Картер Жулиядан ҳеч нимани яширмасди, Жозефина билан ўтказган ўн йиллик машаққатли ҳаёти борми, аёлнинг ғайриоддий қизғанишларию энг нозик дақиқаларда кўтарадиган жанжаллари борми, бари ҳақида у Жулияга оқизмай-томизмай сўзлаб берганди.
Грэм Грин
ҒОРАТГАР МАКТУБЛАР
Машҳур инглиз адиби Грэм Грин (Henry Graham Greene) 1904 йилда туғилди. Унинг илк романи “Ичимдагини топ”. Сўнг у ўткир сюжетли “Стамбул экспресси”, детектив жанрдаги “Ёлланган қотил”, “Ишончли шахс”, “Ваҳималар маскани” ва “Мени Англия яратди” асарларини ёзди.
Грэм Грин умрининг сўнгги йилларида Швейцарияда яшади. Адиб 1991 йил Веве шаҳрида вафот этди.
Картер ниҳоят қирқ икки ёшида қонуний никоҳ билан бошини боғлашга жазм этди ва бу оилавий ҳаёт унга мисли кўрилмаган даражада осойишта, беташвишдек туюлди. У Жулияни меҳроб олдидан олиб кетмасидан, Жозефина кўз ёшларини қандай артаётганини кўрмасидан илгарироқ никоҳ маросимининг ўзи ҳам унга беҳад завқ бағишлаганди. Жозефинанинг тўйга ташрифи ва улар ўртасидаги самимий муносабатнинг сақланиб қолгани янги одамлар учун ғалати кўринарди. Картер Жулиядан ҳеч нимани яширмасди, Жозефина билан ўтказган ўн йиллик машаққатли ҳаёти борми, аёлнинг ғайриоддий қизғанишларию энг нозик дақиқаларда кўтарадиган жанжаллари борми, бари ҳақида у Жулияга оқизмай-томизмай сўзлаб берганди.
– Ҳамма гап уни ўз турмушининг мустаҳкамлигига ишонмаслигида эди, – деди Жулия ачинганча уни ҳимоя қилиб. Жулия орадан бирор фурсат ўтгач, Жозефина билан дўстлашиб кетишига ишонарди.
– Билмадим, азизим, бунга ишониш қийин!
– Нега энди? Наҳотки, мен сени севган одамга меҳр қўя олмасам?
– Унинг муҳаббати шафқатсиз эди.
– Балки сени йўқотаётганига имони комил эканидан шундай кўйга тушгандир? Азизим, тонмай қўяқол, наҳот у билан шунча яшаб, бирон марта ҳам бахтли лаҳзаларни бошингиздан кечирмаган бўлсангиз?
– Кечирганмиз.
Бироқ унинг ўзи Жулиягача бирон аёлни севганига ишонишни истамасди.
Аёлнинг тантилиги уни ҳайратга соларди. Асал ойининг еттинчи куни улар Сунион бурни денгиз соҳилининг чоққина ошхонасида шароб ичиб ўтиришганида, у беихтиёр киссасидан Жозефинанинг хатини топиб олди. У хатни кеча олганди ва Жулияни ранжитмаслик учун буни сир тутганди. Бу Жозефина бўлмай яна ким ҳам бўларди: ҳатто қисқагина асал ойида ҳам уни тинч қўяй демайди! Бир текисда, майда қилиб, сочидек қоп-қора сиёҳда ёзилган аёлнинг дастхати ҳам унинг ғазабини қўзғарди. Жулиянинг сочлари оқ олтин сингари очиқ рангда эди. Наҳотки унга қачонлардир қора сочли аёллар ёққан бўлса? Ва яна сабрсизлик билан ўшандай қора сиёҳда битилган мактубда нима ёзилганини билиш учун уни очиш керакми?
– Азизим, хат кимдан келибди? Мен жўнатмани аллақачон олганимиздан бехабар эканман.
– Жозефинадан. Кеча келганди.
– Ҳали сен уни очмадинг ҳамми? – деди аёл, жўнатма тўғрисида унга оғиз ҳам очмаганини юзига солиб ўтирмай.
– Мен у ҳақда эшитишни ҳам истамайман.
– Азизим, балки у бетобдир?
– Унга бало ҳам урмайди!
– Ёки пулсиз қолгандир…
– У, менинг ҳикояларимга қараганда, ўзининг моделларидан кўпроқ пул топади!
– Азизим, кел, кўнглимизни кенг қилайлик. Бу, бизнинг қўлимиздан келади. Биз қандай бахтлимиз, шу ҳақда бир мулоҳаза қилиб кўр.
У хатни очди – мулойим, гина-кудуратлардан холи – ва уни ижирғанибгина ўқиди:
“Азизим Филипп, шундай бахтли кунда йиғлоқи аёлдек кўринишни истамасдим ва шу боис сизлар билан хайрлашолмадим, икковингизга бахт ҳам тилолмадим. Менимча, Жулия ғоятда гўзал, устига-устак жуда ёш кўринади. Сен унга илтифотли бўлишинг керак. Биламан, бу сенинг қўлингдан келади. Уни кўрганимдан сўнг мени нега узоқ вақт ташлаб кетолмаганингга ҳайрон бўлдим. Тентаккинам! Жарроҳлик муолажаси қанча тез бажарилса, у шунча оғриқсиз кечади…
Менинг нима билан шуғулланаётганим энди сени қизиқтиради деб ўйламайман, агар кутилмаганда зиғирча бўлса-да, мен ҳақимда қайғураётган бўлсанг, айта қолай – ўзингдан қолар гап йўқ, мен ўзимга ташвиш орттириш борасида баҳона ўйлаб топишга доим ҳам уста бўлганман, – сенга шуни айтмоқчийдимки, мен жуда кўп ишлаяпман, нима билан банд экан деб ўйлайрсан? Француз “Vogue” учун расмлар туркуми устида ишлаяпман. Улар француз франкида менга бир дунё пул тўлашяпти ва ўз бахтсизликларим ҳақида ўйлаб ўтиришга менда вақт йўқ. Мен уйимизга кирдим ва бу сени ранжитмас деб умид қиламан (кечирасан, собиқ уйимизга!), қораламаларим қаергадир ғойиб бўлибди. Эсингдами, иккимизга тегишли қути бўларди – биз уни орзу умидлар ғаладони дердик, қораламамни ўша ердан топдим. У ердан ҳамма нарсамни олгандек эдим, бироқ у, Напулнинг ажиб ёзида ёза бошлаб, чала қолган ўша қўлёзманг ичига тушиб қолган экан. Эзмалик қилиб юбордим, аслида сизларга бахт тиламоқчи эдим, холос.
Сени ардоқловчи Жозефина”.
Картер хатни Жулияга узатди.
– Бундан бешбаттар бўлиши ҳам мумкин эди.
– Хатини ўқиганимни наҳотки у маъқуллаган бўларди?
– Ахир хат иккимизнинг ўқишимизни ҳисобга олиб ёзилган.
Энди ҳеч нимани яширишнинг ҳожати йўқлиги қандай яхши, дея хаёлдан ўтказди у. Охирги ўн йил давомида у жанжалдан, Жозефинанинг аразлашларидан ва унинг гаплашмай қўйишидан қўрқиб, озмунча нарсаларни ундан пинҳон тутдими, ҳатто гуноҳи бўлмаганда ҳам. Энди ҳеч нимадан қўрқмайди, энди у жиддий хатога йўл қўйган тақдирда ҳам ақлли ва меҳрибон Жулиядан узр сўраши мумкин.
– Сенга мактубни кеча кўрсатмай аҳмоқлик қилдим, – деди у. – Бошқа бундай қилмайман.
Спенсернинг шеъридаги мисра ёдига тушди: “Довулли денгиздан кейинги сокин бандаргоҳ”.
Хатни ўқиб бўлгач, Жулия деди :
– Менимча у ажойиб аёл. Сенга шундай мактуб ёзгани қандай ёқимли. Биласанми, мени ҳамиша ҳам кўнглим хотиржам бўлмаган… Агар мен сен билан ўн йил яшаганимда, сени йўқотишни асло истамаган бўлардим.
Улар таксида Афинага қайтганларида аёл ундан сўради:
– У билан Напулда бўлиш сенга ёққанмиди?
– Бўлса бордир. Ҳозир ёдимда йўқ. Сен барибир бошқачасан.
Гарчанд у аёлнинг елкаларини сезиб турган бўлса-да, хотирада қолган ҳиссиётлар уни безовта қила бошлаганини сезгандек, аёл ундан ўзини нари олди. Қуёш йўлни ёритиб турарди, олдинда уларни тушликдан кейинги эринчоқлик ва ёқимли мудроқ кутиб турарди, мана марҳамат…
– Азизам, сен мендан хафа эмасмисан?
– Йўғ-э… Фақат… Назаримда сен қачондир Афина тўғрисида ҳам Напул ҳақида: “Эсимда йўқ. Сен барибир бошқачасан”, – деб айтган гапларингни такрорлайсан, гўё.
– Эҳ менинг тентаккинам! – деди у аёлни ўпиб қўяркан.
Улар таксида кетаётиб, бир оз ҳазил-ҳузул қилишди-да, шаҳар уйлари кўзга ташлана бошлагач, Жулия жойлашиб ўтириб олиб, сочларини тартибга келтира бошлади.
– Йўқ, сени унчалик ҳам бемеҳр дея олмайман, – иқрор бўлиб деди аёл ва ўз ҳаётига яна ўша-ўша беташвиш нигоҳ ила боқа бошлади. Уларнинг орасидан оламушук ўтганига Жозефина айбдор.
– Эр-хотин ўринларидан туриб, кечки овқат тараддудига тушдилар, шунда аёл:
– Жозефинага жавоб ёзиш керак, – деб қолди.
– Бекорчи гапни қўйсанг-чи.
– Азизим, мен сени тушунаман, бироқ у ҳақиқатан ҳам сенга ажойиб мактуб йўллабди, буни тан ол!
– Бўпти, биз унга биронта сувратли откриткалардан жўнатармиз.
Шу билан муаммо ўз ечимини топди-қўйди.
Улар Лондонга қайтганларида, агар шундай совуқ ҳавони қиш деб бўлмаса, унда уларни куз қарши олди дейиш мумкин эди: аэродромнинг учиш йўлагига қор аралаш ёмғир армонсиз қуярди, ва пиво, соқололгич ва сули емишлари осилган реклама лавҳаси ёнидан ўтиб кетаётиб, уйни ҳар сафаргидан ҳам эрта иситишга тўғри келишини ташвиш билан ўйлай кетишди ва ўша лаҳзанинг ўзида ёрқин, ёруғ Парфенон устунларининг қадри ўтаётганини ҳис этишди. Авиакомпаниянинг: “Британия ҳаво компанияси сизларни олиб кетади ва яна олиб келиб қўяди”, — деган шиор ҳар қачонгидан ҳам ваҳимали эшитиларди.
– Етиб боришимиз билан барча иситиш воситаларини ишга туширамиз, – деди Картер, – ҳадемай иссиққина уйда ўтирамиз.
Бироқ улар уйга келиб, ичкариги эшикни очганларида иситиш воситалари ёқилганининг гувоҳи бўлишди. Ғира-шира меҳмонхона ва ётоқхонада олов милтиллаб, ёқимли ёниб турарди.
– Қандайдир сеҳргар пари бизнинг ғамимизни еган кўринади! – деди Жулия.
– Э, қанақа сеҳргар пари! – деди Картер. Камин тахтаси устидаги: “Картерхоним” деб ёзилган хатжилдга аллақачон унинг кўзи тушганди.
Жулия хатни овоз чиқариб ўқиди:
“Азизим Жулия, сизни оддийгина Жулия десам эътироз билдирмассиз деб умид қиламан. Ахир сиз билан ўхшаш жиҳатларимиз етарли: биз иккимиз бир одамни севамиз. Бугун ҳаво шу қадар совуқ бўлдики, шунда мен дарров сизларни серқуёш юртлардан қандай қилиб музлаб ётган уйга келишларингизни кўз олдимга келтирдим. Мен бу уйнинг қанақа совуқ бўлишини биламан. Биз Филипп икковимиз жанубдан қайтганимизда мен ҳар йили бежизга шамолламасдим.) Шуларни ўйлаб, ўзимга эркинлик беришга жазм этдим: уйга берухсат кириб, иситиш қурилмаларини ёқдим, бироқ бу юмушларни биринчи ва сўнгги бор бажараётганимни исботлаш учун менга тегишли калитни ташқаридаги пойандоз тагига қўйдим. Эҳтимол, сизнинг самолётингиз тўсатдан Римдами, ё бошқа ердами ушланиб қолар. Шунда мен тайёрагоҳга қўнғироқ қиламан, агар, Худо кўрсатмасин, учиб келолмасангиз, унда уйга қайтиб келиб, иситиш қурилмасини ўчириб қўйишимга тўғри келади (яна ким билади дейсиз, бу ёқда электр ҳақи ошгандан ошиб ётган бўлса!) Оқшомни кенг жойда, ҳузур-ҳаловатда ва осойишталикда ўтказасиз деган умиддаман.
Сизларни севувчи Жозефина.
Айтганча, уйда қаҳва йўқ экан, мен бир қути “Мовий тоғлар”дан ошхонада қолдирдим”.
– Худо ҳақи, у ҳеч нимани назардан қочирмай, роса ғамимизни ебди! – дея кулди Жулия.
– Яхшиси, бизни ўз ҳолимизга қўйса бўларди, – деди тўнғиллаб Картер.
– Унда биз совуқда қолган бўлардик, эрталаб қаҳва ҳам ичолмасдик.
– Назаримда, у барисининг эвазига қаергадир биқиниб олгану сендан бўса олиш пайида тўсатдан отилиб чиқиб келадигандек. – У Жулияни ўпди ва хавотир билан эшикка қараб қўйди.
– Бунча адолатсиз бўлмасанг. Ахир у калитни шолча тагида қолдирдим деди-ку.
– Бошқа ясатиб олган бўлиши ҳам мумкин-ку.
Аёл бўсалари билан унинг оғзини ёпди.
– Самолёт элитди, шекилли, одамнинг тезроқ ётгиси келяпти, сезяпсанми?
– Ҳа.
– Афтидан, бу тебранишнинг таъсири бўлса керак?
– Кел, шундай роҳатдан ўзимизни бебаҳра қилмайлик.
– Аввал анави пойандоз тагига бир қараб қўяй. Барибир текшириб кўриш керак, балки у бизни лақиллатаётгандир.
У оилавий ҳаётдан маст эди. Ҳатто аввалроқ оила қурмагани учун ўзини койирди ҳам, гарчи бундай бўлган тақдирда хотини Жозефина бўлиши мумкинлиги унинг хаёлидан кўтарилган бўлса-да. Жулиянинг бирон-бир юмуш билан банд бўлмагани қандай мўъжиза, у ҳамиша эрининг ёнида! Улар хизматкор ёлламадилар ва шу боис ҳаётларини кимнингдир тартиб-қоидасига мослаштиришнинг ҳам ҳожати йўқ эди. Улар ҳамма ерга, ресторану базмларга, махсус зиёфатларга бирга борганлари боис нигоҳлар учрашувининг ўзи улар учун кифоя эди… Жулиянинг заиф соғлиғи ҳақида тез кунда миш-мишлар тарқала бошлади – у тезда толиқарди, базмларда кўпинча ўн беш дақиқа бўлиб, ё бўлмай: “Оҳ, азизим, мени афу этасиз, бошим оғриб қолди. Эсиз… Филипп, мени кузатиб қўйишни хаёлингизга ҳам келтира кўрманг… – дерди. Филипп: – “Йўқ, мен, албатта, сен билан кетаман!” – дерди-да, қаҳва тортилиши билан махсус зиёфатдан жуфтакни ростлаб қоларди.”
Нимадир бўлди-ю, бир марта улар далил-исбот устида қўлга тушиб қолдилар – уй эгаси қандайдир хатни ташлашни илтимос қилиш учун орқаларидан изма-из чиққанида, улар зинада туриб ичаклари узилгудек кулаётгандилар. Ўшанда Жулия ўзини асаби зўриққан кишидек кўрсатишни бир амаллаб уддалаганди…
Орадан бир неча ҳафта ўтди. Бу никоҳни чиндан ҳам толеи баланд дейиш мумкин эди. Йўл-йўлакай ўз бахтларини муҳокама қилишу бунинг учун бир-бирларидан миннатдор бўлишдек ҳолатлар уларга ҳузур бағишларди.
– Баъзан мен, сен Жозефинага уйланишинг ҳам мумкин эди-ку, дея ўйлаб қоламан… Тўғрисини айт, нега унга уйланмагансан?
– Менимча, иккимиз ҳам юрагимизнинг туб-тубида муносабатларимизнинг омонат эканини сезганмиз?
– Бизники-чи, бизники омонат эмасми?
– Бизники мустаҳкам бўлмай, яна кимники мустаҳкам бўлсин.
Секин-аста ҳаракатга келувчи бомба ноябрнинг бошида ўз кучини кўрсатди. Турган гапки, бу портлаш анча аввалроқ содир бўлиши мумкин эди, бироқ Жозефина унинг ҳаётида юз берган ўзгаришларни фаҳмлай олмади. Филипп улар яқинлашиш кунлари унга “орзу умидлар ғаладони” дея ном қўйиб, у ерга хомаки ҳикояларию билдирмай ёзиб олинган суҳбатлардан парчаларни ва шунга ўхшаш нарсаларни, аёл эса хомаки, наридан-бери чизилган расмларни сақлайдиган қутига назар ташлашидан аввал орадан бир неча ҳафта ўтиб кетди.
Қутини очиши билан унинг кўзи аёлнинг мактубига тушди. Унинг устига хитоб аломати билан ёғли қора сиёҳда: “Мутлақо махфий”, – деб ёзилганди ва ҳазил тариқасида кўзи катта қиз бола шаклидаги (Жозефина ташқи кўриниши унчалик ҳам бузилмаган ҳолда буқоқ бези функциясининг ўзгариши дардига чалинганди) шиша идишдан ўрмалаб чиқаётган жин сурати чизилганди. Картер мактубни кучли нафрат ила ўқиб чиқди.
“Азизим! Ҳар замон, ҳар замонда бўлса-да, мен, ўн йиллик турмушимиз ҳаққи ҳурмати “яхши ётиб тур”, ёки “яхши ётиб турдингми?” ё бўлмаса “азизим, соғлиқларинг яхшими?” деган сўзлар билан сени сийлашга ҳаддим сиғар деб ўйлайман. Саломат юришингни Яратгандан сўраб қоламан. Сени (чин дилдан) севиб қолувчи
Сенинг Жозефинанг.
Аёлнинг сўзларида “аҳён-аҳёнда бўлса-да” ошкора дўқ-пўписа янграб турарди. Эркак қутини қарсиллатиб ёпиб, азбаройи овозининг борича сўкина кетди, буни эшитиб, Жулия эшикдан мўралади.
– Сенга нима бўлди, азизим?
– Яна ўша Жозефина-да!
– Биласанми, ҳозир унга осон эмаслигини мен яхши тушунаман. Боёқиш. Наҳотки сен унинг хатини йиртиб ташламоқчи бўлсанг?
– Сенингча, нима қилишим керак? Бутун бир китоб ҳолига келгунча сақлашим керакми?
– Менимча бу шафқатсизлик.
– Ҳали мен унга шафқатсиз бўлиб қолибманми? Жулия, у охирги йиллари менга қандай нағмалар кўрсатганини сен ҳатто тасаввур ҳам қилолмайсан. Унинг кўрсатган кароматлари орқасидан орттирган чандиқларимни кўрсатайми сенга: агар унинг бир жазаваси тутиб кетса борми, сигаретни тўғри келган жойимга босишдан ҳам тоймасди.
– Сени йўқотаётганини билиб, ақлдан айрилаёзган бўлса керак-да. Аслини олганда, бу чандиқларнинг барига мен сабабчиман.
У, аёлнинг кўзлари аллақандай довюракликдан нафис ва хурсанд чақнаб кетганини кўрди.
Орадан атиги икки кун ўтиб, иккинчи бомба ҳам портлади.
Жулия эрталаб уйғонганларида кўриб қолди:
– Тўшакни ағдариш керак. Иккимиз аллақандай чуқурликнинг қоқ ўртасига думалаб кетаётгандекмиз, гўё.
– Наҳотки?
– Тартибга ўрганган одамлар тўшакни ҳар ҳафтада ағдариб туришади.
– Ҳа, Жозефина ҳар доим шундай қиларди.
Улар чойшаб, ёстиқжилдларни олиб ташладилар-да, тўшакни юмалоқлай бошладилар. Тўшак ўрнида Жулия номига йўлланган мактуб ётарди. Картер хатни сездирмай қоқиб ташламоқчи бўлди-ю, бироқ уни Жулия кўриб қолди.
– Яна хатми?
– Нима бўларди, Жозефинадан хат-да. Бу хатлар ҳадемай бир жилдга ҳам сиғмай қолади, шекилли. Жорж Элиотнинг хатлари сингари академик нашр тарзида босишга тўғри келади.
– Азизим, бу мактуб менга ёзилган. Уни сен нима қилмоқчи эдинг?
– Билдирмай, йиртиб ташламоқчи эдим.
– Бизнинг бир-биримиздан яширадиган сиримиз йўқ деб ўйлагандим.
– Мен ҳам. Бироқ мен бу дунёда Жозефинадек аёл борлигини унутибман.
Бу сафар аёл хатжилдни истар-истамайгина очди.
– Хатнинг бу ерда ётиши чиндан ҳам ғалати… Сен нима деб ўйлайсан, мактуб бу ерга тасодифан тушиб қолдимикин?
– Мен бундай деб ўйламайман. Тасодифан қаердан келиб қолиши мумкин?
Аёл хатни ўқиб бўлгач, уни Картерга узатди ва ўзини енгил ҳис этганча деди:
– Хат бу ерга қандай тушиб қолганини, мана, Жозефина тушунтириб беради. Худога шукур, бунинг ҳеч бир ғалати ери йўқ.
У хатни ўқий бошлади:
“Азизим Жулия!
Ишонаманки, сиз қуёшнинг юнон еридаги ҳақиқий тафтидан баҳраманд бўляпсиз. Буни Филиппга айтиб ўтирмангу, (гарчанд сизлар, шубҳасиз, бир-бирингиздан сир яширмасангиз-да). Бироқ мен Франция жанубини сира ёқтирмаганман. У ерларда ҳамиша изғирин мистраль шамоли эсади ва терини қовжиратади. Грецияда сизларни бундай нохушликлар безовта қилмагани қандай яхши. Биз ҳамма вақт у ерларга борамиз дея отланганмиз, бироқ ҳеч имкон тополмаганмиз, энди Филипп қандай мамнун эканини кўз олдимга келтиряпман. Мен бугун хомаки асарларимни олиб кетмоқчи бўлиб келгандим ва бирдан тўшакнинг, агар ундан кўпроқ бўлмаса, икки ҳафтадан бери ағдарилмай ётгани ёдимга тушиб қолди. Ўзингиздан қолар гап йўқ. Филипп иккимиз ҳаётимизнинг сўнгги кунларини қувончдан бебаҳра ўтказдик. Шундай бўлса-да, унутиш оролидан қайтган илк тунингизни тўшагингиздаги дўнг, паст-баланд ноқулайликларни ҳис этиб ўтказишингизни хаёлимга сиғдиролмадим, шу боис мен уни ағдариб қўйдим. Уни ҳар ҳафтада қайта-қайта солиб туришингизни маслаҳат берардим, бўлмаса, ўртасида доим чуқурча пайдо бўлаверади. Айтгандек, қишки пардаларни ҳам осиб қўйдим, ёзгиларини эса тозалашга топширдим. Манзили: Бром-стрит, 153.
Салом билан Жозефина”.
– Ёдингдами, Напулнинг турган-битгани жаннат деб ёзганди менга, – деди Картер. – Бу хатнинг муҳаррири унга тузатиш киритишига тўғри келади.
– Йўқ, сен барибир тошбағир одамсан, – деди Жулия. – Азизим, у ахир бизга ёрдам бермоқчи. Бўлмаса парда ва тўшак ҳақида мен қаёқдан билардим?
– Сен ҳали унга узундан-узун самимий хат йўллаб хўжалик ишлари бўйича ҳам бир-бирингиз билан тажриба алмашмоқчимисиз дейман?
– Ахир у бир неча ҳафтадан буён илҳақ бўлиб жавоб кутяпти. Мактуб бу ерда отам замонидан бери ётган бўлса.
– Қизиқ, бу уйда қадимдан бери яна қанчаси сақланаётган экан-а? Қасам ичиб айтаманки, мен ҳозир уйнинг ҳамма ерини остин-устин қилиб чиқаман. Ертўласидан то чортоғигача.
– Бизда униси ҳам, буниси ҳам йўқ.
– Мен нима ҳақда гапираётганимни сен жуда яхши тушуниб турибсан!
– Менга фақат пашшадан фил ясаётганинг тушунарли, холос. Мен сени, Худо ҳақи, Жозефинадан қўрқяпсан деб ўйлаяпман.
– Жин урсин ўша Жозефинани!
Жулия кескин бурилди ва чиқиб кетди, у эса ўз юмушлари билан машғул бўлди. Ўша куни улар яна жиғиллашиб қолишди. Айтарли жиддий бирон нима содир бўлмаган эса-да, барибир Филиппнинг кайфияти бузилди. Халқаро телеграмма жўнатиш мақсадида телефон рақамни излай туриб, маълумотнома китобининг биринчи жилди ичидан “қийшайиб кетган “о” ҳарфи билан Жозефинанинг машинкасида алифбо тартибида ёзилган телефон рақамларининг узундан-узун рўйхатини топиб олди. Бу ерда унга зарур бўладиган барча рақамлар бор эди. Эски дўсти Жон Хьюзнинг телефон рақами Хэррдос универмаги билан ёнма-ён қайд этилганди; бу ерда яна яқин атрофдаги такси тўхташ жойининг, дорихоналарнинг, гўшт, сабзавот, балиқ дўконларининг, банкнинг, тозалаш буюртмасининг, унинг ношири ва агентининг, Элизабет Арден косметик кабинетининг, маҳаллий сартарошхонанинг (қавс ичида: “Ж. учун: назарда тутинг, бари бинойидек ва мутлақо арзон,” деб ёзилганди) ҳам рақамлари бор эди. Икки аёлнинг ҳам исми ва шарифи бир хил эканини Картер илк бора пайқаб қолганди.
– Йўқ, у аёл фариштанинг ўзгинаси, – деди Жулия. – Биз бу рўйхатни телефон турган ернинг тепасига илиб қўямиз. Бу ерда чиндан ҳам зарур бўлган барча рақамлар муҳайё экан.
– Аввалги хатларида у нимага ишора қилганини ёдга олсак, қизиқ, нега бу ерда заргар йўқ?
– Азизим, тағин нималарни валдираяпсан? У бор ҳақиқатни ёзган. Агар мен озгина пул жамғариб қўймаганимда, биз ҳам Франциянинг жанубида дам олган бўлардик.
– Сенингча, мен Грецияга бориш учун сенга уйландимми?
– Бунақа бемаъни гапларни қўй. Нега Жозефинага бунчалик адолатсиз муносабатда бўляпсан?.. Унинг бизга кўрсатаётган ҳар қандай ёрдамини ёмонликка йўйганинг-йўйган.
– Ҳали сен буни ёрдам деб ўйлайсанми?
– Йўқ, сени пушаймон бўлаётганинг аниқ.
Шунда у ҳақиқий тинтувни бошлаб юборди. У сигарет қутисидан тортиб, ғаладонгача, картотекадан тортиб, Грецияга ўзи билан олиб кетмаган костюмнинг киссасигача титкилаб чиқди, телевизорнинг орқа томонини очиб, ҳожатхонадаги бакча қопқоғини кўтариб ташлади, ҳатто у ердаги қоғоз ўрамини ҳам янгилади (буниси ортиқча айлантириб ўтирадиган эскисидан дурустроқ эди) . Жулия ундан хабар олиш учун ҳожатхонага борди, бироқ унинг нигоҳларида одатдаги нафисликдан асар ҳам қолмаганди. У пардаларнинг устки қисмларини обдон қоқиб-силкитди (керак бўлганда пардалар яна тозалашга топширилса, ким билади, у ердан тағин нималар чиқмайди),тагига бирон нима беркитилганми, ё йўқми дея сават ичидаги кир чойшабларни суғуриб олди. У ошхонада эмаклаб юриб, плита тагларини кўздан кечирди: қувурга бир парча қоғоз ўраб қўйилганини кўрди-ю, севинганча уни шартта юлиб олди, бироқ – афсус! – қоғоз парчасини сувузатиш мутахассиси эсдалик учун қолдирганди. Тушликдан сўнг почта қутисига тарақлаганча рўзномалар келиб тушди ва Жулия даҳлиздан туриб қичқирди:
– Қандай ажойиб! “Vogue”га обуна бўлганингни нега менга айтмагандинг?
– Мен унга обуна бўлмаганман.
– Кечирасан, бу ерда қандайдир тўйхатга ўхшаш яна нимадир бордай кўринаяпти. Бизни “Vogue”га мисс Жозефина Хекстол-Жонс обуна қилибди. Бу унинг бизга кўрсатган илтифоти эмасми?
– У журналда туркум расмлари билан қатнашибди. Уларни кўраман деб кўзим учиб тургани йўқ.
– Азизим, болалик қилишни бас қил! Балки сен унга китобларингни ўқишни ҳам ман этарсан?
– Менинг ягона талабим: у бизни тинч қўйсин, вассалом. Ҳеч бўлмаганда бир неча ҳафтага. Мен кўп нарса сўраётганим йўқ, шекилли?
– Азизим, сени барибир худбин деса бўлади.
Ўша куни оқшом у ўзини ҳорғин ҳис этса-да, руҳи анча енгил тортганди. У тинтувни пухта, синчиковлик билан ўтказди. Тушлик ўртасида унинг ёдига дафъатан уйнинг торлиги сабаб шу пайтгача очилмай ётган девор жавонидаги тўёналар тушди ва у, биринчи ва иккинчи таомлар орасида қути михланганига ишонч ҳосил қилиш учун ғизиллаб бориб келди; Жозефина қўлини яралашдан қўрқиб, бурагични қўлга олишга юраги дов бермаслигини у биларди, болғадан эса ўлгудек қўрқарди.
Эр-хотинлар истаган пайтлари салгина қўл теккизишлари билан уни бузишлари мумкин бўлган туннинг хуш ёқувчи ҳаловатидан, ҳайриятки, Картерлар ҳам баҳраманд бўлишди. Вақтни бой бериш жазманларга ярашмайди, эр-хотинларники эса бари олдинда.
– “Мен бугун кексаликдек ювошиб қолдим”, – ёдаки ўқиш маҳорати билан ирод қилди.
– Буни ким айтган?
– Броунинг.
– Мен Броунингни яхши билмайман. Билсанг, унинг шеърларидан ўқиб бер.
У Броунингни овоз чиқариб ўқишни яхши кўрарди – Картернинг овози дурустгина бўлиб, беғубор мағрурлигини намойиш қилишга у тайёр эди.
– Чиндан ҳам эшитгинг келяптими?
– Ҳа.
– Мен буларни Жозефинага тез-тез ўқиб берардим,– эҳтиёт шарт деди у.
– Нима бўпти? Баъзан биз истаймизми, йўқми, аввал кимлар биландир қилган ишимизни яна такрорлашимизга тўғри келади, шундай эмасми, азизим?
– Мана ҳали бирон марта ҳам Жозефинага ўқиб бермаган шеърлар. Мен ҳатто у одобсизлик бўлиб кўринганда ҳам, унга ошиқ бўлганман. Бизнинг муносабатларимиз … хийла мўрт эди.
Ўқиганларидан унинг ўзи ҳам таъсирланиб кетди. Гўё у Жулияни шу топда севганчалик ҳеч қачон севмаганди. Мана ва ниҳоят энди унинг ўз уйи бор – шу пайтгача у ит ётиш, мирза туриш билан яшаб келди.
Унга қолса, шеърни Жулия ўқигани маъқул эдию, унда аёли уни бу қадар болаларча берилиб тингламаган бўларди.
У навбатдаги саҳифани очди ва у ерга сўлоқмондай-сўлоқмондай қилиб, қора ҳарфлар билан ёзиб тўлдирилган бир варақ қоғоз қўйилганини кўрди (агар Жозефина мактубни хатжилдга солишни фаҳмлаганида, Картер уни ўқишидан аввал пайқаган бўларди):
“Қадрдоним Филипп! Мен сен ёқтирган, шунингдек мен ҳам, китоб саҳифаларидан туриб, сенга фақат хайрли тун тиламоқчи эдим, холос. Сен билан муросаю мадорада ажралишганимиз қандай бахт. Иккимизга тааллуқли хотиралар ҳамиша бизни боғлаб туради.
Сени севувчи Жозефина.
У китобни мактубга қўшиб улоқтирди-да:
– Ярамас! Ярамас иблис!— деди тишларини ғижирлатиб.
– У аёлни бекорга ҳақоратлашингга йўл қўймайман! – бирдан ўшқира кетди Жулия. Аёл варақни ердан олди-да, у ерда ёзилганларни ўқиб чиқди. Сенга буни нимаси ёқмади? – сўради аёл. – Нима, сенга хотиралар ёқмайдими? Унақада бизнинг хотиралар нима бўлади?
– У бизни қўғирчоқ қилиб ўйнатяпти, ё буни кўрмаяпсанми? Бу билан нимага эришмоқчи бўлганини-чи, буни ҳам тушунмаяпсанми? Наҳотки сен шу қадар эсини еган аёл бўлсанг?
Ўша кеча улар бир-бирларига ҳатто оёқларининг учини ҳам теккизмай, ўриннинг бошқа-бошқа тарафида ётишди. Бу улар уйга қайтишгандан сўнг шу тариқа ўтказган илк тунлари эди. Тунни икковлари ҳам беҳузур ўтказишди. Тонгда эса Картер нимагадир мутлақо унинг хаёлига келмаган, шундай кўзга ташланадиган ердан у доим ўз ҳикояларини ёзадиган чизиқли қоғоз саҳифалари тагидан хат топиб олди. Мактуб шундай сўзлар билан бошланганди:
“Севгилим! Мен сени ҳамиша атаганимдек, шундай сўзлар билан алқасам, ишонаманки, бундан сира жаҳлинг чиқмайди…”
Рус тилидан Дилдорхон Алиева таржимаси
Манба: «Жаҳон адабиёти», 2014 йил, 5-сон
Karter Juliyadan hech nimani yashirmasdi, Jozefina bilan o‘tkazgan o‘n yillik mashaqqatli hayoti bormi, ayolning g‘ayrioddiy qizg‘anishlariyu eng nozik daqiqalarda ko‘taradigan janjallari bormi, bari haqida u Juliyaga oqizmay-tomizmay so‘zlab bergandi.
Grem Grin
GʻORATGAR MAKTUBLAR
Mashhur ingliz adibi Grem Grin (Henry Graham Greene) 1904 yilda tugʻildi. Uning ilk romani “Ichimdagini top”. Soʻng u oʻtkir syujetli “Stambul ekspressi”, detektiv janrdagi “Yollangan qotil”, “Ishonchli shaxs”, “Vahimalar maskani” va “Meni Angliya yaratdi” asarlarini yozdi.
Grem Grin umrining soʻnggi yillarida Shveysariyada yashadi. Adib 1991 yil Veve shahrida vafot etdi
Karter nihoyat qirq ikki yoshida qonuniy nikoh bilan boshini bogʻlashga jazm etdi va bu oilaviy hayot unga misli koʻrilmagan darajada osoyishta, betashvishdek tuyuldi. U Juliyani mehrob oldidan olib ketmasidan, Jozefina koʻz yoshlarini qanday artayotganini koʻrmasidan ilgariroq nikoh marosimining oʻzi ham unga behad zavq bagʻishlagandi. Jozefinaning toʻyga tashrifi va ular oʻrtasidagi samimiy munosabatning saqlanib qolgani yangi odamlar uchun gʻalati koʻrinardi. Karter Juliyadan hech nimani yashirmasdi, Jozefina bilan oʻtkazgan oʻn yillik mashaqqatli hayoti bormi, ayolning gʻayrioddiy qizgʻanishlariyu eng nozik daqiqalarda koʻtaradigan janjallari bormi, bari haqida u Juliyaga oqizmay-tomizmay soʻzlab bergandi.
– Hamma gap uni oʻz turmushining mustahkamligiga ishonmasligida edi, – dedi Juliya achingancha uni himoya qilib. Juliya oradan biror fursat oʻtgach, Jozefina bilan doʻstlashib ketishiga ishonardi.
– Bilmadim, azizim, bunga ishonish qiyin!
– Nega endi? Nahotki, men seni sevgan odamga mehr qoʻya olmasam?
– Uning muhabbati shafqatsiz edi.
– Balki seni yoʻqotayotganiga imoni komil ekanidan shunday koʻyga tushgandir? Azizim, tonmay qoʻyaqol, nahot u bilan shuncha yashab, biron marta ham baxtli lahzalarni boshingizdan kechirmagan boʻlsangiz?
– Kechirganmiz.
Biroq uning oʻzi Juliyagacha biron ayolni sevganiga ishonishni istamasdi.
Ayolning tantiligi uni hayratga solardi. Asal oyining yettinchi kuni ular Sunion burni dengiz sohilining choqqina oshxonasida sharob ichib oʻtirishganida, u beixtiyor kissasidan Jozefinaning xatini topib oldi. U xatni kecha olgandi va Juliyani ranjitmaslik uchun buni sir tutgandi. Bu Jozefina boʻlmay yana kim ham boʻlardi: hatto qisqagina asal oyida ham uni tinch qoʻyay demaydi! Bir tekisda, mayda qilib, sochidek qop-qora siyohda yozilgan ayolning dastxati ham uning gʻazabini qoʻzgʻardi. Juliyaning sochlari oq oltin singari ochiq rangda edi. Nahotki unga qachonlardir qora sochli ayollar yoqqan boʻlsa? Va yana sabrsizlik bilan oʻshanday qora siyohda bitilgan maktubda nima yozilganini bilish uchun uni ochish kerakmi?
– Azizim, xat kimdan kelibdi? Men joʻnatmani allaqachon olganimizdan bexabar ekanman.
– Jozefinadan. Kecha kelgandi.
– Hali sen uni ochmading hammi? – dedi ayol, joʻnatma toʻgʻrisida unga ogʻiz ham ochmaganini yuziga solib oʻtirmay.
– Men u haqda eshitishni ham istamayman.
– Azizim, balki u betobdir?
– Unga balo ham urmaydi!
– Yoki pulsiz qolgandir…
– U, mening hikoyalarimga qaraganda, oʻzining modellaridan koʻproq pul topadi!
– Azizim, kel, koʻnglimizni keng qilaylik. Bu, bizning qoʻlimizdan keladi. Biz qanday baxtlimiz, shu haqda bir mulohaza qilib koʻr.
U xatni ochdi – muloyim, gina-kuduratlardan xoli – va uni ijirgʻanibgina oʻqidi:
“Azizim Filipp, shunday baxtli kunda yigʻloqi ayoldek koʻrinishni istamasdim va shu bois sizlar bilan xayrlasholmadim, ikkovingizga baxt ham tilolmadim. Menimcha, Juliya gʻoyatda goʻzal, ustiga-ustak juda yosh koʻrinadi. Sen unga iltifotli boʻlishing kerak. Bilaman, bu sening qoʻlingdan keladi. Uni koʻrganimdan soʻng meni nega uzoq vaqt tashlab ketolmaganingga hayron boʻldim. Tentakkinam! Jarrohlik muolajasi qancha tez bajarilsa, u shuncha ogʻriqsiz kechadi…
Mening nima bilan shugʻullanayotganim endi seni qiziqtiradi deb oʻylamayman, agar kutilmaganda zigʻircha boʻlsa-da, men haqimda qaygʻurayotgan boʻlsang, ayta qolay – oʻzingdan qolar gap yoʻq, men oʻzimga tashvish orttirish borasida bahona oʻylab topishga doim ham usta boʻlganman, – senga shuni aytmoqchiydimki, men juda koʻp ishlayapman, nima bilan band ekan deb oʻylayrsan? Fransuz “Vogue” uchun rasmlar turkumi ustida ishlayapman. Ular fransuz frankida menga bir dunyo pul toʻlashyapti va oʻz baxtsizliklarim haqida oʻylab oʻtirishga menda vaqt yoʻq. Men uyimizga kirdim va bu seni ranjitmas deb umid qilaman (kechirasan, sobiq uyimizga!), qoralamalarim qayergadir gʻoyib boʻlibdi. Esingdami, ikkimizga tegishli quti boʻlardi – biz uni orzu umidlar gʻaladoni derdik, qoralamamni oʻsha yerdan topdim. U yerdan hamma narsamni olgandek edim, biroq u, Napulning ajib yozida yoza boshlab, chala qolgan oʻsha qoʻlyozmang ichiga tushib qolgan ekan. Ezmalik qilib yubordim, aslida sizlarga baxt tilamoqchi edim, xolos.
Seni ardoqlovchi Jozefina”.
Karter xatni Juliyaga uzatdi.
– Bundan beshbattar boʻlishi ham mumkin edi.
– Xatini oʻqiganimni nahotki u maʼqullagan boʻlardi?
– Axir xat ikkimizning oʻqishimizni hisobga olib yozilgan.
Endi hech nimani yashirishning hojati yoʻqligi qanday yaxshi, deya xayoldan oʻtkazdi u. Oxirgi oʻn yil davomida u janjaldan, Jozefinaning arazlashlaridan va uning gaplashmay qoʻyishidan qoʻrqib, ozmuncha narsalarni undan pinhon tutdimi, hatto gunohi boʻlmaganda ham. Endi hech nimadan qoʻrqmaydi, endi u jiddiy xatoga yoʻl qoʻygan taqdirda ham aqlli va mehribon Juliyadan uzr soʻrashi mumkin.
– Senga maktubni kecha koʻrsatmay ahmoqlik qildim, – dedi u. – Boshqa bunday qilmayman.
Spenserning sheʼridagi misra yodiga tushdi: “Dovulli dengizdan keyingi sokin bandargoh”.
Xatni oʻqib boʻlgach, Juliya dedi :
– Menimcha u ajoyib ayol. Senga shunday maktub yozgani qanday yoqimli. Bilasanmi, meni hamisha ham koʻnglim xotirjam boʻlmagan… Agar men sen bilan oʻn yil yashaganimda, seni yoʻqotishni aslo istamagan boʻlardim.
Ular taksida Afinaga qaytganlarida ayol undan soʻradi:
– U bilan Napulda boʻlish senga yoqqanmidi?
– Boʻlsa bordir. Hozir yodimda yoʻq. Sen baribir boshqachasan.
Garchand u ayolning yelkalarini sezib turgan boʻlsa-da, xotirada qolgan hissiyotlar uni bezovta qila boshlaganini sezgandek, ayol undan oʻzini nari oldi. Quyosh yoʻlni yoritib turardi, oldinda ularni tushlikdan keyingi erinchoqlik va yoqimli mudroq kutib turardi, mana marhamat…
– Azizam, sen mendan xafa emasmisan?
– Yoʻgʻ-e… Faqat… Nazarimda sen qachondir Afina toʻgʻrisida ham Napul haqida: “Esimda yoʻq. Sen baribir boshqachasan”, – deb aytgan gaplaringni takrorlaysan, goʻyo.
– Eh mening tentakkinam! – dedi u ayolni oʻpib qoʻyarkan.
Ular taksida ketayotib, bir oz hazil-huzul qilishdi-da, shahar uylari koʻzga tashlana boshlagach, Juliya joylashib oʻtirib olib, sochlarini tartibga keltira boshladi.
– Yoʻq, seni unchalik ham bemehr deya olmayman, – iqror boʻlib dedi ayol va oʻz hayotiga yana oʻsha-oʻsha betashvish nigoh ila boqa boshladi. Ularning orasidan olamushuk oʻtganiga Jozefina aybdor.
– Er-xotin oʻrinlaridan turib, kechki ovqat taraddudiga tushdilar, shunda ayol:
– Jozefinaga javob yozish kerak, – deb qoldi.
– Bekorchi gapni qoʻysang-chi.
– Azizim, men seni tushunaman, biroq u haqiqatan ham senga ajoyib maktub yoʻllabdi, buni tan ol!
– Boʻpti, biz unga bironta suvratli otkritkalardan joʻnatarmiz.
Shu bilan muammo oʻz yechimini topdi-qoʻydi.
Ular Londonga qaytganlarida, agar shunday sovuq havoni qish deb boʻlmasa, unda ularni kuz qarshi oldi deyish mumkin edi: aerodromning uchish yoʻlagiga qor aralash yomgʻir armonsiz quyardi, va pivo, soqololgich va suli yemishlari osilgan reklama lavhasi yonidan oʻtib ketayotib, uyni har safargidan ham erta isitishga toʻgʻri kelishini tashvish bilan oʻylay ketishdi va oʻsha lahzaning oʻzida yorqin, yorugʻ Parfenon ustunlarining qadri oʻtayotganini his etishdi. Aviakompaniyaning: “Britaniya havo kompaniyasi sizlarni olib ketadi va yana olib kelib qoʻyadi”, — degan shior har qachongidan ham vahimali eshitilardi.
– Yetib borishimiz bilan barcha isitish vositalarini ishga tushiramiz, – dedi Karter, – hademay issiqqina uyda oʻtiramiz.
Biroq ular uyga kelib, ichkarigi eshikni ochganlarida isitish vositalari yoqilganining guvohi boʻlishdi. Gʻira-shira mehmonxona va yotoqxonada olov miltillab, yoqimli yonib turardi.
– Qandaydir sehrgar pari bizning gʻamimizni yegan koʻrinadi! – dedi Juliya.
– E, qanaqa sehrgar pari! – dedi Karter. Kamin taxtasi ustidagi: “Karterxonim” deb yozilgan xatjildga allaqachon uning koʻzi tushgandi.
Juliya xatni ovoz chiqarib oʻqidi:
“Azizim Juliya, sizni oddiygina Juliya desam eʼtiroz bildirmassiz deb umid qilaman. Axir siz bilan oʻxshash jihatlarimiz yetarli: biz ikkimiz bir odamni sevamiz. Bugun havo shu qadar sovuq boʻldiki, shunda men darrov sizlarni serquyosh yurtlardan qanday qilib muzlab yotgan uyga kelishlaringizni koʻz oldimga keltirdim. Men bu uyning qanaqa sovuq boʻlishini bilaman. Biz Filipp ikkovimiz janubdan qaytganimizda men har yili bejizga shamollamasdim.) Shularni oʻylab, oʻzimga erkinlik berishga jazm etdim: uyga beruxsat kirib, isitish qurilmalarini yoqdim, biroq bu yumushlarni birinchi va soʻnggi bor bajarayotganimni isbotlash uchun menga tegishli kalitni tashqaridagi poyandoz tagiga qoʻydim. Ehtimol, sizning samolyotingiz toʻsatdan Rimdami, yo boshqa yerdami ushlanib qolar. Shunda men tayyoragohga qoʻngʻiroq qilaman, agar, Xudo koʻrsatmasin, uchib kelolmasangiz, unda uyga qaytib kelib, isitish qurilmasini oʻchirib qoʻyishimga toʻgʻri keladi (yana kim biladi deysiz, bu yoqda elektr haqi oshgandan oshib yotgan boʻlsa!) Oqshomni keng joyda, huzur-halovatda va osoyishtalikda oʻtkazasiz degan umiddaman.
Sizlarni sevuvchi Jozefina.
Aytgancha, uyda qahva yoʻq ekan, men bir quti “Moviy togʻlar”dan oshxonada qoldirdim”.
– Xudo haqi, u hech nimani nazardan qochirmay, rosa gʻamimizni yebdi! – deya kuldi Juliya.
– Yaxshisi, bizni oʻz holimizga qoʻysa boʻlardi, – dedi toʻngʻillab Karter.
– Unda biz sovuqda qolgan boʻlardik, ertalab qahva ham icholmasdik.
– Nazarimda, u barisining evaziga qayergadir biqinib olganu sendan boʻsa olish payida toʻsatdan otilib chiqib keladigandek. – U Juliyani oʻpdi va xavotir bilan eshikka qarab qoʻydi.
– Buncha adolatsiz boʻlmasang. Axir u kalitni sholcha tagida qoldirdim dedi-ku.
– Boshqa yasatib olgan boʻlishi ham mumkin-ku.
Ayol boʻsalari bilan uning ogʻzini yopdi.
– Samolyot elitdi, shekilli, odamning tezroq yotgisi kelyapti, sezyapsanmi?
– Ha.
– Aftidan, bu tebranishning taʼsiri boʻlsa kerak?
– Kel, shunday rohatdan oʻzimizni bebahra qilmaylik.
– Avval anavi poyandoz tagiga bir qarab qoʻyay. Baribir tekshirib koʻrish kerak, balki u bizni laqillatayotgandir.
U oilaviy hayotdan mast edi. Hatto avvalroq oila qurmagani uchun oʻzini koyirdi ham, garchi bunday boʻlgan taqdirda xotini Jozefina boʻlishi mumkinligi uning xayolidan koʻtarilgan boʻlsa-da. Juliyaning biron-bir yumush bilan band boʻlmagani qanday moʻjiza, u hamisha erining yonida! Ular xizmatkor yollamadilar va shu bois hayotlarini kimningdir tartib-qoidasiga moslashtirishning ham hojati yoʻq edi. Ular hamma yerga, restoranu bazmlarga, maxsus ziyofatlarga birga borganlari bois nigohlar uchrashuvining oʻzi ular uchun kifoya edi… Juliyaning zaif sogʻligʻi haqida tez kunda mish-mishlar tarqala boshladi – u tezda toliqardi, bazmlarda koʻpincha oʻn besh daqiqa boʻlib, yo boʻlmay: “Oh, azizim, meni afu etasiz, boshim ogʻrib qoldi. Esiz… Filipp, meni kuzatib qoʻyishni xayolingizga ham keltira koʻrmang… – derdi. Filipp: – “Yoʻq, men, albatta, sen bilan ketaman!” – derdi-da, qahva tortilishi bilan maxsus ziyofatdan juftakni rostlab qolardi.”
Nimadir boʻldi-yu, bir marta ular dalil-isbot ustida qoʻlga tushib qoldilar – uy egasi qandaydir xatni tashlashni iltimos qilish uchun orqalaridan izma-iz chiqqanida, ular zinada turib ichaklari uzilgudek kulayotgandilar. Oʻshanda Juliya oʻzini asabi zoʻriqqan kishidek koʻrsatishni bir amallab uddalagandi…
Oradan bir necha hafta oʻtdi. Bu nikohni chindan ham tolei baland deyish mumkin edi. Yoʻl-yoʻlakay oʻz baxtlarini muhokama qilishu buning uchun bir-birlaridan minnatdor boʻlishdek holatlar ularga huzur bagʻishlardi.
– Baʼzan men, sen Jozefinaga uylanishing ham mumkin edi-ku, deya oʻylab qolaman… Toʻgʻrisini ayt, nega unga uylanmagansan?
– Menimcha, ikkimiz ham yuragimizning tub-tubida munosabatlarimizning omonat ekanini sezganmiz?
– Bizniki-chi, bizniki omonat emasmi?
– Bizniki mustahkam boʻlmay, yana kimniki mustahkam boʻlsin.
Sekin-asta harakatga keluvchi bomba noyabrning boshida oʻz kuchini koʻrsatdi. Turgan gapki, bu portlash ancha avvalroq sodir boʻlishi mumkin edi, biroq Jozefina uning hayotida yuz bergan oʻzgarishlarni fahmlay olmadi. Filipp ular yaqinlashish kunlari unga “orzu umidlar gʻaladoni” deya nom qoʻyib, u yerga xomaki hikoyalariyu bildirmay yozib olingan suhbatlardan parchalarni va shunga oʻxshash narsalarni, ayol esa xomaki, naridan-beri chizilgan rasmlarni saqlaydigan qutiga nazar tashlashidan avval oradan bir necha hafta oʻtib ketdi.
Qutini ochishi bilan uning koʻzi ayolning maktubiga tushdi. Uning ustiga xitob alomati bilan yogʻli qora siyohda: “Mutlaqo maxfiy”, – deb yozilgandi va hazil tariqasida koʻzi katta qiz bola shaklidagi (Jozefina tashqi koʻrinishi unchalik ham buzilmagan holda buqoq bezi funksiyasining oʻzgarishi dardiga chalingandi) shisha idishdan oʻrmalab chiqayotgan jin surati chizilgandi. Karter maktubni kuchli nafrat ila oʻqib chiqdi.
“Azizim! Har zamon, har zamonda boʻlsa-da, men, oʻn yillik turmushimiz haqqi hurmati “yaxshi yotib tur”, yoki “yaxshi yotib turdingmi?” yo boʻlmasa “azizim, sogʻliqlaring yaxshimi?” degan soʻzlar bilan seni siylashga haddim sigʻar deb oʻylayman. Salomat yurishingni Yaratgandan soʻrab qolaman. Seni (chin dildan) sevib qoluvchi
Sening Jozefinang.
Ayolning soʻzlarida “ahyon-ahyonda boʻlsa-da” oshkora doʻq-poʻpisa yangrab turardi. Erkak qutini qarsillatib yopib, azbaroyi ovozining boricha soʻkina ketdi, buni eshitib, Juliya eshikdan moʻraladi.
– Senga nima boʻldi, azizim?
– Yana oʻsha Jozefina-da!
– Bilasanmi, hozir unga oson emasligini men yaxshi tushunaman. Boyoqish. Nahotki sen uning xatini yirtib tashlamoqchi boʻlsang?
– Seningcha, nima qilishim kerak? Butun bir kitob holiga kelguncha saqlashim kerakmi?
– Menimcha bu shafqatsizlik.
– Hali men unga shafqatsiz boʻlib qolibmanmi? Juliya, u oxirgi yillari menga qanday nagʻmalar koʻrsatganini sen hatto tasavvur ham qilolmaysan. Uning koʻrsatgan karomatlari orqasidan orttirgan chandiqlarimni koʻrsataymi senga: agar uning bir jazavasi tutib ketsa bormi, sigaretni toʻgʻri kelgan joyimga bosishdan ham toymasdi.
– Seni yoʻqotayotganini bilib, aqldan ayrilayozgan boʻlsa kerak-da. Aslini olganda, bu chandiqlarning bariga men sababchiman.
U, ayolning koʻzlari allaqanday dovyuraklikdan nafis va xursand chaqnab ketganini koʻrdi.
Oradan atigi ikki kun oʻtib, ikkinchi bomba ham portladi.
Juliya ertalab uygʻonganlarida koʻrib qoldi:
– Toʻshakni agʻdarish kerak. Ikkimiz allaqanday chuqurlikning qoq oʻrtasiga dumalab ketayotgandekmiz, goʻyo.
– Nahotki?
– Tartibga oʻrgangan odamlar toʻshakni har haftada agʻdarib turishadi.
– Ha, Jozefina har doim shunday qilardi.
Ular choyshab, yostiqjildlarni olib tashladilar-da, toʻshakni yumaloqlay boshladilar. Toʻshak oʻrnida Juliya nomiga yoʻllangan maktub yotardi. Karter xatni sezdirmay qoqib tashlamoqchi boʻldi-yu, biroq uni Juliya koʻrib qoldi.
– Yana xatmi?
– Nima boʻlardi, Jozefinadan xat-da. Bu xatlar hademay bir jildga ham sigʻmay qoladi, shekilli. Jorj Eliotning xatlari singari akademik nashr tarzida bosishga toʻgʻri keladi.
– Azizim, bu maktub menga yozilgan. Uni sen nima qilmoqchi eding?
– Bildirmay, yirtib tashlamoqchi edim.
– Bizning bir-birimizdan yashiradigan sirimiz yoʻq deb oʻylagandim.
– Men ham. Biroq men bu dunyoda Jozefinadek ayol borligini unutibman.
Bu safar ayol xatjildni istar-istamaygina ochdi.
– Xatning bu yerda yotishi chindan ham gʻalati… Sen nima deb oʻylaysan, maktub bu yerga tasodifan tushib qoldimikin?
– Men bunday deb oʻylamayman. Tasodifan qayerdan kelib qolishi mumkin?
Ayol xatni oʻqib boʻlgach, uni Karterga uzatdi va oʻzini yengil his etgancha dedi:
– Xat bu yerga qanday tushib qolganini, mana, Jozefina tushuntirib beradi. Xudoga shukur, buning hech bir gʻalati yeri yoʻq.
U xatni oʻqiy boshladi:
“Azizim Juliya!
Ishonamanki, siz quyoshning yunon yeridagi haqiqiy taftidan bahramand boʻlyapsiz. Buni Filippga aytib oʻtirmangu, (garchand sizlar, shubhasiz, bir-biringizdan sir yashirmasangiz-da). Biroq men Fransiya janubini sira yoqtirmaganman. U yerlarda hamisha izgʻirin mistral shamoli esadi va terini qovjiratadi. Gretsiyada sizlarni bunday noxushliklar bezovta qilmagani qanday yaxshi. Biz hamma vaqt u yerlarga boramiz deya otlanganmiz, biroq hech imkon topolmaganmiz, endi Filipp qanday mamnun ekanini koʻz oldimga keltiryapman. Men bugun xomaki asarlarimni olib ketmoqchi boʻlib kelgandim va birdan toʻshakning, agar undan koʻproq boʻlmasa, ikki haftadan beri agʻdarilmay yotgani yodimga tushib qoldi. Oʻzingizdan qolar gap yoʻq. Filipp ikkimiz hayotimizning soʻnggi kunlarini quvonchdan bebahra oʻtkazdik. Shunday boʻlsa-da, unutish orolidan qaytgan ilk tuningizni toʻshagingizdagi doʻng, past-baland noqulayliklarni his etib oʻtkazishingizni xayolimga sigʻdirolmadim, shu bois men uni agʻdarib qoʻydim. Uni har haftada qayta-qayta solib turishingizni maslahat berardim, boʻlmasa, oʻrtasida doim chuqurcha paydo boʻlaveradi. Aytgandek, qishki pardalarni ham osib qoʻydim, yozgilarini esa tozalashga topshirdim. Manzili: Brom-strit, 153.
Salom bilan Jozefina”.
– Yodingdami, Napulning turgan-bitgani jannat deb yozgandi menga, – dedi Karter. – Bu xatning muharriri unga tuzatish kiritishiga toʻgʻri keladi.
– Yoʻq, sen baribir toshbagʻir odamsan, – dedi Juliya. – Azizim, u axir bizga yordam bermoqchi. Boʻlmasa parda va toʻshak haqida men qayoqdan bilardim?
– Sen hali unga uzundan-uzun samimiy xat yoʻllab xoʻjalik ishlari boʻyicha ham bir-biringiz bilan tajriba almashmoqchimisiz deyman?
– Axir u bir necha haftadan buyon ilhaq boʻlib javob kutyapti. Maktub bu yerda otam zamonidan beri yotgan boʻlsa.
– Qiziq, bu uyda qadimdan beri yana qanchasi saqlanayotgan ekan-a? Qasam ichib aytamanki, men hozir uyning hamma yerini ostin-ustin qilib chiqaman. Yertoʻlasidan to chortogʻigacha.
– Bizda unisi ham, bunisi ham yoʻq.
– Men nima haqda gapirayotganimni sen juda yaxshi tushunib turibsan!
– Menga faqat pashshadan fil yasayotganing tushunarli, xolos. Men seni, Xudo haqi, Jozefinadan qoʻrqyapsan deb oʻylayapman.
– Jin ursin oʻsha Jozefinani!
Juliya keskin burildi va chiqib ketdi, u esa oʻz yumushlari bilan mashgʻul boʻldi. Oʻsha kuni ular yana jigʻillashib qolishdi. Aytarli jiddiy biron nima sodir boʻlmagan esa-da, baribir Filippning kayfiyati buzildi. Xalqaro telegramma joʻnatish maqsadida telefon raqamni izlay turib, maʼlumotnoma kitobining birinchi jildi ichidan “qiyshayib ketgan “o” harfi bilan Jozefinaning mashinkasida alifbo tartibida yozilgan telefon raqamlarining uzundan-uzun roʻyxatini topib oldi. Bu yerda unga zarur boʻladigan barcha raqamlar bor edi. Eski doʻsti Jon Xyuzning telefon raqami Xerrdos univermagi bilan yonma-yon qayd etilgandi; bu yerda yana yaqin atrofdagi taksi toʻxtash joyining, dorixonalarning, goʻsht, sabzavot, baliq doʻkonlarining, bankning, tozalash buyurtmasining, uning noshiri va agentining, Elizabet Arden kosmetik kabinetining, mahalliy sartaroshxonaning (qavs ichida: “J. uchun: nazarda tuting, bari binoyidek va mutlaqo arzon,” deb yozilgandi) ham raqamlari bor edi. Ikki ayolning ham ismi va sharifi bir xil ekanini Karter ilk bora payqab qolgandi.
– Yoʻq, u ayol farishtaning oʻzginasi, – dedi Juliya. – Biz bu roʻyxatni telefon turgan yerning tepasiga ilib qoʻyamiz. Bu yerda chindan ham zarur boʻlgan barcha raqamlar muhayyo ekan.
– Avvalgi xatlarida u nimaga ishora qilganini yodga olsak, qiziq, nega bu yerda zargar yoʻq?
– Azizim, tagʻin nimalarni valdirayapsan? U bor haqiqatni yozgan. Agar men ozgina pul jamgʻarib qoʻymaganimda, biz ham Fransiyaning janubida dam olgan boʻlardik.
– Seningcha, men Gretsiyaga borish uchun senga uylandimmi?
– Bunaqa bemaʼni gaplarni qoʻy. Nega Jozefinaga bunchalik adolatsiz munosabatda boʻlyapsan?.. Uning bizga koʻrsatayotgan har qanday yordamini yomonlikka yoʻyganing-yoʻygan.
– Hali sen buni yordam deb oʻylaysanmi?
– Yoʻq, seni pushaymon boʻlayotganing aniq.
Shunda u haqiqiy tintuvni boshlab yubordi. U sigaret qutisidan tortib, gʻaladongacha, kartotekadan tortib, Gretsiyaga oʻzi bilan olib ketmagan kostyumning kissasigacha titkilab chiqdi, televizorning orqa tomonini ochib, hojatxonadagi bakcha qopqogʻini koʻtarib tashladi, hatto u yerdagi qogʻoz oʻramini ham yangiladi (bunisi ortiqcha aylantirib oʻtiradigan eskisidan durustroq edi) . Juliya undan xabar olish uchun hojatxonaga bordi, biroq uning nigohlarida odatdagi nafislikdan asar ham qolmagandi. U pardalarning ustki qismlarini obdon qoqib-silkitdi (kerak boʻlganda pardalar yana tozalashga topshirilsa, kim biladi, u yerdan tagʻin nimalar chiqmaydi),tagiga biron nima berkitilganmi, yo yoʻqmi deya savat ichidagi kir choyshablarni sugʻurib oldi. U oshxonada emaklab yurib, plita taglarini koʻzdan kechirdi: quvurga bir parcha qogʻoz oʻrab qoʻyilganini koʻrdi-yu, sevingancha uni shartta yulib oldi, biroq – afsus! – qogʻoz parchasini suvuzatish mutaxassisi esdalik uchun qoldirgandi. Tushlikdan soʻng pochta qutisiga taraqlagancha roʻznomalar kelib tushdi va Juliya dahlizdan turib qichqirdi:
– Qanday ajoyib! “Vogue”ga obuna boʻlganingni nega menga aytmaganding?
– Men unga obuna boʻlmaganman.
– Kechirasan, bu yerda qandaydir toʻyxatga oʻxshash yana nimadir borday koʻrinayapti. Bizni “Vogue”ga miss Jozefina Xekstol-Jons obuna qilibdi. Bu uning bizga koʻrsatgan iltifoti emasmi?
– U jurnalda turkum rasmlari bilan qatnashibdi. Ularni koʻraman deb koʻzim uchib turgani yoʻq.
– Azizim, bolalik qilishni bas qil! Balki sen unga kitoblaringni oʻqishni ham man etarsan?
– Mening yagona talabim: u bizni tinch qoʻysin, vassalom. Hech boʻlmaganda bir necha haftaga. Men koʻp narsa soʻrayotganim yoʻq, shekilli?
– Azizim, seni baribir xudbin desa boʻladi.
Oʻsha kuni oqshom u oʻzini horgʻin his etsa-da, ruhi ancha yengil tortgandi. U tintuvni puxta, sinchikovlik bilan oʻtkazdi. Tushlik oʻrtasida uning yodiga dafʼatan uyning torligi sabab shu paytgacha ochilmay yotgan devor javonidagi toʻyonalar tushdi va u, birinchi va ikkinchi taomlar orasida quti mixlanganiga ishonch hosil qilish uchun gʻizillab borib keldi; Jozefina qoʻlini yaralashdan qoʻrqib, buragichni qoʻlga olishga yuragi dov bermasligini u bilardi, bolgʻadan esa oʻlgudek qoʻrqardi.
Er-xotinlar istagan paytlari salgina qoʻl tekkizishlari bilan uni buzishlari mumkin boʻlgan tunning xush yoquvchi halovatidan, hayriyatki, Karterlar ham bahramand boʻlishdi. Vaqtni boy berish jazmanlarga yarashmaydi, er-xotinlarniki esa bari oldinda.
– “Men bugun keksalikdek yuvoshib qoldim”, – yodaki oʻqish mahorati bilan irod qildi.
– Buni kim aytgan?
– Brouning.
– Men Brouningni yaxshi bilmayman. Bilsang, uning sheʼrlaridan oʻqib ber.
U Brouningni ovoz chiqarib oʻqishni yaxshi koʻrardi – Karterning ovozi durustgina boʻlib, begʻubor magʻrurligini namoyish qilishga u tayyor edi.
– Chindan ham eshitging kelyaptimi?
– Ha.
– Men bularni Jozefinaga tez-tez oʻqib berardim,– ehtiyot shart dedi u.
– Nima boʻpti? Baʼzan biz istaymizmi, yoʻqmi, avval kimlar bilandir qilgan ishimizni yana takrorlashimizga toʻgʻri keladi, shunday emasmi, azizim?
– Mana hali biron marta ham Jozefinaga oʻqib bermagan sheʼrlar. Men hatto u odobsizlik boʻlib koʻringanda ham, unga oshiq boʻlganman. Bizning munosabatlarimiz … xiyla moʻrt edi.
Oʻqiganlaridan uning oʻzi ham taʼsirlanib ketdi. Goʻyo u Juliyani shu topda sevganchalik hech qachon sevmagandi. Mana va nihoyat endi uning oʻz uyi bor – shu paytgacha u it yotish, mirza turish bilan yashab keldi.
Unga qolsa, sheʼrni Juliya oʻqigani maʼqul ediyu, unda ayoli uni bu qadar bolalarcha berilib tinglamagan boʻlardi.
U navbatdagi sahifani ochdi va u yerga soʻloqmonday-soʻloqmonday qilib, qora harflar bilan yozib toʻldirilgan bir varaq qogʻoz qoʻyilganini koʻrdi (agar Jozefina maktubni xatjildga solishni fahmlaganida, Karter uni oʻqishidan avval payqagan boʻlardi):
“Qadrdonim Filipp! Men sen yoqtirgan, shuningdek men ham, kitob sahifalaridan turib, senga faqat xayrli tun tilamoqchi edim, xolos. Sen bilan murosayu madorada ajralishganimiz qanday baxt. Ikkimizga taalluqli xotiralar hamisha bizni bogʻlab turadi.
Seni sevuvchi Jozefina.
U kitobni maktubga qoʻshib uloqtirdi-da:
– Yaramas! Yaramas iblis!— dedi tishlarini gʻijirlatib.
– U ayolni bekorga haqoratlashingga yoʻl qoʻymayman! – birdan oʻshqira ketdi Juliya. Ayol varaqni yerdan oldi-da, u yerda yozilganlarni oʻqib chiqdi. Senga buni nimasi yoqmadi? – soʻradi ayol. – Nima, senga xotiralar yoqmaydimi? Unaqada bizning xotiralar nima boʻladi?
– U bizni qoʻgʻirchoq qilib oʻynatyapti, yo buni koʻrmayapsanmi? Bu bilan nimaga erishmoqchi boʻlganini-chi, buni ham tushunmayapsanmi? Nahotki sen shu qadar esini yegan ayol boʻlsang?
Oʻsha kecha ular bir-birlariga hatto oyoqlarining uchini ham tekkizmay, oʻrinning boshqa-boshqa tarafida yotishdi. Bu ular uyga qaytishgandan soʻng shu tariqa oʻtkazgan ilk tunlari edi. Tunni ikkovlari ham behuzur oʻtkazishdi. Tongda esa Karter nimagadir mutlaqo uning xayoliga kelmagan, shunday koʻzga tashlanadigan yerdan u doim oʻz hikoyalarini yozadigan chiziqli qogʻoz sahifalari tagidan xat topib oldi. Maktub shunday soʻzlar bilan boshlangandi:
“Sevgilim! Men seni hamisha ataganimdek, shunday soʻzlar bilan alqasam, ishonamanki, bundan sira jahling chiqmaydi…”
Rus tilidan Dildorxon Aliyeva tarjimasi
Manba: “Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 5-son
