Мирзааҳмад Олимовни нафақат адабиётшунос, тил илмининг етук билимдони, таржимон, балки нозиктаъб шоир ва инсон сифатида ҳам яхши билардик. Гарчи ҳозир орамизда бўлмаса-да унинг ўзидан кейин қолдирган маънавий мероси —»Ўзбек адабиётида пафос муаммоси», «Бобурнома»да Аллоҳ исмлари ва сифатлари», «Рисолаи сарф ёки анъанавий морфология», «Мирзоларнинг бошлари», «Бобурнома»да қўлланилган синонимлар луғати», «Рисолаи аруз» номли қўлланма ва китоблари, қатор мақолалари адабиёт назарияси, ўзбек тилшунослиги ва мумтоз адабиёти тарихига доир муҳим тадқиқотлар натижаси саналади. Шунингдек, Мирзааҳмад Олим қаламига мансуб ғазал, рубоий ва қитъалар жамланмасидан иборат «Барча карвонлар кетибдир» номли тўплами ҳам кенг китобхонлар оммасига тақдим этилган.

МИРЗААҲМАД ОЛИМ ХОТИРАСИГА
Санжар Содиқ 

Бир вақтлар шоир Абдулла Орипов: «Мўмин Мирзо укам, сени ўлдирдилар!» – деган шеър ёзиб, дунёнинг норасолигидан фарёд чеккан эди. Энди мен ўша мисрани бироз ўзгартириб: «Мирзааҳмад укам, сени номардлар ўлдирдилар!» – дея бутун жаҳонга бонг ургим келади. Ҳа, инсоний қиёфасини буткул йўқотган, виждон, номус, диёнат кўчасидан ўтмаган, энг ёвуз ва шафқатсиз золимлар, мол-дунё йўлида ўзини томдан ташлайдиган малъунлар Мирзааҳмад Олимдек тенгсиз олимни ўлдирдилар. Унинг акаси, менинг асл дўстим Султонмурод Олим Бухородан телефонда бу совуқ хабарни йиғлай-йиғлай маълум қилганидан бери ўзимга келолмайман. Сўнгги марта қачон бу қадар қаттиқ изтироб чекканимни эслай олмайман. Балки отам оламдан ўтганида ва устоз Озод Шарафиддинов вафот этганида шу қадар оғир аламли дамларни бошимдан кечирган бўлсам керак.

Ҳаммадан алам қиладиган ери шундаки, энди қанча қайғурмайлик, нақадар изтироб чекмайлик, Мирзааҳмадни ҳаётга қайтаролмаймиз ёки худди унингдек янги бир олим ясай олмаймиз. Бунинг асосий сабаби шундаки, Мирзааҳмад сира такрорланмас инсон ва ўхшаши йўқ адабиётшунос олим эди. У жуда қисқа умр кўрган, яъни бор йўғи 53 йил яшаган бўлса-да, ўзидан қутлуғ ном ва асло ўчмас из қолдириб кетди.

ЮТҚАЗМАДИМ, ЮТМАДИМ ҲАМ..
Адабиётшунос Мирзааҳмад Олим билан суҳбат

Мирзааҳмад Олимов 1981 йилда Тошкент Давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) ўзбек филологияси факультетини ўзбек тили ва адабиёти ихтисослиги бўйича имтиёзли диплом билан тугатиб, 1982-1983 йилларда Ўзбекистон Республикаси «Фан» нашриётида кичик муҳаррир, 1983 йилда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафтаномасида мухбир бўлиб ишлади. 1983 йил охирида ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти адабиёт назарияси бўлимига ишга ўтиб, у ерда 1995 йилгача лаборант, катта лаборант, кичик илмий ходим, илмий ходим ва катта илмий ходим лавозимларида ишлади.

1995 йил август ойида Мирзааҳмад Олимов ЎзР ФА ва Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги кадрлар бошқармаларининг йўлланмаси билан Бухоро Давлат университетига малакали мутахассис сифатида ишга юборилди. У ўзбек адабиёти тарихи кафедрасида дастлаб катта ўқитувчи, 1996 йил 1 майдан 1998 йил 2 декабргача кафедра мудири вазифасини бажарувчи ва кафедра мудири лавозимларида ишлади. 1998-2003 йилларда (академик таътил билан бирга) БухДУ ҳузуридаги докторантурани ўтади.

Мирзааҳмад Олимов 1995 йилда «Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муаммоси» мавзуидаги номзодлик диссертациясини ЎзР ФА Тил ва адабиёт институти ҳузуридаги Ихтисослашган илмий кенгашда муваффақиятли ҳимоя қилди. Афсуски бешафат қотил ўзбек адабиётшунослигида катта ишлар ишлашга қодир етук олим жонига қасд қилди, бизни зукко олим ва ажойиб инсондан жудо қилди. Илоҳо, жонажон биродаримизни раҳматингга олгин!

I. ИБТИДО

– Фаррух, сиз Бухорога келиб, «JannatMakon» журнали учун суҳбат уюштирмоқчи эканингизни телефон орқали айтганингиздан кейин, биласизми, нималарни ўйладим? Келинг, айримларини айтай: ¬«Эҳ, Фаррух, Фаррух… Нега суҳбат учун мени танладингиз-а? Журналнинг айрим сонларини ўқидим. Унда чиққанларнинг кўпи – биздан кўра машҳурроқ, ҳаётда кўп орзуларига эришган, кўп имкониятларини юзага чиқара олган, руҳияти соғлом одамлар. Мен бу андазаларга унча мос келмайман. Менда кўзни қамаштирадиган шуҳрат ҳам, қўша-қўша даражаю унвонлар ҳам, турли халқаро танловларнинг диплому ёрлиқлари ҳам йўқ. Мен одатдаги қолиплар билан қараганда бир фан номзоди, доцентман; Бухоро давлат университети ва вилоят педагог ходимларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти мударрисиман; ҳар неча йилда ўн-ўн бешта ғазал ёзадиган бир ҳавасманд шоир ва Абдулла Ориповнинг номаълум одамига ўхшаган ўзига хосроқ шахсман, холос».

– Мирзааҳмад ака, лекин биз Сизни барибир ўз соҳасида тинимсиз изланаётган, мустаҚил нигоҳга эга, бир-бирига ўхшамаган китоблар яратаётган, қизиқиш доираси кенг адабиётшунос, тўғрироғи, филолог олим сифатида биламиз.

– Тўғри, республика матбуотида, Россия ва Эрон журналларида анча-мунча илмий мақолаларим, адабиётшунослик ва тилшуносликка оид китобларим, шеърий тўпламим чоп этилган. Аммо Тошкент давлат университетининг ўзбек филологияси факультетида ўқиб юрган ва уни битирган вақтларимда орзуларим ҳозирги эришганларимдан баландроқ эди. Аввалига номзодлик диссертациясини Москвага бориб ёқлаш ва фикримни ўша минбардан туриб ифодалаш истаги билан пайт пойлаб юрдим. Шу мақсадда Москвага – Максим Горький номидаги Жаҳон адабиёти институтига қайта-қайта бордим ҳам. Лекин ўзим уларнинг талабларига тўлиқ жавоб беролмадим, шу ҳолимда истиқболни ўйлаб мени қўллайдиган одам тополмадим. Бундайроқ бирор ишга илиниб бўлса-да, Москвада қолмоқчи бўлдим. Лекин молиявий-иқтисодий муаммолар, яшаш жойи масаласи ҳар қадамда бўғзимдан олаверди.

Оилада тўққиз фарзанд эдик. Дадам: «Ўғлим, Тошкентда бўлсангиз, бизлар сизга ажрата оладиган пулга ҳам бориб-келасиз, ҳам бир-икки ой яшайсиз, Москвада бўлсангиз, ўша пул фақат йўл харжингизга кетади. Ўйлаб кўринг», дедилар. Мен қанча вақт, қанча энергия, қанча маблағ сарфлаб, бошимни эгиб натижасиз қайтиб келдим (лекин пушаймон қилмайман: нималарнидир кўрдим, ҳаётий тажриба тўпладим).

Кейин Олий аттестация комиссияси низомида тўғридан-тўғри докторлик диссертациясини ёқлаш мумкинлиги ҳақидаги моддани топдим. Шундай қиламан ва ерпарчин бўлган репутациямни тиклайман, деб ўйлаб, уч-тўрт йил қаттиқ ишладим. Номзодлик диссертацияси учун тасдиқланган «Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муаммоси» мавзусида тўртта катта бобдан иборат, 300 бетдан ортиқроқ ҳажмдаги бир иш ёздим. Йирик адабиётшуносларимиз Бахтиёр Назаров, Нажмиддин Комилов, Баҳодир Саримсоқов, Наим Каримов, Тўра Мирзаев, Эрик Каримов, Салоҳиддин Мамажоновга ўқитиб олдим. Улар ишни маъқулладилар, лекин тўғридан-тўғри докторлик диссертацияси сифатида муҳокамага қўйиш масаласига келганда ҳеч ким мени қўллаб-қувватламади. Наим Каримов домла бундан бирор натижа чиқариш қийинлигини ётиғи билан тушунтирди. Нажмиддин Комилов билан раҳматли Ғайбулла Саломов: «Бошқа томонлари ҳал бўлса, ҳамма расмий жараёнларга бориб, тоғдай бўлиб ўтирамиз, ҳимоя қиламиз», дейишди. Қолган баъзилар: «Олдин буни номзодлик диссертациясининг ҳажмига солиб келсин», деб зарда билан ишни кимлардир орқали қўлимга қайтариб беришди.

Мен осмоний интилишлари ернинг ҳавосини олган катталар томонидан маъқулланмаган, қадрланмаган ёш бола каби, чизган сурати шляпа эмас, филни ютган илон эканини катталарга тушунтиролмай хуноб бўлган Кичкина Шаҳзода каби (Антуан де Сент-Экзюпери) аразладим. Икки йил ишни ташлаб қўйдим. Сўнг Тил ва адабиёт институтининг собиқ директори, филология фанлари доктори, профессор Тўра Мирзаев мени уришиб, муросага чақирди, «150 бетча қисмини номзодлик диссертацияси сифатида ёқла, у ёғига худо – подшоҳ», деди. Истар-истамас номзодлик диссертациясини ёқладим…

Буларнинг ҳаммаси айтишга осон, Фаррух. Шу йиллар давомида мен қисмат билан олишдим. Бир ватанли, яъни уй-жойли бўлгунча мусофирчилик, уйсизлик машаққатларини бошдан кечирдим; худонинг нури акс этган минг бир хилҚатга нигоҳим тушиб кўзларим тинди, кўпинча улардан оддий бир меҳрни, эътиборни ҳам тополмай эзилдим; одамни фақат тайёр андазалар билан, умрни реал амалий ютуқ билан ўлчайдиган қанча одамларнинг наштардан ҳам баттарроқ таъна-маломатларига нишон бўлдим; гоҳо кўнгилдаги дардларимни айтишга бир ҳамдард ҳам тополмадим; гоҳо асабийликдан, турмуш йўлга қўйилмаганидан соғлиқ издан чиқди…

Султони Соҳибқирон узугига ёздирган «Ин ҳам мегузарад» («Бу ҳам ўтади») деган сўзларда ҳикмат кўп экан.) Шу боис башар тарихини игнанинг кўзидан ўтказиб, нимадир хулосаларга келган, Наполеон бўлишни орзу қилиб ишга киришган, лекин сариҚ чаҚалик ютуққа эришолмай ўзини қора курсида кўрган Родион Раскольниковнинг (Фёдор Достоевский, «Жиноят ва жазо»), қалби ва имкониятларини энг зор вақтида ҳис этмагани учун энди унга кулиб боҚаётган дунёдан ҳам воз кечган Мартин Иденнинг (Жек Лондон, «Мартин Иден»), 83 кун денгизда оч кезиб балиқ овлаган, лекин акуланинг қуруқ суяклари билан қирғоққа қайтган балиқчи чол Сантьягонинг (Эрнест Ҳемингуэй, «Чол ва денгиз»), жаннат мисол деб тасаввур қилинган Америкага бориб, бир неча паразит «жонивор»нинг тўрига илинган ва бу чангалзордан чиҚиш йўлини тополмаган Карл Россманнинг (Франс Кафка, «Америка»), не азобда қанча шогирднинг саводини чиқарган, лекин оқибат оёқлар остида хор бўлган Душан Тоштанбек ўғлининг (Чингиз Айтматов, «Биринчи муаллим»), осмонларни орзу қилиб, ўзида шунга яраша нимадир асослар ҳам топиб, охири портлаган поезд вагонлари ёнида қорга кўмилиб қолган Раҳимжон Саидийнинг (Абдулла Қаҳҳор, «Сароб») ва бошқа, ва бошқа юзлаб мураккаб қаҳрамонларнинг дунёсини тушуниш мен учун бироз осон бўлса керак.

Кучлилар, ғолиблар, машҳурлар, соғломлар, бахт, давлат ва омад кулиб боққанлар… Лекин улар ёнида қанча улуғ қадриятларни ўзида ташиган, худонинг нуридан бебаҳра бўлмаган кучсизлар, мағлублар, тақдир зарбаларига, қазо ва қадар билан боғлиқ ҳақсизликларга дуч келган шикаста қалблар бор. Кўпинча ҳар икки жиҳат бир сиймода тажассум ҳам топади: хор-зорликда умри поёнига етган Исмоил ал-Бухорий, ноқобил фарзанд қутқусига дуч келган Мирзо Улуғбек, ватандан айро тушган Мирзо Бобур, бевақт хазон этилган Моҳларойим Нодира, дор йиғочига бўйнини тутган Бобораҳим Машраб…

Айтмоқчиманки, оламошуб ютуқлар, ғалабалар – яхши нарса. Лекин санъаткор, олим, журналист, ҳар қандай зиёли ва ҳар қандай фикрловчи инсоннинг нигоҳи, таҳлил назари олдида фақат зафарлар эмас, бор бўй-басти билан яхлит олинган ҳаёт тургани яна ҳам афзалроқ. Ҳаёт эса, мен учун энг эъзозли ёзувчилардан бири Габриэль Гарсиа Маркес «Бузрукнинг кузи» романи ниҳоясида ёзганидек, «оғир ва тез оқиб ўтгувчидир, бошқачаси эса йўқ».

II. БИР МУЖИБ САВДОЙИЛИК

– Сиз билан икки-уч кундан бери гурунглашиб сездимки, феъл-атворингизни «мулойимлик тагидаги саркашлик» деб таърифлаш мумкин. Яна, шоирлик табиатидан ҳам бенасиб эмас экансиз. Айтганча, «Барча карвонлар кетибдир» шеърий тўпламингиз эълон қилинган-ку…

– Ҳа, бадиий ижод деган савдойиликдан ҳар ҳолда йўқ эмас. Мактаб даврида шоир бўлиш истагим кучли эди. Чекка қишлоқдан туриб юборган шеърларим «Гулхан» журналида, ёшлар газеталарида ва маҳаллий матбуотда босилиб чиққан. Талабалик даври тугагач, кўпроқ ғазал, баъзан рубоий машқ қилдим. Охирги сафар ижодга ўтирганимда ҳар хил йўлдаги (аруз, бармоқ, сарбаст) шеърлар ёздим. Лекин мен ҳар неча йилда бир чилла ўтириб, насиб этганича шеър ёзаман, кейин неча йиллик самарасиз танаффус бошланади. Энди ҳозир, бир қўлим бўшаса, бадиий ижод билан бир неча йил астойдил шуғулланаман, деган фикрми, хомхаёлми бор.
Хўш, бадиий ижод деган оламга ҳар ҳолда дахлдор бир одам сифатида мен кимман? Қайси йўлдаги одамман? Бунга жавоб тариқасида битта шеъримни келтиришим мумкин:

Ногоҳ тортиб олиб қаламим кимдир,
Мўйқалам тутқизса қўлга, барибир
Мен мольберт ёнидан кетмай бир умр
Ғамнинг суратини чизардим.

Шодон болаликни куйламаган ким?!
Бундай қўшиқларга мафтун бўлиб жим,
Мен гўдак кўзида қотган бир чизим
Намнинг суратини чизардим.

Бир улуғ туйғу бор, мангу сўлмаган,
Эҳ-ҳе, кимлар унга банди бўлмаган,
Мен жонни кул қилиб чўғи ўлмаган
Дамнинг суратини чизардим.

Бир улуғ йўлдир бу – сабринг синовчи,
Гоҳ мункиб йиқилар йўлда йўловчи,
Милтиллаб шунда ҳам кўкка чорловчи
Шамнинг суратини чизардим!

Бадиий ижод билан боғлиқ изланишлар ҳақида ҳозирча бошқа ҳеч нима айтмоқчи эмасман.

III. МАНГУ БЕДОР ДОСТОЕВСКИЙ

– Мирзааҳмад ака, биласизми, бизда ҳам, дунёда ҳам қандайдир достоевскийпарастлик эпидемияси тарқалгандек туюлади менга (худди классик романлардаги наполеонпарастликка ўхшаш). Сиз ҳам бу буюк ёзувчи ҳақида «Қуёш қораймас» номли бир мақола ёзган экансиз, ўз вақтида анча шов-шув бўлган, деб эшитамиз. Бу мавзуда қўлингизга қалам олишга мажбур қилган сабаб нима? Бир даҳо санъаткор ҳақидаги фикрларингизни юбилей муносабати билан айтиб олиш истагими ёки Достоевскийга муносабатингизнинг илдизлари чуқурроқми?

– Иккинчиси асосийроқ, албатта. Достоевскийнинг айрим асарлари билан талабаликнинг I курси тугагач, Россиянинг Новгород шаҳрида қурилиш отрядида юрган ваҚтимиз танишдим. Бирдан хира кўзларим очилиб, олам ёришгандек ёки болаларча содда, зоҳирий нигоҳим тиниқиб, ботиний нигоҳга айлангандек бўла бошлади. Кейин унинг бошҚа асарларини, у ҳақдаги жилд-жилд китобларни изладим, топдим, ўқидим. «Унинг жинниси фақат менмикинман?» деган саволга ҳам жавоб топдим. «Жаҳоннинг энг улуғ олими» дея эътироф этилган Альберт Эйнштейннинг, улуғ файласуфлар Фридрих Ницше ва Зигмунд Фрейднинг, физиолог олимлар Алексей Ухтомский, Иван Павлов ва Владимир Бехтеревнинг, улуғ педагог Василий Сухомлинскийнинг, қанчадан-қанча сиёсий арбоблар, ҳуқуқшунос, криминалист олимлар ва санъаткорларнинг у ҳақдаги юксак эътирофларига шоҳид бўлдим. Бир нарсани билдимки: биринчидан, Достоевскийнинг ашаддий мухлиси бўлганларнинг кўпи XX аср цивилизацияси устунлари ҳисобланади; иккинчидан, Достоевскийнинг номини Ҳомер, Данте, Шекспир, Гёте, Бальзак ва Лев Толстой каби даҳолар билан бир ўринда тилга олиш чинакамига уларнинг иззат-нафсига тегиб кетади. Улар Достоевскийни даҳо санъаткор деб эмас, даҳолар даҳоси деб биладилар. «Нега унда инсоният деярли тўлиғича шу фикрда эмас?» деган саволга «Ҳали башарият бу даражага етиб келмаган», дея жавоб берадилар.

Мен ушбу фикрларни ўз кўнглимда бўлган, лекин ҳали пишиб етилиб, сўз либосига кириб улгурмаган мулоҳазалар деб қабул қилдим.

Адашмасам, III курсда ўқирдик, курсдошимиз Нурилла ака Отахонов (ҳозир «Ҳидоят» журналининг бош муҳаррири) Достоевскийга ихлосимни кўриб, менга Михаил Бахтиннинг «Проблемы поэтики Достоевского» китобини ўқишга берди. Мен китобга шундай маҳлиё бўлиб қолдимки, қайтаришни истамадим. Охири уни Алексей Толстойнинг «Сарсонлик-саргардонликда» романига алмашдик.

Кейин Бахтин билан кенгроқ танишишни бошладим. Унинг қанақа улуғ олим эканини билдим. У ҳақда ҳам ёздим, мақолаларидан таржима қилдим.

Энг муҳими, Бахтин Достоевский яратган ҳаёт моделининг инсоният бадиий тафаккури тараққиётидаги бениҳоя улуғ кашфиёт, асрлар давомида тайёрлаб келинган инҚилобий янгилик эканини очиб берган. Буни полифония ёки полифоник тафаккур деб атаган. Одатда ҳар Қандай катта ёки кичик, муҳим ёки номуҳим воқеа-ҳодиса тасвирланса, унинг асосида охир-оқибатда бир кишининг – муаллифнинг умумий дунёҚараши, ҳаётга муносабати ётади. Ҳолбуки, ўша воқеа-ҳодисада бир неча онг иштирок этиши мумкин. Энди тасаввур қилинг, ҳар битта онг ўз нуқтаи назарини тўлиқ ифода этиб, ҳар бири ўзаро бир-бири билан ва ҳатто муаллиф нуқтаи назари билан чинакамига олишсин, китобхонга ўз идеологиясини тушунтириш ва юқтиришга ҳаракат қилсин. Дунё дунёлигича, минг бир овози билан кўз олдимизда намоён бўлсин. Достоевский яратган ҳаёт модели ана шу!

Дунё бепоён, нуқтаи назарлар чексиз. Кимдир Достоевский акс эттирган оламни хуш кўрмаслиги, ҳатто унда ўзини ёмон ҳис Қилиши мумкин. Лекин шунда ҳам Достоевский яратган ҳаёт модели ўз қадр-қимматини сақлаб қолаверади. Ёзувчини хуш кўрмаган одам ҳам ундан ўрганиб, оламни шундай полифоник акс эттиришга, полифоник тушунишга интилса, ҳаёт ҳақиқати шак-шубҳасиз тўлароқ очилади.

Достоевскийни ўқиш менинг ижодкор бўлиш истакларимга ҳам таъсир қилган. Мен ҳар битта ташвишим учун биттадан хизматкор тайин Қилинганда, бор кучим фақат ижодга бахшида этилганда ҳам, Достоевскийдек санъаткор бўлиш мумкинлигига, умуман, бошқа кимнингдир ҳам ўша уфқларга кўтарила олишига ишонмайман. Бу фикрни замонавий рус ёзувчиси Валентин Распутин ошкора, рўй-рост ёзган ҳам.

IV. БИР ПАЛАКДА ҲАР ХИЛ ҚОВУН

– Укалар одатда акаларнинг ортидан эргашади. Оилада кичикларнинг дунёқараши шаклланишида катта фарзандларнинг таъсири кучли бўлади. Аммо бир қориндан талашиб тушган Султонмурод Олим ва Мирзааҳмад Олим шахс сифатида ҳам, адабиётшунос сифатида ҳам бир-биридан кескин фарқ қилади, дейишади…

– Аввало, бир нарсани айтиш керак. Султонмурод акам қайсидир маънода устозларимдан бири бўлади. У кишидан кўп нарса ўрганганман. Лекин, шу билан бирга, болалик ва ўсмирликда, ундан кейинги даврларда дунёмиз бошқа-бошқа бўлганидан талай зиддиятлар келиб чиқди. Мен романтикроқман, мушоҳада тарзига кўра эстетик, ижтимоий мансубиятига кўра аристократик, миқёсига кўра умумбашарий қадриятларга ўчроқман. У киши, назаримда, жуда ҳам ўткир реалист, прагматик, оммапарвар ва, аввало, миллий менталитетдан келиб чиқадиган одам.

У киши билан тўқнашувларнинг ўзидан ҳам кўп азият чекдим. Баъзан ишларим чаппасига кетганида: «Акам барибир менга нималарнидир ўргатган, қарши бораётганим худога хуш келмадимикин», деб ўйладим. Алалоқибат, бир кун қатъий қарорга келиб, оппозицияни тўхтатдим. Акам нимани қандай талқин қилса, зоҳиран маъқулладим, кўпчилик кўзи билан қараганда, ўша нуқтаи назардан у киши ҳақ эканини тан ҳам олдим. Ўз ҳақиқатларимни ўзим учун, ўз даврам учун кўнгилда асрадим. Муносабатлар, назаримда, изга тушди.

V. ОЁҒИМИЗДАГИ ТУШОВЛАР

– Фаҳмлашимча, сиз севган қаҳрамонларнинг кўпчилиги мавжуд қолиплар билан келиша олмайдиган, стереотипларни бузишни, жорий тартибларни ўзгартиришни хоҳловчи образлар. Ўзингиз бугунги муҳитимизда қандай ҳолатлар билан келиша олмаймиз, янада олдинга кетишимиз учун қандай тушовлар банд этган оёқларимизни?

– Бизда бугун адабиёт ва санъат билан, адабиёт ва санъат илми билан, бошҚа гуманитар фанлар ва, келингки, фалсафа билан дунёга чиҚишимиз учун имкониятлар кўп. Лекин унга тўғаноқ бўладиган, минг-минглаб онгларга вирус юқтириб улгурган жиҳатларимиз ҳам бор.

Кант ёки Гегелни, Достоевский ёки Фолкнерни, Фрейд ёки Ницшени, Камю ёки Кафкани, Жойс ёки Прустни билмаган ўзбек зиёлилари даврасида улар ҳақида гапирсангиз, нохуш ҳолат юзага келиши мумкин. Сизга истеҳзо қилиб, юзингизга ёки изингиздан «Ҳавойи гапларни гапиргунча олдин номзодлик ёки докторлик диссертациянгни ёзмайсанми?!» дейди, сизни ёт унсурдай билиб ер остидан соянгизни Қириб юради. Ахир, сиз бу гапни кимгадир иддао қилиш, кимнингдир иззат-нафсига тегиш учун айтмагансиз-ку! Нега ҳар бир гапни маломатдай қабул қилиш ва унга, уни айтганларга қарши салб юриши очиш керак?! Бу аҳволда елкамизга офтоб, кўкрагимизга шамол тегиши қийин. Битта мурғак камолга мингта пихини ёрган завол ғайришуурий равишда бирлашиб ҳужумга ўтса, оқибат нима бўлиши аён-ку!

Адабиётшунослик соҳасида ҳам дадилроқ қадамларни хушламаслик ҳолатлари кўп. Бир сафар оддийгина «Навоий ва Бобур ижодида Ренессанс даври белгилари», «Бобурнома»да инсон концепцияси» деган мавзуларда иш ёзиш истаги айтилганда, «Ўриснинг ёки Ғарбнинг катта-катта олимлари қўядиган масалалар-ку булар!» деб эътироз билдиришди. Кўпчилик бир овоздан маъқуллади. Демак, шундай ақида борки, биз кичикроқ, одмироқ масалалар ҳақида ўйлашимиз ва ёзишимиз керак, каттароқ, фундаменталроқ масалаларни катта халқларнинг олимлари ўрганади.

Атроф-муҳит бизни ақлу идрокимизга, қалбу шууримизга, илму ижоднинг ўз пиллапояларида эришган даражамизга қараб баҳоламайди. Қулоғимизга тез-тез чалиниб турадиган баъзи репликаларни айтай: «Сиз қаерда ким бўлиб ишлайсиз? Бошлиқмисиз, ўринбосарми ёки оддий ходимми? Ҳали ҳам ўринбосарми? Кўп қаватли уйда турасизми ёки ҳовлидами? Ҳовлида бўлса – зўр, кўп қаватли уйда – тузук, ижарада бўлса-чи? Ижарада? Даҳшат! Номзод, доцентмисиз ёки фан доктори, профессорми? Чет мамлакатлардан қайсиларида бўлгансиз? Америкада? О, қойил! Машинангиз борми? Маркаси қанақа? Ишқилиб, «иномарка»ми?»

Ижтимоий психология ва ижтимоий онг янги миҚёсларга кўтарилмаса, ҳозирча бу лабиринтлардан чиқиб кетиш қийин.

Айтаверсам, гап кўп, Фаррух. Менинг ичим бунақа гаплардан тўлиб кетган. Бир улуғ шоиримиз: «Мен ичимдагини тўлиқ тўкиб солишим учун «Хамса»дай асар ёзишим керак», деган экан. Бунақа гап менга ярашмаску-я, аслида, мен ҳам шундай десам бўлади.

VI. ЯНА БИР ОҒРИҚЛИ МАСАЛА

– Боя айтганингиз – полифоник тафаккур ҳаммага эмас, фақат ўша Достоевскийдек даҳо зотларгагина насиб этади-да. Фаолиятда ҳам шундай: қамровнинг кенглиги юксак истеъдоддан, айни пайтда, одамнинг ожизлигидан бўлиши мумкин. Шу боис ўтмишда яшаган шахсларнинг, масалан, Алишер Навоийнинг ушбу хислатини кўкка кўтариб мақтаймиз-у, замондошимизга торгина бир йўналишда ижод ёки илм қилишни маслаҳат берамиз…

– А, бу яна битта оғриқли масала. Номзодлик диссертациясини адабиёт назарияси ва замонавий ўзбек адабиёти ихтисосликлари бўйича ёқлаганман. Туя гўшти еб ётган докторлик диссертациямнинг мавзуси ҳам адабиёт назариясидан. Университетда жаҳон адабиёти тарихи фанидан ҳамда адабиёт назарияси ва мумтоз адабиётга дахлдор махсус курслардан дарс бераман. Малака ошириш институтида оддийгина «адабиёт ўҚитиш методикаси» деб аталадиган фандан кираман, аммо машғулотларимиз адабиёт назарияси, мумтоз ва замонавий ўзбек адабиёти, халқ оғзаки ижодиёти ва жаҳон адабиёти тарихини ҳам қамраб олади. Тайёрлов курсларида эса тилшунослик ва адабиётшунослик фанларининг барча қисмларини ўзим ўтаман. Илмий ишларим ҳам шу соҳаларнинг гоҳ унисига, гоҳ бунисига дахлдор бўлиб кетаверади.

Филологиянинг ўз ичидаги ихтисосликлар масаласида озмунча қийналмадим: одамлар мени ва мен одамларни тушунолмаган пайтлар кўп бўлди. Талабалик тугаб, энди иш бошлаганда хайрихоҳ устозимиз Миразиз Миртожиев «Бобурнома» бўйича номзодлик диссертацияси мавзусини олиш учун бир илмий даргоҳ раҳбарига олиб борди. «Қалами келишиб қолган, мақолалари чиққан», деб Фёдор Достоевский, Александр Герцен ва Усмон Азим ҳақидаги мақолаларимни кўрсатди. У одам стоматолог излаб, кардиолог қабулига кириб қолган пациентдай капалаги учиб кетди: «Булар бизнинг профилдан эмас-ку?» деди ва газета-журналларни биз томонга суриб қўйди. Энди, рағбат кутиб турган ёш мутахассиснинг ҳолатини тасаввур қилаверинг!

Яна бир ғалати тасаввур бор. Илм йўлига кирган одам нимаики Қилмасин, номзод бўлиш учун қилиши керак. Номзод бўлгандан кейин эса юрса – докторлик учун юриши, ўтирса – докторлик учун ўтириши, ҳатто йўталса ҳам – докторлик учун йўталиши керак.

Бухорога келгач, кўпчилик мутахассисларнинг аруздан қийналаётганини кўриб, беш-олти ой ўтирдим-да, бу вазнни қандай қилиб осонроқ ўрганиш ва ўргатиш мумкинлиги масаласига бағишланган «Рисолаи аруз» китобини ёздим. Уни кўрган филологлар ҳам, бошқа фан вакиллари ҳам «Докторлик арузданми?» дейишди. Кейин бошқа китоблар чиқди ва ўша савол сал ўзгарган ҳолда такрорланаверди: докторлик морфологияданми, «Бобурнома» тилиданми, лексикологияданми?.. қизиқ, номзод бўлган одам докторлигига бевосита дахли бўлмаса-да, ўз соҳасидаги эҳтиёждан ва кўнгилнинг амридан келиб чиқиб, китоб ёки мақола ёзиши мумкин эмасми?!

– Соф конъюнктура нуқтаи назаридан сиз танлаган йўлда ютқизиқ кўп бўлиши мумкин. Турли соҳаларга оид асарларни ўқиш, хилма-хил мавзулардаги китоб ва мақолаларни ёзиш, чоп эттириш ташвишлари туфайли докторлик ишингиз кечикканига ачинмайсизми?

– Йўқ. Ёзилган нарсалар ёзилди, юзага чиқди. Керак деб билган одам вақти билан излаб топар, ўқир. Ўқимаса ҳам, ихтиёри. Лекин мен кўнглим буюргани учун ёзганман. Аксиргиси келган одам аксирса, енгил тортади. Мен ҳам уларни ёзиб, чоп эттириб, енгил тортганман. Қолгани Яратганнинг ҳукмида.

Филологиянинг ичидаги тор ихтисослик масаласида охирги мулоҳазам шуки, қанча улоқиб юрсам ҳам, кўнглимга энг яқин соҳа – адабиёт назарияси. У билан боғлиқ анча-мунча орзуларим бор. Лекин уларга худо қачон етказади – билмайман. Лекин, ҳар ҳолда, бир ишларга тайёрланиб юрибман.

VII. КЎНГИЛ АМРИ ВА РЕЖАЛАР

– Демак, ҳали ката-катта режаларни тузиб қўйибман, денг. Яқин келажакда ижод ва илм аҳлини нималар билан лол қолдиришингиз ҳозирча сир бўлиб тура қолсин… Сиз, умуман, режа асосида иш юритишга, режа асосида яшашга қандай қарайсиз?

– Улуғ одамлардан – файласуф Иммануил Кант, физиолог Иван Павлов, давлат арбоби Билл Клинтон, шахматчи Гарри Каспаров кўзлаган чўққилари сари қанақа қатъий режа билан интилгани ҳақида ўқиганман, эшитганман. Ўзим кўрган устозларимдан профессор Аюб Ғуломов ва академик Бахтиёр Назаров бутун умрларининг режасини тузиб олгандай иш юритганларига гувоҳ бўлганман. Лекин мен унақа қатъий режа билан ишлай оладиган одамлар тоифасига кирмасам керак. Режаларим кўпинча ҳаётга тўғри келмай қолади. Кўпроқ кўнгилга қараб иш тутаман. Режаларим чилпарчин бўлиб кетса ҳам, босган Қадамимдан унча пушаймон қилмайман.

VIII. ХОТИМА

– Мирзааҳмад ака, мен доим суҳбатдошларимга бир савол билан мурожаат этаман: «Яна қандай гаплар қолиб кетди? Нималар ҳақида гапиргингиз келганди-ю, мен сўрамадим?..»

– Қайси бирини айтай, Фаррух! Шу ёғи ҳам қандай чиқди – билмайман. Ижоддан, ижодий фикрдан бироз узоқлашганман. Чунки мен кўп касбдошларим қатори йилда Қарийб 365 кун ҳали ўқитувчига, ҳали талабага, ҳали ўқувчига дарс ўтаман. Ўзим билмай дарс берувчи бир механизмга айланиб қолмадимми дейман. Бунинг устига, гапларимни ўйлаб олиш учун муҳлат ҳам бермадингиз, шоширдингиз. Суҳбат асносида бошқалардан нолиб юрадиган, ора-орада кишибилмас мақтаниб қўядиган одамдай таассурот қолдирган бўлишим ҳам мумкин. Майли, нимаики бўлса, шу-да. Ўзим ўйлаган ва хаёлимга келган гапларни айтдим. Қолаверса, Сергей Есенин: «Жизнь моя, иль ты приснилась мне» (Ҳаётим, ё сени тушда кўрдимми), деб ёзганидек, мен гоҳо хулосаларимга эмас, ўзимнинг борлигимга ҳам шубҳаланиб қўйишим мумкин. Аслини олганда, ҳозирча дунё – мен учун сир, мен – дунё учун. Ҳали ўрганишим, қайта ўйлаб кўришим, моҳиятини чуқурроқ идрок этишим керак бўлган нарсалар кўп. Ҳали билагимда куч, кўзимда нур, кўнглимда хуруш ва, энг муҳими, миллион-миллион дилларни илитишга етгулик меҳр бордек. Шу боис ҳозир айтганларимни қатъий хулоса деб билмаслик тўғрироқ бўларди… Сўзимни шеър билан тугатайми? Унда:

Аввало тўрт кўз тугал бўлсин жаҳон айвонида,
Сўнгра бахт ҳам пойидор келсин жаҳон айвонида!

Фаррух Жабборов суҳбатлашди

2011 йил, июль

Mirzaahmad Olimovni nafaqat adabiyotshunos, til ilmining yetuk bilimdoni, tarjimon, balki nozikta’b shoir va inson sifatida ham yaxshi bilardik. Garchi hozir oramizda bo‘lmasa-da uning o‘zidan keyin qoldirgan ma’naviy merosi —»O‘zbek adabiyotida pafos muammosi», «Boburnoma»da Alloh ismlari va sifatlari», «Risolai sarf yoki an’anaviy morfologiya», «Mirzolarning boshlari», «Boburnoma»da qo‘llanilgan sinonimlar lug‘ati», «Risolai aruz» nomli qo‘llanma va kitoblari, qator maqolalari adabiyot nazariyasi, o‘zbek tilshunosligi va mumtoz adabiyoti tarixiga doir muhim tadqiqotlar natijasi sanaladi.Shuningdek, Mirzaahmad Olim qalamiga mansub g‘azal, ruboiy va qit’alar jamlanmasidan iborat «Barcha karvonlar ketibdir» nomli to‘plami ham keng kitobxonlar ommasiga taqdim etilgan.

YUTQAZMADIM, YUTMADIM HAM..
Adabiyotshunos Mirzaahmad Olim bilan suhbat

Mirzaahmad Olimov 1981 yilda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) o‘zbek filologiyasi fakultetini o‘zbek tili va adabiyoti ixtisosligi bo‘yicha imtiyozli diplom bilan tugatib, 1982-1983 yillarda O‘zbekiston Respublikasi «Fan» nashriyotida kichik muharrir, 1983 yilda «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» haftanomasida muxbir bo‘lib ishladi. 1983 yil oxirida O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti adabiyot nazariyasi bo‘limiga ishga o‘tib, u yerda 1995 yilgacha laborant, katta laborant, kichik ilmiy xodim, ilmiy xodim va katta ilmiy xodim lavozimlarida ishladi.
1995 yil avgust oyida Mirzaahmad Olimov O‘zR FA va O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi kadrlar boshqarmalarining yo‘llanmasi bilan Buxoro Davlat universitetiga malakali mutaxassis sifatida ishga yuborildi. U o‘zbek adabiyoti tarixi kafedrasida dastlab katta o‘qituvchi, 1996 yil 1 maydan 1998 yil 2 dekabrgacha kafedra mudiri vazifasini bajaruvchi va kafedra mudiri lavozimlarida ishladi. 1998-2003 yillarda (akademik ta’til bilan birga) BuxDU huzuridagi doktoranturani o‘tadi.
Mirzaahmad Olimov 1995 yilda «Hozirgi o‘zbek adabiyotida pafos muammosi» mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasini O‘zR FA Til va adabiyot instituti huzuridagi Ixtisoslashgan ilmiy kengashda muvaffaqiyatli himoya qildi. Afsuski beshafat qotil bundan roppa-rosa 2 yil avval, o‘zbek adabiyotshunosligida katta ishlar ishlashga qodir yetuk olim joniga qasd qildi, bizni zukko olim va ajoyib insondan judo qildi. Iloho, jonajon birodarimizni rahmatingga olgin!

I. IBTIDO

– Farrux, siz Buxoroga kelib, «JannatMakon» jurnali uchun suhbat uyushtirmoqchi ekaningizni telefon orqali aytganingizdan keyin, bilasizmi, nimalarni o‘yladim? Keling, ayrimlarini aytay: ¬«Eh, Farrux, Farrux… Nega suhbat uchun meni tanladingiz-a? Jurnalning ayrim sonlarini o‘qidim. Unda chiqqanlarning ko‘pi – bizdan ko‘ra mashhurroq, hayotda ko‘p orzulariga erishgan, ko‘p imkoniyatlarini yuzaga chiqara olgan, ruhiyati sog‘lom odamlar. Men bu andazalarga uncha mos kelmayman. Menda ko‘zni qamashtiradigan shuhrat ham, qo‘sha-qo‘sha darajayu unvonlar ham, turli xalqaro tanlovlarning diplomu yorliqlari ham yo‘q. Men odatdagi qoliplar bilan qaraganda bir fan nomzodi, dotsentman; Buxoro davlat universiteti va viloyat pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti mudarrisiman; har necha yilda o‘n-o‘n beshta g‘azal yozadigan bir havasmand shoir va Abdulla Oripovning noma’lum odamiga o‘xshagan o‘ziga xosroq shaxsman, xolos».

– Mirzaahmad aka, lekin biz Sizni baribir o‘z sohasida tinimsiz izlanayotgan, mustaQil nigohga ega, bir-biriga o‘xshamagan kitoblar yaratayotgan, qiziqish doirasi keng adabiyotshunos, to‘g‘rirog‘i, filolog olim sifatida bilamiz.

– To‘g‘ri, respublika matbuotida, Rossiya va Eron jurnallarida ancha-muncha ilmiy maqolalarim, adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid kitoblarim, she’riy to‘plamim chop etilgan. Ammo Toshkent davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetida o‘qib yurgan va uni bitirgan vaqtlarimda orzularim hozirgi erishganlarimdan balandroq edi. Avvaliga nomzodlik dissertatsiyasini Moskvaga borib yoqlash va fikrimni o‘sha minbardan turib ifodalash istagi bilan payt poylab yurdim. Shu maqsadda Moskvaga – Maksim Gorkiy nomidagi Jahon adabiyoti institutiga qayta-qayta bordim ham. Lekin o‘zim ularning talablariga to‘liq javob berolmadim, shu holimda istiqbolni o‘ylab meni qo‘llaydigan odam topolmadim. Bundayroq biror ishga ilinib bo‘lsa-da, Moskvada qolmoqchi bo‘ldim. Lekin moliyaviy-iqtisodiy muammolar, yashash joyi masalasi har qadamda bo‘g‘zimdan olaverdi.

Oilada to‘qqiz farzand edik. Dadam: «O‘g‘lim, Toshkentda bo‘lsangiz, bizlar sizga ajrata oladigan pulga ham borib-kelasiz, ham bir-ikki oy yashaysiz, Moskvada bo‘lsangiz, o‘sha pul faqat yo‘l xarjingizga ketadi. O‘ylab ko‘ring», dedilar. Men qancha vaqt, qancha energiya, qancha mablag‘ sarflab, boshimni egib natijasiz qaytib keldim (lekin pushaymon qilmayman: nimalarnidir ko‘rdim, hayotiy tajriba to‘pladim).

Keyin Oliy attestatsiya komissiyasi nizomida to‘g‘ridan-to‘g‘ri doktorlik dissertatsiyasini yoqlash mumkinligi haqidagi moddani topdim. Shunday qilaman va yerparchin bo‘lgan reputatsiyamni tiklayman, deb o‘ylab, uch-to‘rt yil qattiq ishladim. Nomzodlik dissertatsiyasi uchun tasdiqlangan «Hozirgi o‘zbek adabiyotida pafos muammosi» mavzusida to‘rtta katta bobdan iborat, 300 betdan ortiqroq hajmdagi bir ish yozdim. Yirik adabiyotshunoslarimiz Baxtiyor Nazarov, Najmiddin Komilov, Bahodir Sarimsoqov, Naim Karimov, To‘ra Mirzayev, Erik Karimov, Salohiddin Mamajonovga o‘qitib oldim. Ular ishni ma’qulladilar, lekin to‘g‘ridan-to‘g‘ri doktorlik dissertatsiyasi sifatida muhokamaga qo‘yish masalasiga kelganda hech kim meni qo‘llab-quvvatlamadi. Naim Karimov domla bundan biror natija chiqarish qiyinligini yotig‘i bilan tushuntirdi. Najmiddin Komilov bilan rahmatli G‘aybulla Salomov: «Boshqa tomonlari hal bo‘lsa, hamma rasmiy jarayonlarga borib, tog‘day bo‘lib o‘tiramiz, himoya qilamiz», deyishdi. Qolgan ba’zilar: «Oldin buni nomzodlik dissertatsiyasining hajmiga solib kelsin», deb zarda bilan ishni kimlardir orqali qo‘limga qaytarib berishdi.

Men osmoniy intilishlari yerning havosini olgan kattalar tomonidan ma’qullanmagan, qadrlanmagan yosh bola kabi, chizgan surati shlyapa emas, filni yutgan ilon ekanini kattalarga tushuntirolmay xunob bo‘lgan Kichkina Shahzoda kabi (Antuan de Sent-Ekzyuperi) arazladim. Ikki yil ishni tashlab qo‘ydim. So‘ng Til va adabiyot institutining sobiq direktori, filologiya fanlari doktori, professor To‘ra Mirzayev meni urishib, murosaga chaqirdi, «150 betcha qismini nomzodlik dissertatsiyasi sifatida yoqla, u yog‘iga xudo – podshoh», dedi. Istar-istamas nomzodlik dissertatsiyasini yoqladim…

Bularning hammasi aytishga oson, Farrux. Shu yillar davomida men qismat bilan olishdim. Bir vatanli, ya’ni uy-joyli bo‘lguncha musofirchilik, uysizlik mashaqqatlarini boshdan kechirdim; xudoning nuri aks etgan ming bir xilQatga nigohim tushib ko‘zlarim tindi, ko‘pincha ulardan oddiy bir mehrni, e’tiborni ham topolmay ezildim; odamni faqat tayyor andazalar bilan, umrni real amaliy yutuq bilan o‘lchaydigan qancha odamlarning nashtardan ham battarroq ta’na-malomatlariga nishon bo‘ldim; goho ko‘ngildagi dardlarimni aytishga bir hamdard ham topolmadim; goho asabiylikdan, turmush yo‘lga qo‘yilmaganidan sog‘liq izdan chiqdi…

Sultoni Sohibqiron uzugiga yozdirgan «In ham meguzarad» («Bu ham o‘tadi») degan so‘zlarda hikmat ko‘p ekan.) Shu bois bashar tarixini ignaning ko‘zidan o‘tkazib, nimadir xulosalarga kelgan, Napoleon bo‘lishni orzu qilib ishga kirishgan, lekin sariQ chaQalik yutuqqa erisholmay o‘zini qora kursida ko‘rgan Rodion Raskolnikovning (Fyodor Dostoyevskiy, «Jinoyat va jazo»), qalbi va imkoniyatlarini eng zor vaqtida his etmagani uchun endi unga kulib boQayotgan dunyodan ham voz kechgan Martin Idenning (Jek London, «Martin Iden»), 83 kun dengizda och kezib baliq ovlagan, lekin akulaning quruq suyaklari bilan qirg‘oqqa qaytgan baliqchi chol Santyagoning (Ernest Heminguey, «Chol va dengiz»), jannat misol deb tasavvur qilingan Amerikaga borib, bir necha parazit «jonivor»ning to‘riga ilingan va bu changalzordan chiQish yo‘lini topolmagan Karl Rossmanning (Frans Kafka, «Amerika»), ne azobda qancha shogirdning savodini chiqargan, lekin oqibat oyoqlar ostida xor bo‘lgan Dushan Toshtanbek o‘g‘lining (Chingiz Aytmatov, «Birinchi muallim»), osmonlarni orzu qilib, o‘zida shunga yarasha nimadir asoslar ham topib, oxiri portlagan poyezd vagonlari yonida qorga ko‘milib qolgan Rahimjon Saidiyning (Abdulla Qahhor, «Sarob») va boshqa, va boshqa yuzlab murakkab qahramonlarning dunyosini tushunish men uchun biroz oson bo‘lsa kerak.

Kuchlilar, g‘oliblar, mashhurlar, sog‘lomlar, baxt, davlat va omad kulib boqqanlar… Lekin ular yonida qancha ulug‘ qadriyatlarni o‘zida tashigan, xudoning nuridan bebahra bo‘lmagan kuchsizlar, mag‘lublar, taqdir zarbalariga, qazo va qadar bilan bog‘liq haqsizliklarga duch kelgan shikasta qalblar bor. Ko‘pincha har ikki jihat bir siymoda tajassum ham topadi: xor-zorlikda umri poyoniga yetgan Ismoil al-Buxoriy, noqobil farzand qutqusiga duch kelgan Mirzo Ulug‘bek, vatandan ayro tushgan Mirzo Bobur, bevaqt xazon etilgan Mohlaroyim Nodira, dor yig‘ochiga bo‘ynini tutgan Boborahim Mashrab…

Aytmoqchimanki, olamoshub yutuqlar, g‘alabalar – yaxshi narsa. Lekin san’atkor, olim, jurnalist, har qanday ziyoli va har qanday fikrlovchi insonning nigohi, tahlil nazari oldida faqat zafarlar emas, bor bo‘y-basti bilan yaxlit olingan hayot turgani yana ham afzalroq. Hayot esa, men uchun eng e’zozli yozuvchilardan biri Gabriel Garsia Markes «Buzrukning kuzi» romani nihoyasida yozganidek, «og‘ir va tez oqib o‘tguvchidir, boshqachasi esa yo‘q».

II. BIR MUJIB SAVDOYILIK

– Siz bilan ikki-uch kundan beri gurunglashib sezdimki, fe’l-atvoringizni «muloyimlik tagidagi sarkashlik» deb ta’riflash mumkin. Yana, shoirlik tabiatidan ham benasib emas ekansiz. Aytgancha, «Barcha karvonlar ketibdir» she’riy to‘plamingiz e’lon qilingan-ku…

– Ha, badiiy ijod degan savdoyilikdan har holda yo‘q emas. Maktab davrida shoir bo‘lish istagim kuchli edi. Chekka qishloqdan turib yuborgan she’rlarim «Gulxan» jurnalida, yoshlar gazetalarida va mahalliy matbuotda bosilib chiqqan. Talabalik davri tugagach, ko‘proq g‘azal, ba’zan ruboiy mashq qildim. Oxirgi safar ijodga o‘tirganimda har xil yo‘ldagi (aruz, barmoq, sarbast) she’rlar yozdim. Lekin men har necha yilda bir chilla o‘tirib, nasib etganicha she’r yozaman, keyin necha yillik samarasiz tanaffus boshlanadi. Endi hozir, bir qo‘lim bo‘shasa, badiiy ijod bilan bir necha yil astoydil shug‘ullanaman, degan fikrmi, xomxayolmi bor.

Xo‘sh, badiiy ijod degan olamga har holda daxldor bir odam sifatida men kimman? Qaysi yo‘ldagi odamman? Bunga javob tariqasida bitta she’rimni keltirishim mumkin:

Nogoh tortib olib qalamim kimdir,
Mo‘yqalam tutqizsa qo‘lga, baribir
Men molbert yonidan ketmay bir umr
G‘amning suratini chizardim.

Shodon bolalikni kuylamagan kim?!
Bunday qo‘shiqlarga maftun bo‘lib jim,
Men go‘dak ko‘zida qotgan bir chizim
Namning suratini chizardim.

Bir ulug‘ tuyg‘u bor, mangu so‘lmagan,
Eh-he, kimlar unga bandi bo‘lmagan,
Men jonni kul qilib cho‘g‘i o‘lmagan
Damning suratini chizardim.

Bir ulug‘ yo‘ldir bu – sabring sinovchi,
Goh munkib yiqilar yo‘lda yo‘lovchi,
Miltillab shunda ham ko‘kka chorlovchi
Shamning suratini chizardim!

Badiiy ijod bilan bog‘liq izlanishlar haqida hozircha boshqa hech nima aytmoqchi emasman.

III. MANGU BЕDOR DOSTOYEVSKIY

– Mirzaahmad aka, bilasizmi, bizda ham, dunyoda ham qandaydir dostoyevskiyparastlik epidemiyasi tarqalgandek tuyuladi menga (xuddi klassik romanlardagi napoleonparastlikka o‘xshash). Siz ham bu buyuk yozuvchi haqida «Quyosh qoraymas» nomli bir maqola yozgan ekansiz, o‘z vaqtida ancha shov-shuv bo‘lgan, deb eshitamiz. Bu mavzuda qo‘lingizga qalam olishga majbur qilgan sabab nima? Bir daho san’atkor haqidagi fikrlaringizni yubiley munosabati bilan aytib olish istagimi yoki Dostoyevskiyga munosabatingizning ildizlari chuqurroqmi?

– Ikkinchisi asosiyroq, albatta. Dostoyevskiyning ayrim asarlari bilan talabalikning I kursi tugagach, Rossiyaning Novgorod shahrida qurilish otryadida yurgan vaQtimiz tanishdim. Birdan xira ko‘zlarim ochilib, olam yorishgandek yoki bolalarcha sodda, zohiriy nigohim tiniqib, botiniy nigohga aylangandek bo‘la boshladi. Keyin uning boshQa asarlarini, u haqdagi jild-jild kitoblarni izladim, topdim, o‘qidim. «Uning jinnisi faqat menmikinman?» degan savolga ham javob topdim. «Jahonning eng ulug‘ olimi» deya e’tirof etilgan Albert Eynshteynning, ulug‘ faylasuflar Fridrix Nisshe va Zigmund Freydning, fiziolog olimlar Aleksey Uxtomskiy, Ivan Pavlov va Vladimir Bexterevning, ulug‘ pedagog Vasiliy Suxomlinskiyning, qanchadan-qancha siyosiy arboblar, huquqshunos, kriminalist olimlar va san’atkorlarning u haqdagi yuksak e’tiroflariga shohid bo‘ldim. Bir narsani bildimki: birinchidan, Dostoyevskiyning ashaddiy muxlisi bo‘lganlarning ko‘pi XX asr sivilizatsiyasi ustunlari hisoblanadi; ikkinchidan, Dostoyevskiyning nomini Homer, Dante, Shekspir, Gyote, Balzak va Lev Tolstoy kabi daholar bilan bir o‘rinda tilga olish chinakamiga ularning izzat-nafsiga tegib ketadi. Ular Dostoyevskiyni daho san’atkor deb emas, daholar dahosi deb biladilar. «Nega unda insoniyat deyarli to‘lig‘icha shu fikrda emas?» degan savolga «Hali bashariyat bu darajaga yetib kelmagan», deya javob beradilar.

Men ushbu fikrlarni o‘z ko‘nglimda bo‘lgan, lekin hali pishib yetilib, so‘z libosiga kirib ulgurmagan mulohazalar deb qabul qildim.

Adashmasam, III kursda o‘qirdik, kursdoshimiz Nurilla aka Otaxonov (hozir «Hidoyat» jurnalining bosh muharriri) Dostoyevskiyga ixlosimni ko‘rib, menga Mixail Baxtinning «Problemы poetiki Dostoyevskogo» kitobini o‘qishga berdi. Men kitobga shunday mahliyo bo‘lib qoldimki, qaytarishni istamadim. Oxiri uni Aleksey Tolstoyning «Sarsonlik-sargardonlikda» romaniga almashdik.

Keyin Baxtin bilan kengroq tanishishni boshladim. Uning qanaqa ulug‘ olim ekanini bildim. U haqda ham yozdim, maqolalaridan tarjima qildim.

Eng muhimi, Baxtin Dostoyevskiy yaratgan hayot modelining insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyotidagi benihoya ulug‘ kashfiyot, asrlar davomida tayyorlab kelingan inQilobiy yangilik ekanini ochib bergan. Buni polifoniya yoki polifonik tafakkur deb atagan. Odatda har Qanday katta yoki kichik, muhim yoki nomuhim voqea-hodisa tasvirlansa, uning asosida oxir-oqibatda bir kishining – muallifning umumiy dunyoQarashi, hayotga munosabati yotadi. Holbuki, o‘sha voqea-hodisada bir necha ong ishtirok etishi mumkin. Endi tasavvur qiling, har bitta ong o‘z nuqtai nazarini to‘liq ifoda etib, har biri o‘zaro bir-biri bilan va hatto muallif nuqtai nazari bilan chinakamiga olishsin, kitobxonga o‘z ideologiyasini tushuntirish va yuqtirishga harakat qilsin. Dunyo dunyoligicha, ming bir ovozi bilan ko‘z oldimizda namoyon bo‘lsin. Dostoyevskiy yaratgan hayot modeli ana shu!

Dunyo bepoyon, nuqtai nazarlar cheksiz. Kimdir Dostoyevskiy aks ettirgan olamni xush ko‘rmasligi, hatto unda o‘zini yomon his Qilishi mumkin. Lekin shunda ham Dostoyevskiy yaratgan hayot modeli o‘z qadr-qimmatini saqlab qolaveradi. Yozuvchini xush ko‘rmagan odam ham undan o‘rganib, olamni shunday polifonik aks ettirishga, polifonik tushunishga intilsa, hayot haqiqati shak-shubhasiz to‘laroq ochiladi.

Dostoyevskiyni o‘qish mening ijodkor bo‘lish istaklarimga ham ta’sir qilgan. Men har bitta tashvishim uchun bittadan xizmatkor tayin Qilinganda, bor kuchim faqat ijodga baxshida etilganda ham, Dostoyevskiydek san’atkor bo‘lish mumkinligiga, umuman, boshqa kimningdir ham o‘sha ufqlarga ko‘tarila olishiga ishonmayman. Bu fikrni zamonaviy rus yozuvchisi Valentin Rasputin oshkora, ro‘y-rost yozgan ham.

IV. BIR PALAKDA HAR XIL QOVUN

– Ukalar odatda akalarning ortidan ergashadi. Oilada kichiklarning dunyoqarashi shakllanishida katta farzandlarning ta’siri kuchli bo‘ladi. Ammo bir qorindan talashib tushgan Sultonmurod Olim va Mirzaahmad Olim shaxs sifatida ham, adabiyotshunos sifatida ham bir-biridan keskin farq qiladi, deyishadi…

– Avvalo, bir narsani aytish kerak. Sultonmurod akam qaysidir ma’noda ustozlarimdan biri bo‘ladi. U kishidan ko‘p narsa o‘rganganman. Lekin, shu bilan birga, bolalik va o‘smirlikda, undan keyingi davrlarda dunyomiz boshqa-boshqa bo‘lganidan talay ziddiyatlar kelib chiqdi. Men romantikroqman, mushohada tarziga ko‘ra estetik, ijtimoiy mansubiyatiga ko‘ra aristokratik, miqyosiga ko‘ra umumbashariy qadriyatlarga o‘chroqman. U kishi, nazarimda, juda ham o‘tkir realist, pragmatik, ommaparvar va, avvalo, milliy mentalitetdan kelib chiqadigan odam.

U kishi bilan to‘qnashuvlarning o‘zidan ham ko‘p aziyat chekdim. Ba’zan ishlarim chappasiga ketganida: «Akam baribir menga nimalarnidir o‘rgatgan, qarshi borayotganim xudoga xush kelmadimikin», deb o‘yladim. Alaloqibat, bir kun qat’iy qarorga kelib, oppozitsiyani to‘xtatdim. Akam nimani qanday talqin qilsa, zohiran ma’qulladim, ko‘pchilik ko‘zi bilan qaraganda, o‘sha nuqtai nazardan u kishi haq ekanini tan ham oldim. O‘z haqiqatlarimni o‘zim uchun, o‘z davram uchun ko‘ngilda asradim. Munosabatlar, nazarimda, izga tushdi.

V. OYOG‘IMIZDAGI TUSHOVLAR

– Fahmlashimcha, siz sevgan qahramonlarning ko‘pchiligi mavjud qoliplar bilan kelisha olmaydigan, stereotiplarni buzishni, joriy tartiblarni o‘zgartirishni xohlovchi obrazlar. O‘zingiz bugungi muhitimizda qanday holatlar bilan kelisha olmaymiz, yanada oldinga ketishimiz uchun qanday tushovlar band etgan oyoqlarimizni?

– Bizda bugun adabiyot va san’at bilan, adabiyot va san’at ilmi bilan, boshQa gumanitar fanlar va, kelingki, falsafa bilan dunyoga chiQishimiz uchun imkoniyatlar ko‘p. Lekin unga to‘g‘anoq bo‘ladigan, ming-minglab onglarga virus yuqtirib ulgurgan jihatlarimiz ham bor.

Kant yoki Gegelni, Dostoyevskiy yoki Folknerni, Freyd yoki Nissheni, Kamyu yoki Kafkani, Joys yoki Prustni bilmagan o‘zbek ziyolilari davrasida ular haqida gapirsangiz, noxush holat yuzaga kelishi mumkin. Sizga istehzo qilib, yuzingizga yoki izingizdan «Havoyi gaplarni gapirguncha oldin nomzodlik yoki doktorlik dissertatsiyangni yozmaysanmi?!» deydi, sizni yot unsurday bilib yer ostidan soyangizni Qirib yuradi. Axir, siz bu gapni kimgadir iddao qilish, kimningdir izzat-nafsiga tegish uchun aytmagansiz-ku! Nega har bir gapni malomatday qabul qilish va unga, uni aytganlarga qarshi salb yurishi ochish kerak?! Bu ahvolda yelkamizga oftob, ko‘kragimizga shamol tegishi qiyin. Bitta murg‘ak kamolga mingta pixini yorgan zavol g‘ayrishuuriy ravishda birlashib hujumga o‘tsa, oqibat nima bo‘lishi ayon-ku!

Adabiyotshunoslik sohasida ham dadilroq qadamlarni xushlamaslik holatlari ko‘p. Bir safar oddiygina «Navoiy va Bobur ijodida Renessans davri belgilari», «Boburnoma»da inson konsepsiyasi» degan mavzularda ish yozish istagi aytilganda, «O‘risning yoki G‘arbning katta-katta olimlari qo‘yadigan masalalar-ku bular!» deb e’tiroz bildirishdi. Ko‘pchilik bir ovozdan ma’qulladi. Demak, shunday aqida borki, biz kichikroq, odmiroq masalalar haqida o‘ylashimiz va yozishimiz kerak, kattaroq, fundamentalroq masalalarni katta xalqlarning olimlari o‘rganadi.

Atrof-muhit bizni aqlu idrokimizga, qalbu shuurimizga, ilmu ijodning o‘z pillapoyalarida erishgan darajamizga qarab baholamaydi. Qulog‘imizga tez-tez chalinib turadigan ba’zi replikalarni aytay: «Siz qayerda kim bo‘lib ishlaysiz? Boshliqmisiz, o‘rinbosarmi yoki oddiy xodimmi? Hali ham o‘rinbosarmi? Ko‘p qavatli uyda turasizmi yoki hovlidami? Hovlida bo‘lsa – zo‘r, ko‘p qavatli uyda – tuzuk, ijarada bo‘lsa-chi? Ijarada? Dahshat! Nomzod, dotsentmisiz yoki fan doktori, professormi? Chet mamlakatlardan qaysilarida bo‘lgansiz? Amerikada? O, qoyil! Mashinangiz bormi? Markasi qanaqa? Ishqilib, «inomarka»mi?»

Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy ong yangi miQyoslarga ko‘tarilmasa, hozircha bu labirintlardan chiqib ketish qiyin.

Aytaversam, gap ko‘p, Farrux. Mening ichim bunaqa gaplardan to‘lib ketgan. Bir ulug‘ shoirimiz: «Men ichimdagini to‘liq to‘kib solishim uchun «Xamsa»day asar yozishim kerak», degan ekan. Bunaqa gap menga yarashmasku-ya, aslida, men ham shunday desam bo‘ladi.

VI. YANA BIR OG‘RIQLI MASALA

– Boya aytganingiz – polifonik tafakkur hammaga emas, faqat o‘sha Dostoyevskiydek daho zotlargagina nasib etadi-da. Faoliyatda ham shunday: qamrovning kengligi yuksak iste’doddan, ayni paytda, odamning ojizligidan bo‘lishi mumkin. Shu bois o‘tmishda yashagan shaxslarning, masalan, Alisher Navoiyning ushbu xislatini ko‘kka ko‘tarib maqtaymiz-u, zamondoshimizga torgina bir yo‘nalishda ijod yoki ilm qilishni maslahat beramiz…

– A, bu yana bitta og‘riqli masala. Nomzodlik dissertatsiyasini adabiyot nazariyasi va zamonaviy o‘zbek adabiyoti ixtisosliklari bo‘yicha yoqlaganman. Tuya go‘shti yeb yotgan doktorlik dissertatsiyamning mavzusi ham adabiyot nazariyasidan. Universitetda jahon adabiyoti tarixi fanidan hamda adabiyot nazariyasi va mumtoz adabiyotga daxldor maxsus kurslardan dars beraman. Malaka oshirish institutida oddiygina «adabiyot o‘Qitish metodikasi» deb ataladigan fandan kiraman, ammo mashg‘ulotlarimiz adabiyot nazariyasi, mumtoz va zamonaviy o‘zbek adabiyoti, xalq og‘zaki ijodiyoti va jahon adabiyoti tarixini ham qamrab oladi. Tayyorlov kurslarida esa tilshunoslik va adabiyotshunoslik fanlarining barcha qismlarini o‘zim o‘taman. Ilmiy ishlarim ham shu sohalarning goh unisiga, goh bunisiga daxldor bo‘lib ketaveradi.

Filologiyaning o‘z ichidagi ixtisosliklar masalasida ozmuncha qiynalmadim: odamlar meni va men odamlarni tushunolmagan paytlar ko‘p bo‘ldi. Talabalik tugab, endi ish boshlaganda xayrixoh ustozimiz Miraziz Mirtojiyev «Boburnoma» bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasi mavzusini olish uchun bir ilmiy dargoh rahbariga olib bordi. «Qalami kelishib qolgan, maqolalari chiqqan», deb Fyodor Dostoyevskiy, Aleksandr Gersen va Usmon Azim haqidagi maqolalarimni ko‘rsatdi. U odam stomatolog izlab, kardiolog qabuliga kirib qolgan patsiyentday kapalagi uchib ketdi: «Bular bizning profildan emas-ku?» dedi va gazeta-jurnallarni biz tomonga surib qo‘ydi. Endi, rag‘bat kutib turgan yosh mutaxassisning holatini tasavvur qilavering!

Yana bir g‘alati tasavvur bor. Ilm yo‘liga kirgan odam nimaiki Qilmasin, nomzod bo‘lish uchun qilishi kerak. Nomzod bo‘lgandan keyin esa yursa – doktorlik uchun yurishi, o‘tirsa – doktorlik uchun o‘tirishi, hatto yo‘talsa ham – doktorlik uchun yo‘talishi kerak.

Buxoroga kelgach, ko‘pchilik mutaxassislarning aruzdan qiynalayotganini ko‘rib, besh-olti oy o‘tirdim-da, bu vaznni qanday qilib osonroq o‘rganish va o‘rgatish mumkinligi masalasiga bag‘ishlangan «Risolai aruz» kitobini yozdim. Uni ko‘rgan filologlar ham, boshqa fan vakillari ham «Doktorlik aruzdanmi?» deyishdi. Keyin boshqa kitoblar chiqdi va o‘sha savol sal o‘zgargan holda takrorlanaverdi: doktorlik morfologiyadanmi, «Boburnoma» tilidanmi, leksikologiyadanmi?.. qiziq, nomzod bo‘lgan odam doktorligiga bevosita daxli bo‘lmasa-da, o‘z sohasidagi ehtiyojdan va ko‘ngilning amridan kelib chiqib, kitob yoki maqola yozishi mumkin emasmi?!

– Sof kon’yunktura nuqtai nazaridan siz tanlagan yo‘lda yutqiziq ko‘p bo‘lishi mumkin. Turli sohalarga oid asarlarni o‘qish, xilma-xil mavzulardagi kitob va maqolalarni yozish, chop ettirish tashvishlari tufayli doktorlik ishingiz kechikkaniga achinmaysizmi?

– Yo‘q. Yozilgan narsalar yozildi, yuzaga chiqdi. Kerak deb bilgan odam vaqti bilan izlab topar, o‘qir. O‘qimasa ham, ixtiyori. Lekin men ko‘nglim buyurgani uchun yozganman. Aksirgisi kelgan odam aksirsa, yengil tortadi. Men ham ularni yozib, chop ettirib, yengil tortganman. Qolgani Yaratganning hukmida.

Filologiyaning ichidagi tor ixtisoslik masalasida oxirgi mulohazam shuki, qancha uloqib yursam ham, ko‘nglimga eng yaqin soha – adabiyot nazariyasi. U bilan bog‘liq ancha-muncha orzularim bor. Lekin ularga xudo qachon yetkazadi – bilmayman. Lekin, har holda, bir ishlarga tayyorlanib yuribman.

VII. KO‘NGIL AMRI VA RЕJALAR

– Demak, hali kata-katta rejalarni tuzib qo‘yibman, deng. Yaqin kelajakda ijod va ilm ahlini nimalar bilan lol qoldirishingiz hozircha sir bo‘lib tura qolsin… Siz, umuman, reja asosida ish yuritishga, reja asosida yashashga qanday qaraysiz?

– Ulug‘ odamlardan – faylasuf Immanuil Kant, fiziolog Ivan Pavlov, davlat arbobi Bill Klinton, shaxmatchi Garri Kasparov ko‘zlagan cho‘qqilari sari qanaqa qat’iy reja bilan intilgani haqida o‘qiganman, eshitganman. O‘zim ko‘rgan ustozlarimdan professor Ayub G‘ulomov va akademik Baxtiyor Nazarov butun umrlarining rejasini tuzib olganday ish yuritganlariga guvoh bo‘lganman. Lekin men unaqa qat’iy reja bilan ishlay oladigan odamlar toifasiga kirmasam kerak. Rejalarim ko‘pincha hayotga to‘g‘ri kelmay qoladi. Ko‘proq ko‘ngilga qarab ish tutaman. Rejalarim chilparchin bo‘lib ketsa ham, bosgan Qadamimdan uncha pushaymon qilmayman.

VIII. XOTIMA

– Mirzaahmad aka, men doim suhbatdoshlarimga bir savol bilan murojaat etaman: «Yana qanday gaplar qolib ketdi? Nimalar haqida gapirgingiz kelgandi-yu, men so‘ramadim?..»

– Qaysi birini aytay, Farrux! Shu yog‘i ham qanday chiqdi – bilmayman. Ijoddan, ijodiy fikrdan biroz uzoqlashganman. Chunki men ko‘p kasbdoshlarim qatori yilda Qariyb 365 kun hali o‘qituvchiga, hali talabaga, hali o‘quvchiga dars o‘taman. O‘zim bilmay dars beruvchi bir mexanizmga aylanib qolmadimmi deyman. Buning ustiga, gaplarimni o‘ylab olish uchun muhlat ham bermadingiz, shoshirdingiz. Suhbat asnosida boshqalardan nolib yuradigan, ora-orada kishibilmas maqtanib qo‘yadigan odamday taassurot qoldirgan bo‘lishim ham mumkin. Mayli, nimaiki bo‘lsa, shu-da. O‘zim o‘ylagan va xayolimga kelgan gaplarni aytdim. Qolaversa, Sergey Yesenin: «Jizn moya, il tы prisnilas mne» (Hayotim, yo seni tushda ko‘rdimmi), deb yozganidek, men goho xulosalarimga emas, o‘zimning borligimga ham shubhalanib qo‘yishim mumkin. Aslini olganda, hozircha dunyo – men uchun sir, men – dunyo uchun. Hali o‘rganishim, qayta o‘ylab ko‘rishim, mohiyatini chuqurroq idrok etishim kerak bo‘lgan narsalar ko‘p. Hali bilagimda kuch, ko‘zimda nur, ko‘nglimda xurush va, eng muhimi, million-million dillarni ilitishga yetgulik mehr bordek. Shu bois hozir aytganlarimni qat’iy xulosa deb bilmaslik to‘g‘riroq bo‘lardi… So‘zimni she’r bilan tugataymi? Unda:

Avvalo to‘rt ko‘z tugal bo‘lsin jahon ayvonida,
So‘ngra baxt ham poyidor kelsin jahon ayvonida!

Farrux Jabborov suhbatlashdi

2011 yil, iyul

—————

Ushbu asar o‘zbek tilshunosligida alohida yozma yodgorlik tili bo‘yicha yaratilgan birinchi sinonimik lug‘at hisoblanadi. Uni shunchaki lug‘at emas, lug‘at-tadqiqot deb atash mumkin. Muqaddimada o‘zbek tilining boy sinonimik xazinasi, undagi arabiy, forsiy, turkiy qatlamlar va uning «Boburnoma»dagi nash’u namosi yoritilgan bo‘lsa, lug‘at ichida sinonimik qator hosil qilgan alohida so‘zlarning lisoniy mansubiyati, grammatik shakllari, uslubiy bo‘yog‘i kabilar haqida e’tiborga molik fikrlar bildirilgan.
Asar filolog olim va mudarrislar, o‘zbek filologiyasi va jurnalistika fakultetlari talabalari, o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilari hamda tilimiz boyligi bilan qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo‘ljallangan.

Ушбу асар ўзбек тилшунослигида алоҳида ёзма ёдгорлик тили бўйича яратилган биринчи синонимик луғат ҳисобланади. Уни шунчаки луғат эмас, луғат-тадқиқот деб аташ мумкин. Муқаддимада ўзбек тилининг бой синонимик хазинаси, ундаги арабий, форсий, туркий қатламлар ва унинг «Бобурнома»даги нашъу намоси ёритилган бўлса, луғат ичида синонимик қатор ҳосил қилган алоҳида сўзларнинг лисоний мансубияти, грамматик шакллари, услубий бўёғи кабилар ҳақида эътиборга молик фикрлар билдирилган.
Асар филолог олим ва мударрислар, ўзбек филологияси ва журналистика факультетлари талабалари, ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчилари ҳамда тилимиз бойлиги билан қизиқувчи барча китобхонларга мўлжалланган.

Lug‘atni Google yoki Calameo dasturlari yordamida mutolaa qiling yoki uni mana bu sahifadan yuklab oling.