Тақдим этилаётган мақолаларда Абдурауф Фитрат ва Абдулҳамид Чўлпоннинг умр йўлдошлари тақдири ҳақида ҳикоя қилинади…
Умид Бекмуҳаммад
ИКИ МАҚОЛА
ФИТРАТНИНГ ҚАМОҚДАГИ ХОТИНИ
“Уйланиш ва уйланмаслик хусусида”, “ Нечта хотинга уйланиш мумкин?…”, “Уйланмоқ зарур бўлганда қандай хотинни танлаш лозим?..”, “ Бўлажак эр-хотин биринчи навбатда нималарга аҳамият берсин?…”. Ушбу иқтибослар Фитратнинг 1915 йилда чоп этилган “ Оила “ номли китобидан олинди…
Жадидчилик ҳаракати намояндаларидан бири бўлган Абдурауф Фитрат ўз асарида оиланинг жамиятда тутган ўрни масаласига тўхталиб, юқоридаги ва шу каби бошқа саволларга жавоб берган, мавзуни кенг изоҳлаб ўтган эди.
Савол туғилади: хўш, Фитратнинг ўзи кимга уйланган?
1937 йил 22 июлда тўлдирилган “ маҳбуслик анкетаси” да Фитратнинг 1886 йилда Бухорода туғилгани, қамоққа олингунча Тошкент шаҳри, Гулистон кўчаси 116 уйда яшагани қайд этилган. Оила таркибида 25 ёшли хотини Ҳикматой Фитратова, 70 ёшли онаси, етти ёшли қизи Севара Фитратовалар борлиги ёзилган.
Абдурауф Фитрат чор истибдоди асосида ушлаб турилган, ҳар томонлама қолоқ Бухоро амирлигида, ғоят нуфузли савдогар Абдураҳимбой оиласида таваллуд топган эди. Савдо-сотиқ ишлари билан Қашқар, Эрон, Туркияга қатнайдиган бойнинг Абдурауфдан бошқа яна Абдураҳмон ва Маҳбуба исмли фарзандлари ҳам бўлган. Улар орасида тўнғич ўғли Абдурауф ўзига Фитрат тахаллусини танлаб, ўзбек илм-фани, адабиётидаги етук сиймолардан бирига айланди. Шунингдек, кенжа фарзанд Маҳбубанинг ҳам ижодкор бўлгани тарихий манбаларда қайд этилган.
Миллат истиқболини ўйлаган, халқини зулматдан олиб чиқишга бел боғлаган Фитрат 1909-1913 йилларда Истанбул университетида таҳсил олди. У Бухоро жадидларининг тараққийпарвар сардорларидан, Бухоро халқ республикасининг нозири, ўзбеклардан чиққан илк профессори эди. Фитрат 1937 йили халқ душмани сифатида қамоққа олинади. Бир умр эл-юртини ўйлаган зот шўро сиёсатининг найранглари туфайли душманга айланди.
Фитрат 1937 йил 24 апрел куни ҳибсга олинган. Орадан беш ой ўтиб, 22 сентябр куни Ҳикматой Фитратовани ҳам ҳибсга олишди. Ваҳоланки, улар 1936 йилнинг 29 сентябрида расман ажрашган эдилар. Бироқ шўро ҳукумати учун қачонлардир “ халқ душмани”нинг хотини бўлган аёлни ҳам қамоққа олиш зарур эди. Чунки, у ўз эри ҳақида, таниш-билишлари тўғрисида кўп маълумотларни билиши мумкин эди.
Ҳикматойнинг қизлик фамилияси Қандова бўлиб, 1912 йили Бухорода савдогар оиласида туғилган.Биринчи эри Нуруллохўжа ҳам бадавлат тужжорлардан эди. Ҳикматой 1932 йили Абдурауф Фитрат билан турмуш қурган ва Тошкентдаги Чакар мавзесида 1936 йилгача бирга яшаган.Ўша йили 29 сентябрда эса бизга номаълум бўлган сабабларга кўра ажрашишган. Бу ҳақдаги ФҲДЁ қайди Фитратнинг паспортига ҳам ёзилган эди. Хуллас, Фитрат билан уч йил бирга яшагани учун Ҳикматой қамоқхонада азоб-уқубат тортишга, терговчиларнинг саволига жавоб беришга мажбур бўлди.
Ҳикматой ҳибсга олинганида, унга тегишли олтмиш саккизта уй буюми, 187 номдан иборат жиҳоз ва буюм, тилла зирак, узуклар ҳам мусодара қилинди. Гарчи Фитрат ва Ҳикматой 1936 йилда ажрашишган ва бу ҳақдаги ФҲДЁ нинг расмий қайди адиб паспортида кўрсатилган бўлса-да, улар Фитрат қамалган вақт, яъни 1937 йил апрелигача бирга, бир уйда яшаб келишган.Хўш, нега?
Ҳикматой Фитратнинг 1937 йил 15 октябрда терговчи саволларига берган жавобига кўра, профессор Фитратнинг энг яқин дўсти Файзулла Хўжаев, Мўминжон Аминовлар , улар ажрашишмоқчи бўлганларида орага тушишган.Иккала дўст акасининг уйида яшаётган Ҳикматойни Фитрат билан яраштиришган ва улар яна бирга яшай бошлашган.
Ҳикматой қамоқда ўтириб, терговчининг саволларига жавоб бераркан, Фитратнинг аксилинқилобий фаолияти тўғрисида бирорта ҳам фактни айтмаган. Тўғриси, у уйларига келадиган Чўлпон, Файзулла Хўжаевлар, Олим Юнусов, Мўминжон Аминовларни шунчаки дўстлар зиёрати, деб тушунганини билдирди.
Хуллас, 1937 йил 22 сентябрда ҳибсга олинганидан 1938 йилнинг 30 декабригача у қамоқ азобини тортди. 1939 йил киришига бир кун қолганида Ҳикматой Тошкентдан четга чиқмаслик шарти билан қамоқдан озод этилди. Бу пайтда қайнонаси, яъни Фитратнинг онаси Ўзбекистондан ташқаридаги ижтимоий таъминот тизими уйларидан бирига бадарға қилинган эди. Қизлари Севара эса болалар уйига жўнатилганди.
Ҳикматой қайтиб келгач, Севарани олиб, Гулистон кўчасидаги уйига борди. Аммо хонадон аллақчон кимгадир сотиб юборилган экан.Шу боис улар уй-жойсиз дарбадар ҳаёт кечира бошлашди. Фитрат эса 1938 йилнинг октябрида отиб ташланган эди. Хотини ва қизи унинг тақдиридан бехабар, ижарама-ижара зўрға кун кўра бошлашди…
Орадан йиллар ўтди. Сталиннинг ўлимидан сўнг, яъни 1956 йилда Ҳикматой опа эрининг тақдирига ойдинлик киритиш ниятида олий судга мурожаат қилди. Олий суд ҳарбий коллегияси, раиснинг ўринбосари, адлия полковниги В. Борисоглебский Фитрат хусусида икки нусхада маълумот тайёрлаб, бирини Ўзбекистон ИИВ бошқармасига, иккинчисини 1 махссус бўлим бошлиғига юборди. Бироқ эрининг тақдирини билмоқчи бўлган Ҳикматойга маълумот юборилмади. Бундан ўкинган, умр йўлдошини сўнгги бор 1937 йилда кўрган Ҳикматой яна тегишли идораларга мурожаат қилди. Ниҳоят, олий суд ҳарбий коллегияси 1957 йилнинг биринчи августида мажлис ўтказиб, Фитрат иши юзасидан бош прокурор хулосасини кўриб чиқди ҳамда 4 Н-07109157 рақамли ажрим чиқарди.Ажримда Фитратнинг “ ҳеч қандай жиноят қилмаганлиги аниқланиб” , унга нисбатан 1938 йил 5 октябрда чиқарилган ҳукм “ бекор қилинади” ва “ иш тўхтатилади” дейилган.
Ваҳоланки, аёл эрининг машъум тақдиридан 1957 йил 10 ноябрдагина хабардор бўлди.Бу пайтда Ҳикматой ая Тошкент шаҳри, Собир Раҳимов кўчаси, 2-берк кўча, 6-уйда истиқомат қиларди.
Мозийнинг машъум қора кунларида Фитрат ва унинг хотини Ҳикматойнинг тақдири ана шундай кечган эди.
ЧЎЛПОННИНГ СОЛИҲАСИ ВА ЕКАТЕРИНАСИ
“Бу фоний дунёда ўз хотинига хиёнат қилмаган эркак борми ўзи?”, “Ҳар қалай, бу хотин менга ҳеч нарса бермаганида ҳам розиман.Кўзимни тўсиб ётган пардаларни олиб ташлади-ку!”, “Тарбиясиз, онгсиз ва нодон мусулмон хотин билан тарбияли, маданий оврўпаликни солиштириб кўрасиз.Фарқ ер билан осмон қадар! Дарҳол билинади”. “Ярим кечада биз, икки телба таъқибдан қочган ўғридай Масков кўчаларида от қўйиб кетдик”. “ Мачитдан эр-хотин бўлиб, уйга қайтганимизда соат иккига яқинлашиб қолганди”…
Келтирилган ушбу иқтибослар—буюк миллатпарвар адиб Чўлпоннинг “ Кеча ва кундуз” романидаги асосий қаҳрамонлардан бири—уддабурон Миёқубнинг турли вазиятларда айтган фикрлари.Маълумки, романда ХХ аср бошларидаги ишбилармон одамлар тоифасига мансуб Мирёқубнинг турли ҳолатлардаги ҳаёти ҳам ёритилган.Асар сўнгида унинг бир жадид йигит билан танишуви натижасида дунёқараши ўзгариши, Мирёқубнинг ўрис хотин—Марияга уйланиши ҳам акс этдирилган.
Мирёқуб-ку, Чўлпон тасвирлаган бадий қаҳрамон.Бироқ ХХ аср бошларида, хусусан, 1920-30 йилларда ҳам кўплаб ўзбек йигитларининг рус хотин-қизларига уйланиши учраб турарди. Жумладан, Чўлпон чиройли рус аёли билан турмуш қуриб, ҳаётининг маълум онларини завқли ўтказган.Рафиқаси Катя эса илҳом маликаси сифатида унда ижодий иштиёқ уйғотган.
Хўш, Чўлпоннинг ўрис хотини Катя ким ва унинг адиб қамоққа олинганидан кейинги ҳаёти қандай кечган?!
Асли андижонлик бўлган Абдулҳамид Сулаймон ўғли ўзига тўқ оила фарзанди бўлса-да, отаси таъсирида ижодга ҳавас руҳида тарбияланди. Қолаверса, 19 аср охири ва 20 аср бошларидаги ўлкада кечган вазият туфайли гоҳ Андижонда, гоҳ тошкентда, Бухорода ва Самарқандда ҳаёт кечирди, ижод, турмуш ташвишлари билан банд бўлди. У тақдир ришталарини маълум муддат Солиҳа исмли қиз билан боғлади.Дастлаб ширин турмуш кечира бошладилар.Солиҳа ҳам Абдулҳамиднинг элдоши бўлиб, Андижоннинг Чоргузаридан эди.
Абдулҳамид ижодкор инсон, қолаверса, тараққийпарвар, замонавий жадид зиёлиси сифатида Солиҳани ўз даврининг етук аёли қиёфасида кўришни истарди. Шу сабабли яхшигина дутор черта оладиган хотинига мусиқа мактабининг ёш муаллимини ёллаб, пианино чалишни ҳам ўргатишни ҳоҳлаб қолди. Бу воқеалар Чўлпон оиласи билан Самарқандда яшаётган, шаҳар республика пойтахти бўлиб турган даврда, Файзулла Хўжаевлар билан даврадош сифатида борди-келди қилаётган пайтларда юз берган.
1928-30 йилларда Чўлпон турли жойларга қатнаб турарди. Ана шундай сафарлардан биридан қайтгач, турфа гап-сўзларга учиб, Солиҳа билан орани очиқ қилди.
Шундан сўнг Солиҳа Чўлпон ва унинг отаси Сулаймонқул баззоз билан яхши муносабатда бўлган тошкентлик нуфузли савдогар Олимхон аканинг ҳузурига келиб, йиғлаганича вазиятни тушунтирди. Бу пайтда Чўлпон ҳам Самарқанддан Тошкентга ташриф буюриб, отасининг дўсти Олимхон билан учрашди. Олимхон унга насиҳат қилди, аммо шоир ажрашишга қарор қилганини айтди. Ажрашишга, турли гап-сўзларга Солиҳанинг пианино чалишни ўргатган мусиқа муаллими билан тушган сурати сабаб эди. Чўлпон ўша расмни Олимхон акага кўрсатар экан, энди оилани тиклаб бўлмаслигини айтди.
— Унда ё ўзингиз обориб эгаларига топшириб келасиз, ё кечираман, десангиз, бошқа никоҳ ўқиймиз,—деди Олимхон.
Ана шундан кейин ҳам оиланинг тикланмаслиги аниқ бўлгач, Олимхон Солиҳани извошга ўтқазиб, вокзалга олиб борди. Чўлпон ва Содир қори исмли андижонлик киши у ерга бошқа извошда йўл олдилар. Шу тахлит улар поездда, бошқа-бошқа купеда Андижонга жўнашган…
Чўлпон оиласи барбод бўлгач, Солиҳа билан бирга яшаган Самарқанд шаҳри, Қўшҳовуз маҳалласидаги 94-уйдан Москвага кўчиб кетди. Самарқандда юрган пайтида ёнма-ён қўшни бўлиб яшаган Абдуазиз Холмуҳаммедовнинг хотираларига кўра, Чўлпон унга қуйидагича хат ёзиб юборган: “ Абдуазиз ака! Биз Солиҳа билан ажрашдик.Юраклар бошқа, тилаклар бошқа, бутун-бутун ётлик ва бегоналик.мен эртага Москвага кетаётирман”.
Чўлпоннинг Москвага жўнашига биргина Солиҳа билан ажрашгани сабаб эмас эди. Негаки, 1927-30 йилларда унга миллатчи шоир тамғаси урилиб, таъқиблар уюштирилгани ва вақтинча ҳасадгўйлар кўзидан четда юришига тўғри келганди.
Шунингдек, биз ҳам ёстиқдоши Солиҳадан ажралишига фақатгина мусиқачи йигит билан тушган сурати сабаб бўлмаган, деган фикрдамиз. Чунки, ижодига ҳасад билан қараганлар унинг ҳаётига ҳам ёвқараш қилганлари аниқ. Гўзал Солиҳа билан ширин урмушини бузиш орқали ижодини йўққа чиқариш, тушкунлик ҳолатига солиш, турли ёлғон гап-сўзлар, миш-мишларни атайин тарқатиш ҳасадгўйларнинг душманларча зарбаси эди.Ижодкорга хос инжиқлик, гап-сўзга ишониш ва дастлабки фикрида қатъий қолишдек феъл-атвор Чўлпондек буюк адибда ҳам бор эди. Хуллас, у Солиҳа билан ажрашиб, Москвага йўл олди.
Гарчи Чўлпон Солиҳа билан ажрашса-да, уни унутолмади ва оиласини ҳасадгўй ғанимлар бузганини англаб етди.
1931 йилда Юнус Мақсудий Чўлпоннинг Москвадаги уйига ташриф буюрганида, у ерда уйланган рафиқаси Катя шоирнинг шеър дафтарини ўқиб ўтиришни таклиф қилади. Ўша дафтарда қуйидаги шеър ҳам бўлган:
Билдим энди, шунча берган ваъдалар ёлғон экан,
Кўнглимизни ўзгалар ўз кўнглиға олғон экан.
Мен кўнгил бердим, у ҳам менга кўнгил берди, десам,
Айрилиқ ўз ханжарин кўксимға ўқтолғон экан.
Ёш эканман, билмаганман ваъдалари охирин,
Бевафоликка кишилар ўрганиб қолғон экан.
Оқибат, меҳру муҳаббат зарра таъсир этмади,
Шум рақиблар ёрни бешак йўлдан оздирғон экан.
Ушбу шеърни ўқиб,Юнус Мақсудий арзи ҳолдан иборат сатрларни кимга бағишлаб ёзганини сўрайди.
—Рафиқам Солиҳа билан Самарқандда яшар эдик. У мусиқа билим юртида ўқиди. Ғанимларимнинг сўзига кириб, мен билан ажрашди. Ўшанга ёзган эдим,—дея Чўлпон хўрсиниб қўяди.
Шоирнинг “ ғанимларимиз гапига кириб, мен билан ажрашди”, деб ўзини айбли ҳис қилганидан ҳам билса бўладики, Солиҳа Чўлпоннинг ёдидан ўчмаган. Хуллас, тақдири азал сабаб улар ажрашдилар.
Чўлпон эса Москвада бошқа бир гўзал аёл билан танишиб, унга уйланди.Маълумки, Чўлпон москвага 1931 йилда кетган. Файзулла Хўжаевнинг ёрдами билан собиқ иттифоқ халқ комиссарлари кенгашида таржимон бўлиб ишлаган.Ватанидаги ҳасадгўйлар қутқуси, таъқибидан ва оиласи барбод бўлганидан изтироб чекиб юрган шоир, Абдуллажон Тошмуҳаммедов деган таниши орқали 27 ёшли Екатерина билан дўстлашиб қолади. Бу дўстлик эса уларнинг оила қуришига олиб келди. Аёлнинг асл исм-шарифи Екатерина Ивановна Токарева бўлиб, 1904 йилнинг 23 ноябрида Петербургда туғилганди. Бироқ болалиги Киевда ўтган эди. Отаси чилангар бўлиб, ўз устахонасига эга эди. Катя ўн етти ёшга тўлгач, мустақил ҳаётга қадам қўйиб, турли жойларда ишлаган. 1928 йили эса ҳарбий учувчи Александр Анисимовга турмушга чиққанди. Аммо бир ярим йиллик ширин турмушдан сўнг, 1930 йилда эри автомобиль ҳалокатидан вафот этади.Чўлпон билан танишган 1931 йили эса Москвадаги тўқимачилик фабрикасида ишларди. Улар турмуш қуришгач, Москвадаги Мешчанлар кўчаси 115-уйда истиқомат қила бошлашди…
Катя Чўлпонни ҳам инсон, ҳам шоир сифатида ҳурмат қилар, унга барча шарт-шароитни яратиб беришга интиларди.Бу ҳақда таниқли ёзувчи В.Ян уларникига борганини шундай тасвирлаган эди: “оқшом чоғида ўзбек шоири Чўлпоннинг уйида бўлдим.У палов пишириб келди, паловни пирмусда тайёрлаш осон эмас.Чўлпоннинг ёшгина рус хотини (уни Катенька деб чақираркан) эски, ёмон жиҳозланган уйдаги кичик бир хонада Шарқ руҳини яратишга уринмоқда…”
Улар яшаётган Мешчанлар кўчасидаги уйнинг катта хонаси иккига бўлинган бўлиб, ярмида буюк ўзбек адиби, иккинчисида бир турк оиласи билан яшар эди.1931-35 Чўлпон ана шу торгина хонада яшаб, ижод қилган.Ўша даврдаги вазиятга кўра, хона фақирона тусда эди.Аммо Катянинг озодалиги, эрига шу жойда ҳам яхши шароит яратиб бериши, уни ардоқлаши боис адиб самарали ижод қилди. “Кеча ва кундуз” романини, лирик, ижтиомий мавзудаги шеърларини айнан Катя билан кечган завқли онлардан таъсирланиб ёзди.
1935 йилда Файзулла Хўжаев уни тошкентга таклиф қилгач, ватанини соғинган шоир юртига қайтди. Республика ҳукумати раҳбари унга қулай шарт-шароит яратиб беришга интилди. Аммо бу пайтга келиб, Файзулла Хўжаев боши устидаям қора булутлар айлана бошлаганди.Шу билан бирга Чўлпоннинг ҳам аҳволи оғир эди. У рус тилидан қилган таржималари эвазига яшар, ҳатто, эрталаблари олган сутнинг пулини ҳафталаб қайтаролмай юрарди. Боз устига, Чўлпонни қанд касали қийнарди. Шундай оғир вазиятда ҳам у билан бирга Тошкентга келган Катя қийинчиликларга чидади. Аммо ҳасадгўй, иғвогарлар қутқуси авж олиб, яна Чўлпонни миллатчиликда айблай бошлашди.Ниҳоят, 1937 йилда шўро қатағон машинаси эркин фикрли инсонларни ўз домига тортди.Хусусан, Чўлпонни ҳам.
Чўлпон билан анча яқин бўлган Юнус Мақсудий ўша оғир кунлардаги бир воқеани ўз хотираларида шундай келтирган:” 1937 йил эди. Қаиндошларни кўргани Москвадан Тошкентга келдим. Ўша куниёқ вокзалга яёв кетаётганимда Горький номидаги истироҳат боғи олдида Чўлпоннинг аёлини учратиб қолдим.Катянинг кўзи менга тушгач, холироқ жойдаги ўриндиққа бориб ўтирди.Мен бориб сўрашдим.У мендан:
—Акангнинг қамалганидан хабаринг борми?—деб сўради.
—Хабарим бор.Бироқ уйингга бориб, ҳолингни сўрашга ботинаолмадим,—дедим мен.
—Яхши қилгансан.Уйимизга борганларнинг ҳаммасини таъқибга олишаяпти.Ҳатто, бизга сут келтириб берадиган оддий аёлни ҳам олиб бориб сўроқ қилишибди.Хуллас, аканг туҳмат-бўҳтонлар балосига гирифтор бўлди.Мениям неча бор сўроққа чақиришди.Мен, эримга қўйилган айбларнинг барчаси ёлғон, уйдирма, унинг заррача айби йўқ, деб ҳақ гапни қайта-қайта такрорласам-да, ишонишмади.Чўлпон кечаси соат ўн иккиларда уйга қайтди, кайфияти жуда тушкун эди. Мен овқатини олдига қўйиб, дам олгани нариги хонага кириб кетдим.Бир ухлаб, тахминан кечаси соат уч-тўртларда уйғондим.У қўйиб кетган овқатимни ҳалигача емай, хаёл суриб ўтирган экан.Мен “ тинчликми?” дея сўрадим.У “ мени бир неча ёзувчию шоирлар тўғрисида уюштирилган уйдирма, айбларга гувоҳ тариқасида НКВДга чақиришган экан. “Фалончи-фалончилар ҳақидаги фикрларимизни қувватлаб, гувоҳлик берсангиз, сизни мудофаа қиламиз, ҳамма вақт озодликда бўласиз! Акс ҳолда устингиздан жиноий иш бошлашга тўғри келади.Сизни осмонга кўтариш ҳам, ерга киргизиб юбориш ҳам қўлимиздан келади”, дейишди.Мен, ҳатто, душманимни ҳам қоралаш учун сохта гувоҳлик беришдан ҳазар қиламан.Гуноҳсизларни нуоҳкор этиш менинг қўлимдан келмайди.Чунки, менда имон бор, менда виждон бор, дедим.”Майли, ихтиёр ўзингизда, биздан хафа бўлманг” деб мени бўшатиб юбордилар”, деди. Орадан уч кун ўтгач, Чўлпонни қамаб қўйишди.
Ҳақиқатан ҳам, 1937 йилнинг 17 июл куни Абдулҳамид Чўлпон ЎзССЖ ЖКнинг 66-1, 67- моддалари бўйича айбланиб, қамоққа олинади. Екатерина Ивановна Токарева( Сулаймонова) эрининг айбдор эмаслигини билар, буни терговчиларга ҳам баралла айтарди. Айниқса, Чўлпон қамалгач, уни “халқ душмани”нинг хотини сифатида Дзержинский кўчасидаги уйидан ҳайдаб, мол-мулкини мусодара этишади.Натижада, Катя Тошкентда уй-жойсиз, танишлариникида яшашга мажбур бўлади.Бироқ унинг озодликдаги ҳаёти узоққа чўзилмади.1937 йил 22 сентябрда Катя ҳам ҳибсга олинади. Екатеинани НКВД лейтенанти Триғулов тергов қилиб, ундан эри тўғрисида маълумотлар олишга интилади. Эътиборлиси шундаки, Чўлпон, Фитрат ва бошқа 1937 йилда қамалган миллатимиз фидойиларини ҳам айнан Триғулов сўроқ қилган.(Маълумот ўрнида: Нурлин Исҳоқович Триғулов—1907 йили Пенза губернияси Кузиско районидаги Делино қишлоғида туғилган.Ишчи оиласидан.Ўрта маълумотли.1925 йилдан 1939йилгача НКВД да шошилинч вазифалар бўйича вакил ёрдамчиси,Бухоро вилояти туманларидан бирида суд раиси,ЎзССР ИИХК да бўлим бошлиғи лавозимларида ишлаб, “қатағон машинаси” нинг рулини бошқарган каслардан эди.Триғулов 1939 йил сентябрь ойида, “КЗОТ”( Меҳнат ҳақидаги қонун мажмуаси)нинг 47-моддаси, “в” бандига мувофиқ, НКВДдаги ишидан ҳайдалган.Миллат гулларини қийратган Триғулов ишдан четлатилса-да, 1956 йилларгача Чкалов номидаги 84-сон заводнинг 38-цехида бошлиқ муовини бўлиб ишлаб юраверган).
Табиийки, Триғулов Екатерина Ивановнадан эри, унинг танишлари тўғрисида сўраб-суриштиради.аммо Катя эрини нафақат ижодкор, балки қаътиятли инсон сифатида севгани учун Триғуловнинг саволларига Чўлпоннинг “ аксилинқилобий ишлари ҳақида менга ҳеч нарса маълум эмас”, дея жавоб беради. Айтиш мумкинки, 1930 йиллардаги ўша вазиятда нафақат танишлари, балки ўз эри тўғрисида ҳам маълумот берганларни эсласак, Екатерина эри Чўлпонга нисбатан садоқатли бўлган.Ана шу садоқати боис, 1937 йил 31 октябрда у “халқ душманининг аксилинқилобий ишларини яширгани ва уларда иштирок этгани “ учун айбланиб, 1939 йил 4 февралгача қамоқхона азобларини бошдан кечирган.
Бу пайтда “ халқ душмани” нинг хотини бўлгани, қолаверса, ўзи ҳам қамалиб чиққани туфайли Тошкентда унга хайриҳоҳлар топилмасди.Чўлпоннинг қариндошлариникига бориш ҳам хавфли эди.Бунинг устига,Ўзбекистонда бирор қариндош-уруғи йўқ. Шу сабабли у Киевга жўнаб кетишга мажбур бўлди.
Сталин вафот этиб, Қодирий, Чўлпонлар оқлангач, 1956 йиллардан сўнг Екатерина Ивановна Тошкентга келади. У Чўлпоннинг қўлёзмалари, мусодара этилган буюмларга қизиқиб кўради.Аммо худди 1937-39 йиллардаги каби бу сафар ҳам Катяга ҳеч ким хайриҳоҳлик билан қарамади.
Ана шундан сўнг Чўлпоннинг севимли ва садоқатли ёри Катя бу ерларга умуман қайтиб келмади.Бироқ Чўлпон билан кечган олти йиллик ҳаётини бир умр ёдидан чиқармади.
Хуллас, Солиҳа Сулаймонова ва Екатерина Токаревалар Чўлпон ҳаётида ижодий иштиёқ уйғотган “илҳом малика” лари сифатида тарихда қолишди.
Муаллиф ҳақида
Умид Бекмуҳаммад 1975 йилда Хоразм вилоятининг Гурлан туманида туғилган.1997 йилда Урганч Давлат Университетининг тарих факультетини тугатган.Унинг Ўзбекистон ва хориждаги 55 та газета ва журналларда 600 га яқин мақолалари, “Хоразм тарихидан саҳифалар”,“Навоийнинг армонлари”, “Қатағон қурбонлари-5 китоб”, “Қатағон қурбонлари.Хотира.Хоразм вилояти”, “Гурлан тарихи”, “Амударё”, “Мозийнинг қора кунлари”, “Ҳарбий ҳийлалар”, “Тарихимизнинг теран тадқиқотчилари”, “Хоразмга ошуфта кўнгил”, “Тарихга боғланган тақдирлар” каби 30 дан ортиқ китоби, «Пушкиннинг армонлари» роман-эссеси нашр этилган.
Taqdim etilayotgan maqolalarda Abdurauf Fitrat va Abdulhamid Choʻlponning umr yoʻldoshlari taqdiri haqida hikoya qilinadi…
Umid Bekmuhammad
IKI MAQOLA
FITRATNING QAMOQDAGI XOTINI
“Uylanish va uylanmaslik xususida”, “ Nechta xotinga uylanish mumkin?…”, “Uylanmoq zarur boʻlganda qanday xotinni tanlash lozim?..”, “ Boʻlajak er-xotin birinchi navbatda nimalarga ahamiyat bersin?…”. Ushbu iqtiboslar Fitratning 1915 yilda chop etilgan “ Oila “ nomli kitobidan olindi…
Jadidchilik harakati namoyandalaridan biri boʻlgan Abdurauf Fitrat oʻz asarida oilaning jamiyatda tutgan oʻrni masalasiga toʻxtalib, yuqoridagi va shu kabi boshqa savollarga javob bergan, mavzuni keng izohlab oʻtgan edi.
Savol tugʻiladi: xoʻsh, Fitratning oʻzi kimga uylangan?
1937 yil 22 iyulda toʻldirilgan “ mahbuslik anketasi” da Fitratning 1886 yilda Buxoroda tugʻilgani, qamoqqa olinguncha Toshkent shahri, Guliston koʻchasi 116 uyda yashagani qayd etilgan. Oila tarkibida 25 yoshli xotini Hikmatoy Fitratova, 70 yoshli onasi, yetti yoshli qizi Sevara Fitratovalar borligi yozilgan.
Abdurauf Fitrat chor istibdodi asosida ushlab turilgan, har tomonlama qoloq Buxoro amirligida, gʻoyat nufuzli savdogar Abdurahimboy oilasida tavallud topgan edi. Savdo-sotiq ishlari bilan Qashqar, Eron, Turkiyaga qatnaydigan boyning Abduraufdan boshqa yana Abdurahmon va Mahbuba ismli farzandlari ham boʻlgan. Ular orasida toʻngʻich oʻgʻli Abdurauf oʻziga Fitrat taxallusini tanlab, oʻzbek ilm-fani, adabiyotidagi yetuk siymolardan biriga aylandi. Shuningdek, kenja farzand Mahbubaning ham ijodkor boʻlgani tarixiy manbalarda qayd etilgan.
Millat istiqbolini oʻylagan, xalqini zulmatdan olib chiqishga bel bogʻlagan Fitrat 1909-1913 yillarda Istanbul universitetida tahsil oldi. U Buxoro jadidlarining taraqqiyparvar sardorlaridan, Buxoro xalq respublikasining noziri, oʻzbeklardan chiqqan ilk professori edi. Fitrat 1937 yili xalq dushmani sifatida qamoqqa olinadi. Bir umr el-yurtini oʻylagan zot shoʻro siyosatining nayranglari tufayli dushmanga aylandi.
Fitrat 1937 yil 24 aprel kuni hibsga olingan. Oradan besh oy oʻtib, 22 sentyabr kuni Hikmatoy Fitratovani ham hibsga olishdi. Vaholanki, ular 1936 yilning 29 sentyabrida rasman ajrashgan edilar. Biroq shoʻro hukumati uchun qachonlardir “ xalq dushmani”ning xotini boʻlgan ayolni ham qamoqqa olish zarur edi. Chunki, u oʻz eri haqida, tanish-bilishlari toʻgʻrisida koʻp maʼlumotlarni bilishi mumkin edi.
Hikmatoyning qizlik familiyasi Qandova boʻlib, 1912 yili Buxoroda savdogar oilasida tugʻilgan.Birinchi eri Nurulloxoʻja ham badavlat tujjorlardan edi. Hikmatoy 1932 yili Abdurauf Fitrat bilan turmush qurgan va Toshkentdagi Chakar mavzesida 1936 yilgacha birga yashagan.Oʻsha yili 29 sentyabrda esa bizga nomaʼlum boʻlgan sabablarga koʻra ajrashishgan. Bu haqdagi FHDYO qaydi Fitratning pasportiga ham yozilgan edi. Xullas, Fitrat bilan uch yil birga yashagani uchun Hikmatoy qamoqxonada azob-uqubat tortishga, tergovchilarning savoliga javob berishga majbur boʻldi.
Hikmatoy hibsga olinganida, unga tegishli oltmish sakkizta uy buyumi, 187 nomdan iborat jihoz va buyum, tilla zirak, uzuklar ham musodara qilindi. Garchi Fitrat va Hikmatoy 1936 yilda ajrashishgan va bu haqdagi FHDYO ning rasmiy qaydi adib pasportida koʻrsatilgan boʻlsa-da, ular Fitrat qamalgan vaqt, yaʼni 1937 yil apreligacha birga, bir uyda yashab kelishgan.Xoʻsh, nega?
Hikmatoy Fitratning 1937 yil 15 oktyabrda tergovchi savollariga bergan javobiga koʻra, professor Fitratning eng yaqin doʻsti Fayzulla Xoʻjayev, Moʻminjon Aminovlar , ular ajrashishmoqchi boʻlganlarida oraga tushishgan.Ikkala doʻst akasining uyida yashayotgan Hikmatoyni Fitrat bilan yarashtirishgan va ular yana birga yashay boshlashgan.
Hikmatoy qamoqda oʻtirib, tergovchining savollariga javob berarkan, Fitratning aksilinqilobiy faoliyati toʻgʻrisida birorta ham faktni aytmagan. Toʻgʻrisi, u uylariga keladigan Choʻlpon, Fayzulla Xoʻjayevlar, Olim Yunusov, Moʻminjon Aminovlarni shunchaki doʻstlar ziyorati, deb tushunganini bildirdi.
Xullas, 1937 yil 22 sentyabrda hibsga olinganidan 1938 yilning 30 dekabrigacha u qamoq azobini tortdi. 1939 yil kirishiga bir kun qolganida Hikmatoy Toshkentdan chetga chiqmaslik sharti bilan qamoqdan ozod etildi. Bu paytda qaynonasi, yaʼni Fitratning onasi Oʻzbekistondan tashqaridagi ijtimoiy taʼminot tizimi uylaridan biriga badargʻa qilingan edi. Qizlari Sevara esa bolalar uyiga joʻnatilgandi.
Hikmatoy qaytib kelgach, Sevarani olib, Guliston koʻchasidagi uyiga bordi. Ammo xonadon allaqchon kimgadir sotib yuborilgan ekan.Shu bois ular uy-joysiz darbadar hayot kechira boshlashdi. Fitrat esa 1938 yilning oktyabrida otib tashlangan edi. Xotini va qizi uning taqdiridan bexabar, ijarama-ijara zoʻrgʻa kun koʻra boshlashdi…
Oradan yillar oʻtdi. Stalinning oʻlimidan soʻng, yaʼni 1956 yilda Hikmatoy opa erining taqdiriga oydinlik kiritish niyatida oliy sudga murojaat qildi. Oliy sud harbiy kollegiyasi, raisning oʻrinbosari, adliya polkovnigi V. Borisoglebskiy Fitrat xususida ikki nusxada maʼlumot tayyorlab, birini Oʻzbekiston IIV boshqarmasiga, ikkinchisini 1 maxssus boʻlim boshligʻiga yubordi. Biroq erining taqdirini bilmoqchi boʻlgan Hikmatoyga maʼlumot yuborilmadi. Bundan oʻkingan, umr yoʻldoshini soʻnggi bor 1937 yilda koʻrgan Hikmatoy yana tegishli idoralarga murojaat qildi. Nihoyat, oliy sud harbiy kollegiyasi 1957 yilning birinchi avgustida majlis oʻtkazib, Fitrat ishi yuzasidan bosh prokuror xulosasini koʻrib chiqdi hamda 4 N-07109157 raqamli ajrim chiqardi.Ajrimda Fitratning “ hech qanday jinoyat qilmaganligi aniqlanib” , unga nisbatan 1938 yil 5 oktyabrda chiqarilgan hukm “ bekor qilinadi” va “ ish toʻxtatiladi” deyilgan.
Vaholanki, ayol erining mashʼum taqdiridan 1957 yil 10 noyabrdagina xabardor boʻldi.Bu paytda Hikmatoy aya Toshkent shahri, Sobir Rahimov koʻchasi, 2-berk koʻcha, 6-uyda istiqomat qilardi.
Moziyning mashʼum qora kunlarida Fitrat va uning xotini Hikmatoyning taqdiri ana shunday kechgan edi.
CHOʻLPONNING SOLIHASI VA YEKATЕRINASI
“Bu foniy dunyoda oʻz xotiniga xiyonat qilmagan erkak bormi oʻzi?”, “Har qalay, bu xotin menga hech narsa bermaganida ham roziman.Koʻzimni toʻsib yotgan pardalarni olib tashladi-ku!”, “Tarbiyasiz, ongsiz va nodon musulmon xotin bilan tarbiyali, madaniy ovroʻpalikni solishtirib koʻrasiz.Farq yer bilan osmon qadar! Darhol bilinadi”. “Yarim kechada biz, ikki telba taʼqibdan qochgan oʻgʻriday Maskov koʻchalarida ot qoʻyib ketdik”. “ Machitdan er-xotin boʻlib, uyga qaytganimizda soat ikkiga yaqinlashib qolgandi”…
Keltirilgan ushbu iqtiboslar—buyuk millatparvar adib Choʻlponning “ Kecha va kunduz” romanidagi asosiy qahramonlardan biri—uddaburon Miyoqubning turli vaziyatlarda aytgan fikrlari.Maʼlumki, romanda XX asr boshlaridagi ishbilarmon odamlar toifasiga mansub Miryoqubning turli holatlardagi hayoti ham yoritilgan.Asar soʻngida uning bir jadid yigit bilan tanishuvi natijasida dunyoqarashi oʻzgarishi, Miryoqubning oʻris xotin—Mariyaga uylanishi ham aks etdirilgan.
Miryoqub-ku, Choʻlpon tasvirlagan badiy qahramon.Biroq XX asr boshlarida, xususan, 1920-30 yillarda ham koʻplab oʻzbek yigitlarining rus xotin-qizlariga uylanishi uchrab turardi. Jumladan, Choʻlpon chiroyli rus ayoli bilan turmush qurib, hayotining maʼlum onlarini zavqli oʻtkazgan.Rafiqasi Katya esa ilhom malikasi sifatida unda ijodiy ishtiyoq uygʻotgan.
Xoʻsh, Choʻlponning oʻris xotini Katya kim va uning adib qamoqqa olinganidan keyingi hayoti qanday kechgan?!
Asli andijonlik boʻlgan Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli oʻziga toʻq oila farzandi boʻlsa-da, otasi taʼsirida ijodga havas ruhida tarbiyalandi. Qolaversa, 19 asr oxiri va 20 asr boshlaridagi oʻlkada kechgan vaziyat tufayli goh Andijonda, goh toshkentda, Buxoroda va Samarqandda hayot kechirdi, ijod, turmush tashvishlari bilan band boʻldi. U taqdir rishtalarini maʼlum muddat Soliha ismli qiz bilan bogʻladi.Dastlab shirin turmush kechira boshladilar.Soliha ham Abdulhamidning eldoshi boʻlib, Andijonning Chorguzaridan edi.
Abdulhamid ijodkor inson, qolaversa, taraqqiyparvar, zamonaviy jadid ziyolisi sifatida Solihani oʻz davrining yetuk ayoli qiyofasida koʻrishni istardi. Shu sababli yaxshigina dutor cherta oladigan xotiniga musiqa maktabining yosh muallimini yollab, pianino chalishni ham oʻrgatishni hohlab qoldi. Bu voqealar Choʻlpon oilasi bilan Samarqandda yashayotgan, shahar respublika poytaxti boʻlib turgan davrda, Fayzulla Xoʻjayevlar bilan davradosh sifatida bordi-keldi qilayotgan paytlarda yuz bergan.
1928-30 yillarda Choʻlpon turli joylarga qatnab turardi. Ana shunday safarlardan biridan qaytgach, turfa gap-soʻzlarga uchib, Soliha bilan orani ochiq qildi.
Shundan soʻng Soliha Choʻlpon va uning otasi Sulaymonqul bazzoz bilan yaxshi munosabatda boʻlgan toshkentlik nufuzli savdogar Olimxon akaning huzuriga kelib, yigʻlaganicha vaziyatni tushuntirdi. Bu paytda Choʻlpon ham Samarqanddan Toshkentga tashrif buyurib, otasining doʻsti Olimxon bilan uchrashdi. Olimxon unga nasihat qildi, ammo shoir ajrashishga qaror qilganini aytdi. Ajrashishga, turli gap-soʻzlarga Solihaning pianino chalishni oʻrgatgan musiqa muallimi bilan tushgan surati sabab edi. Choʻlpon oʻsha rasmni Olimxon akaga koʻrsatar ekan, endi oilani tiklab boʻlmasligini aytdi.
— Unda yo oʻzingiz oborib egalariga topshirib kelasiz, yo kechiraman, desangiz, boshqa nikoh oʻqiymiz,—dedi Olimxon.
Ana shundan keyin ham oilaning tiklanmasligi aniq boʻlgach, Olimxon Solihani izvoshga oʻtqazib, vokzalga olib bordi. Choʻlpon va Sodir qori ismli andijonlik kishi u yerga boshqa izvoshda yoʻl oldilar. Shu taxlit ular poyezdda, boshqa-boshqa kupeda Andijonga joʻnashgan…
Choʻlpon oilasi barbod boʻlgach, Soliha bilan birga yashagan Samarqand shahri, Qoʻshhovuz mahallasidagi 94-uydan Moskvaga koʻchib ketdi. Samarqandda yurgan paytida yonma-yon qoʻshni boʻlib yashagan Abduaziz Xolmuhammedovning xotiralariga koʻra, Choʻlpon unga quyidagicha xat yozib yuborgan: “ Abduaziz aka! Biz Soliha bilan ajrashdik.Yuraklar boshqa, tilaklar boshqa, butun-butun yotlik va begonalik.men ertaga Moskvaga ketayotirman”.
Choʻlponning Moskvaga joʻnashiga birgina Soliha bilan ajrashgani sabab emas edi. Negaki, 1927-30 yillarda unga millatchi shoir tamgʻasi urilib, taʼqiblar uyushtirilgani va vaqtincha hasadgoʻylar koʻzidan chetda yurishiga toʻgʻri kelgandi.
Shuningdek, biz ham yostiqdoshi Solihadan ajralishiga faqatgina musiqachi yigit bilan tushgan surati sabab boʻlmagan, degan fikrdamiz. Chunki, ijodiga hasad bilan qaraganlar uning hayotiga ham yovqarash qilganlari aniq. Goʻzal Soliha bilan shirin urmushini buzish orqali ijodini yoʻqqa chiqarish, tushkunlik holatiga solish, turli yolgʻon gap-soʻzlar, mish-mishlarni atayin tarqatish hasadgoʻylarning dushmanlarcha zarbasi edi.Ijodkorga xos injiqlik, gap-soʻzga ishonish va dastlabki fikrida qatʼiy qolishdek feʼl-atvor Choʻlpondek buyuk adibda ham bor edi. Xullas, u Soliha bilan ajrashib, Moskvaga yoʻl oldi.
Garchi Choʻlpon Soliha bilan ajrashsa-da, uni unutolmadi va oilasini hasadgoʻy gʻanimlar buzganini anglab yetdi.
1931 yilda Yunus Maqsudiy Choʻlponning Moskvadagi uyiga tashrif buyurganida, u yerda uylangan rafiqasi Katya shoirning sheʼr daftarini oʻqib oʻtirishni taklif qiladi. Oʻsha daftarda quyidagi sheʼr ham boʻlgan:
Bildim endi, shuncha bergan vaʼdalar yolgʻon ekan,
Koʻnglimizni oʻzgalar oʻz koʻngligʻa olgʻon ekan.
Men koʻngil berdim, u ham menga koʻngil berdi, desam,
Ayriliq oʻz xanjarin koʻksimgʻa oʻqtolgʻon ekan.
Yosh ekanman, bilmaganman vaʼdalari oxirin,
Bevafolikka kishilar oʻrganib qolgʻon ekan.
Oqibat, mehru muhabbat zarra taʼsir etmadi,
Shum raqiblar yorni beshak yoʻldan ozdirgʻon ekan.
Ushbu sheʼrni oʻqib,Yunus Maqsudiy arzi holdan iborat satrlarni kimga bagʻishlab yozganini soʻraydi.
—Rafiqam Soliha bilan Samarqandda yashar edik. U musiqa bilim yurtida oʻqidi. Gʻanimlarimning soʻziga kirib, men bilan ajrashdi. Oʻshanga yozgan edim,—deya Choʻlpon xoʻrsinib qoʻyadi.
Shoirning “ gʻanimlarimiz gapiga kirib, men bilan ajrashdi”, deb oʻzini aybli his qilganidan ham bilsa boʻladiki, Soliha Choʻlponning yodidan oʻchmagan. Xullas, taqdiri azal sabab ular ajrashdilar.
Choʻlpon esa Moskvada boshqa bir goʻzal ayol bilan tanishib, unga uylandi.Maʼlumki, Choʻlpon moskvaga 1931 yilda ketgan. Fayzulla Xoʻjayevning yordami bilan sobiq ittifoq xalq komissarlari kengashida tarjimon boʻlib ishlagan.Vatanidagi hasadgoʻylar qutqusi, taʼqibidan va oilasi barbod boʻlganidan iztirob chekib yurgan shoir, Abdullajon Toshmuhammedov degan tanishi orqali 27 yoshli Yekaterina bilan doʻstlashib qoladi. Bu doʻstlik esa ularning oila qurishiga olib keldi. Ayolning asl ism-sharifi Yekaterina Ivanovna Tokareva boʻlib, 1904 yilning 23 noyabrida Peterburgda tugʻilgandi. Biroq bolaligi Kiyevda oʻtgan edi. Otasi chilangar boʻlib, oʻz ustaxonasiga ega edi. Katya oʻn yetti yoshga toʻlgach, mustaqil hayotga qadam qoʻyib, turli joylarda ishlagan. 1928 yili esa harbiy uchuvchi Aleksandr Anisimovga turmushga chiqqandi. Ammo bir yarim yillik shirin turmushdan soʻng, 1930 yilda eri avtomobil halokatidan vafot etadi.Choʻlpon bilan tanishgan 1931 yili esa Moskvadagi toʻqimachilik fabrikasida ishlardi. Ular turmush qurishgach, Moskvadagi Meshchanlar koʻchasi 115-uyda istiqomat qila boshlashdi…
Katya Choʻlponni ham inson, ham shoir sifatida hurmat qilar, unga barcha shart-sharoitni yaratib berishga intilardi.Bu haqda taniqli yozuvchi V.Yan ularnikiga borganini shunday tasvirlagan edi: “oqshom chogʻida oʻzbek shoiri Choʻlponning uyida boʻldim.U palov pishirib keldi, palovni pirmusda tayyorlash oson emas.Choʻlponning yoshgina rus xotini (uni Katenka deb chaqirarkan) eski, yomon jihozlangan uydagi kichik bir xonada Sharq ruhini yaratishga urinmoqda…”
Ular yashayotgan Meshchanlar koʻchasidagi uyning katta xonasi ikkiga boʻlingan boʻlib, yarmida buyuk oʻzbek adibi, ikkinchisida bir turk oilasi bilan yashar edi.1931-35 Choʻlpon ana shu torgina xonada yashab, ijod qilgan.Oʻsha davrdagi vaziyatga koʻra, xona faqirona tusda edi.Ammo Katyaning ozodaligi, eriga shu joyda ham yaxshi sharoit yaratib berishi, uni ardoqlashi bois adib samarali ijod qildi. “Kecha va kunduz” romanini, lirik, ijtiomiy mavzudagi sheʼrlarini aynan Katya bilan kechgan zavqli onlardan taʼsirlanib yozdi.
1935 yilda Fayzulla Xoʻjayev uni toshkentga taklif qilgach, vatanini sogʻingan shoir yurtiga qaytdi. Respublika hukumati rahbari unga qulay shart-sharoit yaratib berishga intildi. Ammo bu paytga kelib, Fayzulla Xoʻjayev boshi ustidayam qora bulutlar aylana boshlagandi.Shu bilan birga Choʻlponning ham ahvoli ogʻir edi. U rus tilidan qilgan tarjimalari evaziga yashar, hatto, ertalablari olgan sutning pulini haftalab qaytarolmay yurardi. Boz ustiga, Choʻlponni qand kasali qiynardi. Shunday ogʻir vaziyatda ham u bilan birga Toshkentga kelgan Katya qiyinchiliklarga chidadi. Ammo hasadgoʻy, igʻvogarlar qutqusi avj olib, yana Choʻlponni millatchilikda ayblay boshlashdi.Nihoyat, 1937 yilda shoʻro qatagʻon mashinasi erkin fikrli insonlarni oʻz domiga tortdi.Xususan, Choʻlponni ham.
Choʻlpon bilan ancha yaqin boʻlgan Yunus Maqsudiy oʻsha ogʻir kunlardagi bir voqeani oʻz xotiralarida shunday keltirgan:” 1937 yil edi. Qaindoshlarni koʻrgani Moskvadan Toshkentga keldim. Oʻsha kuniyoq vokzalga yayov ketayotganimda Gorkiy nomidagi istirohat bogʻi oldida Choʻlponning ayolini uchratib qoldim.Katyaning koʻzi menga tushgach, xoliroq joydagi oʻrindiqqa borib oʻtirdi.Men borib soʻrashdim.U mendan:
—Akangning qamalganidan xabaring bormi?—deb soʻradi.
—Xabarim bor.Biroq uyingga borib, holingni soʻrashga botinaolmadim,—dedim men.
—Yaxshi qilgansan.Uyimizga borganlarning hammasini taʼqibga olishayapti.Hatto, bizga sut keltirib beradigan oddiy ayolni ham olib borib soʻroq qilishibdi.Xullas, akang tuhmat-boʻhtonlar balosiga giriftor boʻldi.Meniyam necha bor soʻroqqa chaqirishdi.Men, erimga qoʻyilgan ayblarning barchasi yolgʻon, uydirma, uning zarracha aybi yoʻq, deb haq gapni qayta-qayta takrorlasam-da, ishonishmadi.Choʻlpon kechasi soat oʻn ikkilarda uyga qaytdi, kayfiyati juda tushkun edi. Men ovqatini oldiga qoʻyib, dam olgani narigi xonaga kirib ketdim.Bir uxlab, taxminan kechasi soat uch-toʻrtlarda uygʻondim.U qoʻyib ketgan ovqatimni haligacha yemay, xayol surib oʻtirgan ekan.Men “ tinchlikmi?” deya soʻradim.U “ meni bir necha yozuvchiyu shoirlar toʻgʻrisida uyushtirilgan uydirma, ayblarga guvoh tariqasida NKVDga chaqirishgan ekan. “Falonchi-falonchilar haqidagi fikrlarimizni quvvatlab, guvohlik bersangiz, sizni mudofaa qilamiz, hamma vaqt ozodlikda boʻlasiz! Aks holda ustingizdan jinoiy ish boshlashga toʻgʻri keladi.Sizni osmonga koʻtarish ham, yerga kirgizib yuborish ham qoʻlimizdan keladi”, deyishdi.Men, hatto, dushmanimni ham qoralash uchun soxta guvohlik berishdan hazar qilaman.Gunohsizlarni nuohkor etish mening qoʻlimdan kelmaydi.Chunki, menda imon bor, menda vijdon bor, dedim.”Mayli, ixtiyor oʻzingizda, bizdan xafa boʻlmang” deb meni boʻshatib yubordilar”, dedi. Oradan uch kun oʻtgach, Choʻlponni qamab qoʻyishdi.
Haqiqatan ham, 1937 yilning 17 iyul kuni Abdulhamid Choʻlpon OʻzSSJ JKning 66-1, 67- moddalari boʻyicha ayblanib, qamoqqa olinadi. Yekaterina Ivanovna Tokareva( Sulaymonova) erining aybdor emasligini bilar, buni tergovchilarga ham baralla aytardi. Ayniqsa, Choʻlpon qamalgach, uni “xalq dushmani”ning xotini sifatida Dzerjinskiy koʻchasidagi uyidan haydab, mol-mulkini musodara etishadi.Natijada, Katya Toshkentda uy-joysiz, tanishlarinikida yashashga majbur boʻladi.Biroq uning ozodlikdagi hayoti uzoqqa choʻzilmadi.1937 yil 22 sentyabrda Katya ham hibsga olinadi. Yekateinani NKVD leytenanti Trigʻulov tergov qilib, undan eri toʻgʻrisida maʼlumotlar olishga intiladi. Eʼtiborlisi shundaki, Choʻlpon, Fitrat va boshqa 1937 yilda qamalgan millatimiz fidoyilarini ham aynan Trigʻulov soʻroq qilgan.(Maʼlumot oʻrnida: Nurlin Isʼhoqovich Trigʻulov—1907 yili Penza guberniyasi Kuzisko rayonidagi Delino qishlogʻida tugʻilgan.Ishchi oilasidan.Oʻrta maʼlumotli.1925 yildan 1939yilgacha NKVD da shoshilinch vazifalar boʻyicha vakil yordamchisi,Buxoro viloyati tumanlaridan birida sud raisi,OʻzSSR IIXK da boʻlim boshligʻi lavozimlarida ishlab, “qatagʻon mashinasi” ning rulini boshqargan kaslardan edi.Trigʻulov 1939 yil sentyabr oyida, “KZOT”( Mehnat haqidagi qonun majmuasi)ning 47-moddasi, “v” bandiga muvofiq, NKVDdagi ishidan haydalgan.Millat gullarini qiyratgan Trigʻulov ishdan chetlatilsa-da, 1956 yillargacha Chkalov nomidagi 84-son zavodning 38-sexida boshliq muovini boʻlib ishlab yuravergan).
Tabiiyki, Trigʻulov Yekaterina Ivanovnadan eri, uning tanishlari toʻgʻrisida soʻrab-surishtiradi.ammo Katya erini nafaqat ijodkor, balki qaʼtiyatli inson sifatida sevgani uchun Trigʻulovning savollariga Choʻlponning “ aksilinqilobiy ishlari haqida menga hech narsa maʼlum emas”, deya javob beradi. Aytish mumkinki, 1930 yillardagi oʻsha vaziyatda nafaqat tanishlari, balki oʻz eri toʻgʻrisida ham maʼlumot berganlarni eslasak, Yekaterina eri Choʻlponga nisbatan sadoqatli boʻlgan.Ana shu sadoqati bois, 1937 yil 31 oktyabrda u “xalq dushmanining aksilinqilobiy ishlarini yashirgani va ularda ishtirok etgani “ uchun ayblanib, 1939 yil 4 fevralgacha qamoqxona azoblarini boshdan kechirgan.
Bu paytda “ xalq dushmani” ning xotini boʻlgani, qolaversa, oʻzi ham qamalib chiqqani tufayli Toshkentda unga xayrihohlar topilmasdi.Choʻlponning qarindoshlarinikiga borish ham xavfli edi.Buning ustiga,Oʻzbekistonda biror qarindosh-urugʻi yoʻq. Shu sababli u Kiyevga joʻnab ketishga majbur boʻldi.
Stalin vafot etib, Qodiriy, Choʻlponlar oqlangach, 1956 yillardan soʻng Yekaterina Ivanovna Toshkentga keladi. U Choʻlponning qoʻlyozmalari, musodara etilgan buyumlarga qiziqib koʻradi.Ammo xuddi 1937-39 yillardagi kabi bu safar ham Katyaga hech kim xayrihohlik bilan qaramadi.
Ana shundan soʻng Choʻlponning sevimli va sadoqatli yori Katya bu yerlarga umuman qaytib kelmadi.Biroq Choʻlpon bilan kechgan olti yillik hayotini bir umr yodidan chiqarmadi.
Xullas, Soliha Sulaymonova va Yekaterina Tokarevalar Choʻlpon hayotida ijodiy ishtiyoq uygʻotgan “ilhom malika” lari sifatida tarixda qolishdi.
Muallif haqida
Umid Bekmuhammad 1975 yilda Xorazm viloyatining Gurlan tumanida tugʻilgan.1997 yilda Urganch Davlat Universitetining tarix fakultetini tugatgan.Uning Oʻzbekiston va xorijdagi 55 ta gazeta va jurnallarda 600 ga yaqin maqolalari, “Xorazm tarixidan sahifalar”,“Navoiyning armonlari”, “Qatagʻon qurbonlari-5 kitob”, “Qatagʻon qurbonlari.Xotira.Xorazm viloyati”, “Gurlan tarixi”, “Amudaryo”, “Moziyning qora kunlari”, “Harbiy hiylalar”, “Tariximizning teran tadqiqotchilari”, “Xorazmga oshufta koʻngil”, “Tarixga bogʻlangan taqdirlar” kabi 30 dan ortiq kitobi, “Pushkinning armonlari” roman-essesi nashr etilgan.
