Ўзбекистон лотин алифбосида қолгани яхшими ёки кирилл алифбосига қайтиш керакми? Айни вақтда ўзбекистонликлар шу мавзуни кенг муҳокама қилмоқда. Жамиятимиз ривожланиши учун жуда муҳим саволга жавоб топишга оид баҳсу мунозара акс этган икки мақолани тақдим этамиз.
ҚАЧОНГАЧА АРОСАТДА ЮРАМИЗ?
Маҳбуба Иброҳимова
Ўзбекистон лотин алифбосида қолгани яхшими ёки кирилл алифбосига қайтиш керакми? Айни вақтда ўзбекистонликлар шу мавзуни кенг муҳокама қилмоқда. Tafsilot.uz сайтида шу мавзудаги яна бир мақола нашр этилди.
Истибдод йилларида миллий мустақиллик учун кураш тилга расмий — давлат тили мақомини бериш учун курашдан бошлангани кўпчиликнинг ёдида. 1989 йил 21 октябрь куни «Давлат тили тўғрисида»ги қонун қабул қилиниб, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди.
Орадан икки йил ўтиб, мустақилликка эришилгандан сўнг лотин алифбосига ўтиш ҳаракатлари бошланди, бунинг учун тегишли ҳужжатлар ҳам қабул қилинди, ўтиш муддатлари белгиланди, бироқ қайсидир сабабларга кўра бу иш охирига етмай қолди ва ушбу муаммо ҳақида гапиришга оғзаки тақиқ қўйилди.
Сўнгги бир йил ичида мамлакат ҳаётида рўй берган воқеалар ошкораликка йўл очаётгани сабабли бошқа масалалар қатори ушбу муаммо ҳам тилга олина бошлади ва тез орада унинг ҳал бўлишига умид уйғонди. Адабиётшунос Шуҳрат Ризаев яқинда «Китоб дунёси» газетаси орқали мамлакат президентига мурожаат қилиб, бошқа масалалар қатори алифбо муаммосини ҳам кўтарди. Ушбу ўта нозик, шу билан бирга, ҳал этилиши мамлакат раҳбариятининг сиёсий иродасини талаб қиладиган масала ижтимоий тармоқларни жунбишга келтирди.
Ҳатто шу кунларда асли Ўзбекистонда туғилмаган ўзбекларнинг ушбу масала юзасидан Ўзбекистон президентига мурожаати интернетда шов-шувларга сабаб бўлмоқда: «Биз лотин ёзуви орқали ота юртимиз Ўзбекистон билан қайта боғлана олдик!.. Биз Ўзбекистонда туғилмаган ўзбеклар куни кеча ўзбекистонлик бир адабиётшунос «кирилл ёзувига қайтайлик» деган очиқ хатни сизнинг қабулхонангизга юборганини эшитиб, ҳақиқатан яна маънавий алоқамиз узилади деган хавотирга бордик» (услуб ва имлоси сақланди).
Албатта, Шуҳрат Ризаевдай олимнинг ушбу муаммони ҳал этишни истаб, таклифни ўртага ташлагани дуруст — паст-баландни билади. Бироқ унинг «лотин алифбоси, мутахассислар фикрича, тилимиз табиатига унчалик мувофиқ эмас» деган гапини адабиётшунос олимнинг гапи дейиш қийин. Агар бу таклифни у эмас, бирор математик ёки кимёгар олим ўртага ташлаганда, филолог эмас-да деб тушунса бўлар эди. Лекин туппа-тузук олимнинг кўра-била туриб, алифбо ҳақида бунақа фикр билдириши одамни ўйга толдиради.
Келинг, гапнинг пўскалласини айтайлик: янги алифбомизнинг бугунги аҳволи учун алифбо эмас, ўзбек тилидаги товушларни ифода этиш учун мос ҳарфларни танлай олмаган, ўзларича араванинг ғилдирагини янгидан «кашф қилган» тилшунос олимлар айбдор.
Оддий халқ ҳам улардан ижодкорроқ эканки, ижтимоий тармоқларда «ш»ни «w»(дабл-ю) ҳарфи билан ёзмоқда. Ҳатто айрим кишилар ш (sh), ч (ch), ғ (g‘), ў (o‘) ҳарфлари ўрнига бошқа тиллардаги , , , сингари ҳарфлардан фойдаланмоқда. Аммо компьютерда ишлайдиганлар уларни ёзиш учун айни пайтда қабул қилинган алифбомизда ва бинобарин клавиатурада бўлмагани боис бошқа тиллар клавиатурасидан фойдаланишга мажбур бўлмоқда.
Агар ўша пайтда алифбони мана бунақа тузасан деб бирор валломат буйруқ берган тақдирда ҳам, жаноб валломат, ўзбек тилида мана бунча товуш бор, уларни лотин алифбосида мана бунақа ҳарфлар билан ифода қилиш мумкин деб айтса бўлар эди-ку? Шунда халқ бундай аросатда қолиб кетмас, чорак асрдан бери икки алифбо ўртасида сарсон бўлмас эди.
Филолог сифатида Шуҳрат Ризаевга яхши маълум бўлса керакки, истеъмолдаги кирилл алифбомиз ҳам камчиликлардан холи эмас. Унда рус тилидан ўтган ва ўзбек тилининг табиатига мутлақо ёт, яъни икки товушни ифодалайдиган ҳарфлар (ц, ё, ю, е) ва ҳеч бир товушни ифодаламайдиган ь ҳарфи бор. Ваҳоланки, уларнинг ўрнига етишмаётган унли товушларни ифода қилувчи ҳарфларни, негадир кирилл алифбомизга ўгай бўлиб, кирмай қолган (нг) товушини киритса бўлар эди.
Фонетика илмининг йирик мутахассисларидан бири бўлган СамДУ профессори, раҳматли Худойберди Дониёров бир замонлар ўзбек (кирилл) алифбосидаги унли ҳарфлар мавжуд товушларни ифода қила олмаслигини, фонетикамизда 9 та тилорқа, тилолди, қисқа ва узун унли товуш борлигини тинмай гапириб юрар, тарафдорларим қанча кўп бўлса, бу иш шунча амалга ошади дегувчи некбин эди.
Афсуски, алифбо ўзгариб ҳам, чорак аср мустақил бўлиб ҳам мурод ҳосил бўлмади.
Шу туришда ура-урачилик давом этаверса, яқин орада ҳал бўлиши ҳам даргумон. Ўзи мустақил бўлиб, алифбосини эплай олмаган миллатни, тўғрироғи, унинг олимларини қанақа тушуниш мумкин?
Шу ўринда Шуҳрат Ризаев таклиф қилаётган иккинчи масала, яъни «фурсат ўтмасидан кириллни асосий, лотинни иккинчи алифбо сифатида қонунлаштириш» мутлақо куракда турмайдиган гап.
Биринчидан, Сербия билан Ўзбекистонни ҳисобга олмаганда, ҳеч бир тилда бирйўла иккита алифбодан фойдаланилмайди. Бу аҳоли учун ноқулайликлар туғдириши баробарида иқтисодиёт учун ҳам кўтара харажат — ҳар бир қонун ҳужжати ёки бошқа нарсаларни иккита алифбода чоп қилиш керак.
Иккинчидан, афсуски, бугунги кунда лотин алифбосига ўтиш-ўтмаслик тилшунослик қолиб, географик сиёсат, мустақилликни сақлаб қолиш-қолмаслик масаласига айланди.
Ҳали ҳам империяни қўмсаётган айрим йирик мамлакатлар миллатчилари — улар қаторида ўзимизнинг русчадан бошқа тилни эплаб гапира олмайдиган ва ўзбеклигидан ор қиладиганлар гуруҳи ҳам бор — чорак аср мустақил бўлган халқларнинг ички ишларига ҳам бурун тиқишни ўзига касб қилиб олган.
Мисол излаб узоққа бориш ҳам шарт эмас. Шу кунларда қардош қозоқ халқининг лотин алифбосига ўтмоқчи бўлаётгани сабаб уларнинг пайтавасига қурт тушиб қолди. Қозоғистон мустақил давлат бўлса, алифбони ўзгартирадими, эртага давлатнинг бошқа бошқарув тизимига ўтадими, нима ишинг бор дейдиган мард йўқ.
Бугунги кирилл алифбосида савод чиқарган ва умр бўйи унда ёзилган китобларни ўқиган зиёлиларни, шу жумладан, Шуҳрат Ризаевни ҳам тушунса бўлади. Уларнинг лотин алифбосида ўқиш кўникмаси йўқ. Лекин миллат, унинг манфаати, мустақиллиги, эгаменлиги ҳамма нарсадан устун туриши керак эмасми?
Барча туркий халқлар лотин алифбосига ўтиб бўлган ёки ўтаётган пайтда биз орқага қайтсак ёки ҳозирги аросатдаги ҳолатимизни икки алифбо тўғрисидаги қонун билан мустаҳкамлайдиган бўлсак, устимиздан ҳамма кулмайдими?
Манба: www.kun.uz («Iste’mol madaniyati» газетасининг 2017 йил 16 августдаги сонидан олинган)
КИРИЛЛГА ҚАЙТМАЙМИЗ!
Лотин-кирилл баҳсида яна бир жавоб юриши
Отабек Умар
Яна ўша Жапақовга
Мирзабек Жапақовнинг «Аросатда қолган лотин ёзувими ёки муаммосиз кирилл» сарлавҳали мақоласи sharh.uz сайтида эълон қилингач, бу мақолада келтирилган иддаоларнинг асоссизлиги, фактларни ва воқеликни бузиб кўрсатилиши бир қатор журналистлар ҳамда тилшунослар томонидан билдирилган ўринли танқидларга учради.
Бироқ Мирзабек Жапақов бу танқидлардан тегишли хулоса чиқармаган ва олдинги мақоласида келтирилган иддаоларига муносиб жавоб берилган мақолаларни етарли даражада эътибор билан ўқиб чиқмаган шекилли, ўша сайтда юзаки қараш ҳамда муаллифнинг ўта субъектив ўйларига, асослаб берилмаган гапларга тўла яна битта мақоласини эълон қилибди ва унга «Аччиқ ҳақиқат ёки бўғзимизгача берилган зарба» дея баландпарвоз сарлавҳа қўйди. Бу билан муаллиф ёзганлари ўзига хос услубда номланган тилшунос Элдар Асановнинг «Биринчи зарбада тиззаларигача, иккинчи зарбада белларигача» мақоласига жавоб эканлигини билдирмоқчи бўлди. Бироқ Жапақов ёзганларини ўқиб чиқсангиз, на Элдар Асановнинг мақолани номлаш услубини кўчиришни, на тузук бир раддия ёзишни эплагамаганини кўрамиз. Чунки, Мирзабек Жапақов ушбу мақоласига қанчалик баландпарвоз ном бермасин, ёзганларининг мазмуни бундай номга арзимагани яққол кўриниб туради. Муаллиф олдинги мақоласида айтган «ер ва эр», «ел ва эл» тўғрисидаги гапни яна такрорлади, қайсидир ҳаваскор ёш шоира шундоқ ёзганмиш ва бунда лотин ёзуви айбдормиш.
Қизиқ савол туғилади: лотин ёзувида ўқиган одам ҳеч «эр»ни «ер», «эл»ни «ел» деб ёзадими? Йўқ, албатта. Шунчаки, лотинда ўқиган ўша қиз кириллчада ёзганда шундай хатога йўл қўйган. Бу эса яна бир саволни ўртага ташлайди: нега у кириллча ёзган? Қаерда ёзган? Ҳарқалай, ўз дафтарчасида ёзса, ўзи савод чиқарган лотин ёзувида ёзади, газета-журналларда ҳам бундай жиддий хато кетмаса керак. Унда ким уни кириллча ёзишга мажбур этди? Ёки сиз баҳо беришингиз учун сизга тушунарли кириллчада ёздими, Мирзабек Жапақов? Ҳуқуқшунос, журналист эканингизни биламиз, бироқ шоир эканлигингизни билмабмиз. Ҳаётингиздан мисол келтирсангиз, батафсилроқ ёзинг, илтимос, — одамларни чалкаштиришга уринманг. Ёзган яна бир гапингизни ўқиб ҳайрон бўлдим:
«Савол керак бўлса менда ҳам бор. Сизлар телеэкранга чиқиб олиб ғарбнинг оммавий маданияти тўғрисида, бир жинсли никоҳлар, шаҳвоний, ахлоқсиз қилиқлар, улардан ёшларимизни асраш кераклиги тўғрисида оғиз кўпиртириб соатлаб гапирасизлар-у, мана шу иллатларга қайсидир маънода етакловчи, кўзга кўринмас кўприк ролини бажараётган ғарб имлосини нима учун жон-жаҳдингиз билан ҳимоя қилаяпсизлар?».
Шуни ёздингиз-у, бироқ сиз санаб ўтган иллатларга лотин ёзуви қандай қилиб кўприк бўла олишини тушунтириб бермадингиз. Сабаби — бу иддаонгизни асослаб беролмайсиз. Кечирсиз-у, Ғарб деганда фақат оммавий маданият-у бир жинсли никоҳларни тушуниш ғирт калтабинлик, тор доирада ўйлаш, дунёни билмаслик белгисидир. Умуман олганда, Ғарб билан Шарқ — бу географик тушунчалар холос, Ғарб маданияти, Шарқ маданияти деган ажратиш ҳам асоссиз ва кўп ҳолларда ўта нисбий. Бу борада Taraqqiy.uz сайтидаги «Ғарбу Шарқ: Соменинг ўйлари» мақоласини ўқиб чиқишингизни тавсия этаман.
Кейинги иддаонгизда эса сиз яна ёшларни ҳисобга олмадингиз, буни ўқиганда ёшлар сиз учун ўзбек элининг бир қисми эмаслиги туюлади:
«Мана шу йиллар давомида лотин алифбоси нафақат табиатимизга, балки, руҳиятимизга ҳам, зеҳниятимизга ҳам, қадриятимизга ҳам сингиб кета олмади».
Фақат ўзингиздан келиб чиқиб бир нимага баҳо бериш осон. Бироқ ундай «баҳо» тўлақонли хулоса бўла оладими? Ёш авлодни ҳатто тилга олмасдан, гўё улар сиз учун йўқдек бутун халқ номидан гапиришга ўзингизни қанчалик ҳақли деб биласиз? «Руҳиятимизга ҳам, зеҳниятимизга ҳам», — деган гаплар жуда қизиқ. Мустақиллигимизнинг белгиси бўлган (бу эса истайсизми, йўқми, шундай, чунки мустақил бўлмаганимизда, лотин ёзувига ўтмас эдик) лотин алифбоси руҳиятингизга-ю зеҳниятингизга кирмаган бўлса, унда зеҳниятингиз нималарга тўла? Эски советча мафкурагадир? Бировнинг онгини кавлаб ўтириш менинг ишим эмас, лекин сизнинг ёзганларингиз шундай саволларни юзага келтиради. Қуйироқда: «Ғарб цивилизациясидан нимани ҳам ўрганишимиз мумкин?», деб ёзган гапингиз ҳазилга ўхшайди. Сиз мақолангизни ёзишда ва уни Интернетга жойлаштиришда ишлатган электрон қурилмангиз, сиз ҳар куни қўллайдиган қулайликлар ва техника ютуқлари ҳам Ғарб цивилизациясининг маҳсули-ку? Буларни ўрганишимиз керак эмасми? Илм-фан, юқори технологияларни ўзлаштирсак ва ўргансак, ўзимизга фақат фойдали бўлади.
Ўтган мақолангиздаги: «Туркий элларни лотин ёзувига рус шовинистлари ўтказган», деган янглиш ўйингизни яна ёзибсиз. Тарихни яхшироқ ўрганинг, Жапақов! Бокудаги туркийшунослар қурултойи тўғрисида эшитганмисиз? Лотин ёзувига ўтиш ғояси айнан ўша қурултойда қабул қилинганиничи? Кўп вақт ўтмай, Бокудаги қурултойда қатнашган миллатимиз фидойилари турли сохта айблар билан қатағон қилинганини биласизми? Мақола сўнгидаги ёзганингиз эътиборимни тортди: «Ижтимоий тармоқларда ҳам чала-чулпа қилиб ҳештеглар қолдириб, елни (кечирасиз элни) чорлаётган йигит қизларга ҳам тўғри йўлни кўрсатинг». Қанақа тўғри йўл? Йўлимиз нотўғри эканлигини қаёқдан биласиз — асослаб беринг. Агар гапларингизни асослаб беролмасангиз, демак ўзингизни ҳам, элни ҳам алдамоқчи бўласиз. Ҳэштеглар тўғрисида ёзибсиз, ижтимоий тармоққа кирар экансиз. Ушбу ёзганларимни ўқиб қолсангиз, ўйлайманки, ўзингиз учун тўғри хулосалар чиқарасиз.
Mанба: www.uchildiz.uz
«Хуршид Даврон кутубхонаси»дан: Жапақов яна уни қўллаб-қувватлаётган аср.уз сайтида «Онамиз лотиндан тарқаганми?» мақоласини эълон қилди. Фейсбукчиларидан бири бунга муносабат билдириб шундай ёзди: «Ёзув масаласи ўз йўлига. Бироқ.. Бу қанақа бефаросатлик билан келтирилган сарлавҳа, журналистик этика, маданият, сўз ва муштарийга, азиз волидаларимиз ОНАГА ҳурмат қани? Қайси тил билан онани терминлар масаласига қўшишади? Сарлавҳадаги «лотин» ўрнига «Кирилл»ни қўйиб кўрса-чи… УЯТ!»
O‘zbekiston lotin alifbosida qolgani yaxshimi yoki kirill alifbosiga qaytish kerakmi? Ayni vaqtda o‘zbekistonliklar shu mavzuni keng muhokama qilmoqda. Jamiyatimiz rivojlanishi uchun juda muhim savolga javob topishga oid bahsu munozara aks etgan ikki maqolani taqdim etamiz.
QACHONGACHA AROSATDA YURAMIZ?
Mahbuba Ibrohimova
O‘zbekiston lotin alifbosida qolgani yaxshimi yoki kirill alifbosiga qaytish kerakmi? Ayni vaqtda o‘zbekistonliklar shu mavzuni keng muhokama qilmoqda. Tafsilot.uz saytida shu mavzudagi yana bir maqola nashr etildi.
Istibdod yillarida milliy mustaqillik uchun kurash tilga rasmiy — davlat tili maqomini berish uchun kurashdan boshlangani ko‘pchilikning yodida. 1989 yil 21 oktyabr kuni «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun qabul qilinib, o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi.
Oradan ikki yil o‘tib, mustaqillikka erishilgandan so‘ng lotin alifbosiga o‘tish harakatlari boshlandi, buning uchun tegishli hujjatlar ham qabul qilindi, o‘tish muddatlari belgilandi, biroq qaysidir sabablarga ko‘ra bu ish oxiriga yetmay qoldi va ushbu muammo haqida gapirishga og‘zaki taqiq qo‘yildi.
So‘nggi bir yil ichida mamlakat hayotida ro‘y bergan voqealar oshkoralikka yo‘l ochayotgani sababli boshqa masalalar qatori ushbu muammo ham tilga olina boshladi va tez orada uning hal bo‘lishiga umid uyg‘ondi. Adabiyotshunos Shuhrat Rizayev yaqinda «Kitob dunyosi» gazetasi orqali mamlakat prezidentiga murojaat qilib, boshqa masalalar qatori alifbo muammosini ham ko‘tardi. Ushbu o‘ta nozik, shu bilan birga, hal etilishi mamlakat rahbariyatining siyosiy irodasini talab qiladigan masala ijtimoiy tarmoqlarni junbishga keltirdi.
Hatto shu kunlarda asli O‘zbekistonda tug‘ilmagan o‘zbeklarning ushbu masala yuzasidan O‘zbekiston prezidentiga murojaati internetda shov-shuvlarga sabab bo‘lmoqda: «Biz lotin yozuvi orqali ota yurtimiz O‘zbekiston bilan qayta bog‘lana oldik!.. Biz O‘zbekistonda tug‘ilmagan o‘zbeklar kuni kecha o‘zbekistonlik bir adabiyotshunos «kirill yozuviga qaytaylik» degan ochiq xatni sizning qabulxonangizga yuborganini eshitib, haqiqatan yana ma’naviy aloqamiz uziladi degan xavotirga bordik» (uslub va imlosi saqlandi).
Albatta, Shuhrat Rizayevday olimning ushbu muammoni hal etishni istab, taklifni o‘rtaga tashlagani durust — past-balandni biladi. Biroq uning «lotin alifbosi, mutaxassislar fikricha, tilimiz tabiatiga unchalik muvofiq emas» degan gapini adabiyotshunos olimning gapi deyish qiyin. Agar bu taklifni u emas, biror matematik yoki kimyogar olim o‘rtaga tashlaganda, filolog emas-da deb tushunsa bo‘lar edi. Lekin tuppa-tuzuk olimning ko‘ra-bila turib, alifbo haqida bunaqa fikr bildirishi odamni o‘yga toldiradi.
Keling, gapning po‘skallasini aytaylik: yangi alifbomizning bugungi ahvoli uchun alifbo emas, o‘zbek tilidagi tovushlarni ifoda etish uchun mos harflarni tanlay olmagan, o‘zlaricha aravaning g‘ildiragini yangidan «kashf qilgan» tilshunos olimlar aybdor.
Oddiy xalq ham ulardan ijodkorroq ekanki, ijtimoiy tarmoqlarda «sh»ni «w»(dabl-yu) harfi bilan yozmoqda. Hatto ayrim kishilar ш (sh), ч (ch), ғ (g‘), ў (o‘) harflari o‘rniga boshqa tillardagi , , , singari harflardan foydalanmoqda. Ammo kompyuterda ishlaydiganlar ularni yozish uchun ayni paytda qabul qilingan alifbomizda va binobarin klaviaturada bo‘lmagani bois boshqa tillar klaviaturasidan foydalanishga majbur bo‘lmoqda.
Agar o‘sha paytda alifboni mana bunaqa tuzasan deb biror vallomat buyruq bergan taqdirda ham, janob vallomat, o‘zbek tilida mana buncha tovush bor, ularni lotin alifbosida mana bunaqa harflar bilan ifoda qilish mumkin deb aytsa bo‘lar edi-ku? Shunda xalq bunday arosatda qolib ketmas, chorak asrdan beri ikki alifbo o‘rtasida sarson bo‘lmas edi.
Filolog sifatida Shuhrat Rizayevga yaxshi ma’lum bo‘lsa kerakki, iste’moldagi kirill alifbomiz ham kamchiliklardan xoli emas. Unda rus tilidan o‘tgan va o‘zbek tilining tabiatiga mutlaqo yot, ya’ni ikki tovushni ifodalaydigan harflar (ц, ё, ю, е) va hech bir tovushni ifodalamaydigan ь harfi bor. Vaholanki, ularning o‘rniga yetishmayotgan unli tovushlarni ifoda qiluvchi harflarni, negadir kirill alifbomizga o‘gay bo‘lib, kirmay qolgan (ng) tovushini kiritsa bo‘lar edi.
Fonetika ilmining yirik mutaxassislaridan biri bo‘lgan SamDU professori, rahmatli Xudoyberdi Doniyorov bir zamonlar o‘zbek (kirill) alifbosidagi unli harflar mavjud tovushlarni ifoda qila olmasligini, fonetikamizda 9 ta tilorqa, tiloldi, qisqa va uzun unli tovush borligini tinmay gapirib yurar, tarafdorlarim qancha ko‘p bo‘lsa, bu ish shuncha amalga oshadi deguvchi nekbin edi.
Afsuski, alifbo o‘zgarib ham, chorak asr mustaqil bo‘lib ham murod hosil bo‘lmadi.
Shu turishda ura-urachilik davom etaversa, yaqin orada hal bo‘lishi ham dargumon. O‘zi mustaqil bo‘lib, alifbosini eplay olmagan millatni, to‘g‘rirog‘i, uning olimlarini qanaqa tushunish mumkin?
Shu o‘rinda Shuhrat Rizayev taklif qilayotgan ikkinchi masala, ya’ni «fursat o‘tmasidan kirillni asosiy, lotinni ikkinchi alifbo sifatida qonunlashtirish» mutlaqo kurakda turmaydigan gap.
Birinchidan, Serbiya bilan O‘zbekistonni hisobga olmaganda, hech bir tilda biryo‘la ikkita alifbodan foydalanilmaydi. Bu aholi uchun noqulayliklar tug‘dirishi barobarida iqtisodiyot uchun ham ko‘tara xarajat — har bir qonun hujjati yoki boshqa narsalarni ikkita alifboda chop qilish kerak.
Ikkinchidan, afsuski, bugungi kunda lotin alifbosiga o‘tish-o‘tmaslik tilshunoslik qolib, geografik siyosat, mustaqillikni saqlab qolish-qolmaslik masalasiga aylandi.
Hali ham imperiyani qo‘msayotgan ayrim yirik mamlakatlar millatchilari — ular qatorida o‘zimizning ruschadan boshqa tilni eplab gapira olmaydigan va o‘zbekligidan or qiladiganlar guruhi ham bor — chorak asr mustaqil bo‘lgan xalqlarning ichki ishlariga ham burun tiqishni o‘ziga kasb qilib olgan.
Misol izlab uzoqqa borish ham shart emas. Shu kunlarda qardosh qozoq xalqining lotin alifbosiga o‘tmoqchi bo‘layotgani sabab ularning paytavasiga qurt tushib qoldi. Qozog‘iston mustaqil davlat bo‘lsa, alifboni o‘zgartiradimi, ertaga davlatning boshqa boshqaruv tizimiga o‘tadimi, nima ishing bor deydigan mard yo‘q.
Bugungi kirill alifbosida savod chiqargan va umr bo‘yi unda yozilgan kitoblarni o‘qigan ziyolilarni, shu jumladan, Shuhrat Rizayevni ham tushunsa bo‘ladi. Ularning lotin alifbosida o‘qish ko‘nikmasi yo‘q. Lekin millat, uning manfaati, mustaqilligi, egamenligi hamma narsadan ustun turishi kerak emasmi?
Barcha turkiy xalqlar lotin alifbosiga o‘tib bo‘lgan yoki o‘tayotgan paytda biz orqaga qaytsak yoki hozirgi arosatdagi holatimizni ikki alifbo to‘g‘risidagi qonun bilan mustahkamlaydigan bo‘lsak, ustimizdan hamma kulmaydimi?
Manba: www.kun.uz («Iste’mol madaniyati» gazetasining 2017 yil 16 avgustdagi sonidan olingan)
KIRILLGA QAYTMAYMIZ!
Lotin-kirill bahsida yana bir javob yurishi
Otabek Umar
Yana Japaqovga
Mirzabek Japaqovning «Arosatda qolgan lotin yozuvimi yoki muammosiz kirill» sarlavhali maqolasi sharh.uz saytida e’lon qilingach, bu maqolada keltirilgan iddaolarning asossizligi, faktlarni va voqelikni buzib ko‘rsatilishi bir qator jurnalistlar hamda tilshunoslar tomonidan bildirilgan o‘rinli tanqidlarga uchradi.
Biroq Mirzabek Japaqov bu tanqidlardan tegishli xulosa chiqarmagan va oldingi maqolasida keltirilgan iddaolariga munosib javob berilgan maqolalarni yetarli darajada e’tibor bilan o‘qib chiqmagan shekilli, o‘sha saytda yuzaki qarash hamda muallifning o‘ta subyektiv o‘ylariga, asoslab berilmagan gaplarga to‘la yana bitta maqolasini e’lon qilibdi va unga «Achchiq haqiqat yoki bo‘g‘zimizgacha berilgan zarba» deya balandparvoz sarlavha qo‘ydi. Bu bilan muallif yozganlari o‘ziga xos uslubda nomlangan tilshunos Eldar Asanovning «Birinchi zarbada tizzalarigacha, ikkinchi zarbada bellarigacha» maqolasiga javob ekanligini bildirmoqchi bo‘ldi. Biroq Japaqov yozganlarini o‘qib chiqsangiz, na Eldar Asanovning maqolani nomlash uslubini ko‘chirishni, na tuzuk bir raddiya yozishni eplagamaganini ko‘ramiz. Chunki, Mirzabek Japaqov ushbu maqolasiga qanchalik balandparvoz nom bermasin, yozganlarining mazmuni bunday nomga arzimagani yaqqol ko‘rinib turadi. Muallif oldingi maqolasida aytgan «yer va er», «yel va el» to‘g‘risidagi gapni yana takrorladi, qaysidir havaskor yosh shoira shundoq yozganmish va bunda lotin yozuvi aybdormish.
Qiziq savol tug‘iladi: lotin yozuvida o‘qigan odam hech «er»ni «yer», «el»ni «yel» deb yozadimi? Yo‘q, albatta. Shunchaki, lotinda o‘qigan o‘sha qiz kirillchada yozganda shunday xatoga yo‘l qo‘ygan. Bu esa yana bir savolni o‘rtaga tashlaydi: nega u kirillcha yozgan? Qayerda yozgan? Harqalay, o‘z daftarchasida yozsa, o‘zi savod chiqargan lotin yozuvida yozadi, gazeta-jurnallarda ham bunday jiddiy xato ketmasa kerak. Unda kim uni kirillcha yozishga majbur etdi? Yoki siz baho berishingiz uchun sizga tushunarli kirillchada yozdimi, Mirzabek Japaqov? Huquqshunos, jurnalist ekaningizni bilamiz, biroq shoir ekanligingizni bilmabmiz. Hayotingizdan misol keltirsangiz, batafsilroq yozing, iltimos, — odamlarni chalkashtirishga urinmang. Yozgan yana bir gapingizni o‘qib hayron bo‘ldim:
«Savol kerak bo‘lsa menda ham bor. Sizlar teleekranga chiqib olib g‘arbning ommaviy madaniyati to‘g‘risida, bir jinsli nikohlar, shahvoniy, axloqsiz qiliqlar, ulardan yoshlarimizni asrash kerakligi to‘g‘risida og‘iz ko‘pirtirib soatlab gapirasizlar-u, mana shu illatlarga qaysidir ma’noda yetaklovchi, ko‘zga ko‘rinmas ko‘prik rolini bajarayotgan g‘arb imlosini nima uchun jon-jahdingiz bilan himoya qilayapsizlar?».
Shuni yozdingiz-u, biroq siz sanab o‘tgan illatlarga lotin yozuvi qanday qilib ko‘prik bo‘la olishini tushuntirib bermadingiz. Sababi — bu iddaongizni asoslab berolmaysiz. Kechirsiz-u, G‘arb deganda faqat ommaviy madaniyat-u bir jinsli nikohlarni tushunish g‘irt kaltabinlik, tor doirada o‘ylash, dunyoni bilmaslik belgisidir. Umuman olganda, G‘arb bilan Sharq — bu geografik tushunchalar xolos, G‘arb madaniyati, Sharq madaniyati degan ajratish ham asossiz va ko‘p hollarda o‘ta nisbiy. Bu borada Taraqqiy.uz saytidagi «G‘arbu Sharq: Somening o‘ylari» maqolasini o‘qib chiqishingizni tavsiya etaman.
Keyingi iddaongizda esa siz yana yoshlarni hisobga olmadingiz, buni o‘qiganda yoshlar siz uchun o‘zbek elining bir qismi emasligi tuyuladi:
«Mana shu yillar davomida lotin alifbosi nafaqat tabiatimizga, balki, ruhiyatimizga ham, zehniyatimizga ham, qadriyatimizga ham singib keta olmadi».
Faqat o‘zingizdan kelib chiqib bir nimaga baho berish oson. Biroq unday «baho» to‘laqonli xulosa bo‘la oladimi? Yosh avlodni hatto tilga olmasdan, go‘yo ular siz uchun yo‘qdek butun xalq nomidan gapirishga o‘zingizni qanchalik haqli deb bilasiz? «Ruhiyatimizga ham, zehniyatimizga ham», — degan gaplar juda qiziq. Mustaqilligimizning belgisi bo‘lgan (bu esa istaysizmi, yo‘qmi, shunday, chunki mustaqil bo‘lmaganimizda, lotin yozuviga o‘tmas edik) lotin alifbosi ruhiyatingizga-yu zehniyatingizga kirmagan bo‘lsa, unda zehniyatingiz nimalarga to‘la? Eski sovetcha mafkuragadir? Birovning ongini kavlab o‘tirish mening ishim emas, lekin sizning yozganlaringiz shunday savollarni yuzaga keltiradi. Quyiroqda: «G‘arb sivilizatsiyasidan nimani ham o‘rganishimiz mumkin?», deb yozgan gapingiz hazilga o‘xshaydi. Siz maqolangizni yozishda va uni Internetga joylashtirishda ishlatgan elektron qurilmangiz, siz har kuni qo‘llaydigan qulayliklar va texnika yutuqlari ham G‘arb sivilizatsiyasining mahsuli-ku? Bularni o‘rganishimiz kerak emasmi? Ilm-fan, yuqori texnologiyalarni o‘zlashtirsak va o‘rgansak, o‘zimizga faqat foydali bo‘ladi.
O‘tgan maqolangizdagi: «Turkiy ellarni lotin yozuviga rus shovinistlari o‘tkazgan», degan yanglish o‘yingizni yana yozibsiz. Tarixni yaxshiroq o‘rganing, Japaqov! Bokudagi turkiyshunoslar qurultoyi to‘g‘risida eshitganmisiz? Lotin yozuviga o‘tish g‘oyasi aynan o‘sha qurultoyda qabul qilinganinichi? Ko‘p vaqt o‘tmay, Bokudagi qurultoyda qatnashgan millatimiz fidoyilari turli soxta ayblar bilan qatag‘on qilinganini bilasizmi? Maqola so‘ngidagi yozganingiz e’tiborimni tortdi: «Ijtimoiy tarmoqlarda ham chala-chulpa qilib heshteglar qoldirib, yelni (kechirasiz elni) chorlayotgan yigit qizlarga ham to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsating». Qanaqa to‘g‘ri yo‘l? Yo‘limiz noto‘g‘ri ekanligini qayoqdan bilasiz — asoslab bering. Agar gaplaringizni asoslab berolmasangiz, demak o‘zingizni ham, elni ham aldamoqchi bo‘lasiz. Heshteglar to‘g‘risida yozibsiz, ijtimoiy tarmoqqa kirar ekansiz. Ushbu yozganlarimni o‘qib qolsangiz, o‘ylaymanki, o‘zingiz uchun to‘g‘ri xulosalar chiqarasiz.
Manba: www.uchildiz.uz
“Xurshid Davron kutubxonasi”dan: Japaqov yana uni qo‘llab-quvvatlayotgan asr.uz saytida “Onamiz lotindan tarqaganmi?” maqolasini e’lon qildi. Feysbukchilaridan biri bunga munosabat bildirib shunday yozdi: “Yozuv masalasi o‘z yo‘liga. Biroq.. Bu qanaqa befarosatlik bilan keltirilgan sarlavha, jurnalistik etika, madaniyat, so‘z va mushtariyga, aziz volidalarimiz ONAGA hurmat qani? Qaysi til bilan onani terminlar masalasiga qo‘shishadi? Sarlavhadagi ”lotin“ o‘rniga ”Kirill“ni qo‘yib ko‘rsa-chi… UYAT!”
