19 ноябр — Ёзувчи Жасур Кенгбоевни таваллуд куни билан чин дилдан қутлаймиз!

Ўша машъум кунда қўлига бир парча қоғоз етиб келди. Гангиб қолган Орзиқул бу ёғига яшаш абас эканини англагандай бўлди. Абгор қиёфасидан ўзини давраларда ортиқча сезадиган бўлиб қолди. Дунёга сиғмай кетди. Мажнуннинг аҳволи ҳаммага маълум эди…

Жасур КЕНГБОЕВ
УЧ ҲИКОЯ

    Жасур Кенгбоев  1985 йил 19 ноябрда Қашқадарё вилояти Чироқчи туманидаги Кўкдала қишлоғида туғилган. 2003-2007 йилларда Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университети халқаро журналистика факультетида ўқиган. 2009 йил ушбу факультетнинг магистратурасини тамомлаган. Иқтидорли талабалари учун таъсис этилган Алишер Навоий номидаги давлат стипендианти. 
Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги – ЎзАда шарҳловчи, «Жамият» газетасида бўлим мудири бўлиб ишлаган. Айни пайтда «Оила даврасида» газетасида бош муҳаррир ўринбосари лавозимида меҳнат қилмоқда. Ҳикоялари турли тўплам ва марказий нашрларда чоп этилган.

ҒУРБАТХОНА

Ёз чилласида ҳўкиз ўлибди,
Қиш чилласида арпа гуллабди.
Мақол.

Эрта тонгда телефон жиринглади. Гўшакни кў­тарсам – амаким:
– Маҳмуджон, – деди хавотирли оҳангда. – Машинангизда янгангизни бир жойга олиб бориб келинг, илтимос…

Хўп, дедим. Чой-пой ичиб, кўчага чиқсам, қор учқунлаб турибди. Ердагиси эримай, боз ёғаётган бу қор ҳайдовчи зотининг кўкайини кесиб юборади. Тонггача машинанинг мотори совиб қолади. Базўр ўт олдирдим. Салонда ўйнаб турган буюқдан этим симиллайди.

Борсам, янга ва келини катта йўлга чиқиб турган экан. Йўлга тушдик. Машина ойнасидан қараб-қараб қўяман. Икковининг ҳам юз-кўзида жиндек фа­ромушликни сездим. Уйи нотинч одамларда ҳа­ловат бўладими. Муаммолар гирдобида қолган қа­риндошимизнинг бошига кетма-кет тушаётган ташвишларни билсам-да, жўяли тасалли беролмайман. Лекин ҳар эсга тушганда ичимда ёлвориб, кушойиш сўрайман. Қанчалик ачинмайин, қўлимдан келгани шу эди. Ҳозир йўлда кетяпмиз-у, дурустроқ кўнгил ҳам сўролмаётганимдан хижолатда эдим. Пойинтар-со­йинтар ҳол сўрашларимдан сезди, шекилли, янгамизнинг ўзи гап бошлади.

– Ай, ҳеч кимга кўрсатмасин бу кунни, укам, – деди янга. – Кўз тегдими, билмайман, ҳадеб ишимиз орқага кетяпти. Акангизнинг бизнеси юришмай қол­ди. Биласиз, рўзғоримиз каттагина, томиб тургани ҳам қуриб қолди. Ўғилларнинг ҳам топганидан барака кетди. Мана, куни кеча ҳўкизимизни ўғри урди. Учинчи марта-я. Аввал-бошда йигирма жайдари қў­йимизни ўғирлаб кетишганда дод солиб қолдик. Орадан йил ўтмай, яна беш қўчқорни ўмариб кетишди. Ўйлайвериб, юрак ўйноғини орттириб олдим… Мол аччиғи – жон аччиғи. Туёқларни деб, бормаган идорамиз қолмади. Мелисама-мелиса юриб, тинкамиз қуриди. Бу жиғилдонингга ўт тушгур мелиса деганиям юҳодан бери экан, уларга иш тушмасин экан. Ўзингиз айбдорсиз, янга, дейди. Мол сақлаган одам аввал истеҳкомни бақувват қуриши керакмиш. Ҳей ургилдим, уйимни ўғри урса, сенга ишониб борсам, келиб-келиб мен манглайи қора жабрдийдага насиҳат ўқийсанми деб уришдим.

Мол молга етгунча, Азроил жонга етар экан, ука. Давления бўп қолаёздим. Булар-ку, майли, ҳар нарсанинг давоси вақт, қулоғини ушлаб кетган молларимизни энди эсдан чиқарамиз деганимизда, кўрмайсизми, капагинангга ўт тушгурлар тишимизнинг кавагида сақлаб ўтирган ҳўкизимизни ўғирлаб кетишди. Дардимизни кимга айтамиз? Акангизнинг ишлари бу, ўғилларим ҳам гандираклаб қолди. Хонавайрон бўлдик-да…

Жим эшитиб кетяпман. Кўзимнинг устидаги бу одамларни яхши биламан: ҳалол, бировнинг ҳақини емайдиган инсонлар. Лекин ғам-ташвиш ҳам дардга ўхшаркан: бир келса, қўшалоқ келади. Мадда бойлаб, мусибатга айланиши ҳам мумкин. Шундан асрасин, деб ўйладим ва таскин берган бўлдим.

– Чўкаётган одам хасга ҳам ёпишармиш, – деди янга. – Ҳеч ишдан натижа чиқмагач, мана, охири бир фол очириб ҳам кўрайлик-чи, деб кетяпмиз-да, укам. Эскилар ҳам бир нимани билар…
Йўл узоқ, машина сирпанчиқ йўлда чайқалиб-чайқалиб олади. Секин юрибмиз. Бир ярим соатларда манзилга етдик. Одамлардан сўраб-сўраб, номи чиққан фолбиннинг уйини топдик. Мен ўшанда фолбин деганларининг уйи ҳақида илк тасаввурга эга бўлганман: одамлар дўхтиру табибга ҳам бунчалик ихлос билан нажот истаб келмаса керак. Саҳардан ҳовлида ўн-ўн беш чоғли одам. Дардига малҳам топиш илинжида Худога тилмоч-воситачи қидирганлар бунча кўп бўлмаса…

Биз ҳам фолбин ҳовлисида навбатда турдик. Одамлар бирин-кетин кириб-чиқяпти. Бировнинг юзида табассум, кимдир маъюс тортиб ташқарилайди.

Қанча кутдик, билмайман, навбати келиб, янгам билан келини кириб кетишди. Мен эса одамларга қўшилмай, бир ўзим чеккароқда уларни кута бошладим. Ҳаммадан айро турганимни кўриб, бир хотин «Ҳой ука, сиз ҳам фолга келдингизми?», деб сўраб қолди.

– Янгаларимни опкелдим, уларни кутиб турибман, – дедим.

– Вой, бу хотин манаман деган фолбинингиздан зўр, – деди аёл билағонлик қилиб.

– Аввал келганмисиз? – дедим жўртага.
– Бир келиб қойил қолганман. Мана, яна келдим.

– Бирор муаммонгиз борми?

– Йўғ-а, яхшиликка келдим, айнанай, яхшиликка. Айтдим-ку, бу хотин ҳамма нарсани билади, айтган гапининг бари тўғри чиқади.

– Шунча зўрми?

– Ҳа, мана бундай! – дейди у бош бармоғини юқорига кўтариб. – Ўтган йили, бир қўшним мақтагани учун иккиланиб-иккиланиб бир келувдим. «Бахтингиздан очайми ё тахтингизданми?» деб сўради. «Тахтимдан» дедим. У қўлларимга чизиқ чизиб, «Синглим, сизга нуқта тушяпти. Сиз бир ой деганда каттагина ҳовли-жойли бўласиз. Фақат шу келаётган ойда уни олиб, бахт қушингизни ушлаб қолсангиз қолдингиз – бўлмаса, сизда бундай имкон бошқа бўлмайди» деб айтди. Хурсанд бўлиб кетдим. Уйга бориб, дадасига маслаҳат солдим. Бирам йўлимиз очилдики, дадамиз дарров рози бўлдилар. Эски шаҳардаги икки хонали уйи­мизни сотдик. Қуриб кетсин, темир бўлса, топилади-да, деб машинамизни ҳам пулладик. Ҳовлига озроқ етмай қолди. Орадан йигирма кунча ўтиб кетди. Ноилож бўлдик. Кейин қўни-қўшни, қариндош-уруғдан ҳам анчагина қарз кўтардик. Лекин, қурғур хотин рост айтган экан, бир амаллаб, йигирма тўққизинчи куни шу атрофдан, данғиллама бўлмасаям, бундайроқ ҳовли-жойни сотиб олдиг-ей. Бало экан бу фолбин!

– Э, қойилман сизларга! – деди ёнимизда қу­ни­шибгина турган бир эркак.
– Ҳа, жуда топиб айтар экан ўзиям, – дея кулиб қўйди қошлари қалин бир хотин.
– Бугун нимага келдингиз унда? – дея сўради мо­миқ рўмолли хотин.

Аёл одамлар гапини жон қулоғи билан эшитиб турганигами, тоза ийиб кетди:

– Бугун ўғлимнинг масаласида келувдим, айнанай, – деди.
– Ўғлингизга нима бўпти? – сўради момиқ рў­молли хотин.

– Вой, ҳеч нима қилмаган. Яқинда йўл-йўлакай кириб кетгандим шу опага. Ўғлим ўзгариб, инжиқ бўлиб қолди, дедим. Фол очиб қўйди. «Яхшилаб эътибор беринг, ўғлингиз севиб қолган», деди. Уйга бориб, сиқувга олдим ўғлимни. Ростдан ҳам севиб қолган экан. Яна келдим опага. Ўғлим севиб қолган қизни келин қилсам, яхши бўладими – ёмон бўладими, опа, дедим. Фол очиб, бу қизга уйланса яхши бўлмайди, деди. Кейин исми «А», «З», «М», «Ш», «Ҳ» ҳарфлари билан бошланган қизлардан келин қилманг, деб айтди. Мен хўп деб чиқиб кетибман…

– Кейин-чи, кейин? – дейишдик бирваракайига. Бу аёл айтаётган гаплар росманасига ҳаммамизни қизиқтириб қўйганди.

– Кейин… келиб ўғлимга айтдим шу гапларни. Ўғлим хўп деганди…

– Хўш-хўш, кейин-чи? – тобора қизиқиб борардик унинг гапига. – Кейин нима бўлди?

– Кейин нима бўларди, – деди аёл кўзларини жавдиратиб. – Кейин… мана, келдим яна.

– Ия, яна нима бўлди? Энди нима учун келдингиз? – деб сўради момиқ рўмолли аёл.

Хотин бир дам сукут сақлади. Сўнг сохта файласуфлик билан қошларини чимирди:

– Ўғлим гапимга қарши борди, – деди. – У ҳозир яхши кўриб қолган қизнинг исми Маҳфуза экан. «М» билан бошланаркан…

«Хўш, шунга нима қипти?», «Фолга шунчалик ишонасизми?», «Энди нима қилмоқчисиз?»

Саволларни қаторлаштириб ташладик. Бир жувон ўхшатиб гап ташлади:

– Балиқ сувда туриб ҳам «чанқадим», деркан, – деди. – Шуям ташвиш бўптими?!

– Нимаям дердим, қадимгиларимиз фолга ишонма, лекин фолсиз ҳам юрма, деган, – деди хотин.

– Мен бошқа фолбинларни билмадим-куя, лекин бу хотинга ишонаман. Бир ойда ҳовли оласизлар, деганди, ана, айтгани бўлди, дедим-ку. Энди ҳозир олдига кириб, ўғлим топган қизнинг исми «М» билан бошлансаям, келин қилаверсам, ростдан ҳам яхши бўладими ёки ёмон бўладими, деб аниқлаштириб сўрамоқчиман. Ёмон бўлади, деса, унда ўғлимни бу қиздан совитиб, кичкина аммамнинг ўртанча қизи бор, Барно исми, «Б» ҳарфи билан бошланади, шунга иситиб беришини илтимос қилмоқчиман, айнанай…

Аёлнинг гапларига берилиб кетиб, янгаларимнинг фолбин олдидан чиққанини ҳам сезмай қолибман.

– Ука, зўр фолбин экан лекин, сиз ҳам бир кириб кўринг, – деб қистаб қолди янгамиз. – Сиздан нима кетди, шунча жойдан келиб, бир фол очирсангиз очирибсиз-да, бизнинг дардимизни бирдан топди-я…

Йўқ дейишимга қарамай, қўярда-қўймай киришга мажбурлашди. Раъйи қайтмасин, дедим.

Шошилмай фолбин ўтирган хона эшигини та­қил­лат­дим. Ичкаридан «Киринг» деган ўктам овоз эшитилди.

Хирагина ёритилган хона. Хонанинг икки бурчида иккита шам ёқилган, негадир, шифтда чироқ бўлишига қарамай, шам ёқилгани кишига андак ғалати туюлар экан. Эҳтимол, сеҳр оламига муҳит шундоқ яралар?

Сандалга ўхшаш бир тайпоқ столча устига кўрпа тўшалган, столнинг нарига томонидан бошига узун рўмолни ташлаб олиб, кўзойнак ортидан бургут кўзини қадаб қараб турган хотин «Тез-тез бўл, болам, одамлар кутиб турибди», – деди. Қаршисига ўтириб олдим.

Фолбин фавқулодда тезлик билан чап қўлимни ушлаб, кафтимга мойли қаламда чиза бошлади. Чизаётганда қитиғим келиб, кулимсирадим. Буни пайқади, чоғи, жиддий таъна қилди: «Шайтонга қулоқ солма, болам, шайтон йўлдан уради», деди. Ҳеч нимани тушунмай анграйиб қолдим.

Чизиб бўлгач, кўзларимга тик қаради ва:

– Болам, мен йўл кўряпман, – деди. – Яқинда узоқ сафарга чиқар экансан.
– Қаерга? – дедим ҳовлиқиб.
– Билмадим, лекин узоқроқ йўл экан, – деди.

Фолбин қўлидаги мойқалам билан кафтимдаги нуқталарни бирлаштириб, ўйланиб қолди.

– Ўттиз ёшингда тўрт хонали уйинг бўлади, – деди.

Мен кулдим:

– Олган ойлигим бу, битимга оларканманми уйни?!

– Сан бола кулма, ман чин айтяпман, – деди фол­бин хотин лаҳжасини ўзгартириб. – Ман айтдимми, бўлади. Кулсанг, тескариси келиши ҳам мумкин…

Фолбиннинг шамали таҳдидидан чўчидимми, ҳар­ҳолда, тилимни тийишга уриндим.

У кафтимга бошқатдан тикилиб қарай бошлади ва ҳеч кутилмаганда:

– Ҳаётингда «Д» ҳарфи билан бошланувчи жуда яқин одаминг бор экан-а? – дея сўради.

Ўйлаб ҳам ўтирмай «йўқ» дедим. Чунки, исми бун­дай ҳарф билан бошланадиган яқин одамим йўқ эди-да.

– Яхшилаб ўйла, бўлиши керак, – деди фолбин ажабланиб.
– Йўқ бунақаси, – дедим қатъий.

– Шунақами? Масалан, отангни исми нима?
– Отамнинг исми «Д» билан эмас, «Ж» билан бош­ланади. Жаббор ака, дейди отамни.

– Э, одамни аҳмоқ қилма сан бала, – деди хотин росмана жаҳли чиқиб. – Ахир русчада исм бошида «Ж»дан аввал «Д» ҳарфи қўйилади-да, балам… «Джаббар» бўлади-да…

Аввалига индамадим. Бу хотин фолни русча очар экан-да, деб ўйладим. Кулгим қистаб кетди. Хо-холаб кулиб юбордим.

– Нимага тиржаясан, балам? – деди фолбин.
– Фолни ўзбекча очсангиз бўлмайди, хола? – дедим кўзларимни уқалаб.

– Ман мактабда русча ўқиганман, – деди хотин жаҳли чиқиб. – Бор, кет, устимдан кулмай, ҳақинг ҳам керак эмас! Фолга ихлоси йўқларга фол кўрмайман!

Индамай чиқиб кетдим.
Ичкаридан фолбин хотиннинг: «Бурнига нарвон етмайди-я» деган шанғиллаши эшитилди.

Чиқишим билан янгаларим саволга тутишди:
– Қалай экан? Топдими?
– Жуда аломат фолбин экан, – дедим.

Янгаларим енгил тортишди. Бу ғурбатхонадан чиқа-чиқа қарасам, мендан кейин бояги – ўғли «М» ҳарфли қизни севиб қолган, фолбиндан оғзига чўп ўлчатиб олган хотин кириб кетди.

Албатта, янгаларимга у хотин билан бўлган гурунг ҳақида ҳеч нима демадим. Қайтанга йўл-йўлакай ўзларини гапга солдим. Айтишларича, ўша фолбин ростдан ҳам балогина экан. Амакимизнинг иши ортига кетишига исми «Қ» ҳарфли (эҳтимол, русчадан келганда «К» ҳарфлидир?) шахс сабаб бўлган экан. Қўй ва қўчқорларни ҳам, ҳўкизни ҳам ўғирлаганларнинг исми катта эҳтимол билан «Б», «М», «И» ёки «Т» ҳарфи билан бошланишини айтганмиш.

– Ростдан ҳам, аломат фолбин экан, – дедим янгаларимга. – Ҳамма нарсани билгич экан.
– Энди нима қилсак экан-а, Маҳмуджон? – деди янгам.

– Нимаям қилардингиз, янга, – дедим. – Энди фолбиннинг гапига кириб, қариндош-уруғу, қўни-қўшнилар, танишу нотанишлар орасидан исми «Б», «М», «И» ёки «Т» ҳарфи билан бошланадиган «ўғри»ларни зимдан қидириб бошлайсизлар-да…

Янгаларим бош силкиб, гапимни маъқуллаб қў­йишди.

Манба: “Ёшлик” журнали 2014 йил, 9-сон

ЮРАКНИНГ БИР ЧЕТИ

У ниҳоят орадан шунча йил ўтиб қалбига яна бостириб кириб келди…

Хонасида мук тушиб, бошини қоғоздан узмай ишлаб ўтирган Орзиқул эшиги оҳиста тақиллаб, секин очилганини, ундан тим қора сочли чеҳра қараб турганини ҳам пайқамади. Ўқиётганидан кўзини узмади. Келмиш қорасоч узун-узун бармоғи билан эшикни яна мулойимгина чертди. Шундагина бошини кўтариб, бир зум анграйиб қолди… ва ўрнидан туриб кетди.

– Ие, Умида?! – деди овози титраб.

Келмиш қорасоч чеҳраси ёришиб, минг бир жилва билан ичкарига қадам босди.

Орзиқул бир қадам юриб, тўхтади. Тилига гап келмай, на саломлашишни, на жим туришни билиб, қоққан қозиқдай туриб қолди. Умида ундан ҳам бешбаттар қизариб кетди. Ўртадаги неча йиллик айрилиқ, соғинч ҳисси шу дамда иккисига ҳам оғир дақиқаларни туҳфа қилган эди. Орзиқулнинг аҳволини кўрган қорасоч нозиккина қўлини чўзди ва:
– Салом!.. – деди.

Орзиқул унинг қўлини тутар экан, юраги кўпириб, энтикиб кетди… Иссиқ қўл… Қайноқ тафтни туйди. Улар қўлни қўлга бериб, кўзларига термилишиб, бир нафас тек қотиб қолдилар. Дардманд кўзларгина тилга кирди:

“Сени кўрар кун бор экан-ку, Умида?!”
“Бор… Мана, келдим-ку! Фирмангизга иш билан келгандим, шу ердалигингизни ҳозир билиб қолдим… Ўзингиз-чи, ўзингиз, бир йўқламадингиз ҳам…”

“Ахир…”
“Нима қипти? Ҳеч бўлмаса, йилда бир мартагина… ана, дугонам Сарвиноз орқали бўлсаям, йўқласангиз бўларди-ку…”

“Бўларди-ю…”
“Эрга тегди, бўлди энди, деб ўйлагансиз-да? Қўрқоқво-ей…”

“Қўй, энди, Умида, менинг ҳам кўнглимни яралама…”
“Ҳалиям хафамисиз?”
“…”

Иккиси ҳам ўтиришди. Орзиқул тикилиб қолди. Умида ҳеч ўзгармабди. Ўша-ўша кўзлар, бир пайтлар қўллари силаганда ярқираб кетадиган манг­лайи, титраб турадиган лаби, оппоқ кулчадек юзи…

Орзиқул оҳ тортиб юборганини билмай қолди. Бир пайтлар ҳар кўрганда қанча энтикса, ҳозирги энтикиши минг чандон зиёд, эҳтимолки, юракнинг тасаввур қилиш мушкул бўлган тубидан чиққанди. Умида буни сезди, ийманиб, кўзини олиб қочди. Термилгувчи кўз эса ийигандан ийиб кетди. Бир вақтлардагидек унинг қўлини кафтида тутгиси, сочларини силагиси, меҳрга тўла кўзларига термилиб, ўзни унутгиси келди. Аммо бунинг имкони аллақачонлар қўлдан бой берилган… Иккиси ҳам айро ўзан бўйлаб оқиб кетган сув эди.

Орзиқулнинг юрагини ана шу адоқсиз армон кемирарди. Ўшанда… Йўқ, у ўйлагандай бўлмаганди. Дунёни ғафлат босганда, инсон кўзини ҳирсу ҳаво қоплаганда гул булбулга зор бўлди, ёруғликда парвонадан дарак ҳам йўқ эди. Қалбда бемисл ташналик илдиз отди.

Ўша машъум кунда қўлига бир парча қоғоз етиб келди. Гангиб қолган Орзиқул бу ёғига яшаш абас эканини англагандай бўлди. Абгор қиёфасидан ўзини давраларда ортиқча сезадиган бўлиб қолди. Дунёга сиғмай кетди. Мажнуннинг аҳволи ҳаммага маълум эди. Ўйлаганидек, ўтаётган вақт бундай одам учун ўлимдан оғир. Тўғри-да, одам оиласида, ўзини ўзи бегона сезса, нима бўлади? Ўлади! Тириклай тамом бўлади. Қиёфаси, тан-жони бўлади-ю, руҳан ўлади. Шакл бор, маъни йўқ.

У ҳар сония ўйларди: маҳзун бир куй таралса, секин-секин авжига кўтарилса, ноланинг иси келса. Отангни эсласанг, онангни ёд олсанг, ака-ука, опа-сингилларингни бир-бир кўз олдингдан ўтказсанг. Сўнг… сўнг кўзларингдан оқаётган видо ёшларини артсанг. Ортингда қолаётган одамлар билан бир-бир хайр-хўш қилсанг. Fойибона видолашсанг…

Маҳзун куй давом этса…

Қайтиб кўришмайдиган бўлиб видолашсанг. Ўй-хаёлларинг, орзу-умидларинг билан маъзурлашсанг.

…Орзиқул бошини бир кўтарди-ю, жиққа ҳўл бўлган болишни айлантириб, тескари қилди-да, зилдай бошини қўйди. Ётиб-ётиб кўргани не бўлди?

…Тушида ўлиб кўрди. Жонсиз танасини… ўзи ушлаб кўрди! Ҳайрон бўлиб, ўзини туртди. Қимирламади. Худди бировнинг ўлигини қўшқўллагандай, сесканиб кетди. Мурдаси қотиб ётаверди…

“Демак, ростдан ҳам ўлибман…” – дея хаёл қилди. Кейин нарироқ бориб, ҳавода муаллақ турганча, кузата бошлади.

Ана, танаси ётган хонага бехосдан онаси кирди, кела солиб, ўзини ташлади. Жасадини қучоқлаб, кўкрагини муштлаб, уввос тортиб йиғлади. Онасини овутаман деб, отаси чўккалади-ю, бўзлаб қўяверди. Рангпар укаси кўзидан отилиб чиқаётган ёшларни арта-арта остонага яқинлашди. Синг­лиси ичидан куйди.

Бу йиғи Орзиқулни қайта ўлдирди…

Шу онда очиқ деразадан эсиб турган майингина шабада пардаларни бир зайлда ҳилпирата бошлади. Баҳорий ҳаво… Дафъатан қулоғига чалинган куй чала уйқудаги Орзиқулнинг дилини ўртаб юборди. Бу куйда недир бир синоат, қай бир қизнинг ҳазин қўшиғи, ўша хотиридан кетмас дилдорнинг нолалари, оҳлари бордек эди. Бир пайтлари шивирлаган қалб сирлари бор эди…

Орзиқул узала тушиб ётганча, бугун, қайсидир қишлоқда ўтаётган қандайдир бир тўй маҳали, ана шу сирларни бир умр қандай қилиб юрагида сақлаб юриш мумкинлигини ўйлади-ю, эти музлаб кетди, Яратганнинг бир куни бунча узун бўлмаса…

Орзиқул кўп дўстларининг тўйини кўрди. Шод-шодон жуфтликларни учратди. Ҳаваси кетиб, не-не орзулар қилди. Умида билан ёнма-ён, бирга яшашни тасаввур қилиб юрди, ўғил-қизлари бўлишини ният этди. Баъзан шу ўйларидан ўзи уялиб кетар, кипригида авайлаб юрган Умидасини ҳатто ўзининг телба хаёлларидан ҳам қизғанарди. Бу қизғанишда Орзиқулнинг бутун олами, иҳоталанган кўнгил талаблари бор эди. У қизни фақат ва фақат ўзиники деб тасаввур этарди.

Қизгина буни сезар, сезган сари тағин ҳам очилиб кетгандай бўлар, хушрўйлашиб, Орзиқулнинг кўнглини буткул асир этарди. Курсдошлари ошиқ-маъшуқни зимдан кузатишар, кўпининг дили ғашланиб, очиқча ҳасад ҳам қилишарди. Айрим дугоналар Умидани йўлдан уриш илинжида кўп бор қутқу солиб кўрди. У ақлли қиз эди, парво қилмади.

Орзиқул айни дамда ўша чоғларни эсларкан, юрагининг бир чети жизиллади. Қаршисида ўтирмиш жувоннинг дам яноқларига, дам пешонасига термилаверди. Бу ярқираб турган юз ўт бўлиб куйдирди.
– Бир-биримизга анграйиб ўтираверамизми энди, – дея жилмайди жувон ноқулай вазиятдан чиқиш ниятида. – Янгиликлардан гапиринг? Нима гаплар бор оламда?

Орзиқулнинг ширингина хаёли бузилди, талмовсираб, нима деярини билмай қош чимириб қўйди.
– Билмасам, – деди. – Яхши гаплашиб ўтирибмиз-ку?

Бу жавобда ҳеч бир маъни йўқлигини, гаплашиш тугул дурустроқ саломлашмасдан ҳам олис хотираларга берилиб ўтирганини англаб, қўшиб қўйди:
– Ҳаммаёқ тинч… Чой қуйиб берайми?
– Ихтиёрингиз…

“Уҳ!..” – деди ичида Орзиқул. “Ихтиёрингиз!” Умида шу сўз билан Орзиқулнинг жонини оларди. Сезишича, бу сўзни фақатгина Орзиқулга айтарди. Телба ошиқ бора-бора бундаги бир махфий маънини англади: маъшуқасининг бутун борлиғини бағишлашга тайёрлигини ифодаловчи бу сўзнинг мағзини чақиб, эшитгани ҳамон кўнгли ўн қулоч ўсар, юраги тўлиб-тошиб кетар, арзирли бир жавоб излар, лекин доим сукутдан ўзга чора тополмас, кўзига тикилганча ҳайкалдай қотиб қолар; тикилганда ҳам унинг кўзида ўзининг суратини кўриб, аҳволидан хижолат тортар, бироқ, ҳеч бир куч киприк қоқишдан тиёлмас эди. Лекин Орзиқул ҳозиргача бир саволга жавоб тополмайди: нега ўша пайтлар қайси қизни учратмасин, дарров Умидага таққослаб кўрди, уларнинг ҳеч биридан Умидада бор бўлган ненидир тополмади…

Умида ҳам ўзи каби кўнгил қули эди. У ҳам Орзиқулга қандай боғланиб қолганини аниқ эслаёлган эмас. Вақт ўтиб, қарасаки, усиз туролмайдиган, бир сония хаёлидан ўтказмаса, юрагида кемтиклик сезадиган бўлиб қолди. Кейинги пайтлар ҳатто нимагаки қўл урса, гўё Орзиқул унга қайдандир қараб тургандай туюлар, тушида ҳам, ҳушида ҳам кўз қири билан боқиб, соғинчини яширолмаётган телба каби эс-хаёлида гавдаланар, ўзи эса ҳар нарсани унинг қаричи билан баҳолаётгандай бўлаверарди. Бу ғалати туйғу олдида ўзини ожиз сезиб, бошқаролмайдиган даражага етаётганини ҳис қилса-да, ажабки, бундан кўнглида суюнар, жиндеккина ғурурни ҳам туярди… Ахир, кимсан, ҳар ишда ўз айтганини қиладиган телба-қайсар, бир сўзли, қатъият бобида маррага биринчи етадиган Орзиқулдек йигит унинг олдида доим ҳаяжонда турарди… Мана, ҳозир ҳам, чой қуйиб беряпти ҳамки, бармоқлари қалтираб, шу сохт-сумбати билан ҳаяжонини босолмаяпти.

– Нима янгиликлар бор, Умида? – деди Орзиқул ҳеч гап тополмай. – Қаерларда… яшаяпсиз?..
– Қаерда бўларди… қўшни туманга тушганман-ку, – деди Умида.

Кейин Орзиқулнинг кўзига синовчан тикилди:
– Нима, билмасмидингиз?
– Йўқ! – деди Орзиқул.

Аслида билар эди, шу топда айтишга кўнгли ёр бермади. “Билгим ҳам келгани йўқ”, деб юборишига бир баҳя қолди-ю, тилини тийди.
– Эшитгансиз, деб юрувдим…

Бир муддат жим қолишди. Иккиси ҳам пиёладаги чойга тикилиб, гапиришга жазм этолмади. Орзиқул Умиданинг бармоғидаги никоҳ узугига кўзи тушди-ю, чап кўксида жизиллоқ турди. Умида таъқиб қилаётган нигоҳни сезди шекилли, қўлини қўлига чатиштириб, узугини кўздан пана қилиб олди ва:
– Ўзингиз-чи? – деди. – Уйингиздаги…лар яхши юришибдими?

Орзиқул ярқ этиб қаради. Саволдаги алоҳида таъкид нашъа қилиб кетди. Дангалига тили бормаганини ўзича тушунди ва истеҳзоли кулди:
– Ҳа, отам ҳам, онам ҳам яхши юрибдилар!

Умида пичингга қаноат қилмади.
– Ҳм, болаларингизнинг… онаси-чи?.. – дея ўсмоқчилади.
– Уям бардам, – чўрт кесди Орзиқул гап йўналиши неча йиллардан бери кутилаётган томонга ўзгараётганидан ташвишланиб.

– Яхши-и-и. Чиройлими… у киши?
– Ҳа…
– Мендан ҳамми?

Орзиқул бундай нозик саволга нима деб жавоб беришни билмас эди, шу боис каловланиб қолди. Умиданинг феъли унга маълум эди-ю, бу каби анчайин жиддий, сирли ва хийла нозик саволни кутмаган эди. Шунинг учун чорасизликдан азалгидай ҳазил аралаштирди:
– Тирик мавжудот ичида чиройда сиздан ўтадиганини учратмадим ҳали….

Умида бу ожизгина илтифот ва айни пайтда “мавжудот” сўзига яширинган аллақандай жониворлар “гўзаллиги”га шаъмали сўз ўйини ортидан нима дейилаётганини дарров англади ва шу заҳоти алам отига қамчи босди:
– Сиз доим журъатсиз бўлгансиз…

О, ҳаммаси тамом! Орзиқулнинг жон жойидан олди! Ниҳоят, ўқланган тўппонча отилди! Назарида Умида шунча йилдан бери ўйлаб-ўйлаб, минг бир хулосалар орасидан чиқарган ўта тиғли сўнгсўз эди бу гўё. Ҳозир бу тиғ Орзиқулнинг шундоқ ҳам шалвираб қолган юрагини тирнаб-тирнаб ўтгандай бўлди. Куйдиргувчи оловга ўзини уриб нобуд қилган парвона каби таслим бўлишдан ўзга иложи йўқ эди, лекин бўш келиш ҳам ярашмас эди.

– Гап журъатда эдими, Умида? – деди ёниб. – Отангизнинг талаби-чи? У талабни эшитган ҳар қандай йигит йўлини шартта терс солиб кетарди. Ҳалиям мен…
– Нима, сиз?

– Ҳалиям мен жимгина, индамай қўйганман…
– Ия! Бу оддийгина синов эди-ку… – деди Умида меҳр билан Орзиқулнинг кўзларига тикилиб. – Аслида отам ундай демаган, мен ўзим сизни синаб кўриш учун ўйлаб топгандим.

– Нима?!
– Шундай…

Орзиқул устидан бир челак совуқ сув қуйгандай бўлди. Умидага қаҳр тўла кўз билан қаради: “Наҳотки… наҳотки, шундай бўлган, Умида? Нега бундай қилгандинг? Нима учун йўлимиз айри тушаётганда ҳам буни айтмадинг? Нега? Ахир сен…”

Тизгинсиз саволлар қуйилиб келаверди. Орзиқул қўлини асабий мушт қилиб тугди.

– Кўп муҳокама қилинган муҳаббат барбод бўлиши рост экан… – деди кейин алам билан. – Демак…
– Нима қилишим керак эди? Ҳеч қандай муаммо йўқ жойда ўзингиз… хайр-хўш ҳам демасдан… Йигит кишиям аразлайдими?

– Мен аразламаганман!
– Унда нега совчи ҳам юбормаган эдингиз?

– Менинг ўрнимда бўлганингизда…
– …дадилроқ бўлардим!

Орзиқул Умидани таниёлмай қолди. Ўзи у нима демоқчи? Нега ўтмишда қолиб кетган, ҳар эсга тушганда юрагини азоблайдиган гапларни қўзғаяпти? Мақсади нима ўзи? Ахир…

– Умида, қўйинг энди шу гапларни, – деди паришонхотирлик билан. – Эр йигит ҳар куни ўзгариб, буқаламундай тусланмайди… Мен ҳеч қачон айтган гапимдан қайтмаганман. Отангиз ўзи ваъда қилганига бериб, орзусига етган бўлса, бўлди-да. Қўйган талабига эрман дегани рози бўлмас эди-ёв…

Умида, бундай кутилмаган кескин ва кескир пичингга тайинли жавоби йўқ эди чоғи, индамади. Шу гап адоғида суҳбат ҳам узилди. Ҳаммаси равшан эди. Умида қўзғалди. Оғир тин олди. Эшикка йўналаётиб, сўнгги бор қаради…

“Майли, қўявер, Умида, айб икковимиздан ҳам ўтган-да…”
“Мен чорасиз эдим… Ахир сиз бир оғиз ҳам “Сени севаман” дея олмагансиз-ку!”

“Мен… айтмасдан севардим, Умида!”
“Совчи ҳам…”

“Тақдир экан-да, Умида, нимаям қилардик… Хўш, ўзинг омонмисан? Ҳаётинг тинчми?”
“Нолисам бўлмас, шукр. Тинч яшаяпман”.

“Бахтингни… топдингми?”
“Ҳм… Ўзингиз-чи?”

“Мен ҳам…”
“Хўжайиним яхши одам. Баъзан ўзимнинг эркалигим, тантиқлигим, жуда худбинлигим билан у кишига кўп жабр етказиб, хафа қилиб қўймаяпманми деб ўйлаб қоламан. Лекин у одам мени жудаям иззат қилади. Ҳамма эркалигимни кўтаради. Сизники-чи? Аёлингиз?..”

“Биласан-ку, мен ҳам жуда инжиқман. Аммо аёлим феълимдан нолимайди. Ҳурмат қилади…”
“Болаларингиз-чи? Кимга ўхшайди?”

“Ўзимга… Каттаси онасига… Сенинг болаларинг-чи?”
“Меникининг учови ҳам дадасига тортган… Қуйиб қўйгандек…”

“Шукр… Бахтиёр экансан…”
“Ҳа, мен ҳам сизнинг бахтингиздан хурсандман…”

Минг йиллик айрилиқдан кейинги бу биринчи, эҳтимолки, сўнгги учрашувда нигоҳлар шу зайлда беомон сўзлашди. Бир-бирига қоришиб омонлашди. Бироқ бу нигоҳлар бир-бирини алдаётганини иккиси ҳам аниқ сезиб турар эди…

КЎҲНА БЕЛБОҒ

“Бугун дунёдаги энг “кекса ит” йигирма олти ёшида вафот этди…”

Деразаси жанубга қараган пастқам уйи олдида, кундага чопонини тўшаб, ўнг қўлини манглайига тираганча, ковушининг учига тикилиб, офтобрўяда тобланибгина ўтирган Етмишев айвонда осиғлиқ радиога ярқ этиб қаради. Мийиғида кулди.

“Оббо, хумпар-ей! “Вафот этди” эмиш. Иззат-икромни қаранг! “Марҳум” йигирма олти ёшда экан. Табаррук ёш-да! Дунёнинг тўрт томонидан одамлар “отам”лаб келгандир?”

Етмишев истеҳзоли кулди: демак, “марҳум”нинг бир каромати бордир-да…

Етмишев кейинги пайтлар уйда ёлғиз қолса, радионинг қулоғини бураб, шу кунда устида ўтирганча бот-бот хаёлга чўмадиган, ўзига ўзи ғудраниб, бир нималар дейдиган одат чиқарган. Ўйлайди. Фақат бир нималарни ўйлайди. Бор – сўзлайди, йўқ – ўйлайди-да… Бироқ қани нафи тегса! Ўйлаб ўйига етган борми. Тағин фикрлари чувалашиб кетади, бошига оғриқ кириб, девордаги матоҳни ўчирганча, аччиқ чойдан ҳўплайди-да, кўрпа-тўшак қилиб ётиб олади…

“Қачон булардан пешонам терларкин ўзи…” – дейди димоғи куйиб.

Бошоғриғи бошоғриқ бўлади.
Лекин бироз ўтиб, “кекса ит”нинг ўлими ҳақидаги хабар унга негадир нашъа қилди. Бу гапнинг тагида одамзоднинг майдалашиб кетаётганига ишора ҳам йўқ эмасдай эди. Кейин беўхшов илжайди: “Гапни қаранг, калтакдай. Ҳе, одам бўлмай кет…” – деди.

Етмишев ўрнидан туриб, чопонини қоқиб, даҳлизга кирди. Тўнини пахтаси титилиб, ичи пўла бўлиб қолган ёстиқ устига ташлади-да, узала тушиб ётди. Сўнг шифтга – орасидан қовжираган қамиш барглари чиқиб турган болорларга бемақсад термилиб ётди. Хаёлларга эрк бергиси, бемаъни ўйлардан халос бўлгиси, ташвишларни бир дам унутгиси келди. Хаёллар ҳам, Етмишевнинг устидан кулгандай, ҳадеганда жонланавермади.

Ҳозир унга оғир. Бу орада кўнглини очиб, яйраб гаплашадигани йўқ. Тенг-тўшларининг кўпи ўзи билан ўзи бўлиб кетди. Бирови билан гапи келишмади, бировлари бу ёшларга етмади. Не жафоки, кампири ҳам ёлғизлатиб кетди.
Пенсияга чиққан одам тез қарийди. Етмишев ўйлаб қолдики, шундай пайтда одам ишдан чиққан матоҳдай гап экан: ўтган ҳам, кетган ҳам бир тепиб ўтади-ю, ҳеч ким мундай бир азизроқ жойга олиб қўймайди…
Чолга шуниси алам қилади. Наздида, бола-чақаси, неваралариям фақат кечқурун йиғилгандагина гўё унинг борлигини эслаб қолишади…

Етмишев минг йилдан бери ёд бўлиб кетган шифтдаги болорни хаёлан қайта санайди: бир, икки, уч… Унинг назарида, болор худди кама­йиб қоладигандай. Ана, бешинчиси. Энг ингичкаси шу. Бир зум ўзини ўша болорнинг ўрнига қўйиб кўради. “Синиб тушса, у-бу кимни том босиб қолса-я. Э, қўйсанг-чи, қариётиб бунча ваҳимачи бўлиб қолдинг. Ана, қолганлари жойида қолади-ку, шулар кўтаради-да…”

Эллик йил мактабда бола ўқитган Етмишевдай одамга бу болаларча хаёллар қанчалик ғалати, аҳмоқона туюлмасин, ҳозир айни чоғда кўнглида кечаётган қандайдир зардобли, тушуниксиз кайфиятни тарқатиш учун зарурдай эди шу. Юзга яқинлашиб ўтган отаси бир гапни айтгич эди: “Кечқурунлариям, кундузи ёлғиз қолсам ҳам қўрқиб кетяпман, болам. Жуда қўрқоқ бўлиб қолдим…” Етмишев шу гапни эсларкан, гўё ингичка болор бир синиб тушадигандай, бир синиб тушмайдигандай, қайтанга қалинлашиб, кучга тўладигандай туюлди… Ўйлаб-ўйлаб, аросатда қолди: ҳар икки фаразнинг турган-битгани хомхаёл эканини билса-да, икковига ҳам ишонгиси келди. “Ишқилиб, том босгулик қилмасин-да…” – деди пичирлаб.

Етмишев кўзини бир-икки пирпиратиб, юмиб-очди. Ёнбошига ағанади. Шунда ёстиғининг тагидан чиқиб турган кўҳна белбоғига кўзи тушди. Уни пийпалабгина қўйди ва ярим йилча аввал бўлган воқеани эслаб, ожизгина кулимсиради.

…Ўша куни ўртанча келини эртароқ ишдан қайтган эди. Бир пайт қайнотасининг чой-нонига қарайман деб, у ётган уйга кирди. Кирди-ю, тарашадай қотиб қолди. Тўрда, узунгина болишда Етмишев, ияги белбоғ билан боғлиқ, кўзлари юмуқ, тепага қараб тарашадай қотиб ётарди. Келинининг ранги докадай оқариб, бирпас тили калимага келмай қолди. Сўнг дод солиб, ташқарига югуриб чиқди. “Бувам кетиб қопти…” дея ҳаммани бошига йиғди.

Чоп-чоп бошланди. Катта ўғилнинг лойсувоқ уйига туташ қурилган айвонининг кавшандози ковушга тўлди. Ўғил-қизнинг бари йиғилган. Бола-бақра, неваралар пойгакдан жой олган.

Уй тўрида Етмишев бува ётибди. Ёнида тўнғич ўғил – Отаёр пешонасига нам сочиқ босиб турибди. Хона диққинафас. Шу топда чивиннинг ғўнғиллаши ҳам асабга тегиб кетади.

– Ота, гапиринг энди, – дея ялинди Отаёр. – Одамни қўрқитманг-да, мундай…
– Ҳа, ота, бўлди, гапиринг энди, – деди бўғзи куяётган қизлар ҳиқилламоқдан бери бўлиб.
– Биздан нима айб ўтди, бува? – сўради катта келин.

Етмишевдан садо чиқмади. Шифтга термилиб, тек ётаверди. Отаёр янаям хавотирланди. Тикилиб қаради. Отанинг танаси буткул мажолсиз. Воажаб! Қоқсуяк қўлларида ғалати қорамтир доғлар пайдо бўлганини кўрди. Юраги, кимдир арралаётгандек, оғриқ ҳис қилди. Отасининг қаншарида ҳам билинар-билинмас қорамтир доғларга кўз тушди-ю, ичидан зил кетди.

“Эҳ, отам-а, бола бўлиб, юзингизга мундоқ… қарамаганимгаям анча бўлибди-я… Суякларингиз терингизни шимиб олганини нега сезмадим экан-а? Манави доғлар қачон пайдо бўлди, ота?!”
Тўнғич ўғилнинг кўнгли қақшади. Отасининг манглайини нам сочиқ билан артди. Елпиган бўлди.

Шу пайт ташқарида мотоциклнинг “пат-пат”и эшитилди. Нима қиларини билмай, дам Етмишевнинг сўлғин юзига, дам уйга йиғилганларнинг ташвишли нигоҳларига даҳлиздан мўралаб боқиб, ҳеч нимани англолмай, диққати ошиб ўтирган неваралар, худди бу кўргиликнинг тезроқ ўнгланиб кетишини кутгандай, нажот истаб, чувиллашиб, овоз келган томонга югургилаб кетишди.

– Дўхтир поччам келди-ёв, ака? – деди иккинчи ўғил Нурбек.
– Бор, қара-чи. Тезроқ келсин, – буюрди Отаёр.

Нурбек дўхтир поччасини бошлаб келди. Почча ўтирганлар билан салом-алик ҳам қилиб ўтирмай, тўғри буванинг бошига борди. Қўлини пешонасига қўйиб, дарров ашқол-дашқолини олиб, текшира кетди.
– Ҳеч қандай хавф йўққа ўхшайди-ку, – деди почча. – Лекин барибир яхшилаб бир текширтириш керак бувани.
– Текширтирамиз, текширтирамиз… – деди Отаёр. – Шаҳарга оборсак ҳам бўларди, а, почча?

Почча ғинг демади. Секин жойлашиб ўтириб, қайнотасидан сўради.
– Бува, яхшимисиз? Нима бўлди ўзи сизга?

Етмишевдан жавоб бўлмади.

Отаёр ўзи гапириб берди:
– Отам гапирмаяпти. Салима келин ишдан келиб қараса, ияги бойланган эмиш. Отам… кетиб қопти деб, қўрқиб кетдик ҳаммамиз. Шукрки, мана…

Почча ажабланди. Етмишевнинг тўнини тескари киядиган одатини кўрмаган, шу боис қайнотасининг ит орқа бўлиб қолганига унча тушунмади. Яна ҳол сўради. Етмишев ингранди. Кўзидан икки томчи ёш сизиб чиқди. Атрофига секин кўз югуртириб, хонани тўлдириб ўтирган бола-бақраси, невараларини ғира-шира тусмоллаб, худди гўдакка ўхшаб, оғзи кемшайиб кетди. Анчадан бери болаларини бундайин тус-тугал кўрмаган эди…

Бутун уй буванинг оғзига тикилган. Етмишев қараб турди-турди-да, кейинчалик бутун қишлоққа тарқаб кетган латифанамо гапни айтди:
– Мен… – деб иҳранди Етмишев. – …мазам бўлмай қолди бугун. Мабодо уйқумдами, ўнгимдаги ўлиб-нетиб қолсам… буларни бировининг ҳам хабари бўлмай қолади, деб ўйладим. Ҳаммаси ишли-да, омон бўлгурларнинг…

Ўтирганларнинг юраги ачишди. Тилини тишлаб қолгани қанча. Ота­ёр эса йиғлаб юборди. Почча Отаёрни туртиб, оғирроқ бўл, деди. Кейин қайнотасидан сўради:
– Иягингизни ким бойлади, бува? – деди вазиятни юмшатиш учун кулимсираб.

– Ўзим… ўзим бойладим… – деди Етмишев.
– Оббо, бува-ей… – деди дўхтир почча.

– Ухлаб қопман-да… булар ияк бойлай олармиди…
– Ўзиям ҳамманинг ўтакасини ёрибсиз-ку. Қўрқманг, ҳали кўп яшайсиз.
– Шуни айтинг, почча, – гапга қўшилди келинлар. – Бувам одамни ёмон қўрқитди. Юрагимиз қинидан чиқай деди. Энди Салима келинниям бир қараб қўйинг, почча, мазаси қочиб ётибди нариги уйда.

Ўғил-қизлар Етмишевнинг тилга кирганига чуқур тин олишди.

Етмишев ўша воқеани эслар экан, юзига табассумга ўхшаш алланечук мавҳум бир ифода ёйилди. Бу худди боягина радиодан эшитган хабар – йигирма олти ёшида вафот этган энг “кекса ит” ҳақида ўйлаганида юзига балққан истеҳзога ўхшаб кетар эди.

Етмишев белбоғини силади. Сўнг ўша қилиғини эслаб, бола-чақаю неваралари олдида бошқа ўнғайсизланмаслик учун “далил”ни йўқотишни истаб қолди. Ўша қилиғини хотирдан чиқармоқчи бўлди. Белбоғни айириб, узиб отмоқчидек, икки ёнга тортди. Бироқ у кўҳна бўлса-да, ҳали пишиқ, маҳкамгина экан. Назарида, бу белбоғи ҳўв шифтдаги ингичка болорга боғлаб, невараларига арғимчоқ ясаса ҳам узилмайдигандек эди…

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали веб-саҳифаси

O‘sha mash’um kunda qo‘liga bir parcha qog‘oz yetib keldi. Gangib qolgan Orziqul bu yog‘iga yashash abas ekanini anglaganday bo‘ldi. Abgor qiyofasidan o‘zini davralarda ortiqcha sezadigan bo‘lib qoldi. Dunyoga sig‘may ketdi. Majnunning ahvoli hammaga ma’lum edi…

Jasur KENGBOEV
UCH HIKOYA

   Jasur Kengboev  1985 yil 19 noyabrda Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanidagi Ko’kdala qishlog’ida tug’ilgan. 2003-2007 yillarda O’zbekiston Davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakul`tetida o’qigan. 2009 yil ushbu fakul`tetning magistraturasini tamomlagan. Iqtidorli talabalari uchun ta’sis etilgan Alisher Navoiy nomidagi davlat stipendianti.
O’zbekiston Milliy axborot agentligi – O’zAda sharhlovchi, «Jamiyat» gazetasida bo’lim mudiri bo’lib ishlagan. Ayni paytda «Oila davrasida» gazetasida bosh muharrir o’rinbosari lavozimida mehnat qilmoqda. Hikoyalari turli to’plam va markaziy nashrlarda chop etilgan.

G‘URBATXONA

Yoz chillasida ho‘kiz o‘libdi,
Qish chillasida arpa gullabdi.
Maqol.

Erta tongda telefon jiringladi. Go‘shakni ko‘­tarsam – amakim:
– Mahmudjon, – dedi xavotirli ohangda. – Mashinangizda yangangizni bir joyga olib borib keling, iltimos…

Xo‘p, dedim. Choy-poy ichib, ko‘chaga chiqsam, qor uchqunlab turibdi. Yerdagisi erimay, boz yog‘ayotgan bu qor haydovchi zotining ko‘kayini kesib yuboradi. Tonggacha mashinaning motori sovib qoladi. Bazo‘r o‘t oldirdim. Salonda o‘ynab turgan buyuqdan etim simillaydi.

Borsam, yanga va kelini katta yo‘lga chiqib turgan ekan. Yo‘lga tushdik. Mashina oynasidan qarab-qarab qo‘yaman. Ikkovining ham yuz-ko‘zida jindek fa­romushlikni sezdim. Uyi notinch odamlarda ha­lovat bo‘ladimi. Muammolar girdobida qolgan qa­rindoshimizning boshiga ketma-ket tushayotgan tashvishlarni bilsam-da, jo‘yali tasalli berolmayman. Lekin har esga tushganda ichimda yolvorib, kushoyish so‘rayman. Qanchalik achinmayin, qo‘limdan kelgani shu edi. Hozir yo‘lda ketyapmiz-u, durustroq ko‘ngil ham so‘rolmayotganimdan xijolatda edim. Poyintar-so­yintar hol so‘rashlarimdan sezdi, shekilli, yangamizning o‘zi gap boshladi.

– Ay, hech kimga ko‘rsatmasin bu kunni, ukam, – dedi yanga. – Ko‘z tegdimi, bilmayman, hadeb ishimiz orqaga ketyapti. Akangizning biznesi yurishmay qol­di. Bilasiz, ro‘zg‘orimiz kattagina, tomib turgani ham qurib qoldi. O‘g‘illarning ham topganidan baraka ketdi. Mana, kuni kecha ho‘kizimizni o‘g‘ri urdi. Uchinchi marta-ya. Avval-boshda yigirma jaydari qo‘­yimizni o‘g‘irlab ketishganda dod solib qoldik. Oradan yil o‘tmay, yana besh qo‘chqorni o‘marib ketishdi. O‘ylayverib, yurak o‘ynog‘ini orttirib oldim… Mol achchig‘i – jon achchig‘i. Tuyoqlarni deb, bormagan idoramiz qolmadi. Melisama-melisa yurib, tinkamiz quridi. Bu jig‘ildoningga o‘t tushgur melisa deganiyam yuhodan beri ekan, ularga ish tushmasin ekan. O‘zingiz aybdorsiz, yanga, deydi. Mol saqlagan odam avval istehkomni baquvvat qurishi kerakmish. Hey urgildim, uyimni o‘g‘ri ursa, senga ishonib borsam, kelib-kelib men manglayi qora jabrdiydaga nasihat o‘qiysanmi deb urishdim.

Mol molga yetguncha, Azroil jonga yetar ekan, uka. Davleniya bo‘p qolayozdim. Bular-ku, mayli, har narsaning davosi vaqt, qulog‘ini ushlab ketgan mollarimizni endi esdan chiqaramiz deganimizda, ko‘rmaysizmi, kapaginangga o‘t tushgurlar tishimizning kavagida saqlab o‘tirgan ho‘kizimizni o‘g‘irlab ketishdi. Dardimizni kimga aytamiz? Akangizning ishlari bu, o‘g‘illarim ham gandiraklab qoldi. Xonavayron bo‘ldik-da…

Jim eshitib ketyapman. Ko‘zimning ustidagi bu odamlarni yaxshi bilaman: halol, birovning haqini yemaydigan insonlar. Lekin g‘am-tashvish ham dardga o‘xsharkan: bir kelsa, qo‘shaloq keladi. Madda boylab, musibatga aylanishi ham mumkin. Shundan asrasin, deb o‘yladim va taskin bergan bo‘ldim.

– Cho‘kayotgan odam xasga ham yopisharmish, – dedi yanga. – Hech ishdan natija chiqmagach, mana, oxiri bir fol ochirib ham ko‘raylik-chi, deb ketyapmiz-da, ukam. Eskilar ham bir nimani bilar…
Yo‘l uzoq, mashina sirpanchiq yo‘lda chayqalib-chayqalib oladi. Sekin yuribmiz. Bir yarim soatlarda manzilga yetdik. Odamlardan so‘rab-so‘rab, nomi chiqqan folbinning uyini topdik. Men o‘shanda folbin deganlarining uyi haqida ilk tasavvurga ega bo‘lganman: odamlar do‘xtiru tabibga ham bunchalik ixlos bilan najot istab kelmasa kerak. Sahardan hovlida o‘n-o‘n besh chog‘li odam. Dardiga malham topish ilinjida Xudoga tilmoch-vositachi qidirganlar buncha ko‘p bo‘lmasa…

Biz ham folbin hovlisida navbatda turdik. Odamlar birin-ketin kirib-chiqyapti. Birovning yuzida tabassum, kimdir ma’yus tortib tashqarilaydi.

Qancha kutdik, bilmayman, navbati kelib, yangam bilan kelini kirib ketishdi. Men esa odamlarga qo‘shilmay, bir o‘zim chekkaroqda ularni kuta boshladim. Hammadan ayro turganimni ko‘rib, bir xotin «Hoy uka, siz ham folga keldingizmi?», deb so‘rab qoldi.

– Yangalarimni opkeldim, ularni kutib turibman, – dedim.

– Voy, bu xotin manaman degan folbiningizdan zo‘r, – dedi ayol bilag‘onlik qilib.

– Avval kelganmisiz? – dedim jo‘rtaga.
– Bir kelib qoyil qolganman. Mana, yana keldim.

– Biror muammongiz bormi?

– Yo‘g‘-a, yaxshilikka keldim, aynanay, yaxshilikka. Aytdim-ku, bu xotin hamma narsani biladi, aytgan gapining bari to‘g‘ri chiqadi.

– Shuncha zo‘rmi?

– Ha, mana bunday! – deydi u bosh barmog‘ini yuqoriga ko‘tarib. – O‘tgan yili, bir qo‘shnim maqtagani uchun ikkilanib-ikkilanib bir keluvdim. «Baxtingizdan ochaymi yo taxtingizdanmi?» deb so‘radi. «Taxtimdan» dedim. U qo‘llarimga chiziq chizib, «Singlim, sizga nuqta tushyapti. Siz bir oy deganda kattagina hovli-joyli bo‘lasiz. Faqat shu kelayotgan oyda uni olib, baxt qushingizni ushlab qolsangiz qoldingiz – bo‘lmasa, sizda bunday imkon boshqa bo‘lmaydi» deb aytdi. Xursand bo‘lib ketdim. Uyga borib, dadasiga maslahat soldim. Biram yo‘limiz ochildiki, dadamiz darrov rozi bo‘ldilar. Eski shahardagi ikki xonali uyi­mizni sotdik. Qurib ketsin, temir bo‘lsa, topiladi-da, deb mashinamizni ham pulladik. Hovliga ozroq yetmay qoldi. Oradan yigirma kuncha o‘tib ketdi. Noiloj bo‘ldik. Keyin qo‘ni-qo‘shni, qarindosh-urug‘dan ham anchagina qarz ko‘tardik. Lekin, qurg‘ur xotin rost aytgan ekan, bir amallab, yigirma to‘qqizinchi kuni shu atrofdan, dang‘illama bo‘lmasayam, bundayroq hovli-joyni sotib oldig-yey. Balo ekan bu folbin!

– E, qoyilman sizlarga! – dedi yonimizda qu­ni­shibgina turgan bir erkak.
– Ha, juda topib aytar ekan o‘ziyam, – deya kulib qo‘ydi qoshlari qalin bir xotin.
– Bugun nimaga keldingiz unda? – deya so‘radi mo­miq ro‘molli xotin.

Ayol odamlar gapini jon qulog‘i bilan eshitib turganigami, toza iyib ketdi:

– Bugun o‘g‘limning masalasida keluvdim, aynanay, – dedi.
– O‘g‘lingizga nima bo‘pti? – so‘radi momiq ro‘­molli xotin.

– Voy, hech nima qilmagan. Yaqinda yo‘l-yo‘lakay kirib ketgandim shu opaga. O‘g‘lim o‘zgarib, injiq bo‘lib qoldi, dedim. Fol ochib qo‘ydi. «Yaxshilab e’tibor bering, o‘g‘lingiz sevib qolgan», dedi. Uyga borib, siquvga oldim o‘g‘limni. Rostdan ham sevib qolgan ekan. Yana keldim opaga. O‘g‘lim sevib qolgan qizni kelin qilsam, yaxshi bo‘ladimi – yomon bo‘ladimi, opa, dedim. Fol ochib, bu qizga uylansa yaxshi bo‘lmaydi, dedi. Keyin ismi «A», «Z», «M», «Sh», «H» harflari bilan boshlangan qizlardan kelin qilmang, deb aytdi. Men xo‘p deb chiqib ketibman…

– Keyin-chi, keyin? – deyishdik birvarakayiga. Bu ayol aytayotgan gaplar rosmanasiga hammamizni qiziqtirib qo‘ygandi.

– Keyin… kelib o‘g‘limga aytdim shu gaplarni. O‘g‘lim xo‘p degandi…

– Xo‘sh-xo‘sh, keyin-chi? – tobora qiziqib borardik uning gapiga. – Keyin nima bo‘ldi?

– Keyin nima bo‘lardi, – dedi ayol ko‘zlarini javdiratib. – Keyin… mana, keldim yana.

– Iya, yana nima bo‘ldi? Endi nima uchun keldingiz? – deb so‘radi momiq ro‘molli ayol.

Xotin bir dam sukut saqladi. So‘ng soxta faylasuflik bilan qoshlarini chimirdi:

– O‘g‘lim gapimga qarshi bordi, – dedi. – U hozir yaxshi ko‘rib qolgan qizning ismi Mahfuza ekan. «M» bilan boshlanarkan…

«Xo‘sh, shunga nima qipti?», «Folga shunchalik ishonasizmi?», «Endi nima qilmoqchisiz?»

Savollarni qatorlashtirib tashladik. Bir juvon o‘xshatib gap tashladi:

– Baliq suvda turib ham «chanqadim», derkan, – dedi. – Shuyam tashvish bo‘ptimi?!

– Nimayam derdim, qadimgilarimiz folga ishonma, lekin folsiz ham yurma, degan, – dedi xotin.

– Men boshqa folbinlarni bilmadim-kuya, lekin bu xotinga ishonaman. Bir oyda hovli olasizlar, degandi, ana, aytgani bo‘ldi, dedim-ku. Endi hozir oldiga kirib, o‘g‘lim topgan qizning ismi «M» bilan boshlansayam, kelin qilaversam, rostdan ham yaxshi bo‘ladimi yoki yomon bo‘ladimi, deb aniqlashtirib so‘ramoqchiman. Yomon bo‘ladi, desa, unda o‘g‘limni bu qizdan sovitib, kichkina ammamning o‘rtancha qizi bor, Barno ismi, «B» harfi bilan boshlanadi, shunga isitib berishini iltimos qilmoqchiman, aynanay…

Ayolning gaplariga berilib ketib, yangalarimning folbin oldidan chiqqanini ham sezmay qolibman.

– Uka, zo‘r folbin ekan lekin, siz ham bir kirib ko‘ring, – deb qistab qoldi yangamiz. – Sizdan nima ketdi, shuncha joydan kelib, bir fol ochirsangiz ochiribsiz-da, bizning dardimizni birdan topdi-ya…

Yo‘q deyishimga qaramay, qo‘yarda-qo‘ymay kirishga majburlashdi. Ra’yi qaytmasin, dedim.

Shoshilmay folbin o‘tirgan xona eshigini ta­qil­lat­dim. Ichkaridan «Kiring» degan o‘ktam ovoz eshitildi.

Xiragina yoritilgan xona. Xonaning ikki burchida ikkita sham yoqilgan, negadir, shiftda chiroq bo‘lishiga qaramay, sham yoqilgani kishiga andak g‘alati tuyular ekan. Ehtimol, sehr olamiga muhit shundoq yaralar?

Sandalga o‘xshash bir taypoq stolcha ustiga ko‘rpa to‘shalgan, stolning nariga tomonidan boshiga uzun ro‘molni tashlab olib, ko‘zoynak ortidan burgut ko‘zini qadab qarab turgan xotin «Tez-tez bo‘l, bolam, odamlar kutib turibdi», – dedi. Qarshisiga o‘tirib oldim.

Folbin favqulodda tezlik bilan chap qo‘limni ushlab, kaftimga moyli qalamda chiza boshladi. Chizayotganda qitig‘im kelib, kulimsiradim. Buni payqadi, chog‘i, jiddiy ta’na qildi: «Shaytonga quloq solma, bolam, shayton yo‘ldan uradi», dedi. Hech nimani tushunmay angrayib qoldim.

Chizib bo‘lgach, ko‘zlarimga tik qaradi va:

– Bolam, men yo‘l ko‘ryapman, – dedi. – Yaqinda uzoq safarga chiqar ekansan.
– Qayerga? – dedim hovliqib.
– Bilmadim, lekin uzoqroq yo‘l ekan, – dedi.

Folbin qo‘lidagi moyqalam bilan kaftimdagi nuqtalarni birlashtirib, o‘ylanib qoldi.

– O‘ttiz yoshingda to‘rt xonali uying bo‘ladi, – dedi.

Men kuldim:

– Olgan oyligim bu, bitimga olarkanmanmi uyni?!

– San bola kulma, man chin aytyapman, – dedi fol­bin xotin lahjasini o‘zgartirib. – Man aytdimmi, bo‘ladi. Kulsang, teskarisi kelishi ham mumkin…

Folbinning shamali tahdididan cho‘chidimmi, har­holda, tilimni tiyishga urindim.

U kaftimga boshqatdan tikilib qaray boshladi va hech kutilmaganda:

– Hayotingda «D» harfi bilan boshlanuvchi juda yaqin odaming bor ekan-a? – deya so‘radi.

O‘ylab ham o‘tirmay «yo‘q» dedim. Chunki, ismi bun­day harf bilan boshlanadigan yaqin odamim yo‘q edi-da.

– Yaxshilab o‘yla, bo‘lishi kerak, – dedi folbin ajablanib.
– Yo‘q bunaqasi, – dedim qat’iy.

– Shunaqami? Masalan, otangni ismi nima?
– Otamning ismi «D» bilan emas, «J» bilan bosh­lanadi. Jabbor aka, deydi otamni.

– E, odamni ahmoq qilma san bala, – dedi xotin rosmana jahli chiqib. – Axir ruschada ism boshida «J»dan avval «D» harfi qo‘yiladi-da, balam… «Djabbar» bo‘ladi-da…

Avvaliga indamadim. Bu xotin folni ruscha ochar ekan-da, deb o‘yladim. Kulgim qistab ketdi. Xo-xolab kulib yubordim.

– Nimaga tirjayasan, balam? – dedi folbin.
– Folni o‘zbekcha ochsangiz bo‘lmaydi, xola? – dedim ko‘zlarimni uqalab.

– Man maktabda ruscha o‘qiganman, – dedi xotin jahli chiqib. – Bor, ket, ustimdan kulmay, haqing ham kerak emas! Folga ixlosi yo‘qlarga fol ko‘rmayman!

Indamay chiqib ketdim.
Ichkaridan folbin xotinning: «Burniga narvon yetmaydi-ya» degan shang‘illashi eshitildi.

Chiqishim bilan yangalarim savolga tutishdi:
– Qalay ekan? Topdimi?
– Juda alomat folbin ekan, – dedim.

Yangalarim yengil tortishdi. Bu g‘urbatxonadan chiqa-chiqa qarasam, mendan keyin boyagi – o‘g‘li «M» harfli qizni sevib qolgan, folbindan og‘ziga cho‘p o‘lchatib olgan xotin kirib ketdi.

Albatta, yangalarimga u xotin bilan bo‘lgan gurung haqida hech nima demadim. Qaytanga yo‘l-yo‘lakay o‘zlarini gapga soldim. Aytishlaricha, o‘sha folbin rostdan ham balogina ekan. Amakimizning ishi ortiga ketishiga ismi «Q» harfli (ehtimol, ruschadan kelganda «K» harflidir?) shaxs sabab bo‘lgan ekan. Qo‘y va qo‘chqorlarni ham, ho‘kizni ham o‘g‘irlaganlarning ismi katta ehtimol bilan «B», «M», «I» yoki «T» harfi bilan boshlanishini aytganmish.

– Rostdan ham, alomat folbin ekan, – dedim yangalarimga. – Hamma narsani bilgich ekan.
– Endi nima qilsak ekan-a, Mahmudjon? – dedi yangam.

– Nimayam qilardingiz, yanga, – dedim. – Endi folbinning gapiga kirib, qarindosh-urug‘u, qo‘ni-qo‘shnilar, tanishu notanishlar orasidan ismi «B», «M», «I» yoki «T» harfi bilan boshlanadigan «o‘g‘ri»larni zimdan qidirib boshlaysizlar-da…

Yangalarim bosh silkib, gapimni ma’qullab qo‘­yishdi.

Manba: “Yoshlik” jurnali 2014 yil, 9-son

YURAKNING BIR CHETI

U nihoyat oradan shuncha yil o’tib qalbiga yana bostirib kirib keldi…

Xonasida muk tushib, boshini qog’ozdan uzmay ishlab o’tirgan Orziqul eshigi ohista taqillab, sekin ochilganini, undan tim qora sochli chehra qarab turganini ham payqamadi. O’qiyotganidan ko’zini uzmadi. Kelmish qorasoch uzun-uzun barmog’i bilan eshikni yana muloyimgina chertdi. Shundagina boshini ko’tarib, bir zum angrayib qoldi… va o’rnidan turib ketdi.

– Ie, Umida?! – dedi ovozi titrab.

Kelmish qorasoch chehrasi yorishib, ming bir jilva bilan ichkariga qadam bosdi.

Orziqul bir qadam yurib, to’xtadi. Tiliga gap kelmay, na salomlashishni, na jim turishni bilib, qoqqan qoziqday turib qoldi. Umida undan ham beshbattar qizarib ketdi. O’rtadagi necha yillik ayriliq, sog’inch hissi shu damda ikkisiga ham og’ir daqiqalarni tuhfa qilgan edi. Orziqulning ahvolini ko’rgan qorasoch nozikkina qo’lini cho’zdi va:
– Salom!.. – dedi.

Orziqul uning qo’lini tutar ekan, yuragi ko’pirib, entikib ketdi… Issiq qo’l… Qaynoq taftni tuydi. Ular qo’lni qo’lga berib, ko’zlariga termilishib, bir nafas tek qotib qoldilar. Dardmand ko’zlargina tilga kirdi:

“Seni ko’rar kun bor ekan-ku, Umida?!”
“Bor… Mana, keldim-ku! Firmangizga ish bilan kelgandim, shu yerdaligingizni hozir bilib qoldim… O’zingiz-chi, o’zingiz, bir yo’qlamadingiz ham…”

“Axir…”
“Nima qipti? Hech bo’lmasa, yilda bir martagina… ana, dugonam Sarvinoz orqali bo’lsayam, yo’qlasangiz bo’lardi-ku…”

“Bo’lardi-yu…”
“Erga tegdi, bo’ldi endi, deb o’ylagansiz-da? Qo’rqoqvo-yey…”

“Qo’y, endi, Umida, mening ham ko’nglimni yaralama…”
“Haliyam xafamisiz?”
“…”

Ikkisi ham o’tirishdi. Orziqul tikilib qoldi. Umida hech o’zgarmabdi. O’sha-o’sha ko’zlar, bir paytlar qo’llari silaganda yarqirab ketadigan mang­layi, titrab turadigan labi, oppoq kulchadek yuzi…

Orziqul oh tortib yuborganini bilmay qoldi. Bir paytlar har ko’rganda qancha entiksa, hozirgi entikishi ming chandon ziyod, ehtimolki, yurakning tasavvur qilish mushkul bo’lgan tubidan chiqqandi. Umida buni sezdi, iymanib, ko’zini olib qochdi. Termilguvchi ko’z esa iyigandan iyib ketdi. Bir vaqtlardagidek uning qo’lini kaftida tutgisi, sochlarini silagisi, mehrga to’la ko’zlariga termilib, o’zni unutgisi keldi. Ammo buning imkoni allaqachonlar qo’ldan boy berilgan… Ikkisi ham ayro o’zan bo’ylab oqib ketgan suv edi.

Orziqulning yuragini ana shu adoqsiz armon kemirardi. O’shanda… Yo’q, u o’ylaganday bo’lmagandi. Dunyoni g’aflat bosganda, inson ko’zini hirsu havo qoplaganda gul bulbulga zor bo’ldi, yorug’likda parvonadan darak ham yo’q edi. Qalbda bemisl tashnalik ildiz otdi.

O’sha mash’um kunda qo’liga bir parcha qog’oz yetib keldi. Gangib qolgan Orziqul bu yog’iga yashash abas ekanini anglaganday bo’ldi. Abgor qiyofasidan o’zini davralarda ortiqcha sezadigan bo’lib qoldi. Dunyoga sig’may ketdi. Majnunning ahvoli hammaga ma’lum edi. O’ylaganidek, o’tayotgan vaqt bunday odam uchun o’limdan og’ir. To’g’ri-da, odam oilasida, o’zini o’zi begona sezsa, nima bo’ladi? O’ladi! Tiriklay tamom bo’ladi. Qiyofasi, tan-joni bo’ladi-yu, ruhan o’ladi. Shakl bor, ma’ni yo’q.

U har soniya o’ylardi: mahzun bir kuy taralsa, sekin-sekin avjiga ko’tarilsa, nolaning isi kelsa. Otangni eslasang, onangni yod olsang, aka-uka, opa-singillaringni bir-bir ko’z oldingdan o’tkazsang. So’ng… so’ng ko’zlaringdan oqayotgan vido yoshlarini artsang. Ortingda qolayotgan odamlar bilan bir-bir xayr-xo’sh qilsang. Foyibona vidolashsang…

Mahzun kuy davom etsa…

Qaytib ko’rishmaydigan bo’lib vidolashsang. O’y-xayollaring, orzu-umidlaring bilan ma’zurlashsang.

…Orziqul boshini bir ko’tardi-yu, jiqqa ho’l bo’lgan bolishni aylantirib, teskari qildi-da, zilday boshini qo’ydi. Yotib-yotib ko’rgani ne bo’ldi?

…Tushida o’lib ko’rdi. Jonsiz tanasini… o’zi ushlab ko’rdi! Hayron bo’lib, o’zini turtdi. Qimirlamadi. Xuddi birovning o’ligini qo’shqo’llaganday, seskanib ketdi. Murdasi qotib yotaverdi…

“Demak, rostdan ham o’libman…” – deya xayol qildi. Keyin nariroq borib, havoda muallaq turgancha, kuzata boshladi.

Ana, tanasi yotgan xonaga bexosdan onasi kirdi, kela solib, o’zini tashladi. Jasadini quchoqlab, ko’kragini mushtlab, uvvos tortib yig’ladi. Onasini ovutaman deb, otasi cho’kkaladi-yu, bo’zlab qo’yaverdi. Rangpar ukasi ko’zidan otilib chiqayotgan yoshlarni arta-arta ostonaga yaqinlashdi. Sing­lisi ichidan kuydi.

Bu yig’i Orziqulni qayta o’ldirdi…

Shu onda ochiq derazadan esib turgan mayingina shabada pardalarni bir zaylda hilpirata boshladi. Bahoriy havo… Daf’atan qulog’iga chalingan kuy chala uyqudagi Orziqulning dilini o’rtab yubordi. Bu kuyda nedir bir sinoat, qay bir qizning hazin qo’shig’i, o’sha xotiridan ketmas dildorning nolalari, ohlari bordek edi. Bir paytlari shivirlagan qalb sirlari bor edi…

Orziqul uzala tushib yotgancha, bugun, qaysidir qishloqda o’tayotgan qandaydir bir to’y mahali, ana shu sirlarni bir umr qanday qilib yuragida saqlab yurish mumkinligini o’yladi-yu, eti muzlab ketdi, Yaratganning bir kuni buncha uzun bo’lmasa…

Orziqul ko’p do’stlarining to’yini ko’rdi. Shod-shodon juftliklarni uchratdi. Havasi ketib, ne-ne orzular qildi. Umida bilan yonma-yon, birga yashashni tasavvur qilib yurdi, o’g’il-qizlari bo’lishini niyat etdi. Ba’zan shu o’ylaridan o’zi uyalib ketar, kiprigida avaylab yurgan Umidasini hatto o’zining telba xayollaridan ham qizg’anardi. Bu qizg’anishda Orziqulning butun olami, ihotalangan ko’ngil talablari bor edi. U qizni faqat va faqat o’ziniki deb tasavvur etardi.

Qizgina buni sezar, sezgan sari tag’in ham ochilib ketganday bo’lar, xushro’ylashib, Orziqulning ko’nglini butkul asir etardi. Kursdoshlari oshiq-ma’shuqni zimdan kuzatishar, ko’pining dili g’ashlanib, ochiqcha hasad ham qilishardi. Ayrim dugonalar Umidani yo’ldan urish ilinjida ko’p bor qutqu solib ko’rdi. U aqlli qiz edi, parvo qilmadi.

Orziqul ayni damda o’sha chog’larni eslarkan, yuragining bir cheti jizilladi. Qarshisida o’tirmish juvonning dam yanoqlariga, dam peshonasiga termilaverdi. Bu yarqirab turgan yuz o’t bo’lib kuydirdi.
– Bir-birimizga angrayib o’tiraveramizmi endi, – deya jilmaydi juvon noqulay vaziyatdan chiqish niyatida. – Yangiliklardan gapiring? Nima gaplar bor olamda?

Orziqulning shiringina xayoli buzildi, talmovsirab, nima deyarini bilmay qosh chimirib qo’ydi.
– Bilmasam, – dedi. – Yaxshi gaplashib o’tiribmiz-ku?

Bu javobda hech bir ma’ni yo’qligini, gaplashish tugul durustroq salomlashmasdan ham olis xotiralarga berilib o’tirganini anglab, qo’shib qo’ydi:
– Hammayoq tinch… Choy quyib beraymi?
– Ixtiyoringiz…

“Uh!..” – dedi ichida Orziqul. “Ixtiyoringiz!” Umida shu so’z bilan Orziqulning jonini olardi. Sezishicha, bu so’zni faqatgina Orziqulga aytardi. Telba oshiq bora-bora bundagi bir maxfiy ma’nini angladi: ma’shuqasining butun borlig’ini bag’ishlashga tayyorligini ifodalovchi bu so’zning mag’zini chaqib, eshitgani hamon ko’ngli o’n quloch o’sar, yuragi to’lib-toshib ketar, arzirli bir javob izlar, lekin doim sukutdan o’zga chora topolmas, ko’ziga tikilgancha haykalday qotib qolar; tikilganda ham uning ko’zida o’zining suratini ko’rib, ahvolidan xijolat tortar, biroq, hech bir kuch kiprik qoqishdan tiyolmas edi. Lekin Orziqul hozirgacha bir savolga javob topolmaydi: nega o’sha paytlar qaysi qizni uchratmasin, darrov Umidaga taqqoslab ko’rdi, ularning hech biridan Umidada bor bo’lgan nenidir topolmadi…

Umida ham o’zi kabi ko’ngil quli edi. U ham Orziqulga qanday bog’lanib qolganini aniq eslayolgan emas. Vaqt o’tib, qarasaki, usiz turolmaydigan, bir soniya xayolidan o’tkazmasa, yuragida kemtiklik sezadigan bo’lib qoldi. Keyingi paytlar hatto nimagaki qo’l ursa, go’yo Orziqul unga qaydandir qarab turganday tuyular, tushida ham, hushida ham ko’z qiri bilan boqib, sog’inchini yashirolmayotgan telba kabi es-xayolida gavdalanar, o’zi esa har narsani uning qarichi bilan baholayotganday bo’laverardi. Bu g’alati tuyg’u oldida o’zini ojiz sezib, boshqarolmaydigan darajaga yetayotganini his qilsa-da, ajabki, bundan ko’nglida suyunar, jindekkina g’ururni ham tuyardi… Axir, kimsan, har ishda o’z aytganini qiladigan telba-qaysar, bir so’zli, qat’iyat bobida marraga birinchi yetadigan Orziquldek yigit uning oldida doim hayajonda turardi… Mana, hozir ham, choy quyib beryapti hamki, barmoqlari qaltirab, shu soxt-sumbati bilan hayajonini bosolmayapti.

– Nima yangiliklar bor, Umida? – dedi Orziqul hech gap topolmay. – Qaerlarda… yashayapsiz?..
– Qaerda bo’lardi… qo’shni tumanga tushganman-ku, – dedi Umida.

Keyin Orziqulning ko’ziga sinovchan tikildi:
– Nima, bilmasmidingiz?
– Yo’q! – dedi Orziqul.

Aslida bilar edi, shu topda aytishga ko’ngli yor bermadi. “Bilgim ham kelgani yo’q”, deb yuborishiga bir bahya qoldi-yu, tilini tiydi.
– Eshitgansiz, deb yuruvdim…

Bir muddat jim qolishdi. Ikkisi ham piyoladagi choyga tikilib, gapirishga jazm etolmadi. Orziqul Umidaning barmog’idagi nikoh uzugiga ko’zi tushdi-yu, chap ko’ksida jizilloq turdi. Umida ta’qib qilayotgan nigohni sezdi shekilli, qo’lini qo’liga chatishtirib, uzugini ko’zdan pana qilib oldi va:
– O’zingiz-chi? – dedi. – Uyingizdagi…lar yaxshi yurishibdimi?

Orziqul yarq etib qaradi. Savoldagi alohida ta’kid nash’a qilib ketdi. Dangaliga tili bormaganini o’zicha tushundi va istehzoli kuldi:
– Ha, otam ham, onam ham yaxshi yuribdilar!

Umida pichingga qanoat qilmadi.
– Hm, bolalaringizning… onasi-chi?.. – deya o’smoqchiladi.
– Uyam bardam, – cho’rt kesdi Orziqul gap yo’nalishi necha yillardan beri kutilayotgan tomonga o’zgarayotganidan tashvishlanib.

– Yaxshi-i-i. Chiroylimi… u kishi?
– Ha…
– Mendan hammi?

Orziqul bunday nozik savolga nima deb javob berishni bilmas edi, shu bois kalovlanib qoldi. Umidaning fe’li unga ma’lum edi-yu, bu kabi anchayin jiddiy, sirli va xiyla nozik savolni kutmagan edi. Shuning uchun chorasizlikdan azalgiday hazil aralashtirdi:
– Tirik mavjudot ichida chiroyda sizdan o’tadiganini uchratmadim hali….

Umida bu ojizgina iltifot va ayni paytda “mavjudot” so’ziga yashiringan allaqanday jonivorlar “go’zalligi”ga sha’mali so’z o’yini ortidan nima deyilayotganini darrov angladi va shu zahoti alam otiga qamchi bosdi:
– Siz doim jur’atsiz bo’lgansiz…

O, hammasi tamom! Orziqulning jon joyidan oldi! Nihoyat, o’qlangan to’pponcha otildi! Nazarida Umida shuncha yildan beri o’ylab-o’ylab, ming bir xulosalar orasidan chiqargan o’ta tig’li so’ngso’z edi bu go’yo. Hozir bu tig’ Orziqulning shundoq ham shalvirab qolgan yuragini tirnab-tirnab o’tganday bo’ldi. Kuydirguvchi olovga o’zini urib nobud qilgan parvona kabi taslim bo’lishdan o’zga iloji yo’q edi, lekin bo’sh kelish ham yarashmas edi.

– Gap jur’atda edimi, Umida? – dedi yonib. – Otangizning talabi-chi? U talabni eshitgan har qanday yigit yo’lini shartta ters solib ketardi. Haliyam men…
– Nima, siz?

– Haliyam men jimgina, indamay qo’yganman…
– Iya! Bu oddiygina sinov edi-ku… – dedi Umida mehr bilan Orziqulning ko’zlariga tikilib. – Aslida otam unday demagan, men o’zim sizni sinab ko’rish uchun o’ylab topgandim.

– Nima?!
– Shunday…

Orziqul ustidan bir chelak sovuq suv quyganday bo’ldi. Umidaga qahr to’la ko’z bilan qaradi: “Nahotki… nahotki, shunday bo’lgan, Umida? Nega bunday qilganding? Nima uchun yo’limiz ayri tushayotganda ham buni aytmading? Nega? Axir sen…”

Tizginsiz savollar quyilib kelaverdi. Orziqul qo’lini asabiy musht qilib tugdi.

– Ko’p muhokama qilingan muhabbat barbod bo’lishi rost ekan… – dedi keyin alam bilan. – Demak…
– Nima qilishim kerak edi? Hech qanday muammo yo’q joyda o’zingiz… xayr-xo’sh ham demasdan… Yigit kishiyam arazlaydimi?

– Men arazlamaganman!
– Unda nega sovchi ham yubormagan edingiz?

– Mening o’rnimda bo’lganingizda…
– …dadilroq bo’lardim!

Orziqul Umidani taniyolmay qoldi. O’zi u nima demoqchi? Nega o’tmishda qolib ketgan, har esga tushganda yuragini azoblaydigan gaplarni qo’zg’ayapti? Maqsadi nima o’zi? Axir…

– Umida, qo’ying endi shu gaplarni, – dedi parishonxotirlik bilan. – Er yigit har kuni o’zgarib, buqalamunday tuslanmaydi… Men hech qachon aytgan gapimdan qaytmaganman. Otangiz o’zi va’da qilganiga berib, orzusiga yetgan bo’lsa, bo’ldi-da. Qo’ygan talabiga erman degani rozi bo’lmas edi-yov…

Umida, bunday kutilmagan keskin va keskir pichingga tayinli javobi yo’q edi chog’i, indamadi. Shu gap adog’ida suhbat ham uzildi. Hammasi ravshan edi. Umida qo’zg’aldi. Og’ir tin oldi. Eshikka yo’nalayotib, so’nggi bor qaradi…

“Mayli, qo’yaver, Umida, ayb ikkovimizdan ham o’tgan-da…”
“Men chorasiz edim… Axir siz bir og’iz ham “Seni sevaman” deya olmagansiz-ku!”

“Men… aytmasdan sevardim, Umida!”
“Sovchi ham…”

“Taqdir ekan-da, Umida, nimayam qilardik… Xo’sh, o’zing omonmisan? Hayoting tinchmi?”
“Nolisam bo’lmas, shukr. Tinch yashayapman”.

“Baxtingni… topdingmi?”
“Hm… O’zingiz-chi?”

“Men ham…”
“Xo’jayinim yaxshi odam. Ba’zan o’zimning erkaligim, tantiqligim, juda xudbinligim bilan u kishiga ko’p jabr yetkazib, xafa qilib qo’ymayapmanmi deb o’ylab qolaman. Lekin u odam meni judayam izzat qiladi. Hamma erkaligimni ko’taradi. Sizniki-chi? Ayolingiz?..”

“Bilasan-ku, men ham juda injiqman. Ammo ayolim fe’limdan nolimaydi. Hurmat qiladi…”
“Bolalaringiz-chi? Kimga o’xshaydi?”

“O’zimga… Kattasi onasiga… Sening bolalaring-chi?”
“Menikining uchovi ham dadasiga tortgan… Quyib qo’ygandek…”

“Shukr… Baxtiyor ekansan…”
“Ha, men ham sizning baxtingizdan xursandman…”

Ming yillik ayriliqdan keyingi bu birinchi, ehtimolki, so’nggi uchrashuvda nigohlar shu zaylda beomon so’zlashdi. Bir-biriga qorishib omonlashdi. Biroq bu nigohlar bir-birini aldayotganini ikkisi ham aniq sezib turar edi…

KO’HNA BELBOG’

“Bugun dunyodagi eng “keksa it” yigirma olti yoshida vafot etdi…”

Derazasi janubga qaragan pastqam uyi oldida, kundaga choponini to’shab, o’ng qo’lini manglayiga tiragancha, kovushining uchiga tikilib, oftobro’yada toblanibgina o’tirgan Yetmishev ayvonda osig’liq radioga yarq etib qaradi. Miyig’ida kuldi.

“Obbo, xumpar-yey! “Vafot etdi” emish. Izzat-ikromni qarang! “Marhum” yigirma olti yoshda ekan. Tabarruk yosh-da! Dunyoning to’rt tomonidan odamlar “otam”lab kelgandir?”

Yetmishev istehzoli kuldi: demak, “marhum”ning bir karomati bordir-da…

Yetmishev keyingi paytlar uyda yolg’iz qolsa, radioning qulog’ini burab, shu kunda ustida o’tirgancha bot-bot xayolga cho’madigan, o’ziga o’zi g’udranib, bir nimalar deydigan odat chiqargan. O’ylaydi. Faqat bir nimalarni o’ylaydi. Bor – so’zlaydi, yo’q – o’ylaydi-da… Biroq qani nafi tegsa! O’ylab o’yiga yetgan bormi. Tag’in fikrlari chuvalashib ketadi, boshiga og’riq kirib, devordagi matohni o’chirgancha, achchiq choydan ho’playdi-da, ko’rpa-to’shak qilib yotib oladi…

“Qachon bulardan peshonam terlarkin o’zi…” – deydi dimog’i kuyib.

Boshog’rig’i boshog’riq bo’ladi.
Lekin biroz o’tib, “keksa it”ning o’limi haqidagi xabar unga negadir nash’a qildi. Bu gapning tagida odamzodning maydalashib ketayotganiga ishora ham yo’q emasday edi. Keyin beo’xshov iljaydi: “Gapni qarang, kaltakday. He, odam bo’lmay ket…” – dedi.

Yetmishev o’rnidan turib, choponini qoqib, dahlizga kirdi. To’nini paxtasi titilib, ichi po’la bo’lib qolgan yostiq ustiga tashladi-da, uzala tushib yotdi. So’ng shiftga – orasidan qovjiragan qamish barglari chiqib turgan bolorlarga bemaqsad termilib yotdi. Xayollarga erk bergisi, bema’ni o’ylardan xalos bo’lgisi, tashvishlarni bir dam unutgisi keldi. Xayollar ham, Yetmishevning ustidan kulganday, hadeganda jonlanavermadi.

Hozir unga og’ir. Bu orada ko’nglini ochib, yayrab gaplashadigani yo’q. Teng-to’shlarining ko’pi o’zi bilan o’zi bo’lib ketdi. Birovi bilan gapi kelishmadi, birovlari bu yoshlarga yetmadi. Ne jafoki, kampiri ham yolg’izlatib ketdi.
Pensiyaga chiqqan odam tez qariydi. Yetmishev o’ylab qoldiki, shunday paytda odam ishdan chiqqan matohday gap ekan: o’tgan ham, ketgan ham bir tepib o’tadi-yu, hech kim munday bir azizroq joyga olib qo’ymaydi…
Cholga shunisi alam qiladi. Nazdida, bola-chaqasi, nevaralariyam faqat kechqurun yig’ilgandagina go’yo uning borligini eslab qolishadi…

Yetmishev ming yildan beri yod bo’lib ketgan shiftdagi bolorni xayolan qayta sanaydi: bir, ikki, uch… Uning nazarida, bolor xuddi kama­yib qoladiganday. Ana, beshinchisi. Eng ingichkasi shu. Bir zum o’zini o’sha bolorning o’rniga qo’yib ko’radi. “Sinib tushsa, u-bu kimni tom bosib qolsa-ya. E, qo’ysang-chi, qariyotib buncha vahimachi bo’lib qolding. Ana, qolganlari joyida qoladi-ku, shular ko’taradi-da…”

Ellik yil maktabda bola o’qitgan Yetmishevday odamga bu bolalarcha xayollar qanchalik g’alati, ahmoqona tuyulmasin, hozir ayni chog’da ko’nglida kechayotgan qandaydir zardobli, tushuniksiz kayfiyatni tarqatish uchun zarurday edi shu. Yuzga yaqinlashib o’tgan otasi bir gapni aytgich edi: “Kechqurunlariyam, kunduzi yolg’iz qolsam ham qo’rqib ketyapman, bolam. Juda qo’rqoq bo’lib qoldim…” Yetmishev shu gapni eslarkan, go’yo ingichka bolor bir sinib tushadiganday, bir sinib tushmaydiganday, qaytanga qalinlashib, kuchga to’ladiganday tuyuldi… O’ylab-o’ylab, arosatda qoldi: har ikki farazning turgan-bitgani xomxayol ekanini bilsa-da, ikkoviga ham ishongisi keldi. “Ishqilib, tom bosgulik qilmasin-da…” – dedi pichirlab.

Yetmishev ko’zini bir-ikki pirpiratib, yumib-ochdi. Yonboshiga ag’anadi. Shunda yostig’ining tagidan chiqib turgan ko’hna belbog’iga ko’zi tushdi. Uni piypalabgina qo’ydi va yarim yilcha avval bo’lgan voqeani eslab, ojizgina kulimsiradi.

…O’sha kuni o’rtancha kelini ertaroq ishdan qaytgan edi. Bir payt qaynotasining choy-noniga qarayman deb, u yotgan uyga kirdi. Kirdi-yu, tarashaday qotib qoldi. To’rda, uzungina bolishda Yetmishev, iyagi belbog’ bilan bog’liq, ko’zlari yumuq, tepaga qarab tarashaday qotib yotardi. Kelinining rangi dokaday oqarib, birpas tili kalimaga kelmay qoldi. So’ng dod solib, tashqariga yugurib chiqdi. “Buvam ketib qopti…” deya hammani boshiga yig’di.

Chop-chop boshlandi. Katta o’g’ilning loysuvoq uyiga tutash qurilgan ayvonining kavshandozi kovushga to’ldi. O’g’il-qizning bari yig’ilgan. Bola-baqra, nevaralar poygakdan joy olgan.

Uy to’rida Yetmishev buva yotibdi. Yonida to’ng’ich o’g’il – Otayor peshonasiga nam sochiq bosib turibdi. Xona diqqinafas. Shu topda chivinning g’o’ng’illashi ham asabga tegib ketadi.

– Ota, gapiring endi, – deya yalindi Otayor. – Odamni qo’rqitmang-da, munday…
– Ha, ota, bo’ldi, gapiring endi, – dedi bo’g’zi kuyayotgan qizlar hiqillamoqdan beri bo’lib.
– Bizdan nima ayb o’tdi, buva? – so’radi katta kelin.

Yetmishevdan sado chiqmadi. Shiftga termilib, tek yotaverdi. Otayor yanayam xavotirlandi. Tikilib qaradi. Otaning tanasi butkul majolsiz. Voajab! Qoqsuyak qo’llarida g’alati qoramtir dog’lar paydo bo’lganini ko’rdi. Yuragi, kimdir arralayotgandek, og’riq his qildi. Otasining qansharida ham bilinar-bilinmas qoramtir dog’larga ko’z tushdi-yu, ichidan zil ketdi.

“Eh, otam-a, bola bo’lib, yuzingizga mundoq… qaramaganimgayam ancha bo’libdi-ya… Suyaklaringiz teringizni shimib olganini nega sezmadim ekan-a? Manavi dog’lar qachon paydo bo’ldi, ota?!”
To’ng’ich o’g’ilning ko’ngli qaqshadi. Otasining manglayini nam sochiq bilan artdi. Yelpigan bo’ldi.

Shu payt tashqarida mototsiklning “pat-pat”i eshitildi. Nima qilarini bilmay, dam Yetmishevning so’lg’in yuziga, dam uyga yig’ilganlarning tashvishli nigohlariga dahlizdan mo’ralab boqib, hech nimani anglolmay, diqqati oshib o’tirgan nevaralar, xuddi bu ko’rgilikning tezroq o’nglanib ketishini kutganday, najot istab, chuvillashib, ovoz kelgan tomonga yugurgilab ketishdi.

– Do’xtir pochcham keldi-yov, aka? – dedi ikkinchi o’g’il Nurbek.
– Bor, qara-chi. Tezroq kelsin, – buyurdi Otayor.

Nurbek do’xtir pochchasini boshlab keldi. Pochcha o’tirganlar bilan salom-alik ham qilib o’tirmay, to’g’ri buvaning boshiga bordi. Qo’lini peshonasiga qo’yib, darrov ashqol-dashqolini olib, tekshira ketdi.
– Hech qanday xavf yo’qqa o’xshaydi-ku, – dedi pochcha. – Lekin baribir yaxshilab bir tekshirtirish kerak buvani.
– Tekshirtiramiz, tekshirtiramiz… – dedi Otayor. – Shaharga oborsak ham bo’lardi, a, pochcha?

Pochcha g’ing demadi. Sekin joylashib o’tirib, qaynotasidan so’radi.
– Buva, yaxshimisiz? Nima bo’ldi o’zi sizga?

Yetmishevdan javob bo’lmadi.

Otayor o’zi gapirib berdi:
– Otam gapirmayapti. Salima kelin ishdan kelib qarasa, iyagi boylangan emish. Otam… ketib qopti deb, qo’rqib ketdik hammamiz. Shukrki, mana…

Pochcha ajablandi. Yetmishevning to’nini teskari kiyadigan odatini ko’rmagan, shu bois qaynotasining it orqa bo’lib qolganiga uncha tushunmadi. Yana hol so’radi. Yetmishev ingrandi. Ko’zidan ikki tomchi yosh sizib chiqdi. Atrofiga sekin ko’z yugurtirib, xonani to’ldirib o’tirgan bola-baqrasi, nevaralarini g’ira-shira tusmollab, xuddi go’dakka o’xshab, og’zi kemshayib ketdi. Anchadan beri bolalarini bundayin tus-tugal ko’rmagan edi…

Butun uy buvaning og’ziga tikilgan. Yetmishev qarab turdi-turdi-da, keyinchalik butun qishloqqa tarqab ketgan latifanamo gapni aytdi:
– Men… – deb ihrandi Yetmishev. – …mazam bo’lmay qoldi bugun. Mabodo uyqumdami, o’ngimdagi o’lib-netib qolsam… bularni birovining ham xabari bo’lmay qoladi, deb o’yladim. Hammasi ishli-da, omon bo’lgurlarning…

O’tirganlarning yuragi achishdi. Tilini tishlab qolgani qancha. Ota­yor esa yig’lab yubordi. Pochcha Otayorni turtib, og’irroq bo’l, dedi. Keyin qaynotasidan so’radi:
– Iyagingizni kim boyladi, buva? – dedi vaziyatni yumshatish uchun kulimsirab.

– O’zim… o’zim boyladim… – dedi Yetmishev.
– Obbo, buva-yey… – dedi do’xtir pochcha.

– Uxlab qopman-da… bular iyak boylay olarmidi…
– O’ziyam hammaning o’takasini yoribsiz-ku. Qo’rqmang, hali ko’p yashaysiz.
– Shuni ayting, pochcha, – gapga qo’shildi kelinlar. – Buvam odamni yomon qo’rqitdi. Yuragimiz qinidan chiqay dedi. Endi Salima kelinniyam bir qarab qo’ying, pochcha, mazasi qochib yotibdi narigi uyda.

O’g’il-qizlar Yetmishevning tilga kirganiga chuqur tin olishdi.

Yetmishev o’sha voqeani eslar ekan, yuziga tabassumga o’xshash allanechuk mavhum bir ifoda yoyildi. Bu xuddi boyagina radiodan eshitgan xabar – yigirma olti yoshida vafot etgan eng “keksa it” haqida o’ylaganida yuziga balqqan istehzoga o’xshab ketar edi.

Yetmishev belbog’ini siladi. So’ng o’sha qilig’ini eslab, bola-chaqayu nevaralari oldida boshqa o’ng’aysizlanmaslik uchun “dalil”ni yo’qotishni istab qoldi. O’sha qilig’ini xotirdan chiqarmoqchi bo’ldi. Belbog’ni ayirib, uzib otmoqchidek, ikki yonga tortdi. Biroq u ko’hna bo’lsa-da, hali pishiq, mahkamgina ekan. Nazarida, bu belbog’i ho’v shiftdagi ingichka bolorga bog’lab, nevaralariga arg’imchoq yasasa ham uzilmaydigandek edi…

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali veb-sahifasi