Бобур қисматнинг шоири эди. Ўз борлиғида шоҳлик билан шоирлик қисматини уйғунлаштиролган дилбар инсон. У шоҳлик азоб-уқубатларини, қувончу шодликларини, бахту фожиасини шоирлиги туфайли тўғри англади, дунёни мукаммалроқ идрок этди, ўзгалар қалбига кириб бора олди…
Каромат Муллахўжаева
АБАДИЯТНИНГ ШОҲ ШОИРИ
Ўзбек адабиётининг йирик намунаси — “Бобурнома”нинг жаҳон маданияти тарихида муайян ўрни бор. “Шарқ Сезарининг комментариялари” (Ҳерман Вамбери) деб баҳоланган ушбу асарда шоир, шоҳ ва саркарда Бобурнинг дунёқараши, қомусий билимлари, нозик диди ўз ифодасини топган, мураккаб ҳаёт йўли бетакрор бўёқларда тасвирланган.
“Бобурнома” тарихий ҳақиқатни ўзида мужассамлаштирган асар. Адиб унда ўз кўрган-кечирганларини ҳаққоний тасвирлайди. Бадиий бўёқларни қўлласа-да, воқеаларни бўрттирмайди, ҳаётий қиёслардан фойдаланади. Тарихий воқеаларни баён қилиш, тасвирлаш устунлик қилса-да, “Бобурнома” жозибадор. Асар шоирона қалб ва ҳаёт ҳақиқатининг ўзига хос уйғунлашуви ҳосиласи экани сезилиб туради. Муаллиф ўзи қаламга олаётган воқеаларни оқ ва қора рангларда кўрсатишдан чўчимайди. Яхши ва ёмон сифатлар бир-бири билан ёнма-ён келади. Отаси ҳақида гапирадими, яқин кишиларини таъриф-тавсиф қиладими, ўз принсипидан воз кечмайди.
Иккинчи муҳим жиҳат эса, “Бобурнома”да муаллифнинг ўз-ўзига муносабати тасвири. Ўзи билан боғлиқ воқеаларни инкишоф этганида, кўнглида борини ёзишга қудрати етганлиги аллома Бобурга хос муҳим жиҳатдир.
“Илгари яхшими, ёмонми, жиддийми ё ҳазилми, нима хаёлимга келса, мутойиб йўли билан баъзан шеър қилиб айтардим. Жуда ёмон ва қўпол шеър бўлса ҳам ёзиб қўйиларди. “Мубаййин”ни шеърга солаётган чоғим ожиз хаёлимга ва маҳзун кўнглимга сўзларни бундай қайд этган тилга ва фикрини ёмон сўзларга сарфлаган кўнгилга ҳайф, бундай маънони пайдо қилган ва яна қўпол хаёлларни хотирга келтирган ундай кўнгилга афсуслар бўлсин, деган фикр келди.” Адибнинг бу каби маърифий фикрлари, ўз-ўзини ислоҳ қилиш йўлидаги уринишлари асарнинг кўп ўринларида учрайди, бу китобхоннинг Бобур шахсига бўлган қизиқишининг ортишига сабаб бўлади. “Бобурнома”ни мутолаа қилиш жараёнида муаллифнинг ўз-ўзини тафтиш этиш, ўз-ўзини англаш йўлидаги изтироблари беихтиёр китобхонга ҳам кўчади. Айни шу жиҳат унинг яхши асар эканидан далолатдир. Зеро, дунёдаги барча яхши китоблар улардаги дарднинг китобхон дардига айланиши билан бир-бирига ўхшаб кетади.
…Бир сафар йигитлари билан Кобул сари отланган Бобур қаттиқ бўронга дуч келадилар. Ёғингарчилик шу даражада кучаядики, охир-оқибат йўл ёпилади. шунда йигитлар белигача, кўксигача қорга ботадилар. Ҳалокатдан қутулиш учун ўзларига йўл очадилар. Бобур бу воқеани шундай эслайди: “…Ана шу куни қаттиқ бўрон кўтарилиб, қор ёғарди. Барча ўлим ваҳимасига тушди… Ғорга етганда, қор қуюни тезлашди. Ушбу ғор қошида тўхтадик… Кўплар от устида тонг оттирди, ғор торроқ кўринди. Мен ғорнинг оғзида курак олиб, қор курадим, қорни кўксимгача қазидим, сира ерга етмасди. Бироз шамолдан пана бўлди, ўша ерда ўтирдим. Ҳар қанча: “ғорга киринг”, дейишса ҳам кирмадим. Барча эл қору бўронда, мен эса иссиқ уйда истироҳатда ўтираманми, деб ўйладим. Мунда барча эл ташвиш ва машаққатда, мен бу ерда уйқую фароғатда бўлайми?! Бу мурувват ва ҳамжиҳатликдан йироқ ишдир. Мен ҳам ҳар ташвиш бўлса кўрайин, ҳар нечук эл тоқат қилиб турса, турайин. Бир форсий мақол бор: “Дўстлар билан бирга топилган ўлим — тўйдир”.
Бобур ҳаётида бу сингари ўзгаларга ибрат бўладиган аъмоллар жуда кўп. Бу унинг ўз хатоларини яширмасдан, ошкор ифодалашида худди рубоийларидаги каби “Бобурнома”да ҳам ифода топаверган. Демак, шоир учун бадиий жанрлар муайян қолип, муҳими — фикр. Унинг фикрлари эса маърифатли эди.
Бутун умрини йўқотиш ва топиш синовлари билан кечирган, ўзгалар ғами билан яшашга ўрганган шоҳ Бобур фарзандларининг ҳам комил бўлиб улғайишини ўйлади, шу ҳақда қайғурди, уларнинг тарбияси билан шуғулланишни муҳим деб билди. Бинобарин, Гулбаданбегимнинг “Ҳумоюннома”си, фарзандларининг гўзал шеърлари, “Девон”лар, уларнинг нозик таъблари-ю ўткир дидларини фақат қондан ўтиб келган, деб бўлмас. Бу — Бобурнинг тарбияси. У “Хатти Бобурий”ни яратди, “Мусиқа илми”, “Ғарб илми” каби асарларни ёзди. Булар, энг аввало, фарзандлари ўқиши, ўрганиши зарур бўлган китоблар эди. Мукаммал ахлоқ эгасини шакллантиришга мўлжалланган “Мубаййин” асари фақат дилбандларининг эмас, балки ўша даврдаги барча мўмин-мусулмонлар учун дастуриламалга айланган эди, бу асар бугун ҳам тарбиявий қимматини йўқотмаган.
Бобур қисматнинг шоири эди. Ўз борлиғида шоҳлик билан шоирлик қисматини уйғунлаштиролган дилбар инсон. У шоҳлик азоб-уқубатларини, қувончу шодликларини, бахту фожиасини шоирлиги туфайли тўғри англади, дунёни мукаммалроқ идрок этди, ўзгалар қалбига кириб бора олди. …Ва шу жиҳатлари билан абадиятнинг шоҳ шоири бўлиб қолади.
Манба: “Ҳуррият” газетаси (2012).
Karomat Mullaxo’jaeva
ABADIYATNING SHOH SHOIRI
O’zbek adabiyotining yirik namunasi — “Boburnoma”ning jahon madaniyati tarixida muayyan o‘rni bor. “Sharq Sezarining kommentariyalari” (Herman Vamberi) deb baholangan ushbu asarda shoir, shoh va sarkarda Boburning dunyoqarashi, qomusiy bilimlari, nozik didi o‘z ifodasini topgan, murakkab hayot yo‘li betakror bo‘yoqlarda tasvirlangan.
“Boburnoma” tarixiy haqiqatni o‘zida mujassamlashtirgan asar. Adib unda o‘z ko‘rgan-kechirganlarini haqqoniy tasvirlaydi. Badiiy bo‘yoqlarni qo‘llasa-da, voqealarni bo‘rttirmaydi, hayotiy qiyoslardan foydalanadi. Tarixiy voqealarni bayon qilish, tasvirlash ustunlik qilsa-da, “Boburnoma” jozibador. Asar shoirona qalb va hayot haqiqatining o‘ziga xos uyg‘unlashuvi hosilasi ekani sezilib turadi. Muallif o‘zi qalamga olayotgan voqealarni oq va qora ranglarda ko‘rsatishdan cho‘chimaydi. Yaxshi va yomon sifatlar bir-biri bilan yonma-yon keladi. Otasi haqida gapiradimi, yaqin kishilarini ta’rif-tavsif qiladimi, o‘z prinsipidan voz kechmaydi.
Ikkinchi muhim jihat esa, “Boburnoma”da muallifning o‘z-o‘ziga munosabati tasviri. O‘zi bilan bog‘liq voqealarni inkishof etganida, ko‘nglida borini yozishga qudrati yetganligi alloma Boburga xos muhim jihatdir.
“Ilgari yaxshimi, yomonmi, jiddiymi yo hazilmi, nima xayolimga kelsa, mutoyib yo‘li bilan ba’zan she’r qilib aytardim. Juda yomon va qo‘pol she’r bo‘lsa ham yozib qo‘yilardi. “Mubayyin”ni she’rga solayotgan chog‘im ojiz xayolimga va mahzun ko‘nglimga so‘zlarni bunday qayd etgan tilga va fikrini yomon so‘zlarga sarflagan ko‘ngilga hayf, bunday ma’noni paydo qilgan va yana qo‘pol xayollarni xotirga keltirgan unday ko‘ngilga afsuslar bo‘lsin, degan fikr keldi.” Adibning bu kabi ma’rifiy fikrlari, o‘z-o‘zini isloh qilish yo‘lidagi urinishlari asarning ko‘p o‘rinlarida uchraydi, bu kitobxonning Bobur shaxsiga bo‘lgan qiziqishining ortishiga sabab bo‘ladi. “Boburnoma”ni mutolaa qilish jarayonida muallifning o‘z-o‘zini taftish etish, o‘z-o‘zini anglash yo‘lidagi iztiroblari beixtiyor kitobxonga ham ko‘chadi. Ayni shu jihat uning yaxshi asar ekanidan dalolatdir. Zero, dunyodagi barcha yaxshi kitoblar ulardagi dardning kitobxon dardiga aylanishi bilan bir-biriga o‘xshab ketadi.
…Bir safar yigitlari bilan Kobul sari otlangan Bobur qattiq bo‘ronga duch keladilar. Yog‘ingarchilik shu darajada kuchayadiki, oxir-oqibat yo‘l yopiladi. shunda yigitlar beligacha, ko‘ksigacha qorga botadilar. Halokatdan qutulish uchun o‘zlariga yo‘l ochadilar. Bobur bu voqeani shunday eslaydi: “…Ana shu kuni qattiq bo‘ron ko‘tarilib, qor yog‘ardi. Barcha o‘lim vahimasiga tushdi… G‘orga yetganda, qor quyuni tezlashdi. Ushbu g‘or qoshida to‘xtadik… Ko‘plar ot ustida tong ottirdi, g‘or torroq ko‘rindi. Men g‘orning og‘zida kurak olib, qor kuradim, qorni ko‘ksimgacha qazidim, sira yerga yetmasdi. Biroz shamoldan pana bo‘ldi, o‘sha yerda o‘tirdim. Har qancha: “g‘orga kiring”, deyishsa ham kirmadim. Barcha el qoru bo‘ronda, men esa issiq uyda istirohatda o‘tiramanmi, deb o‘yladim. Munda barcha el tashvish va mashaqqatda, men bu yerda uyquyu farog‘atda bo‘laymi?! Bu muruvvat va hamjihatlikdan yiroq ishdir. Men ham har tashvish bo‘lsa ko‘rayin, har nechuk el toqat qilib tursa, turayin. Bir forsiy maqol bor: “Do‘stlar bilan birga topilgan o‘lim — to‘ydir”.
Bobur hayotida bu singari o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan a’mollar juda ko‘p. Bu uning o‘z xatolarini yashirmasdan, oshkor ifodalashida xuddi ruboiylaridagi kabi “Boburnoma”da ham ifoda topavergan. Demak, shoir uchun badiiy janrlar muayyan qolip, muhimi — fikr. Uning fikrlari esa ma’rifatli edi.
Butun umrini yo‘qotish va topish sinovlari bilan kechirgan, o‘zgalar g‘ami bilan yashashga o‘rgangan shoh Bobur farzandlarining ham komil bo‘lib ulg‘ayishini o‘yladi, shu haqda qayg‘urdi, ularning tarbiyasi bilan shug‘ullanishni muhim deb bildi. Binobarin, Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”si, farzandlarining go‘zal she’rlari, “Devon”lar, ularning nozik ta’blari-yu o‘tkir didlarini faqat qondan o‘tib kelgan, deb bo‘lmas. Bu — Boburning tarbiyasi. U “Xatti Boburiy”ni yaratdi, “Musiqa ilmi”, “G‘arb ilmi” kabi asarlarni yozdi. Bular, eng avvalo, farzandlari o‘qishi, o‘rganishi zarur bo‘lgan kitoblar edi. Mukammal axloq egasini shakllantirishga mo‘ljallangan “Mubayyin” asari faqat dilbandlarining emas, balki o‘sha davrdagi barcha mo‘min-musulmonlar uchun dasturilamalga aylangan edi, bu asar bugun ham tarbiyaviy qimmatini yo‘qotmagan.
Bobur qismatning shoiri edi. O‘z borlig‘ida shohlik bilan shoirlik qismatini uyg‘unlashtirolgan dilbar inson. U shohlik azob-uqubatlarini, quvonchu shodliklarini, baxtu fojiasini shoirligi tufayli to‘g‘ri angladi, dunyoni mukammalroq idrok etdi, o‘zgalar qalbiga kirib bora oldi. …Va shu jihatlari bilan abadiyatning shoh shoiri bo‘lib qoladi.
М: “Hurriyat” gazetasi (2012).
