28 март — Устоз Рауф Парфи хотираси куни

Рауф Парфи ҳар қандай тузум мустабидлигига, зўравонлигига, ҳар қандай тузумнинг тимсоли бўлган ахмоқ кимсаларга қарши эди. У даҳшаткор ором ухлатган империяда беором яшади, унинг умри тарих чорраҳасида кечди.У чорраҳадаги қизил, яшил, сариқ ранглар билан эмас, ҳар дақиқада ҳалокат юз бериши мумкин бўлган кўчадан одамлар ўтадиган оппоқ чизиқлар орасида яшади…

Хуршид Даврон
РАУФ ПАРФИГА ГУЛЧАМБАР

I

Бирга туғилдик-ку, юрагим,
Насиб этганда ҳам мангулик —
Сен яшайвер, сен мени кутма,
Мен-ку исмингман холос,
ва лек,
Юрагим, исмингни унутма…

Рауф Парфи,1965 йил

    Ўзбекнинг буюк шоири Рауф Парфи 28 март тунида оламдан ўтди. Бу хабар ҳар битта адабиёт ва миллат одамини оғир қайғуга солди. Бу хабар унинг дўстлари, укалари юрагини армону пушаймонлар билан тўлдирди.»Асраб қололмадик!» эмас, «Нега шу пайтгача бир марта бўлса-да ҳолидан хабар ололмадим!» деган пушаймонлар дилимизни эзди. Биз — худбин укалару шогирдлар Рауф акани бориб кўришга эмас, унинг ўзи бизни йўқлаб келишига ўрганиб қолган эканмиз. Ким бизни кечиради энди? Ким бизни тушунади энди? Шавкат Раҳмон ўлимидан кейинги афсуслар нега сабоқ бўлмади бизга? Бу «Нега» бир умр қийнайди энди.

Аниқ бир ҳақиқат шундаки, Рауф Парфига замондош бўлганимиз учун бизнинг ҳаётимиз катта мазмун билан бойиди, Рауф Парфига замондош бўлганимиз учун ўзлигимизни сақлашга уриндик.

Буюк шоир ҳаёти ва ижоди билан бу дунёдаги ҳар бир иш, ҳар бир сўз учун масъулиятли бўлиш лозимлиги ҳақида ҳар бир ижодкорга сабоқ бериб ўтди. Аммо биз буни жуда кеч, кўпчилигимиз фақат унинг қабри устида тургандагина англадик.  Баъзилар умрининг охиригача англамаслиги ҳам мумкин.

Нобел соҳиби шоир Мирослав Милошнинг бир шеърида шундай сатрлар бор:

Кўзимни асрадим шон-шарафнинг ёғдуларидан…

Рауф Парфи қабри устида туриб виждонан иқрор бўлиш керакки, жуда кўпчилигимиз Рауф Парфига ўхшаб кўзимизни шон-шараф кўр қилгувчи ёғдуларидан асрай ололмадик. Рауф Парфига ўхшаб яшашдан ҳам қўрқдик, ҳам истамадик.

Рауф Парфи ёлғиз ўзбекнинг эмас, машҳур бўлиши жиҳатидан эмас, моҳияти жиҳатидан умумтурк ва умумдунё шоири эди. У Рабиндранат Тҳакур (Тагор), Нозим Ҳикмат, Пабло Неруда, Александр Блок билан суҳбатдош шоир эди. Унинг ижоди мазмунан икки буюк давр — эпохани ўзида акс эттирди ва ҳар икки даврда ҳам виждон чўққисидан туриб дунёга,инсонга,халқига назар ташлади:

Жуда катта қишлоқ эрур ер юзи,
Бутун ер юзида дўстларим бордир.
Дўстлар,мен боримни аямасман ҳеч,
Керак бўлса,мана,тайёрман.
Мени
Унутмангиз сира,ҳамқишлоқларим,
Бошимни олсинлар,майли,олсинлар.
Дунё,мен кўтариб юрибман ҳамон
Сенинг қайғу-ғаминг бўлган бошимни…

Рауф Парфи ижоди гўё анъанавий туюлса-да,аслида мутлақо янги дунёқараш, янги муносабат, янги оҳанг ва ранг билан кескин ажралиб турган шеъриятдир. У бошқаларнинг эмас,ўз хатоларига нисбатан бешафқат эди. Мана шу бешафқатлик бошқаларда унга нисбатан чексиз ҳурмат уйғотарди. Бундай ҳурматга 20-асрнинг иккинчи ярмида фақатгина Рауф Парфи муяссар эди.

Рауф Парфи ҳар қандай тузум мустабидлигига,зўравонлигига,ҳар қандай тузумнинг тимсоли бўлган ахмоқ кимсаларга қарши эди.

У даҳшаткор ором ухлатган империяда беором яшади, унинг умри тарих чорраҳасида кечди. У чорраҳадаги қизил, яшил, сариқ ранглар билан эмас, ҳар дақиқада ҳалокат юз бериши мумкин бўлган кўчадан одамлар ўтадиган оппоқ чизиқлар орасида яшади.

Унинг юраги Туркистон эди, унинг қайғуси Туркистон эди, унинг боласи-ю маъшуқаси, Онаси Туркистон эди. Оламга ҳам «Туркистон» деб, унинг учун ҳар нарсадан азиз ва муқаддас бўлган шу кўҳна тупроқ кўзи билан боқди, Туркистон сари дарё бўлиб оқди. Иброҳим Ғафуров ёзганидек:

«Кўзи — Туркистоннинг кўзи
Сўзи — Туркистоннинг сўзи
Ўзи — Туркистоннинг ўзи…» — эди.

Рауф Парфи ўзбек шеъриятининг Чўлпондай ҳайбатли, атрофида болалалаган катта-кичик ниҳоллар қуршовида кўкка бўй чўзган бақувват чинори эди, унинг Бойчибор минган Алпомиши эди.

Мен бундан йигирма йилча аввал ёзган шеъримни эслайман:

Рауф Парфи деган бир одам —
Кўзойнакли,сочи оқ дарвиш.
Оғир-оғир босади қадам,
Елкасида ухлаб қолган қиш.

Рауф Парфи деган бир осмон —
Оғриқ -юлдуз чарақлаб турар.
Каҳкашонмас, дардли бир достон
Кўкда тиғдек ярақлаб турар.

Рауф Парфи деган бир дарё —
Шовуллайди тинмай ҳамиша.
Саҳролардан қочиб чанқоғин
Қондиради тунда бинафша.

Рауф Парфи деган бир дарахт —
Япроқлари заъфар, сарғарган.
Қуёш эса унинг шохидан
Ҳар кун учиб тушаётган барг…

«Лев Толстой сизга ҳалақит бермайдими?» — деб сўраган экан бир танишидан Александр Блок ва ўзи: «Менга ҳалақит беради» — деб жавоб берган экан. Рауф Парфи ҳам мавжудлиги билан ана шундай «ҳалақит» берадиган — ёмон ёзишга, инсофсизлигу пасткашлик қилишга халақит берадиган Шахс эди.

Мен мансуб бўлган авлод учун Рауф Парфи том маънода ибрат мактаби эди. Биз ундан тинмай ўрганганмиз, юрагимизни асир этган сатрлари билан нафас олганмиз, унинг шеърларига назиралар ёзганмиз. Унинг «эллигинчи йилларда туғилганлар» деб ҳазил қилиши, тили билан эмас, кўзидаги меҳр билан «Мен сизларни яхши кўраман» деб туриши асло унитилмаяжак.

Аслида Рауф ака ўзига тенгдош ижодкор жўралари ва биз каби, ўзидан анча ёш шоирлар ўртасида «сарсон» яшашга мажбур эди. Тенгдошлари билан суҳбатдош, биз билан фикрдош эди.

Олис 1981 йилни эслайман: қай фасл эди эсимда йўқ, Рауф аканинг навбатдаги ижарага олган уйида тўрт шоир тўпланган эдик. Ўшанда икки кун бетўхтов Рауф ака Андижон сафаридан олиб келган Лутфихоним ая ижро этган «Уйғон,болам» пластинкасини эшитган, мунгли ва даъваткор қўшиқни «Бу ўзбек шоирларининг гимни—мадҳияси!» деб ҳайқирган, қўшиққа жўр бўлиб бўзлаган эдик ва ниҳоят учинчи кун Рауф ака даъвати билан тўртовлон қўшиқ руҳи акс этган шеър ёзишга ҳам уриниб кўргандик. Бугун ўша уринишлардан ёлғиз Рауф ака битган шеър қолди:

Ёлғиз сен ухлайсан, ёлғизим, болам,
Майсалар шивирлар, ҳайқиради тоғ.
Шовуллар дарёлар, далалар уйғоқ,
Қасамга ботирар туби йўқ олам.

Умиднинг кўзи кўр, аччиқдир фироқ,
Ахир мен аламман — чинқирар алам.
Бу ғолиб туркуда бўлмиш эди жам
Она юртим, элим, топталган тупроқ.

Уйғон,уйғон,болам,уйғонгил, эй дил,
Уйғондан иборат уйғотлик дунё.
Инон,сени ўйлаб кетмакдаман, бил.

Сенгадир жон болам,мушкилот, ғавғо,
Уйғон,уйғон,дея инграйди наво —
Сенга бу Ватандир, сенга туркий тил.

Рауф Парфи тириклигида афсонага айланган шоир эди — ёлғиз унгагина ярашган «қилиқ»лари хусусидаги  баъзан чин,баъзан чўпчак гапларнинг ўзини бир китоб қилса бўлади. Аммо, кўплар билмайдики, бу «қилиқ»лар Рауф Парфи сийратини эмас, унинг суратиники эди.

Шоир сийратини ҳаммагаям ошкор қилмас, уни фақат қоғозга ишонарди. Бугун шоир ҳақидаги кўплаб хотираларни ўқиб, эшитиб, уларни ёзган одамлар Рауф Парфи сурати ҳақида ёзаётганларини англамасликларини кўраман. Улар «Неча шишалик йўл?» деб сўраган Сийрат эмас, Сурат эканини билмайдилар. Гоҳ Навоий кўчасидаги, гоҳ Матбуотчилар уйи биносидаги, гоҳ яна бир жойдаги ошхоналарда ичиб ўтирадиган одам — Рауф Парфининг Сийрати эмас, сурати эканини англамайдилар.

Сийрат фақат ёлғизликда намоён бўлар, мана шу — ҳам роҳатли, ҳам оғриқли ёлғизликда у қўлига қалам олиб, юрагини безовта қилган,қийнаган сўроқларига жавоб излар, бу сўроқларини гоҳ Тҳакурга, гоҳ Чўлпонга,гоҳ Нозим Ҳикматга, гоҳ Блокка бериб, улардан нажот кутарди. Ёнида бирон киши пайдо бўлиши билан Сийрат ўрнини Сурат эгалларди. Сурат суҳбатдошига «ёқиш» истагида, уни кўрганидан қувонаётганини намойиш қилар, бирон бир йўлга отланганда,албатта, «Неча шишалик йўл?» деб сўрар, бир қўлини кўксига қўйиб, бир қўли билан бўм—бўш дастурхондаги тўрт бўлиб қўйилган памидорига ишона қилиб «Қани-қани,нозу неъматларга қаранглар» деб тавозеъ қиларди.

Сурат суҳбатдошини шунчаки «хурсанд» қилиш учун айтган мақтовли сўзларга чиппа-чин ишонган ёш шоир ёру дўстларига «Рауф Парфи мани шогирдимсан, деди» дея мақтанади, ҳозиргача бошқа «шогирд»лар билан ўлиб кетган устозни талашади. Сурат ёзиб берган сўзларга ишонган шоира бонулар «Рауф Парфи мени «Сиз буюк шоирсиз, сиз ўзбек шеъриятининг келажагисиз,» деган» гапини пеш қилади, «Рауф Парфининг мен ҳақимда айтган гапини дунё билиши керак» деган орзу билан хотиралар ёзади.

Ҳақиқат шундаки,шоир суратини кўрганлар минглаб, унинг Сийратини илғаган одамлар эса бармоқ билан санарлидир.

Умриниг кўп қисмини бошпанасиз ўтказган шоир қанча одамга,шу жумладан, оилам билан кўчада қолганимда, менга ҳам бошпана берди. Бировдан меҳр кутмаган юраги фақат меҳр улашди. Юраги зирқираганда ҳам юзидан табассум кетмади. Зорликда,хорликда қолса-да ҳеч кимга ялинмади, бошқаларни қийнашни истамади. У ҳатто ўлим олди азобу изтиробларини ҳам ҳаммадан яширишга уринди. Бир умр бошқалардан юрак поклиги ифодаси — табассум кутди,холос:

Дунё сўрармидим,сендан,
Дўстим,шу дақиқа.
Шунчаки,тонг нафаси янглиғ
Табассуминг керак
Фақат.

Унинг чеҳрасида буюк бир қайғу, буюк бир севинч мужассам эди, янада очиқроқ айтсам,  қайғусини севинчи ортига яширишга уриниб яшади.

Рауф ака ўлимига унинг Сийрати суҳбатдош бўлган буюк шоирлар хотирасига бағишланган сатрларгина ҳам башарий, ҳам ҳайбатига мос аксу садо беради.

Даҳо шоирлар ўлмайди. Улар фақат бошқа, кўзимизга кўринмас, қулоғимиз эшитмас беғубор дунёга ўтади. Япон Тагава Сюкотсу «Хокку жанри шоирлари атвори ҳақида ўйлар» эссесида ёзганидек: «Бу шоирлар ерда эмас, арши аълода дарбадар юрадилар…улар бошқа дунёда яшайдилар». Ҳа, Рауф Парфи сурати уйсиз-жойсиз юрганида ҳам, тор бир кулбада сиғмай яшаганида ҳам, Сийрати арши аълода дарбадар юрарди. Унинг Сийрати бошқа дунёда яшарди. У бугун шеърларидагина, юракларимизнинг туб-тубидагина сақланган Сийратини бизга қолдириб, ўзи ўша бошқа дунёда яшамоқда. Биз тириклар унинг бу дунёда қолдирган, ҳалигача чангу ғубори аримаган  дев изларини ногаҳон кўриб қоламизу у билан ғойибан суҳбатлаша бошлаймиз.

Хайр, мени ташлаб кетгайсиз бир-бир,
Парда туширилди, томоша тамом.
Бироқ, саҳна узра ҳал бўлган тақдир
Менинг  юрагимда қилмоқда давом…

 II

Хайр, дада,*
Биз энди кўриша олмаймиз дунёда.
Биламанки, сен тупроқда,
Биламанки, сен —
қалбимнинг бағрида
очилган япроқда.
Биламанки, мумкин эмас
сени бир кўрмоқ
бахтини
тута билмай кураклар-ла
ер ўпмоқ!
Армоним қолди,
Холос.
Армонимга сиғинаман.
Сени соғинаман:
Биламанки, мумкин эмас.

Тегирмонтошли ҳаётдан
Бунчалар енгил кетдинг —
Майитинг мусича инидан
Учиб тушган пардайин енгил.
Қуш мисоли учиб ўтдинг
юзлаб одамларнинг елкаси узра…

Мен
Оламдан
Ўтдим.

Мен оламдан ўтдим,
Эркалатманг ўтган одамни.
Елкаларда кўтарманг.

Атрофга
Ўғринча
Йўталманг.

Раҳмат, ўзим борардим-ку:
Эҳтиёж борми энди тобутга?!

Сени унутиб қўйганлар —
Мен, у, улар —
Дўстингман, укангман, шогирдингман деб юрганлар,
Ҳавосиз жойларда ҳаво сотиб юрганлар
Энди қандай яшайдилар? —
Эзиб юбормасми елкаларини —
Майитинг шундай енгил.

Гўё учиб кетдинг кабутардек —
Ўша мен кўрган —
Паҳлавон Маҳмуднинг мақбарасида
Бир-бирини эркалаб суйган
Икки кабутарнинг биридай
Учиб кетдинг маъшуқангни ташлаб —
Майитинг шундай энгил.

Қуш мисоли учиб ўтдинг
юзлаб одамларнинг елкаси узра —
Назаримда тобутинг учиб борди қабристон томон —
Ҳамма югурди сени кўтармоқ учун,
Ўзини оқламоқ учун,
Сўзини покламоқ учун
Сенга елка қўймоқ учун ҳамма югурди.
Ё сен ўзинг шошдингми
бу ғариб дунёдан тезроқ кетай деб,
Ҳеч ким эшитмаган ҳасратларимни
Ўша тоқу ягона
Ҳамдардимга тезроқ бориб айтай деб
Ё сен ўзинг шошдингми? —
Қуш мисоли учиб ўтдинг
юзлаб одамларнинг елкаси узра.

Барчамиздан баланд бўлдинг ўлганингда ҳам —
Қуш мисоли учиб ўтдинг
Рўйи замин устидан.

Биз энди бу ерда
Бу ерда
Учинчи дўстнинг тўла
Финжонини ичиб яшаймиз.
Биз энди Она ер — нажотнинг
Иссиқ бағрига қачон етамиз, қачон?
Учинчи дўстнинг тўла
Финжонини ичиб яшаймиз-да энди.
Кимларнингдир учинчи дўсти бўлиб қолармиз, балки:
Учинчи дўсти бўлиб.
Уларни ўйлаб: Учинчи дўстнинг тўла
Финжонини ичиб яшаймиз-да энди, дўстим…

Фақат табассуминг қолди дунёда
Муқаддас бўлиб,
Муножот бўлиб,
Севинч бўлиб.
Ғарибларга армон бўлиб,
Заифларга дармон бўлиб,
Фақат табассуминг қолди дунёда.
Энди ортимиздан келган авлодлар
Қидириб ўтажак ўша табассумингни.

Хотирамда эмас — шундоқ кўз ўнгимда
Пайдо бўлар олис ёшлик сенинг қиёфангда —
Дафъатан кўраман: бир бўрон гувлар
Бўрилар ўраган бир одам ичида.
Бўронга ялинаман: «Менга йўл кўрсат!»
Бўрилар ўраган одамга ялинаман: «Бўронингдан бер!»

Хотирамда эмас — шундоқ кўз ўнгимда:
Қора тун ичида ёлғизликда адашганимда
Мени олиб чиққан эдинг
Умримнинг сўнгида бўлиши мумкин бўлган
Афсуслару пушаймонлардан.
Ортингдан қараб қолдим —
Энди мен қариб қолдим.
Қуш мисоли учиб ўтдинг бутун умрим устидан —

Ўша мен кўрганим: Рум мулкида, Куниё шаҳрида
Мунгли най бўзлаб турган мақбара ҳовлисида
Жуфтини йўқотган маюс мусичадек учиб кетдинг.
Сендан буюк эртак қолди Муҳаббат деган —
Ичингда шовуллаб оққан дарёлар,
Сен ҳеч кимни киритмаган мунгли дунёлар,
Суяк-суягингдаги битмас оғриқлар
Энди шивирлаяжак ўша эртакни:

Бор экан-да, йўқ экан,
Мажнундай ошиқ шоир
Рауф Парфи яшаган экан:

Бугун кўрдим:
Икки дарахт ўртасида —
Арча билан ёнғоқ оралиғида
Дўппайган қабринг устига
Ҳаёт боғларидан олиб келиб
Шафтоли гулларини сочаркан шамол
Ўша эртакни сенга айтарди:

Ғунчалар пуштиранг ва заъфар
Зангори япроқлар шаҳрида.
Ғунчалар орзумдек ҳар сафар
Ғунчалар қалбимнинг бағрида…

Қалбимнинг бағрида бир жаҳон
Ғаройиб эртаклар айтади.
Мен қайтиб келмасман ҳеч қачон,
Ғунчалар албатта қайтади.

29-31 март,2005 йил

*Гулчамбардаги қора ранг билан терилган сатрлар Рауф Парфи шеърларидан олинди (Х.Д)

28 mart — Ustoz Rauf Parfi xotirasi kuni

Rauf Parfi har qanday tuzum mustabidligiga, zo‘ravonligiga, har qanday tuzumning timsoli bo‘lgan axmoq kimsalarga qarshi edi. U dahshatkor orom uxlatgan imperiyada beorom yashadi, uning umri tarix chorrahasida kechdi.U chorrahadagi qizil, yashil, sariq ranglar bilan emas, har daqiqada halokat yuz berishi mumkin bo‘lgan ko‘chadan odamlar o‘tadigan oppoq chiziqlar orasida yashadi…

Xurshid Davron
RAUF PARFIGA GULCHAMBAR

I

Birga tug‘ildik-ku, yuragim,
Nasib etganda ham mangulik —
Sen yashayver, sen meni kutma,
Men-ku ismingman xolos,
va lek,
Yuragim, ismingni unutma…

Rauf Parfi,1965 yil

O‘zbekning buyuk shoiri Rauf Parfi 28 mart tunida olamdan o‘tdi. Bu xabar har bitta adabiyot va millat odamini og‘ir qayg‘uga soldi. Bu xabar uning do‘stlari, ukalari yuragini armonu pushaymonlar bilan to‘ldirdi.“Asrab qololmadik!” emas, “Nega shu paytgacha bir marta bo‘lsa-da holidan xabar ololmadim!” degan pushaymonlar dilimizni ezdi. Biz — xudbin ukalaru shogirdlar Rauf akani borib ko‘rishga emas, uning o‘zi bizni yo‘qlab kelishiga o‘rganib qolgan ekanmiz. Kim bizni kechiradi endi? Kim bizni tushunadi endi? Shavkat Rahmon o‘limidan keyingi afsuslar nega saboq bo‘lmadi bizga? Bu “Nega” bir umr qiynaydi endi.

Aniq bir haqiqat shundaki, Rauf Parfiga zamondosh bo‘lganimiz uchun bizning hayotimiz katta mazmun bilan boyidi, Rauf Parfiga zamondosh bo‘lganimiz uchun o‘zligimizni saqlashga urindik.

Buyuk shoir hayoti va ijodi bilan bu dunyodagi har bir ish, har bir so‘z uchun mas’uliyatli bo‘lish lozimligi haqida har bir ijodkorga saboq berib o‘tdi. Ammo biz buni juda kech, ko‘pchiligimiz faqat uning qabri ustida turgandagina angladik. Ba’zilar umrining oxirigacha anglamasligi ham mumkin.

Nobel sohibi shoir Miroslav Miloshning bir she’rida shunday satrlar bor:

Ko‘zimni asradim shon-sharafning yog‘dularidan…

Rauf Parfi qabri ustida turib vijdonan iqror bo‘lish kerakki, juda ko‘pchiligimiz Rauf Parfiga o‘xshab ko‘zimizni shon-sharaf ko‘r qilguvchi yog‘dularidan asray ololmadik. Rauf Parfiga o‘xshab yashashdan ham qo‘rqdik, ham istamadik.

Rauf Parfi yolg‘iz o‘zbekning emas, mashhur bo‘lishi jihatidan emas, mohiyati jihatidan umumturk va umumdunyo shoiri edi. U Rabindranat Thakur (Tagor), Nozim Hikmat, Pablo Neruda, Aleksandr Blok bilan suhbatdosh shoir edi. Uning ijodi mazmunan ikki buyuk davr — epoxani o‘zida aks ettirdi va har ikki davrda ham vijdon cho‘qqisidan turib dunyoga,insonga,xalqiga nazar tashladi:

Juda katta qishloq erur yer yuzi,
Butun yer yuzida do‘stlarim bordir.
Do‘stlar,men borimni ayamasman hech,
Kerak bo‘lsa,mana,tayyorman.
Meni
Unutmangiz sira,hamqishloqlarim,
Boshimni olsinlar,mayli,olsinlar.
Dunyo,men ko‘tarib yuribman hamon
Sening qayg‘u-g‘aming bo‘lgan boshimni…

Rauf Parfi ijodi go‘yo an’anaviy tuyulsa-da,aslida mutlaqo yangi dunyoqarash, yangi munosabat, yangi ohang va rang bilan keskin ajralib turgan she’riyatdir. U boshqalarning emas,o‘z xatolariga nisbatan beshafqat edi. Mana shu beshafqatlik boshqalarda unga nisbatan cheksiz hurmat uyg‘otardi. Bunday hurmatga 20-asrning ikkinchi yarmida faqatgina Rauf Parfi muyassar edi.

Rauf Parfi har qanday tuzum mustabidligiga,zo‘ravonligiga,har qanday tuzumning timsoli bo‘lgan axmoq kimsalarga qarshi edi.

U dahshatkor orom uxlatgan imperiyada beorom yashadi, uning umri tarix chorrahasida kechdi. U chorrahadagi qizil, yashil, sariq ranglar bilan emas, har daqiqada halokat yuz berishi mumkin bo‘lgan ko‘chadan odamlar o‘tadigan oppoq chiziqlar orasida yashadi.

Uning yuragi Turkiston edi, uning qayg‘usi Turkiston edi, uning bolasi-yu ma’shuqasi, Onasi Turkiston edi. Olamga ham “Turkiston” deb, uning uchun har narsadan aziz va muqaddas bo‘lgan shu ko‘hna tuproq ko‘zi bilan boqdi, Turkiston sari daryo bo‘lib oqdi. Ibrohim G‘afurov yozganidek:

«Ko‘zi — Turkistonning ko‘zi
So‘zi — Turkistonning so‘zi
O‘zi — Turkistonning o‘zi…» — edi.

Rauf Parfi o‘zbek she’riyatining Cho‘lponday haybatli, atrofida bolalalagan katta-kichik nihollar qurshovida ko‘kka bo‘y cho‘zgan baquvvat chinori edi, uning Boychibor  mingan Alpomishi edi.

Men bundan yigirma yilcha avval yozgan she’rimni eslayman:

Rauf Parfi degan bir odam —
Ko‘zoynakli,sochi oq darvish.
Og‘ir-og‘ir bosadi qadam,
Yelkasida uxlab qolgan qish.

Rauf Parfi degan bir osmon —
Og‘riq -yulduz charaqlab turar.
Kahkashonmas, dardli bir doston
Ko‘kda tig‘dek yaraqlab turar.

Rauf Parfi degan bir daryo —
Shovullaydi tinmay hamisha.
Sahrolardan qochib chanqog‘in
Qondiradi tunda binafsha.

Rauf Parfi degan bir daraxt —
Yaproqlari za’far, sarg‘argan.
Quyosh esa uning shoxidan
Har kun uchib tushayotgan barg…

“Lev Tolstoy sizga halaqit bermaydimi?” — deb so‘ragan ekan bir tanishidan Aleksandr Blok va o‘zi: “Menga halaqit beradi” — deb javob bergan ekan. Rauf Parfi ham mavjudligi bilan ana shunday “halaqit” beradigan — yomon yozishga, insofsizligu pastkashlik qilishga xalaqit beradigan Shaxs edi.

Men mansub bo‘lgan avlod uchun Rauf Parfi tom ma’noda ibrat maktabi edi. Biz undan tinmay o‘rganganmiz, yuragimizni asir etgan satrlari bilan nafas olganmiz, uning she’rlariga naziralar yozganmiz. Uning “elliginchi yillarda tug‘ilganlar” deb hazil qilishi, tili bilan emas, ko‘zidagi mehr bilan “Men sizlarni yaxshi ko‘raman” deb turishi aslo unitilmayajak.

Aslida Rauf aka o‘ziga tengdosh ijodkor jo‘ralari va biz kabi, o‘zidan ancha yosh shoirlar o‘rtasida “sarson” yashashga majbur edi. Tengdoshlari bilan suhbatdosh, biz bilan fikrdosh edi.

Olis 1981 yilni eslayman: qay fasl edi esimda yo‘q, Rauf akaning navbatdagi ijaraga olgan uyida to‘rt shoir to‘plangan edik. O‘shanda ikki kun beto‘xtov Rauf aka Andijon safaridan olib kelgan Lutfixonim aya ijro etgan “Uyg‘on,bolam” plastinkasini eshitgan, mungli va da’vatkor qo‘shiqni “Bu o‘zbek shoirlarining gimni—madhiyasi!” deb hayqirgan, qo‘shiqqa jo‘r bo‘lib bo‘zlagan edik va nihoyat uchinchi kun Rauf aka da’vati bilan to‘rtovlon qo‘shiq ruhi aks etgan she’r yozishga ham urinib ko‘rgandik. Bugun o‘sha urinishlardan yolg‘iz Rauf aka bitgan she’r qoldi:

Yolg‘iz sen uxlaysan, yolg‘izim, bolam,
Maysalar shivirlar, hayqiradi tog‘.
Shovullar daryolar, dalalar uyg‘oq,
Qasamga botirar tubi yo‘q olam.

Umidning ko‘zi ko‘r, achchiqdir firoq,
Axir men alamman — chinqirar alam.
Bu g‘olib turkuda bo‘lmish edi jam
Ona yurtim, elim, toptalgan tuproq.

Uyg‘on,uyg‘on,bolam,uyg‘ongil, ey dil,
Uyg‘ondan iborat uyg‘otlik dunyo.
Inon,seni o‘ylab ketmakdaman, bil.

Sengadir jon bolam,mushkilot, g‘avg‘o,
Uyg‘on,uyg‘on,deya ingraydi navo —
Senga bu Vatandir, senga turkiy til.

Rauf Parfi tirikligida afsonaga aylangan shoir edi — yolg‘iz ungagina yarashgan “qiliq”lari xususidagi ba’zan chin,ba’zan cho‘pchak gaplarning o‘zini bir kitob qilsa bo‘ladi. Ammo, ko‘plar bilmaydiki, bu “qiliq”lar Rauf Parfi siyratini emas, uning suratiniki edi.

Shoir siyratini hammagayam oshkor qilmas, uni faqat qog‘ozga ishonardi. Bugun shoir haqidagi ko‘plab xotiralarni o‘qib, eshitib, ularni yozgan odamlar Rauf Parfi surati haqida yozayotganlarini anglamasliklarini ko‘raman. Ular “Necha shishalik yo‘l?” deb so‘ragan Siyrat emas, Surat ekanini bilmaydilar. Goh Navoiy ko‘chasidagi, goh Matbuotchilar uyi binosidagi, goh yana bir joydagi oshxonalarda ichib o‘tiradigan odam — Rauf Parfining Siyrati emas, surati ekanini anglamaydilar.

Siyrat faqat yolg‘izlikda namoyon bo‘lar, mana shu — ham rohatli, ham og‘riqli yolg‘izlikda u qo‘liga qalam olib, yuragini bezovta qilgan,qiynagan so‘roqlariga javob izlar, bu so‘roqlarini goh Thakurga, goh Cho‘lponga,goh Nozim Hikmatga, goh Blokka berib, ulardan najot kutardi. Yonida biron kishi paydo bo‘lishi bilan Siyrat o‘rnini Surat egallardi. Surat suhbatdoshiga “yoqish” istagida, uni ko‘rganidan quvonayotganini namoyish qilar, biron bir yo‘lga otlanganda,albatta, “Necha shishalik yo‘l?” deb so‘rar, bir qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, bir qo‘li bilan bo‘m—bo‘sh dasturxondagi to‘rt bo‘lib qo‘yilgan pamidoriga ishona qilib “Qani-qani,nozu ne’matlarga qaranglar” deb tavoze’ qilardi.

Surat suhbatdoshini shunchaki “xursand” qilish uchun aytgan maqtovli so‘zlarga chippa-chin ishongan yosh shoir yoru do‘stlariga “Rauf Parfi mani shogirdimsan, dedi” deya maqtanadi, hozirgacha boshqa “shogird”lar bilan o‘lib ketgan ustozni talashadi. Surat yozib bergan so‘zlarga ishongan shoira bonular “Rauf Parfi meni ”Siz buyuk shoirsiz, siz o‘zbek she’riyatining kelajagisiz,“ degan” gapini pesh qiladi, “Rauf Parfining men haqimda aytgan gapini dunyo bilishi kerak” degan orzu bilan xotiralar yozadi.

Haqiqat shundaki,shoir suratini ko‘rganlar minglab, uning Siyratini ilg‘agan odamlar esa barmoq bilan sanarlidir.

Umrinig ko‘p qismini boshpanasiz o‘tkazgan shoir qancha odamga,shu jumladan, oilam bilan ko‘chada qolganimda, menga ham boshpana berdi. Birovdan mehr kutmagan yuragi faqat mehr ulashdi. Yuragi zirqiraganda ham yuzidan tabassum ketmadi. Zorlikda,xorlikda qolsa-da hech kimga yalinmadi, boshqalarni qiynashni istamadi. U hatto o‘lim oldi azobu iztiroblarini ham hammadan yashirishga urindi. Bir umr boshqalardan yurak pokligi ifodasi — tabassum kutdi,xolos:

Dunyo so‘rarmidim,sendan,
Do‘stim,shu daqiqa.
Shunchaki,tong nafasi yanglig‘
Tabassuming kerak
Faqat.

Uning chehrasida buyuk bir qayg‘u, buyuk bir sevinch mujassam edi, yanada ochiqroq aytsam, qayg‘usini sevinchi ortiga yashirishga urinib yashadi.

Rauf aka o‘limiga uning Siyrati suhbatdosh bo‘lgan buyuk shoirlar xotirasiga bag‘ishlangan satrlargina ham bashariy, ham haybatiga mos aksu sado beradi.

Daho shoirlar o‘lmaydi. Ular faqat boshqa, ko‘zimizga ko‘rinmas, qulog‘imiz eshitmas beg‘ubor dunyoga o‘tadi. Yapon Tagava Syukotsu «Xokku janri shoirlari atvori haqida o‘ylar» essesida yozganidek: «Bu shoirlar yerda emas, arshi a’loda darbadar yuradilar…ular boshqa dunyoda yashaydilar». Ha, Rauf Parfi surati uysiz-joysiz yurganida ham, tor bir kulbada sig‘may yashaganida ham, Siyrati arshi a’loda darbadar yurardi. Uning Siyrati boshqa dunyoda yashardi. U bugun she’rlaridagina, yuraklarimizning tub-tubidagina saqlangan Siyratini bizga qoldirib, o‘zi o‘sha boshqa dunyoda yashamoqda. Biz tiriklar uning bu dunyoda qoldirgan, haligacha changu g‘ubori arimagan dev izlarini nogahon ko‘rib qolamizu u bilan g‘oyiban suhbatlasha boshlaymiz.

Xayr, meni tashlab ketgaysiz bir-bir,
Parda tushirildi, tomosha tamom.
Biroq, sahna uzra hal bo‘lgan taqdir
Mening yuragimda qilmoqda davom…

II

Xayr, dada,*
Biz endi ko‘risha olmaymiz dunyoda.
Bilamanki, sen tuproqda,
Bilamanki, sen —
qalbimning bag‘rida
ochilgan yaproqda.
Bilamanki, mumkin emas
seni bir ko‘rmoq
baxtini
tuta bilmay kuraklar-la
yer o‘pmoq!
Armonim qoldi,
Xolos.
Armonimga sig‘inaman.
Seni sog‘inaman:
Bilamanki, mumkin emas.

Tegirmontoshli hayotdan
Bunchalar yengil ketding —
Mayiting musicha inidan
Uchib tushgan pardayin yengil.
Qush misoli uchib o‘tding
yuzlab odamlarning yelkasi uzra…

Men
Olamdan
O‘tdim.

Men olamdan o‘tdim,
Erkalatmang o‘tgan odamni.
Yelkalarda ko‘tarmang.

Atrofga
O‘g‘rincha
Yo‘talmang.

Rahmat, o‘zim borardim-ku:
Ehtiyoj bormi endi tobutga?!

Seni unutib qo‘yganlar —
Men, u, ular —
Do‘stingman, ukangman, shogirdingman deb yurganlar,
Havosiz joylarda havo sotib yurganlar
Endi qanday yashaydilar? —
Ezib yubormasmi yelkalarini —
Mayiting shunday yengil.

Go‘yo uchib ketding kabutardek —
O‘sha men ko‘rgan —
Pahlavon Mahmudning maqbarasida
Bir-birini erkalab suygan
Ikki kabutarning biriday
Uchib ketding ma’shuqangni tashlab —
Mayiting shunday engil.

Qush misoli uchib o‘tding
yuzlab odamlarning yelkasi uzra —
Nazarimda tobuting uchib bordi qabriston tomon —
Hamma yugurdi seni ko‘tarmoq uchun,
O‘zini oqlamoq uchun,
So‘zini poklamoq uchun
Senga yelka qo‘ymoq uchun hamma yugurdi.
Yo sen o‘zing shoshdingmi
bu g‘arib dunyodan tezroq ketay deb,
Hech kim eshitmagan hasratlarimni
O‘sha toqu yagona
Hamdardimga tezroq borib aytay deb
Yo sen o‘zing shoshdingmi? —
Qush misoli uchib o‘tding
yuzlab odamlarning yelkasi uzra.

Barchamizdan baland bo‘lding o‘lganingda ham —
Qush misoli uchib o‘tding
Ro‘yi zamin ustidan.

Biz endi bu yerda
Bu yerda
Uchinchi do‘stning to‘la
Finjonini ichib yashaymiz.
Biz endi Ona yer — najotning
Issiq bag‘riga qachon yetamiz, qachon?
Uchinchi do‘stning to‘la
Finjonini ichib yashaymiz-da endi.
Kimlarningdir uchinchi do‘sti bo‘lib qolarmiz, balki:
Uchinchi do‘sti bo‘lib.
Ularni o‘ylab: Uchinchi do‘stning to‘la
Finjonini ichib yashaymiz-da endi, do‘stim…

Faqat tabassuming qoldi dunyoda
Muqaddas bo‘lib,
Munojot bo‘lib,
Sevinch bo‘lib.
G‘ariblarga armon bo‘lib,
Zaiflarga darmon bo‘lib,
Faqat tabassuming qoldi dunyoda.
Endi ortimizdan kelgan avlodlar
Qidirib o‘tajak o‘sha tabassumingni.

Xotiramda emas — shundoq ko‘z o‘ngimda
Paydo bo‘lar olis yoshlik sening qiyofangda —
Daf’atan ko‘raman: bir bo‘ron guvlar
Bo‘rilar o‘ragan bir odam ichida.
Bo‘ronga yalinaman: “Menga yo‘l ko‘rsat!”
Bo‘rilar o‘ragan odamga yalinaman: “Bo‘roningdan ber!”

Xotiramda emas — shundoq ko‘z o‘ngimda:
Qora tun ichida yolg‘izlikda adashganimda
Meni olib chiqqan eding
Umrimning so‘ngida bo‘lishi mumkin bo‘lgan
Afsuslaru pushaymonlardan.
Ortingdan qarab qoldim —
Endi men qarib qoldim.
Qush misoli uchib o‘tding butun umrim ustidan —

O‘sha men ko‘rganim: Rum mulkida, Kuniyo shahrida
Mungli nay bo‘zlab turgan maqbara hovlisida
Juftini yo‘qotgan mayus musichadek uchib ketding.
Sendan buyuk ertak qoldi Muhabbat degan —
Ichingda shovullab oqqan daryolar,
Sen hech kimni kiritmagan mungli dunyolar,
Suyak-suyagingdagi bitmas og‘riqlar
Endi shivirlayajak o‘sha ertakni:

Bor ekan-da, yo‘q ekan,
Majnunday oshiq shoir
Rauf Parfi yashagan ekan:

Bugun ko‘rdim:
Ikki daraxt o‘rtasida —
Archa bilan yong‘oq oralig‘ida
Do‘ppaygan qabring ustiga
Hayot bog‘laridan olib kelib
Shaftoli gullarini socharkan shamol
O‘sha ertakni senga aytardi:

G‘unchalar pushtirang va za’far
Zangori yaproqlar shahrida.
G‘unchalar orzumdek har safar
G‘unchalar qalbimning bag‘rida…

Qalbimning bag‘rida bir jahon
G‘aroyib ertaklar aytadi.
Men qaytib kelmasman hech qachon,
G‘unchalar albatta qaytadi.

29-31 mart,2005 yil

*Gulchambardagi qora rang bilan terilgan satrlar Rauf Parfi she’rlaridan olindi (X.D)