдарада ё Варганзада бир қарич қор тушса, бу ерларда, айниқса, ҳув анави Қорахонтоғ манглайларида бир метрдан ошади. Қорнинг зўри ёввойи ҳайвонларнинг шўри дегани. Тўғри, уларнинг кўпи кундузи инидан чиқмайди. Тунлари озиқ излаб изғийди. Сув ичиш учун пастга энади. Емиш тополмаса, қишлоқларга яқинлашади. Ҳатто, одамларнинг ҳовлиларига довур тушиб келади. Муқим овчи буларни хўп яхши билади.

Тунов куни бир гурунгда ғалати гап эшитди. Варганзалик бир тадбиркор одам олма сотиб олгани олисроқ қўшни қишлоққа борибди. Савдони пишитиб, эртасига келаман деб қайтибди. У борадиган кун сотармон кечга яқин йиғиб ўтирган олмаларидан хабар олай деб ҳовлисига чиқса, бир айиқ меваларни еб ётган эмиш. Ҳалиги киши жон ҳолатга қўлига илашган белкуракни олиб, айиқ томон пўписа қилиб югурибди. Шунда оч айиқ ҳам унга қараб югуриб, даст кўтарибди-ю, зарб билан улоқтириб юборибди. Ўн қадамча нарига бориб тушган одамнинг бир қўли чирт узилиб тушибди. Шунақа. Оч айиқ урса, беш ёшли ҳўкизнинг ҳам бели синиб кетади.

“Ишқилиб, оч айиққа йўлиқтирмасин” деди Муқим тоға ичида. Лекин бу ўйи ўзига нашъа қилиб кетди. Унга нима бўляпти? Ўйласа, боядан бери ҳайвонларнинг унисидан ҳам, бунисидан ҳам қўрқа бошлаяпти. Ёввойи чўчқадан бир қўрқди, энди айиқдан юраги така-пука бўляпти. Ё ёши ўтгани сайин овчи дегани ҳам қўрқоқ бўлиб қоладими? Қарчиғай қариса, чумчуққа майна бўлармиш. Энди у қаридими? Ё “Милтиқ кўтарган билан овчи бўлмас, дағдаға солган билан довчи бўлмас”, деган гап Муқим тоғага ҳам айтилганмикан?

Асло!

У овчи деган номга иснод келтирмайди. Қўлида қуроли бор экан, ҳар қандай йиртқич олдида мағрур туради. Ҳатто, қуролсиз ҳам йиртқич кўзига тик қарай олади. Тўқол така сузишса, енгилармиш. Лекин Муқим овчи яроқсиз ҳам енгилмайди. Бир айиқни елкадан оширишга етар қуввати бор ҳали.

Ё номинг қолсин, ё шонинг!

Муқим овчининг бир умрлик ҳаёт қоидаси бу!

У қаддини ғоз тутди. Худди фронтга кираётган мағрур аскардай олдинга қараб интила бошлади. Ҳозир олдидан оч айиқ ё қутурган бўри тугул, дев чиқсаям, бир ўқ билан ер тишлатадиган шаҳд пайдо бўлди. Бироқ қаршисида дев тугул, қуён ҳам қора бермаяпти… Бу ёғи қош қорайиб келяпти. Ҳадемай буюқ турса, ишнинг пачаваси чиқади. Осмонда ҳали ҳам кулранг булутлар тарам-тарам бўлиб сузиб юрибди. Уфқда қуёшнинг хира нури булутлар остидан осмонга қизғиш тус бериб турибди.

Овчи чарчади. Ҳарчанд олдинга интилмасин, қадам олиши сусайиб, мадори кетаётганини ҳис қилди. Яна озроқ юрса-ку, анави қоя лабидаги якка ёнғоқ дарахтга етиб олар, бир муддат нафас ростлар эди.

Ўн қадамча юрган эди, нимадир увиллагани қулоғига чалинди. Муқим овчи тақа-тақ тўхтади. Овоз келмиш томонга қулоқ тутди. Аввал секин, сўнг чўзиб увиллаган овоз келди. Ортидан худди кучукваччалар вангиллагани каби товуш эшитилди.

Муқим овчи яқин орада бўри борлигини тусмоллади ва дарров милтиқни қўлига олиб, товуш келаётган тарафга – қояни айланиб ўтишга қарор қилди. Ишқилиб, тўда ҳид олиб, жуфтакни ростлаб қолмасин, дея пусиб, ниҳоятда эҳтиёткорлик билан бора бошлади. Қоя ортига ўтиши билан эллик метрча нарида – буталар ёнида уч бўри турганини кўрди. Улар бир-бирига қарама-қарши чўнқайиб ўтирар эди. Икки кулранг бўрининг жуссаси катта, жуни ҳурпайган, бири ёлдор, виқор билан турарди. Учинчисининг туси оқишга товун, наригиларига қараганда, бироз кичикроқ, озғинроқ эди.

Муқим овчи ёлдор бўрига илк бор дуч келган эди. Бўрилар нега бундай ўтирганини дарров фаҳмлади. Демак, устма-уст ёққан қалин қор жониворларнинг силласини қуритган. Тўда емиш тополмай, она табиатнинг сўнгги, аёвсиз ва шафқатсиз қонуни ижросини бажармоқ учун йиғилиб турибди. Муқим тоға бундай ҳолга бир сафар дуч келганида, ҳай, майли, тасодифдир, дея ўйларди. У уч-тўрт бор гувоҳ бўлган. Бошқа номдор овчилардан ҳам бу ҳақда кети узилмас ҳикоялар эшитган.

Бўрилар ҳеч озиқ тополмай, очликдан жони хатарда қолса, туни билан давра қуриб ўтиради. Кўз юммайди, киприк қоқмайди. Қай бири кўзини юмса, оч тўда ўшани ейди. Кўзини юмиб қўйгани эса, ўз қавмининг ғажишларига мардонавор, мағрур туриб беради.

Биологик танлов, табиатнинг аёвсиз қонуни бу. Бирорта бўри бу қонунни бузишга журъат қилолмайди.

Муқим тоға зийраклик билан тўдага тикилди. Ана, бу тўда ҳам киприк қоқмай тикилиб турибди бир-бирига. Фақат анави оқиш бўри ҳадеб увиллаяпти. Қорни ичига тортиб кетяпти. Бесаранжом, жонсарак кўринади.

Овчи қайси бирини нишонга олишни ўйлади. Оқиш бўрини отиш кулгили, албатта. Шунча йўл босиб, не-не орзу-ният билан келиб, ўламса бир бўрини отадими?

Шу чоғда отасидан эшитган, бир умр қулоғи остида жаранглаб тургувчи, қўлига милтиқ олганидан бери амал қилгувчи гапни пичирлаб айтди: “Овни отсанг билиб от, дол нишонга илиб от”.

Ахир, бошқа пайт бўлса, бўри тўдасига қарата ўқ узса-ю, ўқ хато кетса, йиртқичлар тум-тарақай қочиши мумкин. Одамга ширин бўлган жон ҳайвонгаям бирдай тотли-да.

Бироқ ҳозир вазият ундай эмас. Овчининг қаршисида турган мана бу тўда шундоқ ҳам жонидан тўйиб кетган. Уларни айни дамда милтиқ тугул, замбаракдан ўққа тутсангиз ҳам, дов бериб, устингизга важоҳат солиб бостириб келиши, ташланиб, милтиқ-пилтиғингиз билан тилка-пора қилиб ташлаши мумкин. Шунинг учун биринчи уринишдаёқ нишонни бехато олмоқ керак.

Муқим овчи “дол нишон” қилиб ўнггай турган, ёлдор кулранг бўрини танлади.

У эсини таниганидан бери биринчи бор бундай катта, кучга тўлган, мағрур ва ёлдор бўрини кўриши эди. Муқим тоға бир умр овлашни орзу қилган йиртқич балки шудир. Эҳтимол, у бунда­йини қайтиб учрата олмас…

Ширин хаёлга берилди. Ҳозир уни қулатса, овчи жўралари ўлжани кўрса, энлаб кўриб, унга ҳавас қилса, элда гапириб юрса-ю, овчи номига ном қўшилса. Палангдара хонадонларида оқшомлари билан оналар болаларига Муқим овчининг ботирлигию мерганлиги ҳақида эртаклар айтиб берса. Палангдаралик ўғлонларга Муқим исмини қўйиш урфга кирса. Овчилар шогирдларига мерган дегани пана-пастқамда туриб олиб, ожиз ва нимжон, ярадор ҳайвонларни эмас, энг кучли йиртқич, жониворнинг зўри билан майдонда яккама-якка олишиб, ундан устун келиши лозимлигини айтишса, айтишса-ю, Муқим овчини мисол келтиришса… Айниқса, буғалтир ва кассирга ўхшаган мунофиқлар бирор ишга қўл уришдан аввал Муқим овчини эсласа ва оқибатини ўйлаб, қинғир ишидан қайтса…

Муқим овчи шуларни ўйлар экан, ҳаммаси ҳозир нишонни аниқ ва тўғри олишига, овчиларга хос ички хотиржамлик билан тепкини ўз вақтида босишига боғлиқ эканини ич-ичидан ҳис этди.

Айни пайтда ўқ хато кетиб, тўда ҳужум қилиб қолса, қўшоғизни ўқлашга улгурмаслигини ҳисобга олиб, ҳар эҳтимолга қарши дея, халтасидан пичоқни чиқариб, этиги қўнжига солиб қўйди.

Милтиқ стволини ёлдор кулранг бўрига тўғрилаб, жониворнинг нақд кўкрагини нишонга олди. Бўри қилт этмай турарди.

“Ўзинг қувват бер! Шарманда қилма”, деди овчи ичида пичирлаб. Сўнг бўрининг кўзига сўнгги бор тикилди ва нишонни янада ростлаб, тепкини босди!

Ўқ овозидан тоғ гумбурлаб кетди.

Аниқ кўрди: ёлдор бўри гуп этиб қулади.

Ёнидаги кулранг бўри эса қочиб кетди. Оқиш тусли кичик йиртқич эса қандай ўтирган бўлса, шу тарзда тураверди. У қочмади!

Муқим тоға овчи бўлиб, ўқдан қочмаган ҳайвонга илк бор дуч келган эди. Оқиш бўри энди шерикларига эмас, Муқим овчига қаради. Кўзи ёниб тикилди.

Овчи ўрнидан қўзғолди. Милтиқни ўқлаб, қочмай ўтирган оқиш бўри томон қадам ташлади. У ҳам қасд қилгандай, тек тураверди. Орада йигирма қадамча масофа қолганида бўри оёққа турди. Энди у аввалгидай ичини уриб турган, озғин бўри эмас, қор устига қулаб, кўкрагидан лаҳта-лаҳта қон оқаётган кулранг ёлдор қавми мисоли мағрур турарди.

Инсон ва бўри бир-бирига рўбарў келди!

Муқим овчи милтиқни тўғри унинг пешонасига тўғрилаб, яна бир қадам босди!

Инсон ва табиат орасида муқаррар фалокат масофаси яна бир қадамга қисқарди.

Ҳозир овчи тепкини босади-ю, яна бир йиртқичнинг ҳаётига нуқта қўйилади. Ёки аксинча…

У ёғи икки махлуқнинг эпчиллигию маҳоратига тан.

Муқим овчи оний лаҳзаларда миясидан ўтган бир фикрга асир тушди: нега ўқ еган бўрининг ёнидаги бақувват шериги қочиб кетди-ю, мана бу нимжони қимир этмасдан турибди?! Овчи эътибор бериб қараса, у анчагина қариб қолган экан. Лекин барибир унга ишониб бўлмайди. Бўри қариса ҳам, бир қўйни олар кучи бўлади.

Шу боис Муқим овчи оқиш бўри манглайини нишонга олиб, олдга яна қадам босди. Шунда оқиш бўри тисарилди ва индамай орқасига қараб йўртиб кета бошлади.

Муқим овчи милтиқни туширди.

Оқиш бўри сал нарига бориб, тўхтади ва чўнқайиб ўтириб олиб, овчини кузатишда давом этди.

Муқим овчи ўлжага бориб қаради.

Ё, худо! Бу не синоат бўлди? Бу ерда нишонга олинган йирик ёлдор бўридан бошқа, уч-тўрт қадам нарида ундан ҳам катта яна биттаси чўзилиб ётарди!

Муқим овчи терисига сиғмай кетди. Ахир энг катта бўрини отган эди, ундан ҳам йирикроқ яна бири қулабди! Бир ўқ билан икки… бўри! Бунақаси унча-мунча овчининг қўлидан келадиган иш эмас! Кулранг бўри кўксини тешиб ўтган ўқ унинг панасида турган нариги, Муқим овчига кўринмаган улкан бўрини ҳам яралаган экан.

Муқим овчи тоғни ларзага келтириб “О-о-о!” дея айқирди!

Энди унинг номи тилларда достон бўлади!

Бироқ ҳали суюнишга эрта эди. Бир эмас, икки зилдай бўрини қандай қилиб қишлоққа олиб кетади? Одамларга қандай қилиб кўрсатиб, мақтанади?

Ўйлай-ўйлай, боши қотди. Икки жониворнинг ҳам терисини шилиб, тиши ва тирноқларини олишга қарор қилди.

Халтасидан ичак арқонни олди. Кулранг бўрининг оёғидан боғлаб, ўн қадамча наридаги қари қайрағоч тагига аранг судрай бошлади. Қари бўри изидан эргашди. Овчи бир қадам ташласа, уям бир қадам ташлади. Муқим овчининг бир кўзи ўлган бўрида, иккинчиси таъқиб қилаётган қари йиртқичда.

Ўқ ёлдор бўрининг нақд юрагига теккан шекилли, кўп қон оқибди. Бора-боргунча қор усти ҳам қип-қизил рангга бўялди. Уфқ шафағида қон теккан жойлар қорамтир кўринар, ундан таралаётган иссиқ ҳовур овчининг қўлига хуш ёқаётган эди.

Муқим овчи таъқиб қилаётган, ана, сал нарида чўнқайиб ўтириб, кўз узмай кузатаётган қари йиртқичга ортиқ эътибор бермай, ичак арқоннинг бир учини бўрининг орқа оёғини жуфтлаб, маҳкам илгаклади ва иккинчи учини дарахтнинг бақувват шохига отди. Арқон шох оша қайтиб тушди. Овчи уни қаттиқ тортди. Бироқ бўри оёғи бироз кўтарилди-ю, танаси қилт этмай ерда тураверди. Муқим тоға арқонни қўлига қайта-қайта ўради ва бор кучи билан яна тортди. Бу сафар бўрининг икки орт оёғи ердан узилди, бироқ ярми судралиб тураверди.

Ўзиям жуда катта экан-да жонивор! Бўйи ўлчанса, Муқим тоғадай қорувли одамдан ҳам узун чиқар экан. Шу боис кучи камлик қилаётганини сезган овчи сўнгги усулни қўллади: арқон учини ҳалқа қилиб, белига ўради ва зарб билан торта бош­лади. Арқон белига қаттиқ ботса-да, охири ниятига етди ва ўлжани чангаклади. Бўри дарахт­га тўлиқ осилганида сезди: ниҳоятда катта экан. Отдай келади десак, лоф бўлар, хўтикдай десак, ҳақимиз кетади… Хуллас, Муқим тоғанинг ови зиёдаси билан бароридан келди. Икки бўри терисини шилиб олгунича осмон жимирлаб, Зуҳро юлдузи ҳам хира тортиб, тонг ота бошлади.

Қари бўри уни Палангдара остонасигача таъқиб қилиб келди.

…Тушга яқин Палангдарада байрам бўлиб кетди!

“Муқим овчи отдай-отдай иккита бўрини ер тишлатибди!”, “Терисидан бир ўтов тикса бўлар экан” деган гаплар бирпасда бутун қишлоққа тарқалди.

* * *

– Кейин нима бўлди, Муқим бова? – деб сўраймиз ҳикояни мароқ билан тинглаб бўлгач.

Муқим овчи лаганга сузилган қовурдоқ устига майдалаб пиёз арчиб, барра кўкатларни сепар экан, мамнун жилмайди ва:

– Овчиликни ташладим! – деди.

– Нега?

– Ўша овдан кейин анча вақт ётиб қолдим. Кулранг бўрининг қаҳрга тўлиб қараб турган кўзи тушларимга кириб чиқаверди. Айниқса, анави нимжон қари бўрининг ҳар оқшом хаёлимда таъқиб қилишлари юрагимни зада қилиб юборди. Охири бу ишни қўйдим. Ўйлаб-ўйлаб, бир оқ қўчқор сўйиб, қон чиқардим. Шу билан қўлимга милтиқ олмадим. Қўшоғизнинг ҳузурини сандиғим кўриб ётибди.

Муқим овчи бирпас тин олди ва тантанавор оҳангда:

– Байрам дастурхони тайёр! Ёлдор бўрининг қовурдоғига марҳамат! – деди.

Кулдик.

Таомланиб бўлгач, ёнгинамизда мавж уриб, тошдан-тошга ҳайқириб оқаётган муздай сойда мириқиб чўмилдик. Сўнг энг яқиндаги қояга чиқиш истаги туғилди. Кимдир “у ёқларда бўри-мўри йўқми, ишқилиб?” деб сўраб қолди. Мезбон Баҳодир дўстимиз: “Бўри дегани Муқим тоғанинг ҳидини олса, бу ерларга доримайди” деди.

Муқим тоға ўчоқ бошида қолди. Биз қўлимизга зарангтаёқ олиб, тоққа ўрмалаб чиқиб, эмаклаб тушдик…

…Лаш-лушимизни йиғиштириб қайтар маҳалимиз Муқим овчи бир гап айтди:

– Қолган-қутган нон бўлакларини манави тош устига, суякларни анави дарахт тагига, тузни эса ўчоқ олдида қолдиринглар. Уларда ҳайвонларнинг ҳам ҳақи бор.

Биз Баҳодирга қарадик. Дўстимиз секин шивирлади:

– Тоғда одат шундай: жонзотлар учун албатта туз ташлаб кетилади. Овчилар-ку, ўлжасидан бошқа ҳамма егулигини қолдиради. Муқим тоға эса, жониниям ташлаб кетадиган одам…

Мен ҳаётда ҳали ҳам шундай одамлар борлигини бировдан эшитганимда ишонмас эдим. Ўзим кўриб, гапларини қулоғим билан эшитгач, бандаси ўз феъли, аъмоли, қатъиятию бирсўзлигига умр бўйи собит тура олишига ишонч ҳосил қилдим. Эҳтимол, ўша ёлдор кулранг бўрининг виқори, мағрурлигию қатъиятини сизу биз ҳам Муқим тоға сингари юзма-юз туриб кўрсак, унингдек одам бўлармидик.

Билмадим.

Билганим шуки, етмишга кирса-да, ҳали бардам-бақувват, сўзидан ва изидан қайтмайдиган, лафзи ҳалол Муқим тоға ёввойи ва ҳеч қачон инсон қўлига ўрганмас, боғлиқ туришга рози бўлмас, қафасни хуш кўрмас, милтиқдан чўчимас ҳайвон, мағрур жонивор, инсоннинг қадим қондоши БЎРИ билан яккама-якка қолган. Юзма-юз келган. Тиккама-тикка борган.

Тасаввур қиляпсизми: яккама-якка, тиккама-тикка…

Men hayotda hali ham shunday odamlar borligini birovdan eshitganimda, ishonmas edim. O‘zim ko‘rib, gaplarini qulog‘im bilan eshitgach, bandasi fe’li, a’moli, qat’iyatiyu birso‘zligiga umr bo‘yi sobit tura olishiga ishonch hosil qildim.

Jasur KЕNGBOYEV
OVCHINING SO‘NGGI OVI

Jasur Kengboyev 1985 yili tug‘ilgan. O‘zbekiston davlat jahon tillari universtetining xalqaro jurnalistika fakultetini tamomlagan.
“Iste’dod maktabi” VII respublika yosh ijodkorlar seminari ishtirokchisi. 2016 yili “Birinchi kitobim” loyihasida “Ko‘hna belbog‘” nomli hikoyalar to‘plami chop etilgan.

Yo yetarman maqsadimning cho‘qqisiga oxiri…
Ibn SINO

Men hayotda hali ham shunday odamlar borligini birovdan eshitganimda, ishonmas edim. O‘zim ko‘rib, gaplarini qulog‘im bilan eshitgach, bandasi fe’li, a’moli, qat’iyatiyu birso‘zligiga umr bo‘yi sobit tura olishiga ishonch hosil qildim.

Undagi yovvoyi bir viqor, mag‘rurlik nishonalari oddiy odam qavmidan emasligini ko‘rsatib turar edi…

* * *

– Hozirgina odam jo‘natdim, Muqim tog‘a keladi, – dedi Bahodir do‘stimiz jilmayib. – Buva zo‘r mergan. Ellik yil ovchilik qilgan. Bu tog‘u toshlar orasida u bilmaydigan kamar, u suv ichmagan buloq, uning qadami yetmagan g‘or qolmagan.

Biz besh og‘ayni shoir do‘stimiz Bahodir Bahromning uyiga, Qashqadaryoning Kitob tog‘lari bag‘ridagi Palangdaraga mehmonga borib bir suyungan bo‘lsak, anchadan beri suhbatini olamiz deb yurganimiz Muqim ovchi bilan gurunglashish niyatimiz ushalganidan ikki quvondik.

Palangdara – gir atrofi tog‘u tosh, soyu buloqqa makon, xushmanzara qishloqlardan biri ekan. Do‘ngliklaru tog‘ etaklarida, qiyaliklarda betartib joylashgan hovlilarda ajib bir tartibot ham borki, uni aytmaslikning iloji yo‘q. Uylar tog‘ sharoitiga xos, tabiat injiqliklariga mos bunyod bo‘lgan. Daryo quturadimi, sel keladimi, soy toshadimi, qor ko‘chadimi – bu uylarga zaxa yetkazolmaydi.

Sezganim shu: palangdaraliklar anchayin orkash xalq, qoni qaynoq el ekan. Mardligi bo‘­yidan baland keladi. Axir, Jinnidaryodan suv ichgan el mard bo‘lmay, kim mard bo‘lsin.

Hayal o‘tmay, darvoza taqilladi. Bahodir tashqariladi. Uning ortidan qoruvli bir kishi kirib keldi.

– Muqim tog‘a shu kishi bo‘ladilar, – dedi Bahodir bizni tanishtirib.

Tog‘a bilan salom-alik qildik. Qattiq siqib ko‘rishar ekan, qo‘limiz xuddi sher panjasi bilan pashsha tutganday, u kishining kaftiga singib ketdi. Muqim tog‘a deganlari yetmishga chiqqan odamga sira o‘xshamaydi. Har bilagi, lof bo‘lsayam, yetti yashar terak tanasiday, ikki yelkasida ikki odam o‘tiruviga joy chiqadi, bir poy kavushiga ikki oyog‘ingizni tiqsangiz ham pichasi bo‘sh qoladi, qisqasi, devning chala tug‘ilgan bolasiga kelbat beradigan zot.

Oliftalik qursin, o‘sha yerdayam ijodu adabiyotdan bahslashib ketdikmi, Muqim tog‘a avval-boshida biroz begonasirab o‘tirdi. Biz ham ko‘p-da gap qo‘sha olmadik. Kimdir tog‘liklar haqida so‘z qotdi-yu, tog‘aga til bitdi. U kishi bilan quyuq tanishib, bir piyola choy ichgach, tushga yaqin dam olish tadorigini ko‘ra boshladik.

Gilam-to‘shak, qozon-tovoqni o‘rab, tuz-na’makni tugib, mashinaga yukladik. Yo‘lda bir qassobdan lahm go‘sht oldik.

Palangdaradan chiqib, tog‘ bag‘irlariyu do‘nglik­lar osha chayqalib-chayqalib ketyapmiz.

Oldimizdan ayqirib oqayotgan bir daryo chiqdi.

– Jinnidaryomiz shu, – dedi Muqim ovchi.

Bizga tekkan kasallik – nom ma’nosini bilish istagi qo‘zib qoladi.

– Otidan ma’lum-ku, – deya kuldi ovchi. – Siz bu yerlarga bahorda bir keling, bilib olasiz. G‘irt tentakday quturadi bu.

Daryo ustiga qurilgan omonatgina ko‘prikdan o‘tdik. Biz borgan yozning chillasida suv kamaygan, keng-mo‘l soy hosil qilib oqayotgan daryo sokinlikka cho‘mgan edi.

Shu zaylda mashinamiz chiranib-chiranib, toqqa o‘rmalamoqda edi. Oldimizdan bir irmoq chiqdi. Ulovimiz bazo‘r o‘tdi. So‘ng o‘tloqzor keldi. O‘t-xashak tizza bo‘yiga keladi, mashina zo‘r berib oldinga intiladi, biroq motorning guvillagani qoladi: tog‘ etagidagi tik qiyalik boshlandi. Shunda haydovchi tushib turishimizni buyurdi. Hammamiz tushib, mashina ortidan itardik. Qiyalikdan o‘tib olguncha, o‘pkamiz og‘zimizga tiqilib, hansirab qoldik. Biroz yurgach, endi oldimizdan suv ham ko‘ndalangiga chuqurlik keldi.

– Bo‘ldi, – dedi Muqim tog‘a. – U yog‘iga ulov borolmaydi. O‘zimiz ketamiz. Qani, mehmonlar, ko‘ch-ko‘ronimizni olib, yayov yuramiz endi.

– Boradigan joyimiz qayoqda o‘zi? – deb yubordik beixtiyor.

Tog‘a:

– Huv anavi qoyalar tagida zo‘r bir joy bor. Soy bo‘yi.

U ko‘rsatgan tomonga qarab, hovliqib qoldik. Eh-he! Yaqin ko‘ringani bilan bu toshlaru suv oralab, kamiga shuncha ashqol-dashqolni ko‘tarib borishni ayting. Kimdir ko‘rpachalarni qo‘ltiqlagan bo‘lsa, boshqamiz qozonu idishlar o‘ralgan dasturxonni ko‘tardik, yana birimiz ichimlik­larni avaylab yelkaga ortdik. Muqim tog‘a yo‘l boshladi. Beshovlon turtinib-surtinib, ortidan ergashdik.

Top-toza, yengil havodan simirib-simirib ichgisi keladi odamning.

“Heh-he-he! Biz keldik!” deya ayqirsangiz yana. Biroq buning uchun avval manzilga yetmoq kerak.

– Jadallashinglar-yey, azamatlar! – deydi Muqim tog‘a niyatimizni payqaganday. – Ozgina qoldi. U yog‘iga maza qilasizlar!

Beshovlon chamasi bir kilometrcha yurib, sillamiz quridi. Qo‘limizdagi narsalar tushib ketay-tushib ketay deyapti. Muqim tog‘a holimizga boqib, kuldi:

– Tog‘ning narigi tarafiga borsak bo‘lar ekan o‘zi, a, nima deysizlar?

– Shu yerlar ham bo‘laveradi bizga, – deymiz kulishib.

Ko‘z ochib yumguncha Muqim tog‘a ildamlab ketdi. Biznikidan og‘irroq yuk bilan oldinda, tin olmay, xuddi kuchga to‘lgan o‘n sakkiz yashar yigitday chaqqon harakat qilishini ko‘rib, bekorga yarim asr tog‘ma-tog‘ ov qilib yurmaganini tushundik va unga juda havasimiz keldi.

Birozdan so‘ng u kishiga yetib oldik. U tog‘ bag‘ri bo‘ylab o‘tgan kichikroq bir ariq oldida kutib turgan ekan.

– Ariqning o‘ng tomonidan yuramiz, – dedi u.

Qarasak, u aytgan tomon yurishga juda noqulay, tor, tik jarlikni yalab o‘tgan ilonizi yolg‘izoyoq yo‘l. Qaytanga, ariqning chap tarafi keng­gina, bemalol yursa bo‘lar ekan. Chol tushmagur suvdan o‘tishga erindi-yov deb o‘ylab, bir sakrab ariqning nariga tomoniga o‘tib oldim. Ortimdan yana bir sherigimiz hatladi. Qolganlar esa tog‘aga ergashdi.

Yuz metrcha yurgach, tog‘ani tushundik: biz yurgan yo‘l bora-bora nihoyatda torayib, yo‘qolar ekan… Qiya, qirrali harsangtoshlar boshlanib, oyoq bosishga joy qolmadi va toyib-toyib ikkimiz ham ariqqa yiqildik. Ustimiz shalobbo bo‘ldi. Jazirama bo‘lsa-da, muzdek suv badanni teshib o‘tay dey­di. Birpas shu suvda tursangiz, tishingiz takillab, badaningiz ko‘karib, tovuqet bo‘lib ketadi.

Ko‘nglimdan o‘tganini o‘zim bilaman. Eh, Muqim tog‘a! Yoshlik qildik-da biz. Axir siz bu yerlarning har qarich yerini, har bir toshini, giyohiyu butasini bilasiz-ku. Nega ortingizdan ergashmadik biz? O‘zimizga yangi yo‘l solmoqchimidik? Ota-bobolar yo‘lidan yurmaganlar shuytib muqarrar adashar ekan-da…

Tog‘aning oldida xijolatdan yuzimiz lov-lov yonsa-da, hazil-huzul qilib, gapni boshqa o‘zanga burdik.

Nihoyat Muqim tog‘a to‘xtadi va pastlikka – quyuq daraxtzor tomon tusha boshladi. Ortidan xuddi kurktovuqqa ergashgan jo‘jaday pildirab enib ketdik.

Voh! Mana bu manazarani qarang!

Yelkamizdagi yuk og‘irligiyu, ikki ko‘zimiz oyog‘imiz ostida bo‘lgani uchun e’tibor bermay kelayotgan ekanmiz! Naqd jannat bog‘iga tushib qolibmiz-ku! Alanglab, ko‘zimiz porlab ketdi. To‘rt tarafimiz tog‘, quyuq daraxtzor! O‘rtadan zilol suvi mavjlanib-tovlanib, toshlardan toshlarga urilib, eni uch quloq kelarli soy oqib o‘tyapti. Tangaday joygayam quyosh nuri tushmaydi. Tanga rohat beradigan salqinlik. Suvning jildirashi huzur bag‘ishlaydi. Bog‘i Eram shu yerdan ulgi oganmikan…

– Shu yerga qo‘namiz! – dedi Muqim tog‘a. – Sizlar joy tayyorlanglar, men o‘choqqa qarayman. Bir qovurdoq qilib beray…

Ko‘rpacha-gilam to‘shab, dasturxon yozdik. Noz-ne’matlarni batartib terdik. Soy chetiga toshlarni yig‘ib, “to‘g‘on” qurdik-da, ichimlik va tarvuz-qovunni bo‘ktirib qo‘ydik. Tog‘a hash-pash deguncha toshlardan shinamgina o‘choq yasab qozon osdi. Jizzasi tayyor bo‘lguncha gurunglashib o‘tirdik.

– O‘smirligimdan yelkamga miltiq ilganman, – deydi Muqim tog‘a go‘shtni lo‘nqa-lo‘nqa to‘g‘rar ekan. – Yetmishga kirib ham tanim dard bilmadi. Shu tog‘larni kezib sochim oqardi, tishim to‘kildi, shunday bo‘lsa ham qaddim bukilmadi. Shu tog‘lardan quvvat olib yashadim. Birovga gapimni oldirmadim, birovga gap bermadim. Hurmat qilganimni boshimda ko‘tardim, yomonligi bor odamga yondashmadim.

Bir yili qishlog‘imiz kattalaridan ikkitasining uyiga odam yubordim. “Muqim tog‘anikiga borar ekansizlar, kaklikxo‘rlik bo‘lar ekan” deb ayttirdim. O‘sha kuni qo‘njim to‘lib kaklik ovlab kelgan edim-da.

Ular keldi. Kaklikni qizartirib, giyohlar qo‘shib pishirib, oldiga qo‘ydim. Maza qilib yeb bosh­lashgan edi, sekin turdim-da, devorda ilig‘lik qo‘shog‘izni oldim. O‘qladim. Haligi ikkovining luqmasi og‘zida qoldi. Yutishniyam, chiqarishniyam bilmay qoldi.

Qo‘shog‘izni shartta ikkoviga qaratdim.

– Og‘zingdagini tezroq yut! – dedim jiddiy turib. – Ikkovingniyam otaman! So‘ng o‘ligingni gilamga o‘rab, Jinnidaryoga oqizaman…

Ikkoviyam fe’limni yaxshi bilardi. Qilaman degan ishimni qilishimni ko‘rgan, gajirligimdan xabardor edi.

Nima bo‘layotganini umuman tushunmay, ang­rayib, ikkoviyam qo‘lini ko‘tardi. Rangi surpday oqarib ketdi.

– Nimaga? Nima gunoh qildik? – deydi. Qarasam, ikkoviyam ko‘zi milt-milt etib, yig‘lamoqdan beri bo‘lib turibdi.

– Ikkoving ham o‘g‘risan! – dedim. – Odamlarning haqini yeb, elning elagini teshib yuribsan!

Ikkoviyam boshini oyog‘imga urib, yalindi:

– Muqim aka, unday qilmang! Yeganimizni qaytarib joyiga qo‘yamiz, faqat otmang… – dedi. So‘ng hamma qilg‘iliqlarini o‘z og‘izlaridan eshitib oldim-da, bir oy vaqt berdim. Ishonasizlarmi, anavi kassir bilan bug‘altir sho‘rlik yarim oyga qolmay, hamma narsani joy-joyiga qo‘yibdi.

O‘zi ular bilan shunchaki, jo‘rttaga hazillashib, nishonga olib ko‘rgan edim. Bahonada kirdikorlarini bilib oldim. Elning haqi qaytdi.

Muqim tog‘a mamnun holda jilmayib qo‘ydi. Qozonga kartoshkani solar ekan, yana ko‘p xotiralarini esladi.

Asli u ovchi emas, duppa-durust yozuvchi, roviy ekan. Boisi voqealarni shunday tasvirlab gapiryaptiki, manzaralar ko‘z oldimizda xuddi kino tasmasiday tiniq va ravshan bo‘lib jonlan­yapti….

* * *

…Dekabr tonglaridan biri. Tog‘ni qalin qor qoplagan.

Ovchi Muqim tog‘a kallai saharlab chakmoni o‘ngirini qayirib, lippasiga tang‘idi. Kurakni olib, loysuvoq og‘ilxona tomiga chiqdi. Qariyb bir metrcha keladigan qorni ehtiyotkorlik bilan kuradi. Uyi tomidagi qorni esa yarim qarichcha qoldirdi. Sababi, tomda ozroq qor qoldirilmasa, 30-35 daraja sovuqda shifer chars-chars yorilib ketadi.

Tong yorishmasdan darvozaxona, katak, og‘ilxona va tandirxonaga yo‘l ochdi.

So‘ng to‘rxaltasiga o‘q-dori, yemak-ichmagini, tuz, ichak ip, qo‘shimcha qop, qo‘lbola qopqon, gugurt va qo‘lchirog‘ini solib, taxt qildi. Qornini to‘qladi-yu, yelkasiga qo‘shog‘iz miltig‘ini osib, yo‘lga tushdi.

Quyosh nurlari olamni munavvar, charog‘on qilsa-da, ojizgina tafti etni zirqiratadigan ayoz zahrini kesolmaydi. Qalin qor yoqqan ana shunday kunlari ko‘pincha ovi baroridan keladi. Bunday chog‘larda ochlikdan qiynalgan jonivorlar izg‘ib yuradi. Qor qancha qalin bo‘lsa, ularni tutish shuncha osonlashadi. Shu bois Muqim tog‘aning bugungi ovdan umidi katta. Tulki, quyon o‘z yo‘liga. U ovchilarning azaliy orzusi, qancha ovlasa, shuncha obro‘si oshadigan o‘tyurak va mag‘rur jonivor – bo‘ri ilinjida yo‘lga chiqyapti.

To‘g‘ri, ilgari ham bir-ikki marta bo‘ri ovlagan. Lekin ular bilan maqtangulik emas edi: bo‘rilardan biri qo‘tir bosgan, kasalmand, nimjongina, ikkinchisi esa hali g‘o‘r bo‘ribachcha edi.

Ov isi o‘tkir bo‘ladi, ovchi ko‘ngil viqor tusaydi.

Bo‘rining zo‘rini kim otgan, deyilsa, Muqim ovchi nomi tilga olinishi kerak! Odamlar, nainki oddiy odamlar, hatto, uncha-muncha ovchi ham u bilan o‘ylab salom-alik qilsin.

Ovchining yuragi gupillab ketdi. Necha-necha yillik bu orzu bugun ushalsa, qanday yaxshi axir. Ovi yurganning dovi yuradi-da.

U osib olgan xaltasi yelkasiga qanchalik og‘ir yuk bosmasin, ruhi tetik, qushday yengil edi. Toshdan-toshga kiyikday sakrab borar, qor tizzasiga kelsa-da, to‘pig‘iga chiqqanchalik tuyulmasdi.

Qishloqdan uzoqlashib, odamlar qadamidan uzoq – Qoraxontog‘ning yovvoyi hayvonlar makon tutgan yon bag‘irlari boshlanar ekan, ovchi to‘xtab, bir nafas tin oldi. Qora ko‘zoynagini taqdi. Butun borliq oqlikka burgangan bunday pallada qor ko‘zni yomon qamashtiradi. Qora ko‘zoynak esa, ko‘zni asrab, orom beradi.

Muqim ovchi endi ziyraklikni oshirdi. Boisi mana bu dara atrofi, huv anavi “yakka-moxov” qoya va kunbotarga tutashib ketgan tog‘ qayirlari tulkiyu ushoq jonivorlarga makon. Ana, qalin qor sirtini sidirib, silab-siypab o‘tgan, yakkam-dukkam mayda izlar ko‘zga chalinyapti. Bu – quyon izi. Lekin Muqim ovchi unga parvo qilmaydi.

U g‘arch-g‘urch qilib, qor kechib uzoq yurdi. Tuya o‘rkachiga o‘xshash bir daradan chiqib qoldi. Chap tarafida bir irmoq oqyapti. Undan issiq bug‘ ko‘tarilyapti. Irmoq bo‘ylab ozroq yurib, so‘qmoqdan nishablikka qarab ketsa, bir-biriga omonatgina tegib turgan yirik-yirik harsangtoshlardan omon o‘tib olsa, u yog‘i murodga yetkazadigan marra-manzil.

Muqim ovchi yuraverib-yuraverib horidi.

Odam bo‘yi keladigan bir harsangtoshning kungay tarafiga o‘tib, qor tushmagan iq joyda oyoq ildi. Etigi bilan qorni kurab, o‘tirar jo­yini kengaytirdi.

Qorni ochiqqanini sezdi. Chinor va do‘lana shox-shabbasidan terib kelib, o‘tin yoqib isindi. To‘rxaltasidan yegulik olib, og‘ziga soldi. Suvidishni olovga tutib, isitdi. Tomog‘ini ho‘lladi. Ko‘zoynagini yechib, atrofni tomosha qildi.

Zumrad qishning go‘zalligidan bahri dili ochildi. Ha, bu tog‘lar yilning to‘rt faslida ham tarovatli. Qaragan ko‘zni go‘zallikka oshno qiladi. Xuddi sholi va tariqday aralash sochilib ketgan archa, do‘lana, zarang, chinor, na’matak, kabi dov-daraxtlar, butalar usti qorga burkanib, tog‘lar yuziga surtilgan upaday tovlanadi.

Ana, ovchi qordan tozalagan yerda o‘tlar qoldig‘i ko‘rinib turibdi. Ie, manavi xapri degan o‘simlik xashagi-ku. Tog‘liklar uni avruk ham deydi. Odamlar avrukning damlamasidan qo‘tir va boshqa teri kasalliklarini davolashda foydalanadi. Agar uning o‘tini suvga solib cho‘milsa, badanga xushbo‘y beradi. Terini mayin qilib, yaxshilaydi. Bu tomonlarga zamonaviy attorlik kirib kelgunicha, tog‘liqlar, ayniqsa, bo‘yi yetgan, to‘yi bo‘lar qizlar avrukka cho‘milib, o‘z ifori bilan oshiqlarini batamom adoyi tamom qilgan.

Muqim ovchi avruk xasini qo‘liga olib, hidladi. Qor tagida qolgan bo‘lsa-da, dimog‘iga xushbo‘y kirib, ko‘ngli allanechuk bo‘lib ketdi. Ruhi yengil tortdi.

Beixtiyor jilmaydi: yigitligini, yori bilan kechgan ilk uchrashuv kechasini esladi. O‘shanda ham sevgilisidan mana shunday mayin is kelgan edi…

Ovchi ajib hislarga berilib, entikib turar ekan, bir narsa e’tiborini tortdi: axir hozir u turgan joy xavf-xatarning koni-ku! Og‘zidagi og‘zida qoldi. Zudlik bilan qo‘shog‘izga o‘q joyladi va qulog‘i ding bo‘lib, hushyor turdi.

…Shu yil bahorda – ayni may chog‘i ovga chiqqan edi. Butalar soyasida yotar ekan, burniga noxush hid keldi. Qarasa, sal narida tezak yotibdi. Muqim ovchi o‘shanda ham seskanib ketgandi. Bu – yovvoyi cho‘chqaning go‘ngi edi.

Tog‘da yolg‘iz odam uchun to‘ng‘izdan ko‘ra xavfliroq hayvon kam. Muqim ovchi, ko‘zim aldamayaptimikan, deya atrof-javonibga tikilib qaradi. Butalarni aylanib chiqdi. To‘ng‘iz yurgan yo‘lida tuyoq izi qoladi, qumoq tashlaydi, yerni tirnab, daraxtlarga ishqalanib, belgi beradi. Uni ko‘proq daraxti mo‘l, suvga yaqin joylarda uchratish mumkin.

Muqim ovchi butalarni aylanib yurib, quruq o‘t to‘planib turganini ko‘rdi-yu, yuragini battar vahima bosdi. Ayni bahorda butazorlar ichida bundayin usti quruq o‘t bilan qoplangan yangi shabbalar paydo bo‘ldimi, bilingki, u joyda yaqin orada yovvoyi cho‘chqa bolalaydi. Muqim tog‘a, garchi yelkasida miltig‘i bo‘lsa-da, o‘zi necha yillik ovchi esa-da, darrov u yerdan uzoqlashdi. To‘ng‘iz podasiga duch kelsa, miltiq ham ish bermaydi…

Hozir o‘sha manzara ko‘z oldiga kelib, yegani tomog‘idan o‘tmadi. Yovvoyi cho‘chqa bolalari yetilib, odamni tilka-pora qiladigan kuchga to‘lgan bo‘lishi mumkin…

Muqim ovchi tezda narsasini yig‘ishtirib, alanglay-alanglay, u yerdan uzoqlashdi.

Kuni bilan yurib, oyog‘i terlabdimi, paytavasi oyog‘iga jiqqa yopishib, g‘ashiga tega boshladi. Boya olovda quritib olsa bo‘larkan ekan. Yo‘qsa, nam paytava oyoqni xarob qilishi tayin.

Muqim ovchi chek-chegarasi yo‘q tog‘ bag‘rida horg‘in yuqorilab borar ekan, xo‘rsinib qo‘ydi. Qishloq olislarda qoldi. Peshin bo‘lca hamki, biror nima ovlay olmadi. Avval-boshda quyonning izidan tushishga or qildi. Tulki uchramadi. Kunning yorug‘ida bo‘riga duch kelishi-ku amrimahol. Kakliklar ham uzoqlardan ovoz berdi. Oldidan “pir” etgan tovush chiqmasa-ya…

Muqim ovchi yana mo‘l yurdi. Yuksakka o‘rlagani sayin qor qalinlashib boraverdi. Ovchi yaxshi biladi. Palangdarada yo Varganzada bir qarich qor tushsa, bu yerlarda, ayniqsa, huv anavi Qoraxontog‘ manglaylarida bir metrdan oshadi. Qorning zo‘ri yovvoyi hayvonlarning sho‘ri degani. To‘g‘ri, ularning ko‘pi kunduzi inidan chiqmaydi. Tunlari oziq izlab izg‘iydi. Suv ichish uchun pastga enadi. Yemish topolmasa, qishloqlarga yaqinlashadi. Hatto, odamlarning hovlilariga dovur tushib keladi. Muqim ovchi bularni xo‘p yaxshi biladi.

Tunov kuni bir gurungda g‘alati gap eshitdi. Varganzalik bir tadbirkor odam olma sotib olgani olisroq qo‘shni qishloqqa boribdi. Savdoni pishitib, ertasiga kelaman deb qaytibdi. U boradigan kun sotarmon kechga yaqin yig‘ib o‘tirgan olmalaridan xabar olay deb hovlisiga chiqsa, bir ayiq mevalarni yeb yotgan emish. Haligi kishi jon holatga qo‘liga ilashgan belkurakni olib, ayiq tomon po‘pisa qilib yuguribdi. Shunda och ayiq ham unga qarab yugurib, dast ko‘taribdi-yu, zarb bilan uloqtirib yuboribdi. O‘n qadamcha nariga borib tushgan odamning bir qo‘li chirt uzilib tushibdi. Shunaqa. Och ayiq ursa, besh yoshli ho‘kizning ham beli sinib ketadi.

“Ishqilib, och ayiqqa yo‘liqtirmasin” dedi Muqim tog‘a ichida. Lekin bu o‘yi o‘ziga nash’a qilib ketdi. Unga nima bo‘lyapti? O‘ylasa, boyadan beri hayvonlarning unisidan ham, bunisidan ham qo‘rqa boshlayapti. Yovvoyi cho‘chqadan bir qo‘rqdi, endi ayiqdan yuragi taka-puka bo‘lyapti. Yo yoshi o‘tgani sayin ovchi degani ham qo‘rqoq bo‘lib qoladimi? Qarchig‘ay qarisa, chumchuqqa mayna bo‘larmish. Endi u qaridimi? Yo “Miltiq ko‘targan bilan ovchi bo‘lmas, dag‘dag‘a solgan bilan dovchi bo‘lmas”, degan gap Muqim tog‘aga ham aytilganmikan?

Aslo!

U ovchi degan nomga isnod keltirmaydi. Qo‘lida quroli bor ekan, har qanday yirtqich oldida mag‘rur turadi. Hatto, qurolsiz ham yirtqich ko‘ziga tik qaray oladi. To‘qol taka suzishsa, yengilarmish. Lekin Muqim ovchi yaroqsiz ham yengilmaydi. Bir ayiqni yelkadan oshirishga yetar quvvati bor hali.

Yo noming qolsin, yo shoning!

Muqim ovchining bir umrlik hayot qoidasi bu!

U qaddini g‘oz tutdi. Xuddi frontga kirayotgan mag‘rur askarday oldinga qarab intila boshladi. Hozir oldidan och ayiq yo quturgan bo‘ri tugul, dev chiqsayam, bir o‘q bilan yer tishlatadigan shahd paydo bo‘ldi. Biroq qarshisida dev tugul, quyon ham qora bermayapti… Bu yog‘i qosh qorayib kelyapti. Hademay buyuq tursa, ishning pachavasi chiqadi. Osmonda hali ham kulrang bulutlar taram-taram bo‘lib suzib yuribdi. Ufqda quyoshning xira nuri bulutlar ostidan osmonga qizg‘ish tus berib turibdi.

Ovchi charchadi. Harchand oldinga intilmasin, qadam olishi susayib, madori ketayotganini his qildi. Yana ozroq yursa-ku, anavi qoya labidagi yakka yong‘oq daraxtga yetib olar, bir muddat nafas rostlar edi.

O‘n qadamcha yurgan edi, nimadir uvillagani qulog‘iga chalindi. Muqim ovchi taqa-taq to‘xtadi. Ovoz kelmish tomonga quloq tutdi. Avval sekin, so‘ng cho‘zib uvillagan ovoz keldi. Ortidan xuddi kuchukvachchalar vangillagani kabi tovush eshitildi.

Muqim ovchi yaqin orada bo‘ri borligini tusmolladi va darrov miltiqni qo‘liga olib, tovush kelayotgan tarafga – qoyani aylanib o‘tishga qaror qildi. Ishqilib, to‘da hid olib, juftakni rostlab qolmasin, deya pusib, nihoyatda ehtiyotkorlik bilan bora boshladi. Qoya ortiga o‘tishi bilan ellik metrcha narida – butalar yonida uch bo‘ri turganini ko‘rdi. Ular bir-biriga qarama-qarshi cho‘nqayib o‘tirar edi. Ikki kulrang bo‘rining jussasi katta, juni hurpaygan, biri yoldor, viqor bilan turardi. Uchinchisining tusi oqishga tovun, narigilariga qaraganda, biroz kichikroq, ozg‘inroq edi.

Muqim ovchi yoldor bo‘riga ilk bor duch kelgan edi. Bo‘rilar nega bunday o‘tirganini darrov fahmladi. Demak, ustma-ust yoqqan qalin qor jonivorlarning sillasini quritgan. To‘da yemish topolmay, ona tabiatning so‘nggi, ayovsiz va shafqatsiz qonuni ijrosini bajarmoq uchun yig‘ilib turibdi. Muqim tog‘a bunday holga bir safar duch kelganida, hay, mayli, tasodifdir, deya o‘ylardi. U uch-to‘rt bor guvoh bo‘lgan. Boshqa nomdor ovchilardan ham bu haqda keti uzilmas hikoyalar eshitgan.

Bo‘rilar hech oziq topolmay, ochlikdan joni xatarda qolsa, tuni bilan davra qurib o‘tiradi. Ko‘z yummaydi, kiprik qoqmaydi. Qay biri ko‘zini yumsa, och to‘da o‘shani yeydi. Ko‘zini yumib qo‘ygani esa, o‘z qavmining g‘ajishlariga mardonavor, mag‘rur turib beradi.

Biologik tanlov, tabiatning ayovsiz qonuni bu. Birorta bo‘ri bu qonunni buzishga jur’at qilolmaydi.

Muqim tog‘a ziyraklik bilan to‘daga tikildi. Ana, bu to‘da ham kiprik qoqmay tikilib turibdi bir-biriga. Faqat anavi oqish bo‘ri hadeb uvillayapti. Qorni ichiga tortib ketyapti. Besaranjom, jonsarak ko‘rinadi.

Ovchi qaysi birini nishonga olishni o‘yladi. Oqish bo‘rini otish kulgili, albatta. Shuncha yo‘l bosib, ne-ne orzu-niyat bilan kelib, o‘lamsa bir bo‘rini otadimi?

Shu chog‘da otasidan eshitgan, bir umr qulog‘i ostida jaranglab turguvchi, qo‘liga miltiq olganidan beri amal qilguvchi gapni pichirlab aytdi: “Ovni otsang bilib ot, dol nishonga ilib ot”.

Axir, boshqa payt bo‘lsa, bo‘ri to‘dasiga qarata o‘q uzsa-yu, o‘q xato ketsa, yirtqichlar tum-taraqay qochishi mumkin. Odamga shirin bo‘lgan jon hayvongayam birday totli-da.

Biroq hozir vaziyat unday emas. Ovchining qarshisida turgan mana bu to‘da shundoq ham jonidan to‘yib ketgan. Ularni ayni damda miltiq tugul, zambarakdan o‘qqa tutsangiz ham, dov berib, ustingizga vajohat solib bostirib kelishi, tashlanib, miltiq-piltig‘ingiz bilan tilka-pora qilib tashlashi mumkin. Shuning uchun birinchi urinishdayoq nishonni bexato olmoq kerak.

Muqim ovchi “dol nishon” qilib o‘nggay turgan, yoldor kulrang bo‘rini tanladi.

U esini taniganidan beri birinchi bor bunday katta, kuchga to‘lgan, mag‘rur va yoldor bo‘rini ko‘rishi edi. Muqim tog‘a bir umr ovlashni orzu qilgan yirtqich balki shudir. Ehtimol, u bunda­yini qaytib uchrata olmas…

Shirin xayolga berildi. Hozir uni qulatsa, ovchi jo‘ralari o‘ljani ko‘rsa, enlab ko‘rib, unga havas qilsa, elda gapirib yursa-yu, ovchi nomiga nom qo‘shilsa. Palangdara xonadonlarida oqshomlari bilan onalar bolalariga Muqim ovchining botirligiyu merganligi haqida ertaklar aytib bersa. Palangdaralik o‘g‘lonlarga Muqim ismini qo‘yish urfga kirsa. Ovchilar shogirdlariga mergan degani pana-pastqamda turib olib, ojiz va nimjon, yarador hayvonlarni emas, eng kuchli yirtqich, jonivorning zo‘ri bilan maydonda yakkama-yakka olishib, undan ustun kelishi lozimligini aytishsa, aytishsa-yu, Muqim ovchini misol keltirishsa… Ayniqsa, bug‘altir va kassirga o‘xshagan munofiqlar biror ishga qo‘l urishdan avval Muqim ovchini eslasa va oqibatini o‘ylab, qing‘ir ishidan qaytsa…

Muqim ovchi shularni o‘ylar ekan, hammasi hozir nishonni aniq va to‘g‘ri olishiga, ovchilarga xos ichki xotirjamlik bilan tepkini o‘z vaqtida bosishiga bog‘liq ekanini ich-ichidan his etdi.

Ayni paytda o‘q xato ketib, to‘da hujum qilib qolsa, qo‘shog‘izni o‘qlashga ulgurmasligini hisobga olib, har ehtimolga qarshi deya, xaltasidan pichoqni chiqarib, etigi qo‘njiga solib qo‘ydi.

Miltiq stvolini yoldor kulrang bo‘riga to‘g‘rilab, jonivorning naqd ko‘kragini nishonga oldi. Bo‘ri qilt etmay turardi.

“O‘zing quvvat ber! Sharmanda qilma”, dedi ovchi ichida pichirlab. So‘ng bo‘rining ko‘ziga so‘nggi bor tikildi va nishonni yanada rostlab, tepkini bosdi!

O‘q ovozidan tog‘ gumburlab ketdi.

Aniq ko‘rdi: yoldor bo‘ri gup etib quladi.

Yonidagi kulrang bo‘ri esa qochib ketdi. Oqish tusli kichik yirtqich esa qanday o‘tirgan bo‘lsa, shu tarzda turaverdi. U qochmadi!

Muqim tog‘a ovchi bo‘lib, o‘qdan qochmagan hayvonga ilk bor duch kelgan edi. Oqish bo‘ri endi sheriklariga emas, Muqim ovchiga qaradi. Ko‘zi yonib tikildi.

Ovchi o‘rnidan qo‘zg‘oldi. Miltiqni o‘qlab, qochmay o‘tirgan oqish bo‘ri tomon qadam tashladi. U ham qasd qilganday, tek turaverdi. Orada yigirma qadamcha masofa qolganida bo‘ri oyoqqa turdi. Endi u avvalgiday ichini urib turgan, ozg‘in bo‘ri emas, qor ustiga qulab, ko‘kragidan lahta-lahta qon oqayotgan kulrang yoldor qavmi misoli mag‘rur turardi.

Inson va bo‘ri bir-biriga ro‘baro‘ keldi!

Muqim ovchi miltiqni to‘g‘ri uning peshonasiga to‘g‘rilab, yana bir qadam bosdi!

Inson va tabiat orasida muqarrar falokat masofasi yana bir qadamga qisqardi.

Hozir ovchi tepkini bosadi-yu, yana bir yirtqichning hayotiga nuqta qo‘yiladi. Yoki aksincha…

U yog‘i ikki maxluqning epchilligiyu mahoratiga tan.

Muqim ovchi oniy lahzalarda miyasidan o‘tgan bir fikrga asir tushdi: nega o‘q yegan bo‘rining yonidagi baquvvat sherigi qochib ketdi-yu, mana bu nimjoni qimir etmasdan turibdi?! Ovchi e’tibor berib qarasa, u anchagina qarib qolgan ekan. Lekin baribir unga ishonib bo‘lmaydi. Bo‘ri qarisa ham, bir qo‘yni olar kuchi bo‘ladi.

Shu bois Muqim ovchi oqish bo‘ri manglayini nishonga olib, oldga yana qadam bosdi. Shunda oqish bo‘ri tisarildi va indamay orqasiga qarab yo‘rtib keta boshladi.

Muqim ovchi miltiqni tushirdi.

Oqish bo‘ri sal nariga borib, to‘xtadi va cho‘nqayib o‘tirib olib, ovchini kuzatishda davom etdi.

Muqim ovchi o‘ljaga borib qaradi.

Yo, xudo! Bu ne sinoat bo‘ldi? Bu yerda nishonga olingan yirik yoldor bo‘ridan boshqa, uch-to‘rt qadam narida undan ham katta yana bittasi cho‘zilib yotardi!

Muqim ovchi terisiga sig‘may ketdi. Axir eng katta bo‘rini otgan edi, undan ham yirikroq yana biri qulabdi! Bir o‘q bilan ikki… bo‘ri! Bunaqasi uncha-muncha ovchining qo‘lidan keladigan ish emas! Kulrang bo‘ri ko‘ksini teshib o‘tgan o‘q uning panasida turgan narigi, Muqim ovchiga ko‘rinmagan ulkan bo‘rini ham yaralagan ekan.

Muqim ovchi tog‘ni larzaga keltirib “O-o-o!” deya ayqirdi!

Endi uning nomi tillarda doston bo‘ladi!

Biroq hali suyunishga erta edi. Bir emas, ikki zilday bo‘rini qanday qilib qishloqqa olib ketadi? Odamlarga qanday qilib ko‘rsatib, maqtanadi?

O‘ylay-o‘ylay, boshi qotdi. Ikki jonivorning ham terisini shilib, tishi va tirnoqlarini olishga qaror qildi.

Xaltasidan ichak arqonni oldi. Kulrang bo‘rining oyog‘idan bog‘lab, o‘n qadamcha naridagi qari qayrag‘och tagiga arang sudray boshladi. Qari bo‘ri izidan ergashdi. Ovchi bir qadam tashlasa, uyam bir qadam tashladi. Muqim ovchining bir ko‘zi o‘lgan bo‘rida, ikkinchisi ta’qib qilayotgan qari yirtqichda.

O‘q yoldor bo‘rining naqd yuragiga tekkan shekilli, ko‘p qon oqibdi. Bora-borguncha qor usti ham qip-qizil rangga bo‘yaldi. Ufq shafag‘ida qon tekkan joylar qoramtir ko‘rinar, undan taralayotgan issiq hovur ovchining qo‘liga xush yoqayotgan edi.

Muqim ovchi ta’qib qilayotgan, ana, sal narida cho‘nqayib o‘tirib, ko‘z uzmay kuzatayotgan qari yirtqichga ortiq e’tibor bermay, ichak arqonning bir uchini bo‘rining orqa oyog‘ini juftlab, mahkam ilgakladi va ikkinchi uchini daraxtning baquvvat shoxiga otdi. Arqon shox osha qaytib tushdi. Ovchi uni qattiq tortdi. Biroq bo‘ri oyog‘i biroz ko‘tarildi-yu, tanasi qilt etmay yerda turaverdi. Muqim tog‘a arqonni qo‘liga qayta-qayta o‘radi va bor kuchi bilan yana tortdi. Bu safar bo‘rining ikki ort oyog‘i yerdan uzildi, biroq yarmi sudralib turaverdi.

O‘ziyam juda katta ekan-da jonivor! Bo‘yi o‘lchansa, Muqim tog‘aday qoruvli odamdan ham uzun chiqar ekan. Shu bois kuchi kamlik qilayotganini sezgan ovchi so‘nggi usulni qo‘lladi: arqon uchini halqa qilib, beliga o‘radi va zarb bilan torta bosh­ladi. Arqon beliga qattiq botsa-da, oxiri niyatiga yetdi va o‘ljani changakladi. Bo‘ri daraxt­ga to‘liq osilganida sezdi: nihoyatda katta ekan. Otday keladi desak, lof bo‘lar, xo‘tikday desak, haqimiz ketadi… Xullas, Muqim tog‘aning ovi ziyodasi bilan baroridan keldi. Ikki bo‘ri terisini shilib olgunicha osmon jimirlab, Zuhro yulduzi ham xira tortib, tong ota boshladi.

Qari bo‘ri uni Palangdara ostonasigacha ta’qib qilib keldi.

…Tushga yaqin Palangdarada bayram bo‘lib ketdi!

“Muqim ovchi otday-otday ikkita bo‘rini yer tishlatibdi!”, “Terisidan bir o‘tov tiksa bo‘lar ekan” degan gaplar birpasda butun qishloqqa tarqaldi.

* * *

– Keyin nima bo‘ldi, Muqim bova? – deb so‘raymiz hikoyani maroq bilan tinglab bo‘lgach.

Muqim ovchi laganga suzilgan qovurdoq ustiga maydalab piyoz archib, barra ko‘katlarni separ ekan, mamnun jilmaydi va:

– Ovchilikni tashladim! – dedi.

– Nega?

– O‘sha ovdan keyin ancha vaqt yotib qoldim. Kulrang bo‘rining qahrga to‘lib qarab turgan ko‘zi tushlarimga kirib chiqaverdi. Ayniqsa, anavi nimjon qari bo‘rining har oqshom xayolimda ta’qib qilishlari yuragimni zada qilib yubordi. Oxiri bu ishni qo‘ydim. O‘ylab-o‘ylab, bir oq qo‘chqor so‘yib, qon chiqardim. Shu bilan qo‘limga miltiq olmadim. Qo‘shog‘izning huzurini sandig‘im ko‘rib yotibdi.

Muqim ovchi birpas tin oldi va tantanavor ohangda:

– Bayram dasturxoni tayyor! Yoldor bo‘rining qovurdog‘iga marhamat! – dedi.

Kuldik.

Taomlanib bo‘lgach, yonginamizda mavj urib, toshdan-toshga hayqirib oqayotgan muzday soyda miriqib cho‘mildik. So‘ng eng yaqindagi qoyaga chiqish istagi tug‘ildi. Kimdir “u yoqlarda bo‘ri-mo‘ri yo‘qmi, ishqilib?” deb so‘rab qoldi. Mezbon Bahodir do‘stimiz: “Bo‘ri degani Muqim tog‘aning hidini olsa, bu yerlarga dorimaydi” dedi.

Muqim tog‘a o‘choq boshida qoldi. Biz qo‘limizga zarangtayoq olib, toqqa o‘rmalab chiqib, emaklab tushdik…

…Lash-lushimizni yig‘ishtirib qaytar mahalimiz Muqim ovchi bir gap aytdi:

– Qolgan-qutgan non bo‘laklarini manavi tosh ustiga, suyaklarni anavi daraxt tagiga, tuzni esa o‘choq oldida qoldiringlar. Ularda hayvonlarning ham haqi bor.

Biz Bahodirga qaradik. Do‘stimiz sekin shivirladi:

– Tog‘da odat shunday: jonzotlar uchun albatta tuz tashlab ketiladi. Ovchilar-ku, o‘ljasidan boshqa hamma yeguligini qoldiradi. Muqim tog‘a esa, joniniyam tashlab ketadigan odam…

Men hayotda hali ham shunday odamlar borligini birovdan eshitganimda ishonmas edim. O‘zim ko‘rib, gaplarini qulog‘im bilan eshitgach, bandasi o‘z fe’li, a’moli, qat’iyatiyu birso‘zligiga umr bo‘yi sobit tura olishiga ishonch hosil qildim. Ehtimol, o‘sha yoldor kulrang bo‘rining viqori, mag‘rurligiyu qat’iyatini sizu biz ham Muqim tog‘a singari yuzma-yuz turib ko‘rsak, uningdek odam bo‘larmidik.

Bilmadim.

Bilganim shuki, yetmishga kirsa-da, hali bardam-baquvvat, so‘zidan va izidan qaytmaydigan, lafzi halol Muqim tog‘a yovvoyi va hech qachon inson qo‘liga o‘rganmas, bog‘liq turishga rozi bo‘lmas, qafasni xush ko‘rmas, miltiqdan cho‘chimas hayvon, mag‘rur jonivor, insonning qadim qondoshi BO‘RI bilan yakkama-yakka qolgan. Yuzma-yuz kelgan. Tikkama-tikka borgan.

Tasavvur qilyapsizmi: yakkama-yakka, tikkama-tikka…