Турди, Турдий (асл исми ва тахаллуси; форс-тожик шеърларидаги тахаллуси эса Фароғий) (17-аср, Бухоро — тахминан 1699/1700, Хўжанд) — шоир. Бухоро мадрасаларида таълим олган. Абдулазизхон даврида саройнинг амалдорларидан, юз уруғининг кўзга кўринган сиёсий арбобларидан бўлган. Субҳонқулихон тахтга чиққач, саройдан узоқлаштирилган. Аштархонийларга қарши 1685—86 йилларда кўтарилган халқ исёнида фаол иштирок этган. Исён бостирилгач, Турди Жиззах, сўнг Хўжандга бориб, муҳтожлик ва узлуксиз маънавий тушкунликда кун кечирган.
Турди ўзбек ва форс тилларини яхши билган. «Дар мазаммати сипоҳигари» шеърида ўзининг асосий касбкори сипоҳийлик («ҳарбийлик») бўлганини, шу касби билан узоқ йиллар нималарнидир тамаъ қилиб, шоҳларга хизмат қилганини, лекин охироқибатда ҳеч нарсага эриша олмаганини афсус билан маълум қилган. Лекин қарбийлик билан бир қаторда Турди ўз замонасининг ўқимишли, Шарқ адабиётидан мукаммал хабардор, ҳаёт, жамият ҳақида кенг тушунчага эга кишиларидан бўлган. Унинг жамиятда тутган мавқеи эса ўз атрофида юз бераётган воқеаҳодисаларга фаол аралашишни тақозо этган.
Турдининг адабий мероси 18 шеърдан иборат бўлиб, улардан 12 таси ғазал, 5 таси мухаммас ва биттаси фард жанрига оид. 434 мисра ҳажмидаги бу мероснинг 165 мисраси Субҳонқулихон ҳақидаги машҳур ҳажвияни ташкил этган («Субҳонқулихон тўғрисида ҳажвия», 1691).
Турди ҳам ўз ижодини бошқа шоирлар каби анъанавий ишқ мавзуидан бошлаган. Унинг:

Туркона хиром айлади ул шўхи дилоро,
Дил мулкини бир гўшаи чашм айлади яғмо.

матлаи билан бошланган ишқий ғазали лириканинг яхши намуналаридан ҳисобланади. Турдининг лирик ғазаллари бошқа шоирларникидан ўзининг ниҳоятда ихчамлиги, яъни 3—4—5 байтдан иборатлиги билан ажралиб туради. Унинг тасаввуфий шеърлари ҳам ғоят гўзал ва фалсафий теран мазмунга бой («…Ибрат ила боқ, кўзунг туфроққа тўлмасдан бурун»).
Турди ғазалларининг аксарияти ҳали ҳеч ким қаламга олмаган, ўткир ижтимоий-сиёсий ва фалсафий-ахлоқий мавзуларга бағишланган. Айниқса, шоирнинг:

Тор кўнгуллик беклар, манман деманг, кенглик қилинг,
Тўқсон икки бўли ўзбек юртидур, тенглик қилинг…

матлаи билан бошланадиган ғазалида юргни бошқараётган бекларга мурожаат қилиб, уларни кенг феълли, ўзаро иттифоқ бўлишга, бир-бирини уруғчилик белгиларига қараб камситмасликка чақириш унинг ўз давридаги юксак фикрли, ватанпарвар ва ҳақиқий инсонпарвар киши бўлганлигидан далолат беради.
Субҳонқулихон тўғрисидаги ҳажвий мухаммаси Турдининг шоҳ асари ҳисобланади. Асарда Субҳонқулихон давлат тепасига келгач, мамлакатда аҳвол ёмон томонга ўзгарганлиги, осойишталик ўрнини тартибсизлик, адлу карам ўрнини ўзаро нифоқ эгаллагани ўз аксини топган. Шоҳнинг айби шундаки, у тахтга ўтириши биланоқ тажрибали, ишбилармон мулозимларни қувиб, уларнинг ўрнига ўз атрофида давлатни бошқариш ишидан бутунлай хабарсиз, фикр-мулоҳазалари саёз, ахлоқан тубан кишиларни йиғади. Турди бу асарида Субҳонқулихон қиёфасида жоҳил шоҳ тимсолини яратади. Ушбу ҳажвий асари билан Турди ўзбек ҳажвиётини Алишер Навоийдан кейин янги бир босқичга кўтарган.
Турди ижоди ҳаётий фактларга, теран мулоҳазаларга бойлиги ва услубининг реалистик характери билан ўзбек адабиёти ривожига самарали таъсир қилган. Махмур, Гулханий каби сатирик шоирлар ижодининг шаклланишида муҳим босқич бўлган. А. Мажидий томонидан топилган ва 1924—25 йилларда нашр этилган шеърлар қўлёзмаси Абу Райҳон Беруний номидаги Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик интститути фондида сақланади (инв. № 1407).

Абдуқодир Ҳайитметов

Турди Фароғий
ҒАЗАЛЛАР,МУХАММАСЛАР

* * *

Қатраям ночиз,аммо зоти қулзум Турдийман,
Келтуран амвожға баҳри талотум Турдийман.

Қирқ,Юз,Минг ақраболар этдилар мандин нуфур,
Не бало,бахти қароу толуи шум Турдийман.

Риштадек минг печу тоб чашми сўзандин ўтар,
Бовужуди эътибори чашми мардум Турдийман.

* * *

Тор кўнгуллик беклар, ман-ман деманг, кенглик қилинг
Тўқсон икки бори ўзбак юртидир, тенглик қилинг.

Бирни қипчоқу хитою, бирни юз,найман деманг,
Қирқу юз минг сон бўлуб, бир хон ойинлик қилинг.

Бир яқодин бош чиқориб, барча бир тўнға кириб,
Бир ўнгурлик, бир тиризлик, бир яқо, енглик қилинг.

Ким қўюбдур, уҳдаи ўз мулкунгиздин чиқмайин,
Икки, уч, тўрт даъвосин этмакни, кўтаҳлик қилинг.

Мардлар майдон чекиб, рангин кўториб захмлар,
Сизга йўқ ул жавҳаре, юзга упо-энглик қилинг.

* * *

Туркона хиром айлади ул шўхи дилоро,
Дил мулкини бир гўшаи чашм айлади яғмо.

Туфроғда жон битса, раводур, не ажаб гул,
Чўх сарви сиҳи этди ниҳон кўзлари шаҳло.

Ҳар қанда ғами дўст дилпорани истар,
То субҳ, яқо йиртмади меҳр ўлмади пайдо.

Turdi, Turdiy (asl ismi va taxallusi; fors-tojik she’rlaridagi taxallusi esa Farog‘iy) (17-asr, Buxoro — taxminan 1699/1700, Xo‘jand) — shoir. Buxoro madrasalarida ta’lim olgan. Abdulazizxon davrida saroyning amaldorlaridan, yuz urug‘ining ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblaridan bo‘lgan. Subhonqulixon taxtga chiqqach, saroydan uzoqlashtirilgan. Ashtarxoniylarga qarshi 1685—86 yillarda ko‘tarilgan xalq isyonida faol ishtirok etgan. Isyon bostirilgach, Turdi Jizzax, so‘ng Xo‘jandga borib, muhtojlik va uzluksiz ma’naviy tushkunlikda kun kechirgan.
Turdi o‘zbek va fors tillarini yaxshi bilgan. «Dar mazammati sipohigari» she’rida o‘zining asosiy kasbkori sipohiylik («harbiylik») bo‘lganini, shu kasbi bilan uzoq yillar nimalarnidir tama’ qilib, shohlarga xizmat qilganini, lekin oxiroqibatda hech narsaga erisha olmaganini afsus bilan ma’lum qilgan. Lekin qarbiylik bilan bir qatorda Turdi o‘z zamonasining o‘qimishli, Sharq adabiyotidan mukammal xabardor, hayot, jamiyat haqida keng tushunchaga ega kishilaridan bo‘lgan. Uning jamiyatda tutgan mavqei esa o‘z atrofida yuz berayotgan voqeahodisalarga faol aralashishni taqozo etgan.
Turdining adabiy merosi 18 she’rdan iborat bo‘lib, ulardan 12 tasi g‘azal, 5 tasi muxammas va bittasi fard janriga oid. 434 misra hajmidagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi mashhur hajviyani tashkil etgan («Subhonqulixon to‘g‘risida hajviya», 1691).
Turdi ham o‘z ijodini boshqa shoirlar kabi an’anaviy ishq mavzuidan boshlagan. Uning:

Turkona xirom ayladi ul sho‘xi diloro,
Dil mulkini bir go‘shai chashm ayladi yag‘mo.

matlai bilan boshlangan ishqiy g‘azali lirikaning yaxshi namunalaridan hisoblanadi. Turdining lirik g‘azallari boshqa shoirlarnikidan o‘zining nihoyatda ixchamligi, ya’ni 3—4—5 baytdan iboratligi bilan ajralib turadi. Uning tasavvufiy she’rlari ham g‘oyat go‘zal va falsafiy teran mazmunga boy («…Ibrat ila boq, ko‘zung tufroqqa to‘lmasdan burun»).
Turdi g‘azallarining aksariyati hali hech kim qalamga olmagan, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy va falsafiy-axloqiy mavzularga bag‘ishlangan. Ayniqsa, shoirning:

Tor ko‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling,
To‘qson ikki bo‘li o‘zbek yurtidur, tenglik qiling…

matlai bilan boshlanadigan g‘azalida yurgni boshqarayotgan beklarga murojaat qilib, ularni keng fe’lli, o‘zaro ittifoq bo‘lishga, bir-birini urug‘chilik belgilariga qarab kamsitmaslikka chaqirish uning o‘z davridagi yuksak fikrli, vatanparvar va haqiqiy insonparvar kishi bo‘lganligidan dalolat beradi.
Subhonqulixon to‘g‘risidagi hajviy muxammasi Turdining shoh asari hisoblanadi. Asarda Subhonqulixon davlat tepasiga kelgach, mamlakatda ahvol yomon tomonga o‘zgarganligi, osoyishtalik o‘rnini tartibsizlik, adlu karam o‘rnini o‘zaro nifoq egallagani o‘z aksini topgan. Shohning aybi shundaki, u taxtga o‘tirishi bilanoq tajribali, ishbilarmon mulozimlarni quvib, ularning o‘rniga o‘z atrofida davlatni boshqarish ishidan butunlay xabarsiz, fikr-mulohazalari sayoz, axloqan tuban kishilarni yig‘adi. Turdi bu asarida Subhonqulixon qiyofasida johil shoh timsolini yaratadi. Ushbu hajviy asari bilan Turdi o‘zbek hajviyotini Alisher Navoiydan keyin yangi bir bosqichga ko‘targan.
Turdi ijodi hayotiy faktlarga, teran mulohazalarga boyligi va uslubining realistik xarakteri bilan o‘zbek adabiyoti rivojiga samarali ta’sir qilgan. Maxmur, Gulxaniy kabi satirik shoirlar ijodining shakllanishida muhim bosqich bo‘lgan. A. Majidiy tomonidan topilgan va 1924—25 yillarda nashr etilgan she’rlar qo‘lyozmasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik intstituti fondida saqlanadi (inv. № 1407).

Abduqodir Hayitmetov

Turdi Farog’iy
G’AZALLAR,MUXAMMASLAR

* * *

Qatrayam nochiz,ammo zoti qulzum Turdiyman,
Kelturan amvojg’a bahri talotum Turdiyman.

Qirq,Yuz,Ming aqrabolar etdilar mandin nufur,
Ne balo,baxti qarou tolui shum Turdiyman.

Rishtadek ming pechu tob chashmi so’zandin o’tar,
Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiyman.

* * *

Tor ko’ngullik beklar, man-man demang, kenglik qiling
To’qson ikki bori o’zbak yurtidir, tenglik qiling.

Birni qipchoqu xitoyu, birni yuz,nayman demang,
Qirqu yuz ming son bo’lub, bir xon oyinlik qiling.

Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to’ng’a kirib,
Bir o’ngurlik, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling.

Kim qo’yubdur, uhdai o’z mulkungizdin chiqmayin,
Ikki, uch, to’rt da’vosin etmakni, ko’tahlik qiling.

Mardlar maydon chekib, rangin ko’torib zaxmlar,
Sizga yo’q ul javhare, yuzga upo-englik qiling.

* * *

Turkona xirom ayladi ul sho’xi diloro,
Dil mulkini bir go’shai chashm ayladi yag’mo.

Tufrog’da jon bitsa, ravodur, ne ajab gul,
Cho’x sarvi sihi etdi nihon ko’zlari shahlo.

Har qanda g’ami do’st dilporani istar,
To subh, yaqo yirtmadi mehr o’lmadi paydo.