Адиб Носируддин Рабғузий қутлуғ нисбаси ва ноёб мумтоз асари орқали ўзбек халқи номи ва этногенезига доир муҳим маълумотни ўзида мужассамлантириб турибди. Амударё қуйи оқимидаги туғилган юрти Работи ўғузни дунёга танитар экан, айни вақтда ўзбекнинг қадимий ўзаги ўғуз эканлигини ҳам далолатлаб турибди. “Кун туғардин кун ботарға кошки тегса сўзларим”, деб орзу қилган ҳазрат Рабғузий хотираси учун ҳам бу улуғ саодатдир.

Пўлат ЗОҲИДОВ
КУН ТУҒАРДИН КУН БОТАРҒА
СЎЗИ ЕТГАН ЗОТ

Туркийлар шажараси устида куйиниб бош қотирган улуғ олим, Хоразм шоҳи Абулғозий Баҳодирхон (1603 – 1664) кажрафтор тарих силсиласидан ҳайратга келиб, файласуфона ҳасрат билан шундай деганди: “Бу дунё бир работқа ўхшар, одам фарзандлари карвонга ўхшарлар, бири кўчар, бири қўнар”.

Дарвоқе, работ – карвонсарой, мудофаа учун мосланган қалъабанд манзилгоҳ ҳисобланади. Халқда мажозий маъно касб этган “работ” сўзи ўзбек мумтоз адабиёти буюкларидан бирининг номи–нисбасига айланганини биласизми? Қуйида адиб Рабғузий (ХIII – ХIV асрлар) нисбаси, адабиёт ва архитектура далолати билан ўзбек халқи этногенезига доир муҳим аниқлик топилгани ҳақида сўз боради.

Қарийб етти аср давомида халқимиз ажойиб олим, таржимон, ўта камтар аллома Носируддин Рабғузийнинг бизгача етиб келган ягона асари “Қисаси Рабғузий” китобини севиб ўқиб, қиссахонлардан эшитиб келган. Аслида пайғамбарлар қиссаларидан иборат мазкур бадиий обида моҳият эътибори билан ислом маърифатига мансуб бўлгани боис ҳам, айниқса, шўролар даврида омма учун зарарли ҳисобланган, асар устида эса дурустроқ тадқиқот ҳам ўтказилмаган.

Рабғузий асарида қайд этилган меъморликка алоқадор бир тарихий маълумот, аниқроғи, бир ишорат эътиборимизни тортганига анча бўлган. Китобда номи зикр қилинган Работўғуз – Работи ўғуз манзилини Хоразм сарҳадларидан қидириш керак эди. Амударё ва Сирдарё қуйи оқими оралиғида сақланган жуда кўп археологик ёдгорликлар – қадимги қалъалар, қўрғонлар вайрона ҳолда ҳамон сукут сақлайди, қадимги номлар ўрнини эса кўпинча афсонавий ривоятлар қатлами босиб қолган. Гарчи дастлабки номи сақланмаган бўлса-да, Амударёнинг кўҳна ўзани қирғоғидаги қадимги, нисбатан анча катта қалъа қолдиқлари Работўғуз эканлигини аниқлашга муяссар бўлдик.

ЎҒУЗ ЮРТИ
Даставвал, адиб Рабғузийнинг эътирофга молик қуйидаги таъкид сўзларини эслаб ўтайлик: “Бу китобни тузган, тоъат йўлинда тизган, маъсият ёбонин кезган, оз озуғлиғ, кўп ёзуғлиғ Работўғузнинг қозиси Бурҳон ўғли Носируддин…”, яъни бундан қозизода адиб Рабғузий Работи ўғуз номли марказда таваллуд топгани ва қадимий туркий ўғуз қавмига мансуб экани маълум бўлади. Муаллифнинг эътироф этишича, “Қисаси Рабғузий”ни ёзиш нияти 650 ҳижрий (милодий 1250) йил атрофида пайдо бўлган. Работи ўғузнинг янги беги, беклар авлодидан чиққан Тўқбуға (буға – доно маъносида) ҳам ислом динини қабул қилгач устози каби, Носируддин кунятини олади, Қуръон ўқишга ихлос қилади. Навқирон бек илтимосига кўра, Рабғузий ўз асарини 710 ҳижрий (милодий 1309/1310) йили ҳокимга бағишлов мадҳи билан туҳфа этади.

Работўғуз номи пайдо бўлиши исломият даври билан боғлиқ. Дастлабки работлар ислом йўлида курашчи ғозийларга мудофаа қалъалари вазифасини бажарган. Мазкур манзилда эса асосан ўғузлар истиқомат қилганига ҳеч қандай шубҳа учун ўрин қолмайди. Ниҳоят, энг муҳим хулоса: Работи ўғузда яшаб келган ўғузлар эски ўзбек тилининг ўғуз шевасида гаплашгани маълум бўлади. Бундай хулосанинг исботи учун “Қисаси Рабғузий” ҳар жиҳатдан далолат манбаидир.

Қадимги ўғузлар билан ўзбеклар шажараси ягона эканлигини алоҳида таъкидлашимизнинг сабаблари бор, албатта. Гап шундаки, ҳозирги замон тарих фанида ўғузлар – фақат туркманлар деган нотўғри тушунча анча кенг тарқалган. Ҳолбуки, Х – ХIII асрларда Ўрта Осиёнинг ҳамма жойида, яъни Еттисувдан Каспийгача бўлган бепоён минтақада асосан ўғузлар, яъни бизнинг аждодларимиз яшаган. Бу жойларда илгари ҳам, ҳозир ҳам асосан ўзбеклар истиқомат қилаётгани шундан далолат беради. Бинобарин, ўша ўғузларнинг аксарияти ҳозирги ўзбекларнинг аждодлари бўлган. “Қисаси Рабғузий” асарининг ўша даврдаги ўғуз тили ва адабиётининг, яъни эски ўзбек тили ва адабиётининг ноёб ёдгорлиги сифатидаги қадр-қиммати ҳам ана шунда.

РАБОТЎҒУЗ – ТЎҚҚАЛЪА
Ўзбек халқи учун муқаддас замин Работўғуз харобалари қадимги Хоразмнинг сон-саноқсиз археологик ёдгорликлари орасидан топилганига бир неча йил бўлди. Лекин дастлабки тахмин тарих ҳақиқатига айланиши учун воҳадаги жуда кўп қалъа, қўрғон қолдиқларини кўриб чиқишга, улардан топилган ашёвий далилларни текширишга тўғри келди. Энди қатъий ишонч билан айтиш мумкинки, ўша Тўқбуға беклик қилган қалъа – Работўғуз ҳозирги давр ёдгорликлари рўйхатида қисқагина Тўққалъа номи билан қайд этилган экан.

Археолог олима А.Гудкованинг “Тўққалъа” китобидан маълум бўлишича, Нукус шаҳридан Ғарби-Шимол сари 14 километр юрганда, Амударёнинг эски ўзани (кенглиги 200 метрдан ошади) шарқий қирғоғи табиий дўнгликлари (текис атрофга нисбатан баландлиги 11 метр) устида қадимги қалъабанд улкан харобалар сақланиб қолган. Умумий саҳни 8 гектардан ортиқ майдон қаъридан қарийб йигирма беш асрнинг ашёвий далиллари топилган. Бу манзилда милоддан аввалги V асрдан милодий ХIХ асргача одамлар яшаб келган экан. Илгари замонларда бу мустаҳкам қалъабанд шаҳристон номи қандай бўлгани номаълум. Қадимги қалъа қаъридан зардуштийлар даврига мансуб жуда кўп сопол, маъдан парчалари, суяклар, битта оташгоҳ ҳам топилган. Қалъа ташқарисидаги қабристондан топилган сопол тобутчалар – остадон ташқи безагида мотам маросими тасвирларини кузатиш мумкин. VIII асрдан кейинги (яъни исломият билан боғлиқ) даврларга оид сон-саноқсиз қабрлар қалашиб ётибди. Пастликдаги жуда кўп уй-жой биноларини тошқин сувлар бузиб, ювиб кетгани аниқланган.

Тўққалъадаги зардуштий ўғузлар Х асрга келиб ислом динини қабул қилгани маълум бўлди. Одатга кўра, археологлар кўпроқ эътиборни қадимги давр қолдиқларини ўрганишга қаратиб (яъни милодий VII асргача), бизни қизиқтирган Х – ХII асрлар ёдгорликлари билан унчалик шуғулланмаган эканлар. Шундай бўлса-да, археологларнинг баъзи кузатишлари диққатга сазовор. IХ – ХI асрларда мазкур манзилда яшаган аҳоли илгариги каби этник жиҳатдан ҳозирги ўзбеклар, жумладан, Хоразм аҳолиси қиёфаси билан айнан ўхшашдир.
Академик Яҳё Ғуломов “Хоразмнинг суғорилиши тарихи” китобида Амударё қуйи оқимидаги аҳоли яшайдиган йирик манзилгоҳ – Тўққалъа ҳақида маълумот беради. Тарихий манбаларда (Абулғозий Баҳодирхон, Мунис, Огаҳий) Тўққалъа атрофи ХVI – ХIХ асрлар давомида деҳқончилик жойлари, деб қайд этилган. Дарё ўзани сувсиз қолган пайтлари аҳоли жуда қашшоқ ҳаёт кечирган.

Абулғозий Баҳодирхон “Шажараи турк”да Тўққалъа билан боғлиқ баъзи муҳим тафсилотларни ёзиб қолдирган: “Биз дунёга келмасдан ўттиз йил илгари Аму суви Хос (Хост) минорасининг юқорисини, уни Қора айғир тўқайи дерлар, ул ердин йўл ясаб оқиб, Тўққалъасина бориб, Сир (Орол) тенгизина қуйғон эркандир. Ул сабабдин Урганч чўл бўлубди”. Демак, 1573 йили Амударё Урганч яқинидаги ўзанини ўзгартириб, Тўққалъа ёнидаги эски ўзандан оқа бошлаган. Натижада Тўққалъа атрофи янгидан обод бўлиб, деҳқончилик учун асосий шарт-шароит, яъни суғориш тармоғи қайтадан тикланган. Абулғозий Баҳодирхон яна шундай ёзади: “Бизнинг хон Тўққалъасининг юқорисидин бир ариқ қаздуруб турурлар, фақирлар дунёга келмасдин бир йил бурун (яъни 1602 йили) Мезон бўлганда сақасини кўмарлар эрди. Буғдойни ўрган вақтда очарлар эрди. Бир неча йилдин сўнг ариқнинг кенглиги отган ўқ ўтмайдиган бўлди”.

Пойтахт Урганчда қурғоқчилик бўлган даврларда “хоннинг ўрдуси ва сипоҳ халқи Аму сувининг лабинда” яъни Тўққалъанинг қибла томонидан муваққат қалъа қуриб, истиқомат қилганлар. Бу ҳам Тўққалъа атрофидаги жойлар мавқеи Хоразм хонлиги учун ҳар жиҳатдан баланд бўлганини кўрсатади. Улкан қалъа маҳобати ҳар қандай одамни ҳайратга келтиради. Маҳаллий аҳоли орасида Тўққалъани қадим замонларда девлар қурган деган ривоят юраркан. Яҳё Ғуломов ривоятларга асосланиб, қалъа номининг келиб чиқишини “Тўк” (“тўкмоқ” феъли) сўзи билан боғлайди. Лекин нимани тўкмоқ устида гап бормоқда? Бу ҳақда ҳеч қандай изоҳ йўққа ўхшайди. Археолог Гуткова эса шу қалъа тарихига бағишланган махсус тадқиқотида ёдгорлик номини Тўққалъа деб қайд қилса-да, лекин бу номнинг келиб чиқиши ҳақида бирор фикр билдирмаган. Тарихий манбаларда ёдгорлик номи Тўққалъа, Туққалъа, Тукқалъа шаклида битилган. Бизнингча, ёдгорликнинг “Тўққалъа” деб аталишида кўпроқ мантиқ, ишончли тарихий далиллар борга ўхшайди.

Тахминимизга асос бўлган баъзи мулоҳазаларни айтиб ўтамиз:
Тарихдан маълумки, одатга кўра, меъморий иншоотлар, хусусан, карвонсарой ва работлар ўз соҳиблари номи билан аталиб келган: Улуғбек мадрасаси, Абдуллахон банди, Бекработ ва ҳоказо. Работўғузни қайта тиклаб, обод қилган Тўқбуғабек номи аҳоли орасида кейинроқ қалъа номига айланган. Тўқбуға қалъаси деган таъриф қисқарган ҳолда Тўққалъа номи билан довруғ қозонган. “Тўқ” сўзи (“тўқлуқ”) қадимги туркий номларда учрайди. Амир Темур сафдошлари қаторида Тўқбуға, Чинбуға, Оқбуға, Сари(қ)буға номли саркардалар бўлган. Тўққалъа деганда аҳоли дастлаб Тўқбуға беклик қилган работни тушунган бўлса, давр ўтиши билан мўл-кўл, бой, фаровон жой мазмунини касб этган; Тўққалъа (тўқлик) номи Тўкқалъага (“тўкмоқ” феъли)га нисбатан анча асосли, мазмунан муносиб кўринади;

Буюк мутафаккир, “Туркистон аҳлининг қиблаи дуоси” (Навоий таърифи) “Султон ул-орифин” Хожа Аҳмад Яссавийнинг (вафоти 1166 йил) Хоразмдаги улуғ шогирди Сулаймон Боқирғоний (вафоти 1186 йил) туғилган Боқирғон кенти Яҳё Ғуломовнинг аниқлашича, Кўҳна Урганч ва Тўққалъа яқинида жойлашган экан. Демак, мўғул истилоси давридаги оғир вайроналикларга қарамай, шу атрофда ХIII асрга келиб Сулаймон Боқирғонийдек шоир, Носируддин Рабғузийдек адибни етиштирган адабий-маданий муҳит мавжуд бўлганлиги ва “Қисаси Рабғузий”дек адабий-тарихий асар ўзбек тилида яратилгани, унинг Работўғуз билан боғлиқлиги алоҳида аҳамият касб этади. Бу ўринда ўзбек тили иборасини алоҳида таъкидлаётганимизнинг сабаби бор. Айрим тарихчилар Х – ХIII асрларда Амударё ва Сирдарё қуйи оқимидаги Орол денгизига яқин жойларда яшаган ўғузлар ҳақида бир ёқлама хулоса чиқарганликларини юқорида айтган эдик. Ваҳоланки, мўғул истибдоди даврида ўзбек тилида ижод қилган Сулаймон Боқирғонийнинг кенжа замондоши, адиб Носируддин Рабғузий ҳам ўзбек тилида (насрий ва назмий) бадиий асар ёзганига гувоҳ бўлаётирмиз. Демак, Работи ўғузда туғилиб тарбия топган Рабғузийнинг ўғуз тили эски ўзбек тилининг худди ўзидир. Турколог олим Э.Фозилов айтганидек, “қисса тили билан бугунги ўзбек тили орасидаги салкам етти асрлик вақт ўтганига қарамасдан, бу асар ҳозирги замон ўзбек тили илк тараққиёт даврининг ёдгорликларидан бири сифатида қаралмоғи мақсадга мувофиқдир”.

Олимлар “Қисаси Рабғузий”нинг тил хусусиятлари Ўрта Осиёдаги туркий тилларнинг барчаси учун муштарак илмий аҳамиятга эга эканлигини эътироф этсалар-да, мантиқан келиб чиқадиган бошқа муҳим хулосага теранроқ назар солмайдилар. Работўғуз фарзанди адиб Рабғузий туркий ўғузлар қавмига мансуб бўлган, “Қисаси Рабғузий” асари эса тил жиҳатидан бошқа туркийларга нисбатан ўзбек тилига ниҳоятда яқин, яъни ўзбек тилининг ХIII асрдаги Хоразм шеваси десак тўғрироқ бўлади. Бинобарин, қадимги тарихий манбаларда туркийларнинг энг катта ва қудратли қавми сифатида таърифлаб келинган қадимги ўғузлар (бошқача айтганда – ғузлар, ўзлар) вориси, тарихий давоми ўзбек номи билан тарих майдонига чиққан ўзбек халқи экани намоён бўлади. Ўзбек сўзи этимологиясининг ўғуз сўзи билан боғлиқлиги хусусида тарихчи олимлар Н.Норқулов ва Ў. Жўраевлар саккизинчи синфларнинг «Ўзбекистон тарихи» дарслигида айтиб ўтган нуқтаи назари ҳам эътиборга сазовор. Ана шуларга асосланиб, ўғузлар – қадимги ўзбеклар деган хулосага келамиз. Бундай хулоса моҳият эътибори билан Марказий Осиё тарихидаги ўғуз – ўз – ўзбек билан боғлиқ уч минг йилдан ортиқ тарихни ниҳоятда зийраклик билан таҳлил қилишни тақозо этади.

Работўғуз – Тўққалъа археологик ёдгорлиги ўзбек адиби Носируддин Рабғузий таваллуд топган замин сифатида аниқланиши ўша манзилга нисбатан алоҳида эҳтиром ва эътибор масъулиятини тақозо этиши табиийдир. 2009 – 2010 йили “Қисаси Рабғузий” асари Работи ўғуз беги Тўқбуғабекка туҳфа этилганига 700 йил тўлади.

ЎҒУЗ – ЎЗ – ЎЗБЕК
Муаммо моҳиятини янада чуқурроқ идрок этиш учун ишончли илмий қомуслардан маълумот қидирамиз. Аввалги Ўзбек энциклопедиясида (13-жилд) шундай жумлаларга кўзимиз тушади: “Ўғуз тили – … ўлик тил” (5, 631-бет)?? Бу тафсилот жуда ажабланарли. Ўғуз тилининг қадимги ривожланиш даври VI – ХI асрлардаги Ўрхун-Энасой битикларидан бошланган. Шундай бўлса, ривожланаётган тил қачон, қай сабабларга кўра тўсатдан “ўлик тил”га айланиб қолди? Бу саволга аниқ жавоб бериш ўрнига, ноаниқ, чалкаш, мужмал даъвони учратамиз.

Маълумотга кўра, ўғуз тилининг қадимги ўлик тиллари ҳам бўлган экан, яъни Х – ХI асрлардаги ўғуз тили, бижанок ва узлар тили, салжуқийлар ва эски усмоний (усмонли турклар) тили. Ниҳоят, шўро даврида чоп этилган аввалги энциклопедиямиз қатъий хулоса чиқаради: “Ўғузлар туркманлар, озарбойжонлар, турклар, шунингдек, гагаузлар ва қорақалпоқлар этногенезида муҳим роль ўйнаган” (5, 631-бет). Эътибор беринг: ўзбеклар номи ҳатто тилга ҳам олинмаган. Ахир, ўзбеклар келиб чиқиши шажарасидаги ўқ томирни (ўзакни) ўғузлар ташкил этишини, ўғуз – ўз сўзи (кейинроқ ўзбек) кўрсатиб турганидек, Хоразм фарзанди адиб Носируддин Рабғузий ўз исми шарифи – нисбаси ва “Қисаси Рабғузий” асари орқали ҳеч қандай шак-шубҳага ўрин қолдирмай исботлаб қўйган эди-ку!.

Адиб Носируддин Рабғузий қутлуғ нисбаси ва ноёб мумтоз асари орқали ўзбек халқи номи ва этногенезига доир муҳим маълумотни ўзида мужассамлантириб турибди. Амударё қуйи оқимидаги туғилган юрти Работи ўғузни дунёга танитар экан, айни вақтда ўзбекнинг қадимий ўзаги ўғуз эканлигини ҳам далолатлаб турибди. “Кун туғардин кун ботарға кошки тегса сўзларим”, деб орзу қилган ҳазрат Рабғузий хотираси учун ҳам бу улуғ саодатдир. Минг офарин, ёшулли!

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 9-сонидан олинди.

Мақола муаллифи ҳақида:
Пўлат Зоҳидов 1932 йилда Тошкентда туғилган. 1956 йилда Ўрта Осиё Политехника институтини «архитектура» мутахассислиги бўйича тугатиб, меҳнат фаолиятини 1956 йилда Меъморчилик ёдгорликларини тиклаш махсус илмий-ишлаб чиқариш устахонасида бошлади. Сўнгра Тошкент санъатшунослик институтида катта илмий ходим, Тарихий ёдгорликларни сақлаш ва тасвирий санъат Бош бошқармасида бошқарма бошлиғи, Ўзбекистон маданий ёдгорликларини таъмирлаш илмий-текшириш ва лойиҳа институтида директорнинг илмий ишлар бўйича муовини лавозимларида фаолият кўрсатди.

Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, Ўзбекистон меъморчилиги назарияси ва тарихи бўйича кўзга кўринган олим П. Зоҳидов «Ферганская роспись» («Фарғона деворий расмлари»), «Традиции народних зодчих Узбекистана» («Ўзбекистон халқ меъморчилиги анъаналари»), «Самаркандская школа зодчих») («Самарқанд меъморчилиги мактаби»), «Мастера узбекского зодчества» («Ўзбек меъморчилиги усталари»), «Мастер архитектури» («Меъморчилик устаси»), «В веках живужий» («Асрларда яшайди»), «Искусство зодчих» («Меъморчилар санъати»), «Хива», «Бухоро», «Архитектурное ожерелье» («Меъморий маржон»), «Архитектурние памятники Зарафшанской долини» («Зарафшон воҳасининг меъморчилик ёдгорликлари») каби 20 га яқин китоб ва рисолаларнинг муаллифидир.

П. Зоҳидов 1964 йилда Москвада, антропология ва этнография фанлари бўйича бўлган умумжаҳон конгрессида, 1977 йилда Афинада, 1980 йилда Флоренцияда бўлиб ўтган тарихий ёдгорликларни тиклаш ва муҳофаза қилиш бўйича симпозиумларда илмий маърузалари билан қатнашди.

Пўлат Зоҳидовга 1976 йилда «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор» унвони берилди ва 1993 йилда Шарқ мамлакатлари Халқаро архитектура Академиясининг ҳақиқий аъзолигига сайланди.

Po’lat Zohidov
KUN TUG’ARDIN KUN BOTARG’A
SO’ZI YETGAN ZOT

Turkiylar shajarasi ustida kuyinib bosh qotirgan ulug’ olim, Xorazm shohi Abulg’oziy Bahodirxon (1603 – 1664) kajraftor tarix silsilasidan hayratga kelib, faylasufona hasrat bilan shunday degandi: “Bu dunyo bir rabotqa o’xshar, odam farzandlari karvonga o’xsharlar, biri ko’char, biri qo’nar”.

Darvoqe, rabot – karvonsaroy, mudofaa uchun moslangan qal’aband manzilgoh hisoblanadi. Xalqda majoziy ma’no kasb etgan “rabot” so’zi o’zbek mumtoz adabiyoti
buyuklaridan birining nomi–nisbasiga aylanganini bilasizmi? Quyida adib Rabg’uziy (XIII – XIV asrlar) nisbasi, adabiyot va arxitektura dalolati bilan o’zbek xalqi etnogeneziga doir muhim aniqlik topilgani haqida so’z boradi.

Qariyb yetti asr davomida xalqimiz ajoyib olim, tarjimon, o’ta kamtar alloma Nosiruddin Rabg’uziyning bizgacha yetib kelgan yagona asari “Qisasi Rabg’uziy” kitobini sevib o’qib, qissaxonlardan eshitib kelgan. Aslida payg’ambarlar qissalaridan iborat mazkur badiiy obida mohiyat e’tibori bilan islom ma’rifatiga mansub bo’lgani bois ham, ayniqsa, sho’rolar davrida omma uchun zararli hisoblangan, asar ustida esa durustroq tadqiqot ham o’tkazilmagan.

Rabg’uziy asarida qayd etilgan me’morlikka aloqador bir tarixiy ma’lumot, aniqrog’i, bir ishorat e’tiborimizni tortganiga ancha bo’lgan. Kitobda nomi zikr qilingan Raboto’g’uz – Raboti o’g’uz manzilini Xorazm sarhadlaridan qidirish kerak edi. Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimi oralig’ida saqlangan juda ko’p arxeologik yodgorliklar – qadimgi qal’alar, qo’rg’onlar vayrona holda hamon sukut saqlaydi, qadimgi nomlar o’rnini esa ko’pincha afsonaviy rivoyatlar qatlami bosib qolgan. Garchi dastlabki nomi saqlanmagan bo’lsa-da, Amudaryoning ko’hna o’zani qirg’og’idagi qadimgi, nisbatan ancha katta qal’a qoldiqlari Raboto’g’uz ekanligini aniqlashga muyassar bo’ldik.

O’G’UZ YURTI
Dastavval, adib Rabg’uziyning e’tirofga molik quyidagi ta’kid so’zlarini eslab o’taylik: “Bu kitobni tuzgan, to’at yo’linda tizgan, ma’siyat yobonin kezgan, oz ozug’lig’, ko’p yozug’lig’ Raboto’g’uzning qozisi Burhon o’g’li Nosiruddin…”, ya’ni bundan qozizoda adib Rabg’uziy Raboti o’g’uz nomli markazda tavallud topgani va qadimiy turkiy o’g’uz qavmiga mansub ekani ma’lum bo’ladi. Muallifning e’tirof etishicha, “Qisasi Rabg’uziy”ni yozish niyati 650 hijriy (milodiy 1250) yil atrofida paydo bo’lgan. Raboti o’g’uzning yangi begi, beklar avlodidan chiqqan To’qbug’a (bug’a – dono ma’nosida) ham islom dinini qabul qilgach ustozi kabi, Nosiruddin kunyatini oladi, Qur’on o’qishga ixlos qiladi. Navqiron bek iltimosiga ko’ra, Rabg’uziy o’z asarini 710 hijriy (milodiy 1309/1310) yili hokimga bag’ishlov madhi bilan tuhfa etadi.

Raboto’g’uz nomi paydo bo’lishi islomiyat davri bilan bog’liq. Dastlabki rabotlar islom yo’lida kurashchi g’oziylarga mudofaa qal’alari vazifasini bajargan. Mazkur manzilda esa asosan o’g’uzlar istiqomat qilganiga hech qanday shubha uchun o’rin qolmaydi. Nihoyat, eng muhim xulosa: Raboti o’g’uzda yashab kelgan o’g’uzlar eski o’zbek tilining o’g’uz shevasida gaplashgani ma’lum bo’ladi. Bunday xulosaning isboti uchun “Qisasi Rabg’uziy” har jihatdan dalolat manbaidir.

Qadimgi o’g’uzlar bilan o’zbeklar shajarasi yagona ekanligini alohida ta’kidlashimizning sabablari bor, albatta. Gap shundaki, hozirgi zamon tarix fanida o’g’uzlar – faqat turkmanlar degan noto’g’ri tushuncha ancha keng tarqalgan. Holbuki, X – XIII asrlarda O’rta Osiyoning hamma joyida, ya’ni Yettisuvdan Kaspiygacha bo’lgan bepoyon mintaqada asosan o’g’uzlar, ya’ni bizning ajdodlarimiz yashagan. Bu joylarda ilgari ham, hozir ham asosan o’zbeklar istiqomat qilayotgani shundan dalolat beradi. Binobarin, o’sha o’g’uzlarning aksariyati hozirgi o’zbeklarning ajdodlari bo’lgan. “Qisasi Rabg’uziy” asarining o’sha davrdagi o’g’uz tili va
adabiyotining, ya’ni eski o’zbek tili va adabiyotining noyob yodgorligi sifatidagi qadr-qimmati ham ana shunda.

RABOTO’G’UZ – TO’QQAL’A
O’zbek xalqi uchun muqaddas zamin Raboto’g’uz xarobalari qadimgi Xorazmning son-sanoqsiz arxeologik yodgorliklari orasidan topilganiga bir necha yil bo’ldi. Lekin dastlabki taxmin tarix haqiqatiga aylanishi uchun vohadagi juda ko’p qal’a, qo’rg’on qoldiqlarini ko’rib chiqishga, ulardan topilgan ashyoviy dalillarni tekshirishga to’g’ri keldi. Endi qat’iy ishonch bilan aytish mumkinki, o’sha To’qbug’a beklik qilgan qal’a – Raboto’g’uz hozirgi davr yodgorliklari ro’yxatida qisqagina To’qqal’a nomi bilan qayd etilgan ekan.

Arxeolog olima A.Gudkovaning “To’qqal’a” kitobidan ma’lum bo’lishicha, Nukus shahridan G’arbi-Shimol sari 14 kilometr yurganda, Amudaryoning eski o’zani (kengligi 200 metrdan oshadi) sharqiy qirg’og’i tabiiy do’ngliklari (tekis atrofga nisbatan balandligi 11 metr) ustida qadimgi qal’aband ulkan xarobalar saqlanib qolgan. Umumiy sahni 8 gektardan ortiq maydon qa’ridan qariyb yigirma besh asrning ashyoviy dalillari topilgan. Bu manzilda miloddan avvalgi V asrdan milodiy XIX asrgacha odamlar yashab kelgan ekan. Ilgari zamonlarda bu mustahkam qal’aband shahriston nomi qanday bo’lgani noma’lum. Qadimgi qal’a qa’ridan zardushtiylar davriga mansub juda ko’p sopol, ma’dan parchalari, suyaklar, bitta otashgoh ham topilgan. Qal’a tashqarisidagi qabristondan topilgan sopol tobutchalar – ostadon tashqi bezagida motam marosimi tasvirlarini kuzatish mumkin. VIII asrdan keyingi (ya’ni islomiyat bilan bog’liq) davrlarga oid son-sanoqsiz qabrlar qalashib yotibdi. Pastlikdagi juda ko’p uy-joy binolarini toshqin suvlar buzib, yuvib ketgani aniqlangan.

To’qqal’adagi zardushtiy o’g’uzlar X asrga kelib islom dinini qabul qilgani ma’lum bo’ldi. Odatga ko’ra, arxeologlar ko’proq e’tiborni qadimgi davr qoldiqlarini o’rganishga qaratib (ya’ni milodiy VII asrgacha), bizni qiziqtirgan X – XII asrlar yodgorliklari bilan unchalik shug’ullanmagan ekanlar. Shunday bo’lsa-da, arxeologlarning ba’zi kuzatishlari diqqatga sazovor. IX – XI asrlarda mazkur manzilda yashagan aholi ilgarigi kabi etnik jihatdan hozirgi o’zbeklar, jumladan, Xorazm aholisi qiyofasi bilan aynan o’xshashdir.
Akademik Yahyo G’ulomov “Xorazmning sug’orilishi tarixi” kitobida Amudaryo quyi oqimidagi aholi yashaydigan yirik manzilgoh – To’qqal’a haqida ma’lumot beradi.
Tarixiy manbalarda (Abulg’oziy Bahodirxon, Munis, Ogahiy) To’qqal’a atrofi XVI – XIX asrlar davomida dehqonchilik joylari, deb qayd etilgan. Daryo o’zani suvsiz qolgan paytlari aholi juda qashshoq hayot kechirgan.

Abulg’oziy Bahodirxon “Shajarai turk”da To’qqal’a bilan bog’liq ba’zi muhim tafsilotlarni yozib qoldirgan: “Biz dunyoga kelmasdan o’ttiz yil ilgari Amu suvi Xos (Xost) minorasining yuqorisini, uni Qora ayg’ir to’qayi derlar, ul yerdin yo’l yasab oqib, To’qqal’asina borib, Sir (Orol) tengizina quyg’on erkandir. Ul sababdin Urganch cho’l bo’lubdi”. Demak, 1573 yili Amudaryo Urganch yaqinidagi o’zanini o’zgartirib, To’qqal’a yonidagi eski o’zandan oqa boshlagan. Natijada To’qqal’a atrofi yangidan obod bo’lib, dehqonchilik uchun asosiy shart-sharoit, ya’ni sug’orish tarmog’i qaytadan tiklangan. Abulg’oziy Bahodirxon yana shunday yozadi: “Bizning xon To’qqal’asining yuqorisidin bir ariq qazdurub tururlar, faqirlar dunyoga kelmasdin bir yil burun (ya’ni 1602 yili) Mezon bo’lganda saqasini ko’marlar erdi. Bug’doyni o’rgan vaqtda ocharlar erdi. Bir necha yildin so’ng ariqning kengligi otgan o’q o’tmaydigan bo’ldi”.

Poytaxt Urganchda qurg’oqchilik bo’lgan davrlarda “xonning o’rdusi va sipoh xalqi Amu suvining labinda” ya’ni To’qqal’aning qibla tomonidan muvaqqat qal’a qurib,
istiqomat qilganlar. Bu ham To’qqal’a atrofidagi joylar mavqei Xorazm xonligi uchun har jihatdan baland bo’lganini ko’rsatadi. Ulkan qal’a mahobati har qanday odamni hayratga keltiradi. Mahalliy aholi orasida To’qqal’ani qadim zamonlarda devlar qurgan degan rivoyat yurarkan. Yahyo G’ulomov rivoyatlarga asoslanib, qal’a nomining kelib chiqishini “To’k” (“to’kmoq” fe’li) so’zi bilan bog’laydi. Lekin nimani to’kmoq ustida gap bormoqda? Bu haqda hech qanday izoh yo’qqa o’xshaydi. Arxeolog Gutkova esa shu qal’a tarixiga bag’ishlangan maxsus tadqiqotida yodgorlik nomini To’qqal’a deb qayd qilsa-da, lekin bu nomning kelib chiqishi haqida biror fikr bildirmagan. Tarixiy manbalarda yodgorlik nomi To’qqal’a, Tuqqal’a, Tukqal’a shaklida bitilgan. Bizningcha, yodgorlikning “To’qqal’a” deb atalishida ko’proq mantiq, ishonchli tarixiy dalillar borga o’xshaydi.

Taxminimizga asos bo’lgan ba’zi mulohazalarni aytib o’tamiz:
Tarixdan ma’lumki, odatga ko’ra, me’moriy inshootlar, xususan, karvonsaroy va rabotlar o’z sohiblari nomi bilan atalib kelgan: Ulug’bek madrasasi, Abdullaxon bandi, Bekrabot va hokazo. Raboto’g’uzni qayta tiklab, obod qilgan To’qbug’abek nomi aholi orasida keyinroq qal’a nomiga aylangan. To’qbug’a qal’asi degan ta’rif qisqargan holda To’qqal’a nomi bilan dovrug’ qozongan. “To’q” so’zi (“to’qluq”) qadimgi turkiy nomlarda uchraydi. Amir Temur safdoshlari qatorida To’qbug’a, Chinbug’a, Oqbug’a, Sari(q)bug’a nomli sarkardalar bo’lgan. To’qqal’a deganda aholi dastlab To’qbug’a beklik qilgan rabotni tushungan bo’lsa, davr o’tishi bilan mo’l-ko’l, boy, farovon joy mazmunini kasb etgan; To’qqal’a (to’qlik) nomi To’kqal’aga (“to’kmoq” fe’li)ga nisbatan ancha asosli, mazmunan munosib ko’rinadi;

Buyuk mutafakkir, “Turkiston ahlining qiblai duosi” (Navoiy ta’rifi) “Sulton ul-orifin” Xoja Ahmad Yassaviyning (vafoti 1166 yil) Xorazmdagi ulug’ shogirdi Sulaymon Boqirg’oniy (vafoti 1186 yil) tug’ilgan Boqirg’on kenti Yahyo G’ulomovning aniqlashicha, Ko’hna Urganch va To’qqal’a yaqinida joylashgan ekan. Demak, mo’g’ul istilosi davridagi og’ir vayronaliklarga qaramay, shu atrofda XIII asrga kelib Sulaymon Boqirg’oniydek shoir, Nosiruddin Rabg’uziydek adibni yetishtirgan adabiy-madaniy muhit mavjud bo’lganligi va “Qisasi Rabg’uziy”dek adabiy-tarixiy asar o’zbek tilida yaratilgani, uning Raboto’g’uz bilan bog’liqligi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu o’rinda o’zbek tili iborasini alohida ta’kidlayotganimizning sababi bor. Ayrim tarixchilar X – XIII asrlarda Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimidagi Orol dengiziga yaqin joylarda yashagan o’g’uzlar haqida bir yoqlama xulosa chiqarganliklarini yuqorida aytgan edik. Vaholanki, mo’g’ul istibdodi davrida o’zbek tilida ijod qilgan Sulaymon Boqirg’oniyning kenja zamondoshi, adib Nosiruddin Rabg’uziy ham o’zbek tilida (nasriy va nazmiy) badiiy asar yozganiga guvoh bo’layotirmiz. Demak, Raboti o’g’uzda tug’ilib tarbiya topgan Rabg’uziyning o’g’uz tili eski o’zbek tilining xuddi o’zidir. Turkolog olim E.Fozilov aytganidek, “qissa tili bilan bugungi o’zbek tili orasidagi salkam yetti asrlik vaqt o’tganiga qaramasdan, bu asar hozirgi zamon o’zbek tili ilk taraqqiyot davrining yodgorliklaridan biri sifatida qaralmog’i maqsadga muvofiqdir”.

Olimlar “Qisasi Rabg’uziy”ning til xususiyatlari O’rta Osiyodagi turkiy tillarning barchasi uchun mushtarak ilmiy ahamiyatga ega ekanligini e’tirof etsalar-da, mantiqan kelib chiqadigan boshqa muhim xulosaga teranroq nazar solmaydilar. Raboto’g’uz farzandi adib Rabg’uziy turkiy o’g’uzlar qavmiga mansub bo’lgan, “Qisasi Rabg’uziy” asari esa til jihatidan boshqa turkiylarga nisbatan o’zbek tiliga nihoyatda yaqin, ya’ni o’zbek tilining XIII asrdagi Xorazm shevasi desak to’g’riroq bo’ladi. Binobarin, qadimgi tarixiy manbalarda turkiylarning eng katta va qudratli qavmi sifatida ta’riflab kelingan qadimgi o’g’uzlar (boshqacha aytganda – g’uzlar, o’zlar) vorisi, tarixiy davomi o’zbek nomi bilan tarix maydoniga chiqqan o’zbek xalqi ekani namoyon bo’ladi. O’zbek so’zi etimologiyasining o’g’uz so’zi bilan bog’liqligi xususida tarixchi olimlar N.Norqulov va O’. Jo’raevlar sakkizinchi sinflarning «O’zbekiston tarixi» darsligida aytib o’tgan nuqtai nazari ham e’tiborga sazovor. Ana shularga asoslanib, o’g’uzlar – qadimgi o’zbeklar degan xulosaga kelamiz. Bunday xulosa mohiyat e’tibori bilan Markaziy Osiyo tarixidagi o’g’uz – o’z – o’zbek bilan bog’liq uch ming yildan ortiq tarixni nihoyatda ziyraklik bilan tahlil qilishni taqozo etadi.

Raboto’g’uz – To’qqal’a arxeologik yodgorligi o’zbek adibi Nosiruddin Rabg’uziy tavallud topgan zamin sifatida aniqlanishi o’sha manzilga nisbatan alohida ehtirom va e’tibor mas’uliyatini taqozo etishi tabiiydir. 2009 – 2010 yili “Qisasi Rabg’uziy” asari Raboti o’g’uz begi To’qbug’abekka tuhfa etilganiga 700 yil to’ladi.

O’G’UZ – O’Z – O’ZBEK
Muammo mohiyatini yanada chuqurroq idrok etish uchun ishonchli ilmiy qomuslardan ma’lumot qidiramiz. Avvalgi O’zbek entsiklopediyasida (13-jild) shunday jumlalarga ko’zimiz tushadi: “O’g’uz tili – … o’lik til” (5, 631-bet)?? Bu tafsilot juda ajablanarli. O’g’uz tilining qadimgi rivojlanish davri VI – XI asrlardagi O’rxun-Enasoy bitiklaridan boshlangan. Shunday bo’lsa, rivojlanayotgan til qachon, qay sabablarga ko’ra to’satdan “o’lik til”ga aylanib qoldi? Bu savolga aniq javob berish o’rniga, noaniq, chalkash, mujmal da’voni uchratamiz.

Ma’lumotga ko’ra, o’g’uz tilining qadimgi o’lik tillari ham bo’lgan ekan, ya’ni X – XI asrlardagi o’g’uz tili, bijanok va uzlar tili, saljuqiylar va eski usmoniy (usmonli turklar) tili. Nihoyat, sho’ro davrida chop etilgan avvalgi entsiklopediyamiz qat’iy xulosa chiqaradi: “O’g’uzlar turkmanlar, ozarboyjonlar, turklar, shuningdek, gagauzlar va qoraqalpoqlar etnogenezida muhim rol` o’ynagan” (5, 631-bet). E’tibor bering: o’zbeklar nomi hatto tilga ham olinmagan. Axir, o’zbeklar kelib chiqishi shajarasidagi o’q tomirni (o’zakni) o’g’uzlar tashkil etishini, o’g’uz – o’z so’zi (keyinroq o’zbek) ko’rsatib turganidek, Xorazm farzandi adib Nosiruddin Rabg’uziy o’z ismi sharifi – nisbasi va “Qisasi Rabg’uziy” asari orqali hech qanday shak-shubhaga o’rin qoldirmay isbotlab qo’ygan edi-ku!.

Adib Nosiruddin Rabg’uziy qutlug’ nisbasi va noyob mumtoz asari orqali o’zbek xalqi nomi va etnogeneziga doir muhim ma’lumotni o’zida mujassamlantirib turibdi. Amudaryo quyi oqimidagi tug’ilgan yurti Raboti o’g’uzni dunyoga tanitar ekan, ayni vaqtda o’zbekning qadimiy o’zagi o’g’uz ekanligini ham dalolatlab turibdi. “Kun tug’ardin kun botarg’a koshki tegsa so’zlarim”, deb orzu qilgan hazrat Rabg’uziy xotirasi uchun ham bu ulug’ saodatdir. Ming ofarin, yoshulli!

«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 9-sonidan olindi.

Maqola muallifi haqida:
Po‘lat Zohidov 1932 yilda Toshkentda tug‘ilgan. 1956 yilda O‘rta Osiyo Politexnika institutini «arxitektura» mutaxassisligi bo‘yicha tugatib, mehnat faoliyatini 1956 yilda Me’morchilik yodgorliklarini tiklash maxsus ilmiy-ishlab chiqarish ustaxonasida boshladi. So‘ngra Toshkent san’atshunoslik institutida katta ilmiy xodim, Tarixiy yodgorliklarni saqlash va tasviriy san’at Bosh boshqarmasida boshqarma boshlig‘i, O‘zbekiston madaniy yodgorliklarini ta’mirlash ilmiy-tekshirish va loyiha institutida direktorning ilmiy ishlar bo‘yicha muovini lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi.

San’atshunoslik nomzodi va arxitektura fanlari doktori, O‘zbekiston me’morchiligi nazariyasi va tarixi bo‘yicha ko‘zga ko‘ringan olim P. Zohidov «Ferganskaya rospis» («Farg‘ona devoriy rasmlari»), «Traditsii narodnix zodchix Uzbekistana» («O‘zbekiston xalq me’morchiligi an’analari»), «Samarkandskaya shkola zodchix») («Samarqand me’morchiligi maktabi»), «Mastera uzbekskogo zodchestva» («O‘zbek me’morchiligi ustalari»), «Master arxitekturi» («Me’morchilik ustasi»), «V vekax jivujiy» («Asrlarda yashaydi»), «Iskusstvo zodchix» («Me’morchilar san’ati»), «Xiva», «Buxoro», «Arxitekturnoye ojerelye» («Me’moriy marjon»), «Arxitekturniye pamyatniki Zarafshanskoy dolini» («Zarafshon vohasining me’morchilik yodgorliklari») kabi 20 ga yaqin kitob va risolalarning muallifidir.

P. Zohidov 1964 yilda Moskvada, antropologiya va etnografiya fanlari bo‘yicha bo‘lgan umumjahon kongressida, 1977 yilda Afinada, 1980 yilda Florensiyada bo‘lib o‘tgan tarixiy yodgorliklarni tiklash va muhofaza qilish bo‘yicha simpoziumlarda ilmiy ma’ruzalari bilan qatnashdi.

Po‘lat Zohidovga 1976 yilda «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan me’mor» unvoni berildi va 1993 yilda Sharq mamlakatlari Xalqaro arxitektura Akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi.