Ҳар қандай инсонга умидворлик ҳисси хосдир. Мен ҳам бир адабиёт мухлиси сифатида ўтмишда яратилган, аммо турли сабаблар билан йўқолган асарларнинг «мўъжиза рўй бериб» топилиб қолишига ҳамиша умидда бўламан. «Амир Умархоннинг канизаги» романи, «Кеча ва кундуз»нинг иккинчи қисми… «Темур сағанаси», «Ўғузхон» драмалари ана шундай асарлардир. Имконим бўлганда ўтган асрнинг биринчи чорагида чиққан газета-журналларни, рисолаларни титкилаб, бу асарлар ҳақида нимадир топиш илинжида бўламан.

Бойбўта Дўстқораев
“ЎҒУЗХОН”ДАН БИРОР «ИЗ» ҚОЛГАНМИ?

Ҳар қандай инсонга умидворлик ҳисси хосдир. Мен ҳам бир адабиёт мухлиси сифатида ўтмишда яратилган, аммо турли сабаблар билан йўқолган асарларнинг «мўъжиза рўй бериб» топилиб қолишига ҳамиша умидда бўламан. «Амир Умархоннинг канизаги» романи, «Кеча ва кундуз»нинг иккинчи қисми… «Темур сағанаси», «Ўғузхон» драмалари ана шундай асарлардир. Имконим бўлганда ўтган асрнинг биринчи чорагида чиққан газета-журналларни, рисолаларни титкилаб, бу асарлар ҳақида нимадир топиш илинжида бўламан.
Атоқли адиб Фитратнинг тарихий шахслар номи билан боғлиқ драматик асарлари ХХ асрнинг биринчи чорагидагиёқ ўзбек саҳна санъати мавқеининг юқори кўтарилишида муносиб рол ўйнаган. «Темур сағанаси», «Ўғузхон», «Абулфайзхон» драмалари ўз вақтида катта адабий ҳодиса бўлганидек, ҳозир ҳам тадқиқотчиларнинг доимий эътиборидаги асарлар саналади. Абдулҳамид Чўлпон 16-17 ёшларидаёқ ёзган «Адабиёт надир?» сарлавҳали мақоласида шундай бир фикрни билдирганди: «… ўзининг шавкат ва ғайрати ила замонасида бутун дунёни хавф ва даҳшатга солғон жаҳонгирларнинг ўтказган кунларин ва даврларин тарихларда кўрса ва эшитса, ҳар киши юрагида бир ботирлиқ ва бир фидокорлик ҳис этар ва қаҳрамонона умидларда бўлинур». Дарҳақиқат, тарихда ўтган буюк аждодларга, таниқли шахсларга ижодкорлар бежиз мурожаат қилишмаган. Уларнинг тимсоллари, тарих олдидаги хизматлари воситасида ўзлари илгари сурмоқчи бўлган ғояга мустаҳкам замин ҳозирлаганлар.
1917 йил феврал тўнтаришидан сўнг Россияда юзага келган сиёсий вазият миллий зулм асоратидаги миллат ва элатлар вакилларининг миллий истиқлол ҳаракатига киришишлари учун бир омил бўлганди. Улар мухторият, яъни автономия тузиш бўйича турли лойиҳаларни ўртага ташладилар. Волга бўйларидаги туркий қавмлар ҳам ўзларининг мустақил давлатчилигини тиклаш фикрига тушиб, бу йўлда турли режаларни туздилар. Жумладан, татарларнинг атоқли сиймоси Садри Мақсудий Эдил-Урал штатлари ғоясини кўтарган бўлса, Мирсаид Султонгалиев Бошқирд-татар жумҳуриятини барпо этиш режасини илгари сурди. Бошқа бир туркум татар истиқлолчилари ўлкалари жуғрофий жиҳатдан Россиянинг ўртасида бўлгани сабабли мухторият жумҳурияти учун хориж билан туташиш кераклигини англаб турк-татар салтанати тузиш ғоясига берилдилар. Бу Татаристон ва Туркистон бирлашиб, ягона бир давлат бўлиши кераклигини англатарди. Бундай фикрни ўртага ташлашаркан, улар мазкур ғояга қўллайдиган тарихий шахсларни ҳам изла
б топишга уриндилар. Жумладан, ХХ аср 10-йилларида Туркистонга келган татар ёзувчиси ва публитсисти Нўширавон Ёвушев бу ғояни тарқатиш учун саҳна минбаридан фойдаланмоқчи бўлиб, «Чингизхон» драмасини ёзганди. Тўрт пардадан иборат бўлиши мўлжалланган бу песа муаллифнинг 1917 йил 23 ноябр
(5 декабр)да зотилжам касалидан вафот этиши туфайли тўла нашр қилинмаган. Ўша давр газеталарида мазкур драманинг саҳналарда намойиш қилингани тўғрисида маълумотлар бор. Бизга унинг биринчи пардасигина китобча ҳолида етиб келган. Ушбу пардадан унинг ғояси шундоқ аён кўриниб турибди. Чингизхон саҳнадан хитоб қилади: «Ҳукумат! Турк, татар ва мўғул халқи бирлашкан буюк Чингиз ҳукумати. Бир замонлар турк, татар ва мўғул ҳукумати буюклиги, халқининг қаҳрамонлиғи билан бутун дунёға танилғон эди».
Албатта, бу гапларнинг ҳақиқатга қанчалик яқин ёки яқин эмаслиги тарихий-илмий асарларда аниқлаштирилган. Гап бу ерда песа муаллифининг, Чўлпон ёзганидек, томошабин юрагида муайян бир ҳисни алангалатиш учун тарихий шахсга мурожаат қилганида. Тарихнинг кескин бурилиш даврларида ватандошларининг «юрагида бир ботирлиқ ва бир фидокорлиқ» туйғусини уйғотмоқчи бўлган Фитрат ҳам буюк аждодларимиз тимсолига мурожаат этган.
«Темур сағанаси» спектакли ҳақида ўз даврида ёзилган тақризлардан ҳамда асарнинг ўзидан бизгача етиб келган кичик бир парчасидан унинг мазмуни, ғоявий мақсади тўғрисида, тили ва услуби каби бадиий воситалари ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Мазкур песа феврал тўнтаришидан сўнг юзага келган қулай вазиятдан фойдаланиб, бир пайтлардаги ўзбек давлатчилигини тиклаш ғоясини томошабинга сингдириши керак эди.
«Абулфайзхон» драмасининг матни тўла сақланиб қолгани учун унинг фалсафий хусусиятга эгалиги – инсониятнинг жамият тўғрисидаги тасаввурларида катта тарихий кашфиёт бўлган подшолик тузумининг ХХ аср бошларига келиб ўз умрини тугатгани, янги замон, янги воқелик бошқача тизимга эҳтиёж туғдираётгани, монархиянинг кишилик тараққиётига мудҳиш тўсиқ бўлиб қолаётгани ҳақидаги мулоҳаза асар ҳужайраларига сингдирилгани яққол кўринади. «Ўғузхон» драмасида-чи? Таассуфки, ундан на бирор парча сақланиб қолган, у ҳақда на бирор тафсилотли тақриз бор, деб ёзишади фитратшунослар. Профессор Ҳ. Болтабоев Абдурауф Фитратнинг «Танланган асарлар»ига ёзган сўзбошисида бу асар ҳақида шундай фикр билдиради: «Айрим тадқиқотчилар Фитратнинг «Ўғузхон», «Қон» номли асарлари умуман саҳна юзини кўрмаган, дейдилар. Ушбу асарлар тақдири қандай бўлганидан қатъи назар, бизгача матни тўла етиб келмаган беш саҳна асари… Фитратнинг драматург сифатидаги истеъдодининг қанот ёзганини, кейинроқ я
ратилган машҳур саҳна асарларининг туғилишида ўзига хос тажриба мактабини ўтаганини қайд этмаслик мумкин эмас». Шуниси борки, инсонга умидворлик ҳисси хосдир. Мен ҳам бир адабиёт мухлиси сифатида ўтмишда яратилган, аммо турли сабаблар билан йўқолган асарларнинг «мўъжиза рўй бериб» топилиб қолишига ҳамиша умидда бўламан. «Амир Умархоннинг канизаги» романи, «Кеча ва кундуз»нинг иккинчи қисми… «Темур сағанаси», «Ўғузхон» драмалари ана шундай асарлардир. Имконим бўлганда ўтган асрнинг биринчи чорагида чиққан газета-журналларни, рисолаларни титкилаб, бу асарлар ҳақида нимадир топиш илинжида бўламан.
Фитрат «Ўғузхон» драмасини «Темур сағанаси» билан деярли яқин бир муддатда яратган. У ХХ асрнинг
18-21-йилларида турли театр ҳаваскорлари томонидан намойиш этилгани ҳақида газеталарда маълумот қолган. Буларнинг ичида «Иштирокиюн» газетасининг 1919 йил 4 центябрдаги сонида «Ишчи»нинг «Навоий кечаси» сарлавҳали жажжи тақризи «Ўғузхон» ҳақида қисқа бўлса-да, маълумот беради. Унда 1919 йил 16 август куни Тошкентдаги «Роҳат» саҳнасида буюк мутафаккир Алишер Навоий шарафига адабий кеча бўлиб ўтгани ёзилади. Кечада Ғулом Зафарийнинг «Баҳор», Фитратнинг «Ўғузхон» ва «Темур сағанаси» песаларидан бир пардадан намойиш қилинган. Тақриз мазкур асарлар спектаклига ёзилган бўлиб, унда «Ўғузхон» асарининг йўналиши ҳақида бор-йўғи шундай маълумот бор: «Иккинчи пардада ўйналган «Ўғузхон» Тошкандда бир неча қатла қўюлғон тарихий пиеса бўлуб, адабий қалам бирла яхши тасвир этилган бир асар бўлуб, Ўғузхон ролини атоқли актёрларимиздан Уйғур афанди тарафиндан ўйналуб, халқнинг ҳиссиётин уйғотди. Чол ролини ўйновчи Ўктам афанди ўз ролини ўрта ҳамда зарарсиз чиқарди».
Тақриз муаллифи Ваққос Сунчалай («Ишчи») песанинг мазмунига мутлақо тўхталмаган, ундан бирор парча ҳам келтирмаган.
Бу драма ўша пайтда бошқа шаҳарларда ҳам ўйналган, албатта. «Бюллетен» деган газетанинг 1919 йил 19 центябр сонида қурбон ҳайитининг иккинчи куни Намангандаги «Ватан» мактаби жамоаси томонидан адабиёт кечаси уюштирилгани, унда Фитратнинг «Ўғузхон» асари намойиш этилгани ёзилган. Демак, бу пайтга келиб «Ўғузхон» драмаси анчагина довруқ қозонган экан.
«Чиғатой гурунги» адабий ташкилоти томонидан 1919 йили 32 саҳифалик «Битим (имло) йўллари» деган рисола нашр этилган. Табиийки, унинг юзага келишида Фитрат асосий рол ўйнаган. Рисоланинг сўз қўшимчалари имлосига бағишланган қисмида мисол тариқасида «Ўғузхон»дан қуйидаги парча келтирилган экан:

Йиқилсунми шундай буюк ўрмондағи ёғочлар,
Юлунсунми шу ям-яшил бутоқдағи япроқлар?

Бор-йўғи икки мисра. Шундай бўлса-да, ушбу парча бизга песанинг тили ва услуби ҳақида муайян тасаввур бера олади.
«Излаган топади» деганларидек, ХХ асрнинг 20- йилларида Бухорода чиққан газеталарни кўраётганимда, «Бухоро ахбори» газетасининг 1921 йил 14 декабр сонида «Қаландар» имзоси билан Чўлпон томонидан ёзилган бир тақризга дуч келдим. Унда 10 декабрда «Азимжон» саҳнасида Шарқ чолғу мактаби жамоаси томонидан адабиёт кечаси уюштирилгани, дастлаб созандалар мумтоз куйлар ижро этишгани, шеърлар хитоба қилингани, сўнгра эса саҳна асари намойиш этилгани ёзилган. «… Иккинчи пардада ўйналғон Фитратнинг шеър ва қўшуқлар билан ёзилғон бир пардали «Ўғузхон» тамошоси, — дея баён қилади тақриз муаллифи, — тамошочиларға яхши, ҳатто, ортиқ даражада чуқур сезги бағишлади. Ҳам ўзи-да ўюн эмас: бош рулда (Бобой) Фитрат, Ўғуз рулида яна ўзбакнинг туғулғучи, яъни янги адабиёт оламида зўр ҳиссаси бўлғон В. М. ўртоқ эди. Дунёға кўб шодлик билан келиб-кетмакда бўлғон бир киши «Ўғуз»дан сўнг менга «Умримда мен мунча йиғламағон эдим» деди. Асарнинг тамошочиларға бў
лғон таъсирини мен шу ўлчав билан ўлчасам, ёнглишқон бўлмасам керак. Бобой рулида Фитратнинг титраклиги, секин қимирлаши, қарашлари ва сўз вақтида кўрсаткан ҳаяжонлари тўғри ва тузук эди. Ўғузнинг товуши кўб ҳайбатли чиқса-да, шу ҳайбатли товушға келишмайтурғон «ҳаракатсизлиги» бир тан ва бир кишида қизиқ бир «қаршилиқ» чиқара эди. «Зотан, ўлик шундоғ бўлур» дедилар, локин бу «ўлик» тирилган ўлик; ўзининг кучлар сарф этиб тузуган юртининг буткул хароблиғини кўруб турғон бир ўликдир». Шунинг учун шунга ярашар ҳаракат, қимирлаш керак эди. Чолғу кўб бузуқ ва қўпол чалинди. Болалар қўшуғи ҳам сезиларлик равишда бир қатла бузулуб олди. «Шу асарда чолғу бўлмаса яна яхши эди», демакка журъат қиламан».
Песа ҳақида бор-йўғи шугина ёзилган. Шундай бўлса-да, «Ўғузхон» драмаси тўғрисида муайян тасаввурга эга бўлишимиз мумкин. Ҳар ҳолда, бизнинг қўлимизда энди қатъий далиллар бор: «Ўғузхон» саҳналарда намойиш қилинган. Бухоро саҳнасида намойиш қилинаркан, унда, Чўлпон таъбири билан айтганда, ролларни ижро этганлар «ўйин эмас», бирини кимсан, атоқли драматург Фитратнинг ўзи, иккинчисини 20-йилларнинг таниқли адабиётшуноси Вадуд Маҳмуд (В.М.) ўйнаган. Песа тарихнинг бурилиш даврида ватандошларимизни буюк турк хоқони сиймосида эрк, истиқлолга даъват этган, ўзбек давлатчилигини тиклашга чақирган. Шу боис у ўта таъсирли, ҳис-ҳаяжон уйғотадиган даражада чиққан.
Умидворлик — яхши хислат. Ҳозирча топилмаган асарлар ҳам бир куни «лоп» этиб чиқиб қолса, ажаб эмас.

Boybo‘ta Do’stqorayev
“O‘G‘UZXON”DAN BIROR «IZ» QOLGANMI?

Har qanday insonga umidvorlik hissi xosdir. Men ham bir adabiyot muxlisi sifatida o‘tmishda yaratilgan, ammo turli sabablar bilan yo‘qolgan asarlarning «mo‘’jiza ro‘y berib» topilib qolishiga hamisha umidda bo‘laman. «Amir Umarxonning kanizagi» romani, «Kecha va kunduz»ning ikkinchi qismi… «Temur sag‘anasi», «O‘g‘uzxon» dramalari ana shunday asarlardir. Imkonim bo‘lganda o‘tgan asrning birinchi choragida chiqqan gazeta-jurnallarni, risolalarni titkilab, bu asarlar haqida nimadir topish ilinjida bo‘laman.
Atoqli adib Fitratning tarixiy shaxslar nomi bilan bog‘liq dramatik asarlari XX asrning birinchi choragidagiyoq o‘zbek sahna san’ati mavqeining yuqori ko‘tarilishida munosib rol o‘ynagan. «Temur sag‘anasi», «O‘g‘uzxon», «Abulfayzxon» dramalari o‘z vaqtida katta adabiy hodisa bo‘lganidek, hozir ham tadqiqotchilarning doimiy e’tiboridagi asarlar sanaladi. Abdulhamid Cho‘lpon 16-17 yoshlaridayoq yozgan «Adabiyot nadir?» sarlavhali maqolasida shunday bir fikrni bildirgandi: «… o‘zining shavkat va g‘ayrati ila zamonasida butun dunyoni xavf va dahshatga solg‘on jahongirlarning o‘tkazgan kunlarin va davrlarin tarixlarda ko‘rsa va eshitsa, har kishi yuragida bir botirliq va bir fidokorlik his etar va qahramonona umidlarda bo‘linur». Darhaqiqat, tarixda o‘tgan buyuk ajdodlarga, taniqli shaxslarga ijodkorlar bejiz murojaat qilishmagan. Ularning timsollari, tarix oldidagi xizmatlari vositasida o‘zlari ilgari surmoqchi bo‘lgan g‘oyaga mustahkam zamin hozirlaganlar.
1917 yil fevral to‘ntarishidan so‘ng Rossiyada yuzaga kelgan siyosiy vaziyat milliy zulm asoratidagi millat va elatlar vakillarining milliy istiqlol harakatiga kirishishlari uchun bir omil bo‘lgandi. Ular muxtoriyat, ya’ni avtonomiya tuzish bo‘yicha turli loyihalarni o‘rtaga tashladilar. Volga bo‘ylaridagi turkiy qavmlar ham o‘zlarining mustaqil davlatchiligini tiklash fikriga tushib, bu yo‘lda turli rejalarni tuzdilar. Jumladan, tatarlarning atoqli siymosi Sadri Maqsudiy Edil-Ural shtatlari g‘oyasini ko‘targan bo‘lsa, Mirsaid Sultongaliev Boshqird-tatar jumhuriyatini barpo etish rejasini ilgari surdi. Boshqa bir turkum tatar istiqlolchilari o‘lkalari jug‘rofiy jihatdan Rossiyaning o‘rtasida bo‘lgani sababli muxtoriyat jumhuriyati uchun xorij bilan tutashish kerakligini anglab turk-tatar saltanati tuzish g‘oyasiga berildilar. Bu Tatariston va Turkiston birlashib, yagona bir davlat bo‘lishi kerakligini anglatardi. Bunday fikrni o‘rtaga tashlasharkan, ular mazkur g‘oyaga qo‘llaydigan tarixiy shaxslarni ham izlab topishga urindilar. Jumladan, XX asr 10-yillarida Turkistonga kelgan tatar yozuvchisi va publitsisti No‘shiravon Yovushev bu g‘oyani tarqatish uchun sahna minbaridan foydalanmoqchi bo‘lib, «Chingizxon» dramasini yozgandi. To‘rt pardadan iborat bo‘lishi mo‘ljallangan bu pesa muallifning 1917 yil 23 noyabr
(5 dekabr)da zotiljam kasalidan vafot etishi tufayli to‘la nashr qilinmagan. O‘sha davr gazetalarida mazkur dramaning sahnalarda namoyish qilingani to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Bizga uning birinchi pardasigina kitobcha holida yetib kelgan. Ushbu pardadan uning g‘oyasi shundoq ayon ko‘rinib turibdi. Chingizxon sahnadan xitob qiladi: «Hukumat! Turk, tatar va mo‘g‘ul xalqi birlashkan buyuk Chingiz hukumati. Bir zamonlar turk, tatar va mo‘g‘ul hukumati buyukligi, xalqining qahramonlig‘i bilan butun dunyog‘a tanilg‘on edi».
Albatta, bu gaplarning haqiqatga qanchalik yaqin yoki yaqin emasligi tarixiy-ilmiy asarlarda aniqlashtirilgan. Gap bu yerda pesa muallifining, Cho‘lpon yozganidek, tomoshabin yuragida muayyan bir hisni alangalatish uchun tarixiy shaxsga murojaat qilganida. Tarixning keskin burilish davrlarida vatandoshlarining «yuragida bir botirliq va bir fidokorliq» tuyg‘usini uyg‘otmoqchi bo‘lgan Fitrat ham buyuk ajdodlarimiz timsoliga murojaat etgan.
«Temur sag‘anasi» spektakli haqida o‘z davrida yozilgan taqrizlardan hamda asarning o‘zidan bizgacha yetib kelgan kichik bir parchasidan uning mazmuni, g‘oyaviy maqsadi to‘g‘risida, tili va uslubi kabi badiiy vositalari haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. Mazkur pesa fevral to‘ntarishidan so‘ng yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib, bir paytlardagi o‘zbek davlatchiligini tiklash g‘oyasini tomoshabinga singdirishi kerak edi.
«Abulfayzxon» dramasining matni to‘la saqlanib qolgani uchun uning falsafiy xususiyatga egaligi – insoniyatning jamiyat to‘g‘risidagi tasavvurlarida katta tarixiy kashfiyot bo‘lgan podsholik tuzumining XX asr boshlariga kelib o‘z umrini tugatgani, yangi zamon, yangi voqelik boshqacha tizimga ehtiyoj tug‘dirayotgani, monarxiyaning kishilik taraqqiyotiga mudhish to‘siq bo‘lib qolayotgani haqidagi mulohaza asar hujayralariga singdirilgani yaqqol ko‘rinadi. «O‘g‘uzxon» dramasida-chi? Taassufki, undan na biror parcha saqlanib qolgan, u haqda na biror tafsilotli taqriz bor, deb yozishadi fitratshunoslar. Professor H. Boltaboev Abdurauf Fitratning «Tanlangan asarlar»iga yozgan so‘zboshisida bu asar haqida shunday fikr bildiradi: «Ayrim tadqiqotchilar Fitratning «O‘g‘uzxon», «Qon» nomli asarlari umuman sahna yuzini ko‘rmagan, deydilar. Ushbu asarlar taqdiri qanday bo‘lganidan qat’i nazar, bizgacha matni to‘la yetib kelmagan besh sahna asari… Fitratning dramaturg sifatidagi iste’dodining qanot yozganini, keyinroq yaratilgan mashhur sahna asarlarining tug‘ilishida o‘ziga xos tajriba maktabini o‘taganini qayd etmaslik mumkin emas». Shunisi borki, insonga umidvorlik hissi xosdir. Men ham bir adabiyot muxlisi sifatida o‘tmishda yaratilgan, ammo turli sabablar bilan yo‘qolgan asarlarning «mo‘’jiza ro‘y berib» topilib qolishiga hamisha umidda bo‘laman. «Amir Umarxonning kanizagi» romani, «Kecha va kunduz»ning ikkinchi qismi… «Temur sag‘anasi», «O‘g‘uzxon» dramalari ana shunday asarlardir. Imkonim bo‘lganda o‘tgan asrning birinchi choragida chiqqan gazeta-jurnallarni, risolalarni titkilab, bu asarlar haqida nimadir topish ilinjida bo‘laman.
Fitrat «O‘g‘uzxon» dramasini «Temur sag‘anasi» bilan deyarli yaqin bir muddatda yaratgan. U XX asrning
18-21-yillarida turli teatr havaskorlari tomonidan namoyish etilgani haqida gazetalarda ma’lumot qolgan. Bularning ichida «Ishtirokiyun» gazetasining 1919 yil 4 sentyabrdagi sonida «Ishchi»ning «Navoiy kechasi» sarlavhali jajji taqrizi «O‘g‘uzxon» haqida qisqa bo‘lsa-da, ma’lumot beradi. Unda 1919 yil 16 avgust kuni Toshkentdagi «Rohat» sahnasida buyuk mutafakkir Alisher Navoiy sharafiga adabiy kecha bo‘lib o‘tgani yoziladi. Kechada G‘ulom Zafariyning «Bahor», Fitratning «O‘g‘uzxon» va «Temur sag‘anasi» pesalaridan bir pardadan namoyish qilingan. Taqriz mazkur asarlar spektakliga yozilgan bo‘lib, unda «O‘g‘uzxon» asarining yo‘nalishi haqida bor-yo‘g‘i shunday ma’lumot bor: «Ikkinchi pardada o‘ynalgan «O‘g‘uzxon» Toshkandda bir necha qatla qo‘yulg‘on tarixiy piesa bo‘lub, adabiy qalam birla yaxshi tasvir etilgan bir asar bo‘lub, O‘g‘uzxon rolini atoqli aktyorlarimizdan Uyg‘ur afandi tarafindan o‘ynalub, xalqning hissiyotin uyg‘otdi. Chol rolini o‘ynovchi O‘ktam afandi o‘z rolini o‘rta hamda zararsiz chiqardi». Taqriz muallifi Vaqqos Sunchalay («Ishchi») pesaning mazmuniga mutlaqo to‘xtalmagan, undan biror parcha ham keltirmagan.
Bu drama o‘sha paytda boshqa shaharlarda ham o‘ynalgan, albatta. «Byulleten» degan gazetaning 1919 yil 19 sentyabr sonida qurbon hayitining ikkinchi kuni Namangandagi «Vatan» maktabi jamoasi tomonidan adabiyot kechasi uyushtirilgani, unda Fitratning «O‘g‘uzxon» asari namoyish etilgani yozilgan. Demak, bu paytga kelib «O‘g‘uzxon» dramasi anchagina dovruq qozongan ekan.
«Chig‘atoy gurungi» adabiy tashkiloti tomonidan 1919 yili 32 sahifalik «Bitim (imlo) yo‘llari» degan risola nashr etilgan. Tabiiyki, uning yuzaga kelishida Fitrat asosiy rol o‘ynagan. Risolaning so‘z qo‘shimchalari imlosiga bag‘ishlangan qismida misol tariqasida «O‘g‘uzxon»dan quyidagi parcha keltirilgan ekan:

Yiqilsunmi shunday buyuk o‘rmondag‘i yog‘ochlar,
Yulunsunmi shu yam-yashil butoqdag‘i yaproqlar?

Bor-yo‘g‘i ikki misra. Shunday bo‘lsa-da, ushbu parcha bizga pesaning tili va uslubi haqida muayyan tasavvur bera oladi.
«Izlagan topadi» deganlaridek, XX asrning 20- yillarida Buxoroda chiqqan gazetalarni ko‘rayotganimda, «Buxoro axbori» gazetasining 1921 yil 14 dekabr sonida «Qalandar» imzosi bilan Cho‘lpon tomonidan yozilgan bir taqrizga duch keldim. Unda 10 dekabrda «Azimjon» sahnasida Sharq cholg‘u maktabi jamoasi tomonidan adabiyot kechasi uyushtirilgani, dastlab sozandalar mumtoz kuylar ijro etishgani, she’rlar xitoba qilingani, so‘ngra esa sahna asari namoyish etilgani yozilgan. «… Ikkinchi pardada o‘ynalg‘on Fitratning she’r va qo‘shuqlar bilan yozilg‘on bir pardali «O‘g‘uzxon» tamoshosi, — deya bayon qiladi taqriz muallifi, — tamoshochilarg‘a yaxshi, hatto, ortiq darajada chuqur sezgi bag‘ishladi. Ham o‘zi-da o‘yun emas: bosh rulda (Boboy) Fitrat, O‘g‘uz rulida yana o‘zbakning tug‘ulg‘uchi, ya’ni yangi adabiyot olamida zo‘r hissasi bo‘lg‘on V. M. o‘rtoq edi. Dunyog‘a ko‘b shodlik bilan kelib-ketmakda bo‘lg‘on bir kishi «O‘g‘uz»dan so‘ng menga «Umrimda men muncha yig‘lamag‘on edim» dedi. Asarning tamoshochilarg‘a bo‘lg‘on ta’sirini men shu o‘lchav bilan o‘lchasam, yonglishqon bo‘lmasam kerak. Boboy rulida Fitratning titrakligi, sekin qimirlashi, qarashlari va so‘z vaqtida ko‘rsatkan hayajonlari to‘g‘ri va tuzuk edi. O‘g‘uzning tovushi ko‘b haybatli chiqsa-da, shu haybatli tovushg‘a kelishmayturg‘on «harakatsizligi» bir tan va bir kishida qiziq bir «qarshiliq» chiqara edi. «Zotan, o‘lik shundog‘ bo‘lur» dedilar, lokin bu «o‘lik» tirilgan o‘lik; o‘zining kuchlar sarf etib tuzugan yurtining butkul xaroblig‘ini ko‘rub turg‘on bir o‘likdir». Shuning uchun shunga yarashar harakat, qimirlash kerak edi. Cholg‘u ko‘b buzuq va qo‘pol chalindi. Bolalar qo‘shug‘i ham sezilarlik ravishda bir qatla buzulub oldi. «Shu asarda cholg‘u bo‘lmasa yana yaxshi edi», demakka jur’at qilaman».
Pesa haqida bor-yo‘g‘i shugina yozilgan. Shunday bo‘lsa-da, «O‘g‘uzxon» dramasi to‘g‘risida muayyan tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin. Har holda, bizning qo‘limizda endi qat’iy dalillar bor: «O‘g‘uzxon» sahnalarda namoyish qilingan. Buxoro sahnasida namoyish qilinarkan, unda, Cho‘lpon ta’biri bilan aytganda, rollarni ijro etganlar «o‘yin emas», birini kimsan, atoqli dramaturg Fitratning o‘zi, ikkinchisini 20-yillarning taniqli adabiyotshunosi Vadud Mahmud (V.M.) o‘ynagan. Pesa tarixning burilish davrida vatandoshlarimizni buyuk turk xoqoni siymosida erk, istiqlolga da’vat etgan, o‘zbek davlatchiligini tiklashga chaqirgan. Shu bois u o‘ta ta’sirli, his-hayajon uyg‘otadigan darajada chiqqan.
Umidvorlik — yaxshi xislat. Hozircha topilmagan asarlar ham bir kuni «lop» etib chiqib qolsa, ajab emas.

Manba: http://uzhurriyat.uz