“Эсдаликлар» қуйидаги сўзлар билан бошланган: “1932 йилнинг 7 августи кечаси соат 1 да Самарқанд шаҳрида, ўз уйимда сиёсий идора томонидан қамоққа олиндим. Уйда: онам, синглим, иним, ўртоғим ва қизалоғим қолди. Ўзим ҳеч нарса сезмасдан кетдим”.
Наим Каримов
МИРТЕМИР ҲАҚИДА
Танқид тўқмоқлари
1928 йилда Миртемирнинг илк шеърлар тўплами “Шуълалар қўйнида” номи билан чоп этилди. Бу тўпламни ташкил этган сочмалардаги шоирнинг ўзи айтган “жиндек пафос” шаклий янгилик, оптимистик руҳ, жиндак ҳайқириқ” шеърият мухлисларига манзур бўлди. Китоб тез орада ёш китобхонларнинг эътиборини қозонди. Шоирнинг устозлари Олим Шарафиддинов ва Сотти Ҳусайн эса китобга юксак бахо бериб, Миртемирнинг ижодий истиқболига катта умид билдирдилар. Китобга кирган сочмалар ўша кезларда ёшлар газетаси қошида унинг муҳаррири Сотти Ҳусайн томонидан ташкил этилган тўгарак машғулотларида ўқилган, муҳокама қилинган ва маромига етказилган асарлар эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайн мазкур тўпламга “Андак” деб номланган сўзбоши ёзиб, унда, чунончи, қуйидаги самимий фикрларни баён қилган эди:
“Қўлингиздаги тўплам ўзбек адабиётига янги қўзғолон, янги умидлар бағишлайди.
Бизда шу чоққача социализм қуришда ўтган йўллар, курашларни адабий тилда қониқарлик куйлаб берган асар йўқ. “Шуълалар қўйнида”ги сочмаларда ҳақиқатан кураш, исён, зафар тароналарини тинглаб оларсиз…
Бу тўплам ёш Миртемирнинг пролетариат адабиёти майдонига биринчи армуғонидир. Ўзбек ишчиси, деҳқони ўз ҳаётини, курашини шу китобчадан ўқиб кўради, завқланади, лаззат олади. Шунинг учун санъатда юксак, кучли ва нафис пролетариат шоирини ўзбек адабиётидан яратиш қаҳрамонлиги нишони умидли ёш Миртемирга тақиладир”.
Бундай юқори бахо ўша давр матбуотида бошқа бирор ўзбек шоирига берилмаган. Чўлпон ва Фитрат сингари катта шоирлар “миллатчи”, Ойбек сингари ўрта авлод вакиллари “йўловчи”, Олтой қабилидаги шоирлар эса “футурист” деб аталган кезларда Миртемирнинг бирдан-бир пролетар шоири сифатида бахоланиши кимларнингдир ғашини келтирган. Ғайратий, Элбек, Ойбек, Наср Раҳимий, Боту, Шокир Сулаймон, Олтой ва, табиийки, Миртемир ижоди баҳона матбуот сахифаларида қизғин адабий мунозара бошланиб кетди. Кашшоф Триғуловнинг “Нафис адабиёт жабҳамизни соғломлаш йўлида” мақоласи билан бошланган бу мунозарада Олтой (“Нафис адабиётга соғлом мафкура ва соғлом танқид керак”), Ботир (“Нафис адабиёт тўғрисидаги мунозараларга”), Юнус Латиф (“Пролетариат адабиёти тўғрисида”, “Бугунги шеъриятимиз ва “Шуълалар қўйнида”, “Миртемир сочмалари устида”) сингари шоир ва мунаққидлар иштирок этдилар. К.Триғулов Миртемир ижодидан катта ва кичик нуқсонлар “топган” бўлса-да, “бу алангалик ва энг умидлик комсомол шоиримизнинг нафис-фосиҳ сўзлар чашмаси” чуқур эканлигини эътироф этди. Ўз моҳиятига кўра, бу мулоҳаза ҳам Сотти Ҳусайннинг ёш шоир ҳақидаги фикр-хулосасига яқин эди. Шунинг учун ҳам Олтой мунозара жараёнида масалага аниқлик киритмоқчи бўлди.
Бу даврда ўзининг футуристик машқлари билан танилган ва бошқа йўналишдаги шеърий изланишларни тан олмаган шоир бундай деб ёзди: “Бу ёш комсомол шоири тўғрисида бир нарсани қатъий айтишга тилим бормайди. Ҳақиқат, бунда талант борлигида шубҳам йўқ. Бу талантини қайси йўлда (русло — оқим) тараққий эттириш масаласи бор. Ул фақат сочма усулида ёзадиган бўлиб қоладими? Бу номаълум”. Олтой Сотти Ҳусайннинг “оқ йўл” тилаб айтган сўзларидан сўнгги парчани келтириб, яна давом этади: “Миртемир ҳали оқни қорадан энди ажратай деб турган бир ёш бола. Бу қадар ортиқ баҳо бериш, менимча, нотўғри. Балки келгусида шундай бўлиб… чиқмас. Ҳозир бир нарсани қатъий айтиш мутлақо келишмаган бир нарса. Бу ёш шоир ҳали ўзининг қатъий бир йўлини белгилаб олгани йўқ”.
Юнус Латиф ҳам «Шуълалар қўйнида”ги айрим нуқсонларга гарчанд ўта танқидий муносабат билдирган бўлса-да, ўша вақтга қадар ёзилган сочмалар орасида Миртемир сочмалари ажралиб турганини эътироф этган.
Шундай қилиб, аксар шоир ва мунаққидлар “Шуълалар қўйнида” китобини самимий кутиб олдилар. Олтойнинг Миртемир истеъдоди ва истиқболига нисбатан туйган шубҳаси эса унутилгандек бўлди. Шу орада шоир “Зафар” 1929) деб аталган иккинчи шеърлар тўпламини нашр этди, қайноқ илҳом ва янги ижодий ниятлар билан яшади.
Аммо бу йилларда Ўзбекистон Пролетар шоирлари уюшмалари ва уларнинг вилоят бўлимларига кириб олган айрим мунаққидлар ўзбек адабиётининг пурвиқор чўққилари ва улар этагида улғая бораётган ниҳолларга қарши курашни авж олдирдилар. Жамики чин истеъдод соҳиблари “душман” деб ёки “душман муридлари”, деб эълон этилди, уларга туҳмат тошлари отила бошлади. Ўзбек адабиётида душман ёзувчи образини ахтарган ва “топган” мунаққидларнинг бири Қосим Бобоев бўлиб, у шу даврда адабиётимизга мислсиз даражада катта зарар етказган қатор мақолаларни ёзди. Ана шу мақолалардаги вулъгар танқид найзаларидан бири Миртемир кўксига қадалди.
“Ўзбек совет адабий танқиди тарихи” китобининг 1-жилдида (1987) қуйидаги сўзларни ўқиймиз:
”Қизил Ўзбекистон газетасининг 1930 йил 30-октябрь сонида бир танқидчининг “Ниқобли шоирлар» сарлавҳали мақоласи босилди. Унда муаллиф истеъдодли ёш шоирлардан Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил этади. “Танқидчи”га шоирларнинг табиат манзараларини тасвир этганлари ёқмабди. Бундан у мана шундай хулоса чиқаради: “Бутун халқимиз социализм қуриш учун ҳормай-толмай курашаётганида, булар ойга қараб суҳбат қуришади”. Муаллиф қарашича, совет ёзувчиси табиат ҳақида ёзиши мумкин эмас, муҳаббат ҳақида ёзиш эса, “порнография моментларига ўрин бериш” бўлар эмиш. Шундан кейин танқидчи Миртемирнинг “муштумзўр боласи”, Ҳамид Олимжоннинг “савдогар ўғли” эканини даъво этади ва, бинобарин, улар бошқача ёзишлари мумкин эмас эди, деган хулосага келади”.
“Танқид тарихи”да тилга олинган бу мақола Қосим Бобоев қаламига мансуб бўлиб, у ўзининг бутун руҳи билан яқинлашиб келаётган 1937 йилнинг қалдирғочи, тўғрироғи, қора қузғуни эди. “Танқидчи” Миртемир ижодини таҳлил этмоқчи бўлиб, бундай шахсий мушоҳада ва мулоҳазаларини баён этган: “Миртемир вазнсиз, қофиясиз, сочма йўли билан ёзди. Дуруст, унда қайноқ парчалар бор. Лекин у адабий соҳада тез бузилиш томон йўл олди… Сотти Ҳусайн Миртемирнинг биринчи асари – “Шуълалар қўйнида” деган китобига сўзбошида у “биз пролетар шоири Миртемирга “пролетар шоири” лақабини бошлаб унга тақамиз”, деб Миртемирнинг пешонасига сиёсатсиз печать уради… (Миртемир) хотин-қизларни хотин-қиз бўлганлиги учун мақтаб, “комсомол билетли” “Лайли-Мажнунлар» туғдириб, порнография моментларига шеърдан жой берди… (Миртемир) символист, идеалист, майда буржуазиянинг ўзгинаси бўлди. Агар Миртемирнинг бир қулоқ-помешчик боласи бўлиши, унинг бир вақтлар аксилинқилобчилар уяси бўлган Тошкент ўлка билим юртида тарбияланишини эсга олсангиз, Миртемирниниг шундай бўлганлигига шубҳа қилмайсиз…” Бу сўзларнинг бирор далилсиз эканлигини сезган танқидчи Миртемир шеърларини титиб, ғоясиз, маслаксиз сатрларни топмоқчи бўлган. Қуйидаги уч мисра эса унга худди излагани пролетар адабиёти руҳига батамом зид бўлган парча бўлиб туюлган:
Тун қоронғу,
Кўкда юлдуз нурсиз.
Ерда сукут…
“Мана бу сатрларни, — қувона-қувона ёзади танқидчи, — “пролетар шоири” ёзади. Минг-миллион ишчи-дехқон ёшлари янги ижтимоий дунё қуриш учун жонбозлик кўрсатиб кўришаётган бир пайтда “қоронғу тун”, “нурсиз юлдуз” кўради шоир”. Миртемир ижодидан бошқа сиёсий нуқсонларни топишга ожизлик қилган муаллиф энди унинг шахсий ҳаётидан кир ахтаради, “аксилинқилобчи шоир” Чўлпоннинг Миртемир ижодига кўрсатган таъсирини тасдиқловчи фактларни топади. “Шоир”, — давом этади у, — шахсий хаётида ҳам артистларга ошиқ бўлиб, йиғлаб хатлар ёзиб боришларини, 700 сўмлаб қалин тақдим қилишларини ёзиб, сўзни чўзмадик”.
“Танқид тарихи”да Қосим Бобоевнинг Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил қилганлиги тўғри айтилган. Аммо “танқидчи”нинг шоирнинг шахсий ҳаётига хаёсизларча назар ташлаб, унинг бўлажак рафиқаси билан муносабатларини жамоатчилик эътиборига олиб чиқмоқчи бўлганлигини қандай баҳолаш керак? Бу маълум ташкилотларга манзур бўлишга уринган “танқидчи”нинг ўз мақсади йўлида фойдаланган ғирром усулларидир. Ана шу ғирром усул кейинги парчада янада яққол кўринади: “Энди “Қизил қалам”нинг ичкарисидаги қора пардани очайлик… Қора парда орқасида саҳифалар, аксилинқилобий миллатчилар “Қизил қалам” жамиятининг тепасига миниб, …котиб қилиб муштумзўр боласи Миртемирни тортдилар. Чўлпоннинг аксилинқилобий шеърларидан ўзининг “Қува қўйнида” деган очеркида (”Фарғона” газетасида) парчалар олган. Уни халқ ашулаларидан деб ўқувчиларни алдаган, батракларнинг онгсизлигидан кулган…”
Бундай айблар фақат 1937 йилда эмас, балки 20-йилларнинг сўнгида ҳам хоҳлаган шоирни занжирбанд қилиш учун етарли эди. Буни яхши тушунган Сотти Ҳусайн “Қурилиш” журналининг 1931 йил 1-2 қўшма сонида “Адабий танқидда партия чизиғини маҳкам ўтказув учун” деган мақола билан чиқиб, ёш шоирни ҳимоя қилмоқчи бўлди. Аммо шу журналнинг кейинги сонида босилган “Ўзбек пролетар ёзувчиларининг ижодий юзи” сарлавҳали мақоласида Анқабой ҳам баҳсга аралашиб, Миртемирни фош этувчи янги “далил”ларни ўртага ташлади:
Бу танқидий мулоҳазалардаги саводсизлик, туҳмат, бадиий ижод табиатини мутлақо ҳис этмаслик ўша йилларда гуркираб ўсиб бораётган вулъгар социологизмнинг таркибий унсурлари эди. Шу тоифадаги “танқидчи”лар учун маъно ва мантиқ, халоллик ва холислик, виждон ва эътиқод янги давр истеъмолидан тушиб қолган тушунчалар эди.
Ўша даврда сиёсий идоралар учун ҳам, мунозарага киришган унсурлар учун ҳам дадил айтилган туҳмат ийманиб айтилган ҳақиқатдан юз чандон кучли эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайннинг ҳимоя сўзлари бошқа танқидчиларнинг туҳматлари олдида эшитилмай қолди.
Синоғлик кунлар
Шундай қилиб, Миртемир ҳибсга олинди ва уч ой мобайнида Самарқандда, НКВД ҳибсхонасида ётди. Ўша йилнинг ноябрь ойида эса Тошкент ихтиёрига жўнатилди. Тошкентга келгач, яна олти ой чамаси ертўлада ўтирди. Сўнгра маҳбус 1933 йил 23 апрель куни Ўрта Осиё меҳнат-тузатув лагерларининг 1-шўъбасига юборилди. Ўша йилларда Тошкентнинг Қўйлиқ даҳасида жойлашган лагерда Миртемир ҳукмни кутиб, икки ой ётди. Ниҳоят, 27 июнь куни бўлиб ўтган суд шоирни уч йилга озодликдан маҳрум этиш тўғрисида хҳукм чиқарди.
Миртемир «Эсдаликлар»да ҳибсга олинган ва озодликдан маҳрум этилган йилларига тааллуқли энг муҳим воқеалар ҳақида қисқа-қисқа маълумотлар берган. Бу маълумотлар opaсида қандай айби учун ва қайси моддалар билан унга жазо муддати белгилангани ва ҳоказолар ҳақида бирор сўз учрамайди. Ўн ойлик терговдан сўнг унга 3 йиллк жазо муддати берилганига кўра, Миртемирга катта сиёсий айблар қўйилмаган. Унинг гуноҳи кичик бўлганини тасдиқловчи далиллардан бири шундаки, у хатто лагерь бошлиғининг ижозати билан ора-сира уйига бориб, хаста кизи, рафиқаси ва касалхонадаги онасининг ҳолидан хабар ҳам олиб турган.
Шоир ҳибсга олинганидан, айниқса Тошкентга жўнатилганидан кейин оиласи ҳам Самарқандда туролмади. Ҳалима опа қизи, онаси ва қайнсинглиси билан Тошкентга кўчиб келиб, Шайхонтахур даҳасида яшай бошлади. Шу йилларда Миртемирнинг оғир хасталикка чалинган онаси шаҳар касалхоналаридан бирида даволанмоқда, иниси ва бошқа яқин қариндошлари ҳам Тошкентда истиқомат қилмоқда эдилар.
Келинг, яхшиси, “Эсдаликлар”ни варақлаб кўрайлик:
«9.Х11.ЗЗ да айрим киши билан бирга жавоб олиб, «yй”ra бориб келдим: кампи р 1 бутун кийимларимни сотган, китобларим йўқолган, асбобларим йўқ! Клара2 касал ва ёмон тарбияда; Ҳалима бир оздан сўнг келди.
Онамни кўролмадим ҳам оғир хафа бўлиб қайтдим.
***
8,VIII.33. Бу кун ҳибсга олинганимга роса бир йил тўлди. Кеча “уй”га бориб келдим (3-маротаба)…3 кўрдим. Кечқурун кўчаларда юрдим. Ҳалима маҳкам кўришадир. Онам касал, Маҳфуза4, Клара ориқ. Кампир хурсанд!
***
16.VIII.33. Эртага “уй”га бориш хаёли бор. Билмадим-бораманми ё йўқ?
12.да бордим, онамнинг аҳволи жуда оғир. Яна унинг бу аҳволини Ирис5нинг хафачилиги орттирадир.
Тағин папирус чека турган бўлиб қолдим. Ҳозир дарсда ўтириб ёздим.
***
Қирқ, сочларингни ёй-да,
Гўзалим, боғла мени.
Узоқ-яқин ҳар жойда
Суйганинг чоғла мени.
***
28. IХ.33. Ўтган ҳафта олдига бордим. У қаттиқ касал.
Онам олдида, унинг қаршисида жуда уятлиман.
Мен она хизматини қилолмадим!
Бу кун ҳам уйга бордим: Клара касал, у мунгли ва аламли боқадирю Ҳалима Москвада. У хою хавас қилиб кетди. Эҳ сен, шафқатсиз она, кимга ишондинг болани?
***
2.Х.33. Қандай бахтсиз туғилганман: онам оғир хаста, касалхонада шундай оғир аҳволда ётадир. Ох, мен қандай чидайман!
Клара 2/Х да ўлди.
Онаси йиғлаб…”
Миртемирнинг НКВД ертўлалари ва меҳнат-тузатув лагерида кечган ҳаётида ғамли-аламли кунларнинг зиёд бўлганига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Куни кеча сочмалари “йиғинлару намойишларда, митингларда, байрамларда ва радиода” қайта-қайта ўқилган, саводхон юртдошлари ўртасида машҳур бўла бошлаган, ёшликдаги дўсти Ҳамид Олимжон билан Й.Охунбобоевнинг Ўзбекистон бўйлаб сафарларига ҳамроҳ бўлиб, унинг маданият бобидаги ишларига ва матбуотдаги чиқишларига қарашган, меҳнаткаш халқ билан суҳбатлари, учрашувлари ҳақида очерклар ёзган, қаламкаш дўстлари билан Озарбайжонга бориб, қардош шоирлар билан адабий алоқаларни ўрнатаётган, қайнар булоқ янглиғ ижод қилаётган шоир учун бу хол оғир кўргулик, мусибатли ҳодиса, хўрлик ва хорлик эди. Ҳасадгўй рақибларнинг асл мақсадлари ҳам ана шу булоқнинг кўзини ёпиш бўлган.
Миртемирнинг юраги ёш ва бардам бўлгани учун бу таҳқирларга чидади. Лекин ўша мушкул кунларда унинг бошига кетма-кет оғир синовлар тушди.
“Мен Москвада гастролда эдим, — деб ҳикоя қилади Ҳалима опа, Миртемир Қўйлиқдаги турмада бўлиб, онда-сонда, рухсат берганларида бизни кўриб кетар эди. У келмаган пайтларда қизимиз Клара адасини йўқлаб, йиғлаган-йиғлаган эди. Аям куз кунларининг бирида Клара билан передача кўтариб, Қўйлиққа борган. Турма назоратчилари передачани олганлару қизимнинг адаси билан учрашувига рухсат беришмаган. Шунда қизим ўзини тўхтатолмай, қон-қон йиғлаган экан. Аям қайтишда овунар деб Кларага музқаймоқ олиб берибди. Хум-хум йиғлаб, бутун ичи яллиғланиб турган қизалоқ шундан кейин қизилча касалига мабтало бўлиб, оламдан ўтди”.
Шу пайтда Ҳалима опа гастролда эди. Шунинг учун ҳам у Кларанинг ҳақиқатда қандай ўлганини кўрмаган. Шоир қариндошларидан бирининг хотирлашига кўра, Миртемир қамалиши билан қайнона ёш, гўзал, эл-юрт оғзига тушган раққоса қизининг бахти қаро бўлмаслигини истаб, унинг бошқа, бахтли турмуш қуриши билан боғлиқ режаларни тузган. Шу орада эрининг кейинги тақдири даргумон бўлган раққоса ортидан ўлдим-куйдим деб елиб-югурувчи йигитлар ҳам оз бўлмаган. Шулардан бири Файзулла Хўжаевнинг ёрдамчиларидан бири – Абдулла Зокиров деган кимса эди. Унинг ҳукумат идораларига мансублиги ва бошқа фазилатлари қайнонага, айниқса, маъқул бўлган. У ҳар икки гапнинг бирида: “Эрингдан умидингни уз. У энди отилиб кетади”, дегани-деган, ҳукуматнинг куёви ҳам Ҳалима опанинг келажакда Миртемир билан бирга яшашга бўлган умидини сўндиришга астойдил ҳаракат қилгани-қилган эди. Ана шундай вазиятда бечора гўдакнинг хасталикка йўлиқиб, вафот этиши кимлар учундир айни муддао эди…
Хуллас, биринчи фарзандининг ўлими ёш ота қалбига санчилган иккинчи найза бўлди.
Халқда “Офат кетидан офат келади”, деган гап бор. Чиндан ҳам, бало-қазолар ҳаётда қузғунлар сингари галалашиб юради. Ҳали Клара вафот этмасдан илгарироқ ўлим шарпаси Миртемир оиласи атрофида кезиб юрган эди. Унинг онаси очлик йилларида силласи қуригани туфайли оғир юқумли касалликка қарши курашиш учун ўзида куч-қувват тополмай, шамдек сўниб борди. Озодликдан махрум этилган шоир эса онанинг ҳолидан хабар олиб туриш, унинг дардига малҳам бўлиш, унинг сўнгги кунларида тўшаги қошида туриб хизмат қилиш имкониятига эга бўлмади. У ана шу фарзандлик бурчини ўта олмагани учун бутун умри мобайнида ўзини кечира олмай, ичини кемириб яшади.
Шоирнинг отаси беш марта уйланган бўлиб, Моҳирўй хола унинг тўнғич хотини эди. “Она кичкина, қора, ориқ, меҳнаткаш, ўта мушфиқа, ўта мақолгўй аёл эди. Сўзи мақолсиз бўлмас эди. Бувим билан бирга турардик. Бизни гўдакликдан меҳнатган ўргатган онам бўлади”, деб ёзган эди Миртемир таржимаи ҳолида. Моҳирўй хола номига яраша руҳан гўзал, олижаноб ва мунис аёл бўлган. “Менинг аям фарғоналик бўлгани учунми қайноқ ва тез эди. Миртемирнинг онаси эса ғоят камтар, камгап, камсуқум, меҳрибон, заҳматкаш бир аёл эди”, — деб эслаган Ҳалима опа.
1933 йил 5 октябрда Миртемирнинг онаси касалхонада оламдан ўтди. Моҳирўй хола юқумли касалликдан вафот этгани учун, билишимча, унинг жасадини оила аъзоларига бермаганлар. Бечора онанинг жасади қандай дафн этилгани ҳам номаълум. Миртемир кейинчалик бу даҳшатли воқеадан хабардор бўлган бўлса ажаб эмас “Эсдаликлар”даги қуйидаги сўзлар шундан далолат беради:
“5. Х.33. Бу кун Онам ўлган…Она.
7. Х1.33 Онам ўлганини Баҳром акам сўзлаб берди — уятсиз!”
Баҳром ака Миртемирни Тошкентга олиб келган амакиваччаси эди. У, чамаси, она ўлими ҳақидаги даҳшатли ҳақиқатни айтиб, шоирнинг жигар-бағрини тилиб юборган. Балки шундай таҳликали бир пайтда қамоқда бўлгани учун аччиқ устида уни койиган, гуноҳкор қилган; «Онанг сен деб куйиб ўлди!” деган. Эҳтимол, шунинг учун шоир уни “уятсиз”, деб атамоқда.
Орадан роса тўрт ой ўтгач, 1934 йил 7 мартда Миртемир илож топиб, синглисидан хабар олади. Бу ҳақда у ёзади: «Бу кун, Маҳфузани кўриб келдим, онамнинг ёдгори!” Бу иборадаги сўнгги икки сўздан шоирнинг аламнок юраги зарб бериб, кўзларидаги ёш эса шашқатор оқиб турибди.
Шоир қалбида Онанинг ўлими туфайли бўлган алам ва армон, зардоб ва ғашлик узоқ йиллар мобайнида унинг шеъриятига юзиб чиқмади. У кўпроқ социалистик реализм талабларига жавоб берувчи некбин шеърлар, чақириқлар ижод қилди. Аммо орадан қарийб ўттиз йил ўтгач, 1960 йилда шоир кўнглида қонталаш бўлиб ётган туйғулар дафъатан булоқ янглиғ отилиб, мусибат тиканлари ҳануз унинг юрагида санчилиб ётгани аён бўлди. “Онагинам” деб номланган бу шеърни кўз ёшисиз ўқиш мумкин эмас.
...Дунёга қайтиб келишингга кўзим етсайди,
Йигит ёшим тўлмай туриб,
Айрилиқ зайлида қоқ ёғочдай қуриб
Жон берган онамни кўришга
кўзим етсайди,
Тиззасига бир нафас бош қўйишимга
кўзим етсайди,
Оналик мехрига обдон тўйишимга
кўзим етсайди,
Менга ғашлик нетарди?
..Онагинам!
Одам бўлдимми менам?…
Бу шеърнинг ҳар бир сатри, ҳар бир сўзида шоир қалбида қолган жароҳат қон сочиб туради.
Миртемир кейинчалик ҳам, айниқса, умрининг сўнгги кунларида Она хотираси билан тўйинган кўпгина ажойиб шеърлар ёзди. Лекин у Она олдидаги қарзини, улуғ армонини, айбсиз айбини асло унутмади. Муштипар онанинг ўлими синоғлик йилларда шоир қалбига санчилган ва уни бир умр жароҳатлаган учинчи, энг оғир найза бўлди.
Канал қурилишида.
Москва-Волга канали қурилиши 1932 йилнинг охирларида бошланган ва 1937 йил 15 июлда тугалланган. Миртемир ва унинг ҳамюртлари 1934 йил августда қурилишнинг III ва бошқа участкаларига келиб, Дмитров меҳнат-тузатув лагерининг маҳбуслари сифатида иш бошлаганларида, Волгани Москва дарёси билан боғловчи сув йўли муайян масофани босиб ўтган эди. Аммо иссиқ ўлкадан келган маҳбуслар бу ерда энг мураккаб ишларнинг ҳам рус қиши шароитида асосан қўл кучи билан бажарилаётганига гувоҳ бўлдилар.
Қурилишнинг асосий ишчи кучини маҳбуслар ташкил этгани сабабли улар ўртасида тарбиявий иш олиб бориш мақсадида рус тилида “Перековка” газетаси ва “На штурм трассы” журналидан ташқари, ўзбек тилида “Ўттизбешчилар Перековкаси” ва “Канал зарбдори” номли иккита газета чиқарилган. Бу нашрларда қатнашган маҳбус мухбирлар сонининг ўзиёқ 5 мингга яқин бўлган. Бу ҳол қурилишда маҳбус ишчилар сони камида 10-20 марта кўп бўлганидан дарак беради.
“Канал зарбдори” газетасидан қирқиб олинган ва Миртемир архивида сақланиб қолган баъзи бир расм, шеър ва хабарлардан маълум бўлишича, қурилишга юборилган ўзбеклар орасида аёллар ҳам бўлган ва улар агитбригада таркибида иш олиб боришган. “Канал аскарлари”дан бири Б.Ф.Страдовскийнинг “На штурм трассь1” журнали хақида билдирган ва ҳозир Москвадаги М.Горъкий музейида сақланаётган “таасуротнома”сида бундай сўзларни ўқиймиз: “Биз лагерларда қаттиқ меҳнат мактабини ўтмоқдамиз ва айни пайтда тонг саҳардан тунга қадар радио овозлари, агитбригада постановкалари билан қуршалганмиз, тўгараклар, курслар, қизил бурчаклар, клублар, кинолар, кутубхоналар ва бошқалар тизими билан ўралганмиз».
Бу сўзлардан аён бўладики, канал қурилиши, бир томондан, оғир ва машаққатли меҳнат майдони бўлган бўлса, иккинчи томондан, лагерда маҳбуслар ўртасида катта тарбиявий ишларни олиб борилган. Лагерь раҳбарияти мазкур нашрлар атрофига Миртемир, А.Державин, В.Соловъев, И.Беляев, Н.Жигулин сингари ижод аҳлини тўплаб, уларни “канал аскарлари”га илҳом беришга ундаган. Чунончи, Миртемирнинг “Канал зарбдори” газетасида қуйидагидек мисралари бўлган “Янгра, товуш бер!” сингари шеърлари эълон қилинган:
Қум тўла ғалтаклар, юринг тўхтовсиз,
Дардлик қўшиқлари, янгра, садо бер!
Тарих варақларига чизиб олтин из,
Ударник, қаҳрамон, ишда кўкрак кер!..
Миртемирнинг шоирлик иқтидоридан хабар топган ва унинг «канал аскарлари” ўртасида хурмат қозонганини кўрган лагерь рахбарлари унинг ана шу шоирлик-тарбиячилик қобилиятидан фойдаланишни маъқул деб билганлар. Шундай қилиб, шоир қурилишга келганининг дастлабки давридан бошлаб тарбиячи бўлиб хизмат қила бошлади. У ҳамюртлари қаерда меҳнат қилсалар, ўша ерда ҳозир бўлиб, улар билан бирга ишлаб, бирга яшаб, улар руҳини кўтаришга, ўз шеърлари билан уларга далда беришга, улар меҳнатини шарафлашга уринди.
Шундай қилиб, Миртемир тез орада халол меҳнати, шоирлик истеъдоди ва инсоний сифатлари билан “канал аскарлари” ўртасидагина эмас, лагерь маъмурияти олдида ҳам ҳурмат-эътибор қозонди.
Янги, 1935 йилнинг биринчи куни Миртемирнинг озод этилганлиги тўғрисида хуш хабар келди.
Сўнгги найза
Ҳалима ўша йилларда эндигина санъат бўсағасига қадам қўйган ёш, истеъдодли, Фарғона сойларидек шўх раққоса эди. Миртемир уни чин дилдан севарди. У ҳали бўйдоқ кезларида Ҳалиманинг рақслари тугар-тугамас, унга даста-даста гуллар тутар, унга бағишлаб шеърлар ёзар эди. Рафиқасини шундай ўтли туйғулар билан севган шоир 1935 йил январида азоб-уқубатлардан қутулиб, меҳрга зор бўлиб қайтганида, бошқа бир кишига турмушга чиқиб кетганини кўради. У бундай хиёнатнинг бўлиши мумкинлигига ишонмайди. У Ҳалимани эридан чиқишга, у билан узилган турмуш ипларини қайта, ипакдан ясаб, янги муҳаббат чаманзорини бунёд этишга чорлайди. Аммо Ҳалима бунга қодир эмас эди.
“Мен Миртемирнинг кейинги тақдиридан бехабар эдим. Менга эринг отилиб кетди, деб айтишди. Шундан кейин бошқа турмуш қуришга рози бўлдим. Миртемир қайтиб келгач, мен билан қайта турмуш қурмоқчи бўлди. Лекин бунинг иложи йўқ эди. Шундан кейин у: “Мени сенинг эринг қаматган”, деб менга таъна қилди,” – деб эслаган эди Ҳалима опа.
Ким билади, балки шоирнинг таънаси ўринли бўлгандир?
Лекин таъна қилиш билан шоирнинг изтироблари, алами, бир умрга олган жароҳати малҳам топмаган, албатта. Бу сўнгги найзадан чавақланган қалб узоқ йиллар давомида фақат ижоднинг шифобахш чашмасидан даво ахтарди.
Қанча-қанча йиллар, сувлар оқиб ўтди. Шоир бошига қиров қўниб, умрнинг хазонрез палласи яқинлашди. Аммо дафъатан қоғозлар, китоблар орасида ёш Ҳалиманинг сурати чиқиб қолди.
Қайдан чиқиб қолибди бу бало сурат…
Йигирма йилдан зиёдроқ вақт илгари бўлиб ўтган воқеалар шоир хаёлига хийла озор бериб ўтди.
На олтин, на жавоҳир эдим…
Армонли бир ёш шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақ Тоҳир эдим.
Тошлон ўлди, деган ким ахир?
Гулдай сўлди, деган ким ахир?
Наҳот поймол қутлуғ ишқ ахди,
Бол бўлурми шунчалар тахир?…
Гунохим на? — Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бир ўлганим…
Эски яралар очилиб, улардан сачраган қон бугун Миртемирнинг “Сурат” номли гўзал лирик қиссасининг ҳар бир сатрида яшамоқда. Бу қон томчисида машъум даврлар, синоғлик йиллар ҳам акс этиб турибди.
Манба: http://uforum.uz
Наим Каримов
«ТЎРҒАЙ» АСАРИДАН ПАРЧА
Атоқли олим, филология фанлари доктори, профессор Наим Каримовнинг ўзбек адиб ва шоирлари ҳақидаги кўплаб бадиалари, илмий-тадқиқот ишлари халқимизнинг севиб ўқийдиган китобларига айланган.
Яқинда Н.Каримов ўзбек адабиётининг йирик намояндаларидан бири Миртемирнинг ҳаёти, ёрқин ижодига бағишланган янги асарларни мухлисларга туҳфа қилди. Эътиборингизга ҳавола этилаётган ушбу парчалар ана шу китоблардан бири – “Тўрғай” асаридан олинган. Мазкур рисолада халқимизнинг севимли шоири Миртемир ҳақидаги ҳаётий лавҳалар жамланган. Уларда шоир Миртемирнинг бизга маълум бўлмаган соддалиги, у кечирган оддий ҳаёт тарзи, саховатпешалиги, меҳр-оқибатлилиги, хуллас, унинг чинакам Инсон эканлиги ҳақида ҳикоя қилинган.
«Энди чап тарафдан…»
Миртемир домланинг Маҳфуза деган синглиси бўлган. Маҳфуза опанинг Холмурод деган тўнғич ўғли синфдош қизлардан бирига кўнгил қўйган экан, ўша қизга уйланаман, деб ота-онасига тинчлик бермабди. Бўлажак куёв томондан борган совчиларга бўлажак келиннинг ота-онаси бир томондан, қизининг ёшлигини, иккинчи томондан, ундан беш-олти ёш каттароқ, оқ-қорани таниган, рўзғорни тебрата оладиган йигитга узатиш ниятида эканликларини айтиб, совчиларни қуруқ қайтаришибди. Холмурод ушлаган чўпини қўйиб юбормайдиган йигитлардан бўлгани учун, «ота-онаси рози бўлса ҳам Марғубага уйланаман, рози бўлмаса ҳам», деб икки оёғини бир этикка тиқиб олибди. Қарашса, ошиқ йигит қалтис ишларга қўл уриши ва ҳаммани доғда қолдириши мумкин. Маҳфуза опа: «Зора қизнинг ота-онаси менинг машҳур шоирнинг синглиси, Холмуроднинг эса машҳур шоирнинг жияни эканини билиб фикрини ўзгартирса», деган хаёл билан Миртемир домланинг уйига келиб, ундан совчилик қилишни илтимос қилибди.
Бегона кишиларнинг ҳам ҳожатини чиқариб юрган Миртемир домла синглисининг раъйини қайтарармиди! Келишилган куни домла катта бошини кичик қилиб, қизнинг уйига совчи бўлиб борибди. Яхши ниятда келганини, қиз тушажак оила покиза, бўлажак қайнота билан қайнона маҳалласининг обрўли кишиларидан эканини, уй-жойлари саранжом-сариштаю боғ ҳовлилари жаннат мисоли эканлигини роса таърифлади. Навбат қизнинг акасига келганда, у ҳам узоқдан келиб, синглисини Холмуродга бермаслик сабаблари ҳақида сўлагини оқизиб, узундан-узоқ сўзлади. У рад жавобини бердим, деб ўйлаб, совчиларнинг кетиши учун фотиҳага қўл очди. Миртемир домла бўлажак қайноғанинг сўзларидан биттасини ҳам эшитмаган экан, фотиҳага қўл очганини кўриб, қуда томон рози бўлди, деб ўйлади. Кайфияти кўтарилиб, дангалига ўтди:
– Кечирасиз, ука, қулоғим сал оғирроқ. Фотиҳага қўл очиб, тўйга розилик берганингизни сездиму, бирор гапингизни эшита олмадим. Энди ўша яхши гапларингизни чап тарафимда ўтириб айтсангиз.
Совчини ташқарида кузатиб турган қизнинг ота-онаси ҳам, бўлажак қайноғанинг ёнида унинг сўзларини маъқуллаб, бошларини ликиллатиб ўтирган маҳалла оқсоқоллари ҳам «гурр» этиб кулиб юбордилар. Буни қарангки, бу кулги қиз томон билан куёв томон ўртасида ғов бўлиб турган қора деворнинг ағдарилиши ва Миртемир домланинг тўйга ризолик олиб кетишига имкон берди.
Тўрғай
Шоир Миртемир шеърларига қулоқ тутган киши турли-туман кишиларнинг товуши, сойлар ва дарёларнинг шовқини, ҳайвонлар ва қушларнинг овозларини эшитмай иложи йўқ. Миртемир домла шеърларида фақат ўз қалбининг тароналарини эмас, балки сойлар ва дарёлар, қушлар ва ҳайвонларнинг ҳам қувноқ ё ҳазин нолаларини-да шеърият мухлисларига етказишга интилди.
Миртемир домла кўҳна Туркистон бағридаги қишлоқда туғилиб ўсгани учунми, шу ерларда яқин-яқингача кўкда чарх урган тўрғайларни севар, эслар, қўмсар ва ана шундай ёниқ ҳис-туйғуларини ўз шеърларида ифода этарди. У «Бўзтўрғай» деган бир шеърида бундай ёзган эди:
…Қўшалоғи пастда, полапонлар ҳам,
Хушвақт ўшаларнинг жононлигидан,
Хушвақт ўшаларнинг омонлигидан,
Тариқдек қалбид жаҳондек ишқ жам.
Чириллар, чарх урар – тақдирдан рози.
Қирғий чангалига дуч келмаса бас,
Орзу-армонлари пуч бўлмаса бас,
Тонгда ҳам, тушда ҳам янграр овози.
Биз бу сатрларни ўқир эканмиз, шоирнинг бўзтўрғайни тасвирлаши, унинг орзу-армонлари бўлиши мумкинлигини айтиши билан уни «инсонлаштириш»га интилганини кўрамиз. Миртемир домла наздида, «чинқириб, чарх урган» бу «қанотлик рўё» шоирнинг тусдоши, адабиётшунослар атамаси билан айтганда, прототипи эди. Домла «Мен сени…» деб бошланган машҳур шеърида бежиз бундай ёзмаган эди:
Мен сени инжитмайман
Ва лекин тинчитмайман.
Чарх уриб бўзтўрғайдай
бўзлашим бор бошингда,
Эй сочлари тўлқини
тун сингари сим-сиёҳ,
Хол каби пайдо бўлгум
ёноғинг ё қошингда,
Эй изларин ғубори
кўзларимга тўтиё…
…Миртемир домла вафот этган, тўнғич ўғли Миржалол мусибатнинг залворли юкидан эзилиб юрган кунлар эди. Домланинг иниси Тўра ака Миржалолнинг ғамгин ҳолда юрганини кўриб, уни юпатишни истаганида бундай деган:
– Даштда сўфитўрғай деган қуш бўлади. У ҳар баҳорда тўртта тухум қўйиб, бола очади. Полапонлардан бири булбул бўлиб, қолганлари оддий тўрғай бўлади. Ўша булбул – сенинг отанг!
“Esdaliklar» quyidagi so‘zlar bilan boshlangan: “1932 yilning 7 avgusti kechasi soat 1 da Samarqand shahrida, o‘z uyimda siyosiy idora tomonidan qamoqqa olindim. Uyda: onam, singlim, inim, o‘rtog‘im va qizalog‘im qoldi. O‘zim hech narsa sezmasdan ketdim”.
Naim Karimov
MIRTЕMIR HAQIDA
Tanqid to‘qmoqlari
1928 yilda Mirtemirning ilk she’rlar to‘plami “Shu’lalar qo‘ynida” nomi bilan chop etildi. Bu to‘plamni tashkil etgan sochmalardagi shoirning o‘zi aytgan “jindek pafos” shakliy yangilik, optimistik ruh, jindak hayqiriq” she’riyat muxlislariga manzur bo‘ldi. Kitob tez orada yosh kitobxonlarning e’tiborini qozondi. Shoirning ustozlari Olim Sharafiddinov va Sotti Husayn esa kitobga yuksak baxo berib, Mirtemirning ijodiy istiqboliga katta umid bildirdilar. Kitobga kirgan sochmalar o‘sha kezlarda yoshlar gazetasi qoshida uning muharriri Sotti Husayn tomonidan tashkil etilgan to‘garak mashg‘ulotlarida o‘qilgan, muhokama qilingan va maromiga yetkazilgan asarlar edi. Shuning uchun ham Sotti Husayn mazkur to‘plamga “Andak” deb nomlangan so‘zboshi yozib, unda, chunonchi, quyidagi samimiy fikrlarni bayon qilgan edi:
“Qo‘lingizdagi to‘plam o‘zbek adabiyotiga yangi qo‘zg‘olon, yangi umidlar bag‘ishlaydi.
Bizda shu choqqacha sotsializm qurishda o‘tgan yo‘llar, kurashlarni adabiy tilda qoniqarlik kuylab bergan asar yo‘q. “Shu’lalar qo‘ynida”gi sochmalarda haqiqatan kurash, isyon, zafar taronalarini tinglab olarsiz…
Bu to‘plam yosh Mirtemirning proletariat adabiyoti maydoniga birinchi armug‘onidir. O‘zbek ishchisi, dehqoni o‘z hayotini, kurashini shu kitobchadan o‘qib ko‘radi, zavqlanadi, lazzat oladi. Shuning uchun san’atda yuksak, kuchli va nafis proletariat shoirini o‘zbek adabiyotidan yaratish qahramonligi nishoni umidli yosh Mirtemirga taqiladir”.
Bunday yuqori baxo o‘sha davr matbuotida boshqa biror o‘zbek shoiriga berilmagan. Cho‘lpon va Fitrat singari katta shoirlar “millatchi”, Oybek singari o‘rta avlod vakillari “yo‘lovchi”, Oltoy qabilidagi shoirlar esa “futurist” deb atalgan kezlarda Mirtemirning birdan-bir proletar shoiri sifatida baxolanishi kimlarningdir g‘ashini keltirgan. G‘ayratiy, Elbek, Oybek, Nasr Rahimiy, Botu, Shokir Sulaymon, Oltoy va, tabiiyki, Mirtemir ijodi bahona matbuot saxifalarida qizg‘in adabiy munozara boshlanib ketdi. Kashshof Trig‘ulovning “Nafis adabiyot jabhamizni sog‘lomlash yo‘lida” maqolasi bilan boshlangan bu munozarada Oltoy (“Nafis adabiyotga sog‘lom mafkura va sog‘lom tanqid kerak”), Botir (“Nafis adabiyot to‘g‘risidagi munozaralarga”), Yunus Latif (“Proletariat adabiyoti to‘g‘risida”, “Bugungi she’riyatimiz va “Shu’lalar qo‘ynida”, “Mirtemir sochmalari ustida”) singari shoir va munaqqidlar ishtirok etdilar. K.Trig‘ulov Mirtemir ijodidan katta va kichik nuqsonlar “topgan” bo‘lsa-da, “bu alangalik va eng umidlik komsomol shoirimizning nafis-fosih so‘zlar chashmasi” chuqur ekanligini e’tirof etdi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, bu mulohaza ham Sotti Husaynning yosh shoir haqidagi fikr-xulosasiga yaqin edi. Shuning uchun ham Oltoy munozara jarayonida masalaga aniqlik kiritmoqchi bo‘ldi.
Bu davrda o‘zining futuristik mashqlari bilan tanilgan va boshqa yo‘nalishdagi she’riy izlanishlarni tan olmagan shoir bunday deb yozdi: “Bu yosh komsomol shoiri to‘g‘risida bir narsani qat’iy aytishga tilim bormaydi. Haqiqat, bunda talant borligida shubham yo‘q. Bu talantini qaysi yo‘lda (ruslo — oqim) taraqqiy ettirish masalasi bor. Ul faqat sochma usulida yozadigan bo‘lib qoladimi? Bu noma’lum”. Oltoy Sotti Husaynning “oq yo‘l” tilab aytgan so‘zlaridan so‘nggi parchani keltirib, yana davom etadi: “Mirtemir hali oqni qoradan endi ajratay deb turgan bir yosh bola. Bu qadar ortiq baho berish, menimcha, noto‘g‘ri. Balki kelgusida shunday bo‘lib… chiqmas. Hozir bir narsani qat’iy aytish mutlaqo kelishmagan bir narsa. Bu yosh shoir hali o‘zining qat’iy bir yo‘lini belgilab olgani yo‘q”.
Yunus Latif ham «Shu’lalar qo‘ynida”gi ayrim nuqsonlarga garchand o‘ta tanqidiy munosabat bildirgan bo‘lsa-da, o‘sha vaqtga qadar yozilgan sochmalar orasida Mirtemir sochmalari ajralib turganini e’tirof etgan.
Shunday qilib, aksar shoir va munaqqidlar “Shu’lalar qo‘ynida” kitobini samimiy kutib oldilar. Oltoyning Mirtemir iste’dodi va istiqboliga nisbatan tuygan shubhasi esa unutilgandek bo‘ldi. Shu orada shoir “Zafar” 1929) deb atalgan ikkinchi she’rlar to‘plamini nashr etdi, qaynoq ilhom va yangi ijodiy niyatlar bilan yashadi.
Ammo bu yillarda O‘zbekiston Proletar shoirlari uyushmalari va ularning viloyat bo‘limlariga kirib olgan ayrim munaqqidlar o‘zbek adabiyotining purviqor cho‘qqilari va ular etagida ulg‘aya borayotgan nihollarga qarshi kurashni avj oldirdilar. Jamiki chin iste’dod sohiblari “dushman” deb yoki “dushman muridlari”, deb e’lon etildi, ularga tuhmat toshlari otila boshladi. O‘zbek adabiyotida dushman yozuvchi obrazini axtargan va “topgan” munaqqidlarning biri Qosim Boboyev bo‘lib, u shu davrda adabiyotimizga mislsiz darajada katta zarar yetkazgan qator maqolalarni yozdi. Ana shu maqolalardagi vul’gar tanqid nayzalaridan biri Mirtemir ko‘ksiga qadaldi.
“O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi” kitobining 1-jildida (1987) quyidagi so‘zlarni o‘qiymiz:
”Qizil O‘zbekiston gazetasining 1930 yil 30-oktyabr sonida bir tanqidchining “Niqobli shoirlar» sarlavhali maqolasi bosildi. Unda muallif iste’dodli yosh shoirlardan Hamid Olimjon va Mirtemir she’rlarini savodsizlarcha tahlil etadi. “Tanqidchi”ga shoirlarning tabiat manzaralarini tasvir etganlari yoqmabdi. Bundan u mana shunday xulosa chiqaradi: “Butun xalqimiz sotsializm qurish uchun hormay-tolmay kurashayotganida, bular oyga qarab suhbat qurishadi”. Muallif qarashicha, sovet yozuvchisi tabiat haqida yozishi mumkin emas, muhabbat haqida yozish esa, “pornografiya momentlariga o‘rin berish” bo‘lar emish. Shundan keyin tanqidchi Mirtemirning “mushtumzo‘r bolasi”, Hamid Olimjonning “savdogar o‘g‘li” ekanini da’vo etadi va, binobarin, ular boshqacha yozishlari mumkin emas edi, degan xulosaga keladi”.
“Tanqid tarixi”da tilga olingan bu maqola Qosim Boboyev qalamiga mansub bo‘lib, u o‘zining butun ruhi bilan yaqinlashib kelayotgan 1937 yilning qaldirg‘ochi, to‘g‘rirog‘i, qora quzg‘uni edi. “Tanqidchi” Mirtemir ijodini tahlil etmoqchi bo‘lib, bunday shaxsiy mushohada va mulohazalarini bayon etgan: “Mirtemir vaznsiz, qofiyasiz, sochma yo‘li bilan yozdi. Durust, unda qaynoq parchalar bor. Lekin u adabiy sohada tez buzilish tomon yo‘l oldi… Sotti Husayn Mirtemirning birinchi asari – “Shu’lalar qo‘ynida” degan kitobiga so‘zboshida u “biz proletar shoiri Mirtemirga “proletar shoiri” laqabini boshlab unga taqamiz”, deb Mirtemirning peshonasiga siyosatsiz pechat uradi… (Mirtemir) xotin-qizlarni xotin-qiz bo‘lganligi uchun maqtab, “komsomol biletli” “Layli-Majnunlar» tug‘dirib, pornografiya momentlariga she’rdan joy berdi… (Mirtemir) simvolist, idealist, mayda burjuaziyaning o‘zginasi bo‘ldi. Agar Mirtemirning bir quloq-pomeshchik bolasi bo‘lishi, uning bir vaqtlar aksilinqilobchilar uyasi bo‘lgan Toshkent o‘lka bilim yurtida tarbiyalanishini esga olsangiz, Mirtemirninig shunday bo‘lganligiga shubha qilmaysiz…” Bu so‘zlarning biror dalilsiz ekanligini sezgan tanqidchi Mirtemir she’rlarini titib, g‘oyasiz, maslaksiz satrlarni topmoqchi bo‘lgan. Quyidagi uch misra esa unga xuddi izlagani proletar adabiyoti ruhiga batamom zid bo‘lgan parcha bo‘lib tuyulgan:
Tun qorong‘u,
Ko‘kda yulduz nursiz.
Yerda sukut…
“Mana bu satrlarni, — quvona-quvona yozadi tanqidchi, — “proletar shoiri” yozadi. Ming-million ishchi-dexqon yoshlari yangi ijtimoiy dunyo qurish uchun jonbozlik ko‘rsatib ko‘rishayotgan bir paytda “qorong‘u tun”, “nursiz yulduz” ko‘radi shoir”. Mirtemir ijodidan boshqa siyosiy nuqsonlarni topishga ojizlik qilgan muallif endi uning shaxsiy hayotidan kir axtaradi, “aksilinqilobchi shoir” Cho‘lponning Mirtemir ijodiga ko‘rsatgan ta’sirini tasdiqlovchi faktlarni topadi. “Shoir”, — davom etadi u, — shaxsiy xayotida ham artistlarga oshiq bo‘lib, yig‘lab xatlar yozib borishlarini, 700 so‘mlab qalin taqdim qilishlarini yozib, so‘zni cho‘zmadik”.
“Tanqid tarixi”da Qosim Boboyevning Hamid Olimjon va Mirtemir she’rlarini savodsizlarcha tahlil qilganligi to‘g‘ri aytilgan. Ammo “tanqidchi”ning shoirning shaxsiy hayotiga xayosizlarcha nazar tashlab, uning bo‘lajak rafiqasi bilan munosabatlarini jamoatchilik e’tiboriga olib chiqmoqchi bo‘lganligini qanday baholash kerak? Bu ma’lum tashkilotlarga manzur bo‘lishga uringan “tanqidchi”ning o‘z maqsadi yo‘lida foydalangan g‘irrom usullaridir. Ana shu g‘irrom usul keyingi parchada yanada yaqqol ko‘rinadi: “Endi “Qizil qalam”ning ichkarisidagi qora pardani ochaylik… Qora parda orqasida sahifalar, aksilinqilobiy millatchilar “Qizil qalam” jamiyatining tepasiga minib, …kotib qilib mushtumzo‘r bolasi Mirtemirni tortdilar. Cho‘lponning aksilinqilobiy she’rlaridan o‘zining “Quva qo‘ynida” degan ocherkida (”Farg‘ona” gazetasida) parchalar olgan. Uni xalq ashulalaridan deb o‘quvchilarni aldagan, batraklarning ongsizligidan kulgan…”
Bunday ayblar faqat 1937 yilda emas, balki 20-yillarning so‘ngida ham xohlagan shoirni zanjirband qilish uchun yetarli edi. Buni yaxshi tushungan Sotti Husayn “Qurilish” jurnalining 1931 yil 1-2 qo‘shma sonida “Adabiy tanqidda partiya chizig‘ini mahkam o‘tkazuv uchun” degan maqola bilan chiqib, yosh shoirni himoya qilmoqchi bo‘ldi. Ammo shu jurnalning keyingi sonida bosilgan “O‘zbek proletar yozuvchilarining ijodiy yuzi” sarlavhali maqolasida Anqaboy ham bahsga aralashib, Mirtemirni fosh etuvchi yangi “dalil”larni o‘rtaga tashladi:
Bu tanqidiy mulohazalardagi savodsizlik, tuhmat, badiiy ijod tabiatini mutlaqo his etmaslik o‘sha yillarda gurkirab o‘sib borayotgan vul’gar sotsiologizmning tarkibiy unsurlari edi. Shu toifadagi “tanqidchi”lar uchun ma’no va mantiq, xalollik va xolislik, vijdon va e’tiqod yangi davr iste’molidan tushib qolgan tushunchalar edi.
O‘sha davrda siyosiy idoralar uchun ham, munozaraga kirishgan unsurlar uchun ham dadil aytilgan tuhmat iymanib aytilgan haqiqatdan yuz chandon kuchli edi. Shuning uchun ham Sotti Husaynning himoya so‘zlari boshqa tanqidchilarning tuhmatlari oldida eshitilmay qoldi.
Sinog‘lik kunlar
Shunday qilib, Mirtemir hibsga olindi va uch oy mobaynida Samarqandda, NKVD hibsxonasida yotdi. O‘sha yilning noyabr oyida esa Toshkent ixtiyoriga jo‘natildi. Toshkentga kelgach, yana olti oy chamasi yerto‘lada o‘tirdi. So‘ngra mahbus 1933 yil 23 aprel kuni O‘rta Osiyo mehnat-tuzatuv lagerlarining 1-sho‘basiga yuborildi. O‘sha yillarda Toshkentning Qo‘yliq dahasida joylashgan lagerda Mirtemir hukmni kutib, ikki oy yotdi. Nihoyat, 27 iyun kuni bo‘lib o‘tgan sud shoirni uch yilga ozodlikdan mahrum etish to‘g‘risida xhukm chiqardi.
Mirtemir “Esdaliklar”da hibsga olingan va ozodlikdan mahrum etilgan yillariga taalluqli eng muhim voqealar haqida qisqa-qisqa ma’lumotlar bergan. Bu ma’lumotlar opasida qanday aybi uchun va qaysi moddalar bilan unga jazo muddati belgilangani va hokazolar haqida biror so‘z uchramaydi. O‘n oylik tergovdan so‘ng unga 3 yillk jazo muddati berilganiga ko‘ra, Mirtemirga katta siyosiy ayblar qo‘yilmagan. Uning gunohi kichik bo‘lganini tasdiqlovchi dalillardan biri shundaki, u xatto lager boshlig‘ining ijozati bilan ora-sira uyiga borib, xasta kizi, rafiqasi va kasalxonadagi onasining holidan xabar ham olib turgan.
Shoir hibsga olinganidan, ayniqsa Toshkentga jo‘natilganidan keyin oilasi ham Samarqandda turolmadi. Halima opa qizi, onasi va qaynsinglisi bilan Toshkentga ko‘chib kelib, Shayxontaxur dahasida yashay boshladi. Shu yillarda Mirtemirning og‘ir xastalikka chalingan onasi shahar kasalxonalaridan birida davolanmoqda, inisi va boshqa yaqin qarindoshlari ham Toshkentda istiqomat qilmoqda edilar.
Keling, yaxshisi, “Esdaliklar”ni varaqlab ko‘raylik:
“9.X11.ZZ da ayrim kishi bilan birga javob olib, ”yy”ra borib keldim: kampi r 1 butun kiyimlarimni sotgan, kitoblarim yo‘qolgan, asboblarim yo‘q! Klara2 kasal va yomon tarbiyada; Halima bir ozdan so‘ng keldi.
Onamni ko‘rolmadim ham og‘ir xafa bo‘lib qaytdim.
***
8,VIII.33. Bu kun hibsga olinganimga rosa bir yil to‘ldi. Kecha “uy”ga borib keldim (3-marotaba)…3 ko‘rdim. Kechqurun ko‘chalarda yurdim. Halima mahkam ko‘rishadir. Onam kasal, Mahfuza4, Klara oriq. Kampir xursand!
***
16.VIII.33. Ertaga “uy”ga borish xayoli bor. Bilmadim-boramanmi yo yo‘q?
12.da bordim, onamning ahvoli juda og‘ir. Yana uning bu ahvolini Iris5ning xafachiligi orttiradir.
Tag‘in papirus cheka turgan bo‘lib qoldim. Hozir darsda o‘tirib yozdim.
***
Qirq, sochlaringni yoy-da,
Go‘zalim, bog‘la meni.
Uzoq-yaqin har joyda
Suyganing chog‘la meni.
***
28. IX.33. O‘tgan hafta oldiga bordim. U qattiq kasal.
Onam oldida, uning qarshisida juda uyatliman.
Men ona xizmatini qilolmadim!
Bu kun ham uyga bordim: Klara kasal, u mungli va alamli boqadiryu Halima Moskvada. U xoyu xavas qilib ketdi. Eh sen, shafqatsiz ona, kimga ishonding bolani?
***
2.X.33. Qanday baxtsiz tug‘ilganman: onam og‘ir xasta, kasalxonada shunday og‘ir ahvolda yotadir. Ox, men qanday chidayman!
Klara 2/X da o‘ldi.
Onasi yig‘lab…”
Mirtemirning NKVD yerto‘lalari va mehnat-tuzatuv lagerida kechgan hayotida g‘amli-alamli kunlarning ziyod bo‘lganiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Kuni kecha sochmalari “yig‘inlaru namoyishlarda, mitinglarda, bayramlarda va radioda” qayta-qayta o‘qilgan, savodxon yurtdoshlari o‘rtasida mashhur bo‘la boshlagan, yoshlikdagi do‘sti Hamid Olimjon bilan Y.Oxunboboyevning O‘zbekiston bo‘ylab safarlariga hamroh bo‘lib, uning madaniyat bobidagi ishlariga va matbuotdagi chiqishlariga qarashgan, mehnatkash xalq bilan suhbatlari, uchrashuvlari haqida ocherklar yozgan, qalamkash do‘stlari bilan Ozarbayjonga borib, qardosh shoirlar bilan adabiy aloqalarni o‘rnatayotgan, qaynar buloq yanglig‘ ijod qilayotgan shoir uchun bu xol og‘ir ko‘rgulik, musibatli hodisa, xo‘rlik va xorlik edi. Hasadgo‘y raqiblarning asl maqsadlari ham ana shu buloqning ko‘zini yopish bo‘lgan.
Mirtemirning yuragi yosh va bardam bo‘lgani uchun bu tahqirlarga chidadi. Lekin o‘sha mushkul kunlarda uning boshiga ketma-ket og‘ir sinovlar tushdi.
“Men Moskvada gastrolda edim, — deb hikoya qiladi Halima opa, Mirtemir Qo‘yliqdagi turmada bo‘lib, onda-sonda, ruxsat berganlarida bizni ko‘rib ketar edi. U kelmagan paytlarda qizimiz Klara adasini yo‘qlab, yig‘lagan-yig‘lagan edi. Ayam kuz kunlarining birida Klara bilan peredacha ko‘tarib, Qo‘yliqqa borgan. Turma nazoratchilari peredachani olganlaru qizimning adasi bilan uchrashuviga ruxsat berishmagan. Shunda qizim o‘zini to‘xtatolmay, qon-qon yig‘lagan ekan. Ayam qaytishda ovunar deb Klaraga muzqaymoq olib beribdi. Xum-xum yig‘lab, butun ichi yallig‘lanib turgan qizaloq shundan keyin qizilcha kasaliga mabtalo bo‘lib, olamdan o‘tdi”.
Shu paytda Halima opa gastrolda edi. Shuning uchun ham u Klaraning haqiqatda qanday o‘lganini ko‘rmagan. Shoir qarindoshlaridan birining xotirlashiga ko‘ra, Mirtemir qamalishi bilan qaynona yosh, go‘zal, el-yurt og‘ziga tushgan raqqosa qizining baxti qaro bo‘lmasligini istab, uning boshqa, baxtli turmush qurishi bilan bog‘liq rejalarni tuzgan. Shu orada erining keyingi taqdiri dargumon bo‘lgan raqqosa ortidan o‘ldim-kuydim deb yelib-yuguruvchi yigitlar ham oz bo‘lmagan. Shulardan biri Fayzulla Xo‘jayevning yordamchilaridan biri – Abdulla Zokirov degan kimsa edi. Uning hukumat idoralariga mansubligi va boshqa fazilatlari qaynonaga, ayniqsa, ma’qul bo‘lgan. U har ikki gapning birida: “Eringdan umidingni uz. U endi otilib ketadi”, degani-degan, hukumatning kuyovi ham Halima opaning kelajakda Mirtemir bilan birga yashashga bo‘lgan umidini so‘ndirishga astoydil harakat qilgani-qilgan edi. Ana shunday vaziyatda bechora go‘dakning xastalikka yo‘liqib, vafot etishi kimlar uchundir ayni muddao edi…
Xullas, birinchi farzandining o‘limi yosh ota qalbiga sanchilgan ikkinchi nayza bo‘ldi.
Xalqda “Ofat ketidan ofat keladi”, degan gap bor. Chindan ham, balo-qazolar hayotda quzg‘unlar singari galalashib yuradi. Hali Klara vafot etmasdan ilgariroq o‘lim sharpasi Mirtemir oilasi atrofida kezib yurgan edi. Uning onasi ochlik yillarida sillasi qurigani tufayli og‘ir yuqumli kasallikka qarshi kurashish uchun o‘zida kuch-quvvat topolmay, shamdek so‘nib bordi. Ozodlikdan maxrum etilgan shoir esa onaning holidan xabar olib turish, uning dardiga malham bo‘lish, uning so‘nggi kunlarida to‘shagi qoshida turib xizmat qilish imkoniyatiga ega bo‘lmadi. U ana shu farzandlik burchini o‘ta olmagani uchun butun umri mobaynida o‘zini kechira olmay, ichini kemirib yashadi.
Shoirning otasi besh marta uylangan bo‘lib, Mohiro‘y xola uning to‘ng‘ich xotini edi. “Ona kichkina, qora, oriq, mehnatkash, o‘ta mushfiqa, o‘ta maqolgo‘y ayol edi. So‘zi maqolsiz bo‘lmas edi. Buvim bilan birga turardik. Bizni go‘daklikdan mehnatgan o‘rgatgan onam bo‘ladi”, deb yozgan edi Mirtemir tarjimai holida. Mohiro‘y xola nomiga yarasha ruhan go‘zal, olijanob va munis ayol bo‘lgan. “Mening ayam farg‘onalik bo‘lgani uchunmi qaynoq va tez edi. Mirtemirning onasi esa g‘oyat kamtar, kamgap, kamsuqum, mehribon, zahmatkash bir ayol edi”, — deb eslagan Halima opa.
1933 yil 5 oktyabrda Mirtemirning onasi kasalxonada olamdan o‘tdi. Mohiro‘y xola yuqumli kasallikdan vafot etgani uchun, bilishimcha, uning jasadini oila a’zolariga bermaganlar. Bechora onaning jasadi qanday dafn etilgani ham noma’lum. Mirtemir keyinchalik bu dahshatli voqeadan xabardor bo‘lgan bo‘lsa ajab emas “Esdaliklar”dagi quyidagi so‘zlar shundan dalolat beradi:
“5. X.33. Bu kun Onam o‘lgan…Ona.
7. X1.33 Onam o‘lganini Bahrom akam so‘zlab berdi — uyatsiz!”
Bahrom aka Mirtemirni Toshkentga olib kelgan amakivachchasi edi. U, chamasi, ona o‘limi haqidagi dahshatli haqiqatni aytib, shoirning jigar-bag‘rini tilib yuborgan. Balki shunday tahlikali bir paytda qamoqda bo‘lgani uchun achchiq ustida uni koyigan, gunohkor qilgan; «Onang sen deb kuyib o‘ldi!” degan. Ehtimol, shuning uchun shoir uni “uyatsiz”, deb atamoqda.
Oradan rosa to‘rt oy o‘tgach, 1934 yil 7 martda Mirtemir iloj topib, singlisidan xabar oladi. Bu haqda u yozadi: «Bu kun, Mahfuzani ko‘rib keldim, onamning yodgori!” Bu iboradagi so‘nggi ikki so‘zdan shoirning alamnok yuragi zarb berib, ko‘zlaridagi yosh esa shashqator oqib turibdi.
Shoir qalbida Onaning o‘limi tufayli bo‘lgan alam va armon, zardob va g‘ashlik uzoq yillar mobaynida uning she’riyatiga yuzib chiqmadi. U ko‘proq sotsialistik realizm talablariga javob beruvchi nekbin she’rlar, chaqiriqlar ijod qildi. Ammo oradan qariyb o‘ttiz yil o‘tgach, 1960 yilda shoir ko‘nglida qontalash bo‘lib yotgan tuyg‘ular daf’atan buloq yanglig‘ otilib, musibat tikanlari hanuz uning yuragida sanchilib yotgani ayon bo‘ldi. “Onaginam” deb nomlangan bu she’rni ko‘z yoshisiz o‘qish mumkin emas.
...Dunyoga qaytib kelishingga ko‘zim yetsaydi,
Yigit yoshim to‘lmay turib,
Ayriliq zaylida qoq yog‘ochday qurib
Jon bergan onamni ko‘rishga
ko‘zim yetsaydi,
Tizzasiga bir nafas bosh qo‘yishimga
ko‘zim yetsaydi,
Onalik mexriga obdon to‘yishimga
ko‘zim yetsaydi,
Menga g‘ashlik netardi?
..Onaginam!
Odam bo‘ldimmi menam?…
Bu she’rning har bir satri, har bir so‘zida shoir qalbida qolgan jarohat qon sochib turadi.
Mirtemir keyinchalik ham, ayniqsa, umrining so‘nggi kunlarida Ona xotirasi bilan to‘yingan ko‘pgina ajoyib she’rlar yozdi. Lekin u Ona oldidagi qarzini, ulug‘ armonini, aybsiz aybini aslo unutmadi. Mushtipar onaning o‘limi sinog‘lik yillarda shoir qalbiga sanchilgan va uni bir umr jarohatlagan uchinchi, eng og‘ir nayza bo‘ldi.
Kanal qurilishida.
Moskva-Volga kanali qurilishi 1932 yilning oxirlarida boshlangan va 1937 yil 15 iyulda tugallangan. Mirtemir va uning hamyurtlari 1934 yil avgustda qurilishning III va boshqa uchastkalariga kelib, Dmitrov mehnat-tuzatuv lagerining mahbuslari sifatida ish boshlaganlarida, Volgani Moskva daryosi bilan bog‘lovchi suv yo‘li muayyan masofani bosib o‘tgan edi. Ammo issiq o‘lkadan kelgan mahbuslar bu yerda eng murakkab ishlarning ham rus qishi sharoitida asosan qo‘l kuchi bilan bajarilayotganiga guvoh bo‘ldilar.
Qurilishning asosiy ishchi kuchini mahbuslar tashkil etgani sababli ular o‘rtasida tarbiyaviy ish olib borish maqsadida rus tilida “Perekovka” gazetasi va “Na shturm trassы” jurnalidan tashqari, o‘zbek tilida “O‘ttizbeshchilar Perekovkasi” va “Kanal zarbdori” nomli ikkita gazeta chiqarilgan. Bu nashrlarda qatnashgan mahbus muxbirlar sonining o‘ziyoq 5 mingga yaqin bo‘lgan. Bu hol qurilishda mahbus ishchilar soni kamida 10-20 marta ko‘p bo‘lganidan darak beradi.
“Kanal zarbdori” gazetasidan qirqib olingan va Mirtemir arxivida saqlanib qolgan ba’zi bir rasm, she’r va xabarlardan ma’lum bo‘lishicha, qurilishga yuborilgan o‘zbeklar orasida ayollar ham bo‘lgan va ular agitbrigada tarkibida ish olib borishgan. “Kanal askarlari”dan biri B.F.Stradovskiyning “Na shturm trass1” jurnali xaqida bildirgan va hozir Moskvadagi M.Gor’kiy muzeyida saqlanayotgan “taasurotnoma”sida bunday so‘zlarni o‘qiymiz: “Biz lagerlarda qattiq mehnat maktabini o‘tmoqdamiz va ayni paytda tong sahardan tunga qadar radio ovozlari, agitbrigada postanovkalari bilan qurshalganmiz, to‘garaklar, kurslar, qizil burchaklar, klublar, kinolar, kutubxonalar va boshqalar tizimi bilan o‘ralganmiz».
Bu so‘zlardan ayon bo‘ladiki, kanal qurilishi, bir tomondan, og‘ir va mashaqqatli mehnat maydoni bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, lagerda mahbuslar o‘rtasida katta tarbiyaviy ishlarni olib borilgan. Lager rahbariyati mazkur nashrlar atrofiga Mirtemir, A.Derjavin, V.Solovyev, I.Belyayev, N.Jigulin singari ijod ahlini to‘plab, ularni “kanal askarlari”ga ilhom berishga undagan. Chunonchi, Mirtemirning “Kanal zarbdori” gazetasida quyidagidek misralari bo‘lgan “Yangra, tovush ber!” singari she’rlari e’lon qilingan:
Qum to‘la g‘altaklar, yuring to‘xtovsiz,
Dardlik qo‘shiqlari, yangra, sado ber!
Tarix varaqlariga chizib oltin iz,
Udarnik, qahramon, ishda ko‘krak ker!..
Mirtemirning shoirlik iqtidoridan xabar topgan va uning «kanal askarlari” o‘rtasida xurmat qozonganini ko‘rgan lager raxbarlari uning ana shu shoirlik-tarbiyachilik qobiliyatidan foydalanishni ma’qul deb bilganlar. Shunday qilib, shoir qurilishga kelganining dastlabki davridan boshlab tarbiyachi bo‘lib xizmat qila boshladi. U hamyurtlari qayerda mehnat qilsalar, o‘sha yerda hozir bo‘lib, ular bilan birga ishlab, birga yashab, ular ruhini ko‘tarishga, o‘z she’rlari bilan ularga dalda berishga, ular mehnatini sharaflashga urindi.
Shunday qilib, Mirtemir tez orada xalol mehnati, shoirlik iste’dodi va insoniy sifatlari bilan “kanal askarlari” o‘rtasidagina emas, lager ma’muriyati oldida ham hurmat-e’tibor qozondi.
Yangi, 1935 yilning birinchi kuni Mirtemirning ozod etilganligi to‘g‘risida xush xabar keldi.
So‘nggi nayza
Halima o‘sha yillarda endigina san’at bo‘sag‘asiga qadam qo‘ygan yosh, iste’dodli, Farg‘ona soylaridek sho‘x raqqosa edi. Mirtemir uni chin dildan sevardi. U hali bo‘ydoq kezlarida Halimaning raqslari tugar-tugamas, unga dasta-dasta gullar tutar, unga bag‘ishlab she’rlar yozar edi. Rafiqasini shunday o‘tli tuyg‘ular bilan sevgan shoir 1935 yil yanvarida azob-uqubatlardan qutulib, mehrga zor bo‘lib qaytganida, boshqa bir kishiga turmushga chiqib ketganini ko‘radi. U bunday xiyonatning bo‘lishi mumkinligiga ishonmaydi. U Halimani eridan chiqishga, u bilan uzilgan turmush iplarini qayta, ipakdan yasab, yangi muhabbat chamanzorini bunyod etishga chorlaydi. Ammo Halima bunga qodir emas edi.
“Men Mirtemirning keyingi taqdiridan bexabar edim. Menga ering otilib ketdi, deb aytishdi. Shundan keyin boshqa turmush qurishga rozi bo‘ldim. Mirtemir qaytib kelgach, men bilan qayta turmush qurmoqchi bo‘ldi. Lekin buning iloji yo‘q edi. Shundan keyin u: “Meni sening ering qamatgan”, deb menga ta’na qildi,” – deb eslagan edi Halima opa.
Kim biladi, balki shoirning ta’nasi o‘rinli bo‘lgandir?
Lekin ta’na qilish bilan shoirning iztiroblari, alami, bir umrga olgan jarohati malham topmagan, albatta. Bu so‘nggi nayzadan chavaqlangan qalb uzoq yillar davomida faqat ijodning shifobaxsh chashmasidan davo axtardi.
Qancha-qancha yillar, suvlar oqib o‘tdi. Shoir boshiga qirov qo‘nib, umrning xazonrez pallasi yaqinlashdi. Ammo daf’atan qog‘ozlar, kitoblar orasida yosh Halimaning surati chiqib qoldi.
Qaydan chiqib qolibdi bu balo surat…
Yigirma yildan ziyodroq vaqt ilgari bo‘lib o‘tgan voqealar shoir xayoliga xiyla ozor berib o‘tdi.
Na oltin, na javohir edim…
Armonli bir yosh shoir edim.
Zuhro bo‘lmasang ham chiroyda,
Men ishqingda naq Tohir edim.
Toshlon o‘ldi, degan kim axir?
Gulday so‘ldi, degan kim axir?
Nahot poymol qutlug‘ ishq axdi,
Bol bo‘lurmi shunchalar taxir?…
Gunoxim na? — Jangda bo‘lganim,
Qon kechganim, yuz bir o‘lganim…
Eski yaralar ochilib, ulardan sachragan qon bugun Mirtemirning “Surat” nomli go‘zal lirik qissasining har bir satrida yashamoqda. Bu qon tomchisida mash’um davrlar, sinog‘lik yillar ham aks etib turibdi.
Manba: http://uforum.uz
Naim Karimov
“TO‘RG‘AY” ASARIDAN PARCHA
Atoqli olim, filologiya fanlari doktori, professor Naim Karimovning o‘zbek adib va shoirlari haqidagi ko‘plab badialari, ilmiy-tadqiqot ishlari xalqimizning sevib o‘qiydigan kitoblariga aylangan.
Yaqinda N.Karimov o‘zbek adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Mirtemirning hayoti, yorqin ijodiga bag‘ishlangan yangi asarlarni muxlislarga tuhfa qildi. E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu parchalar ana shu kitoblardan biri – “To‘rg‘ay” asaridan olingan. Mazkur risolada xalqimizning sevimli shoiri Mirtemir haqidagi hayotiy lavhalar jamlangan. Ularda shoir Mirtemirning bizga ma’lum bo‘lmagan soddaligi, u kechirgan oddiy hayot tarzi, saxovatpeshaligi, mehr-oqibatliligi, xullas, uning chinakam Inson ekanligi haqida hikoya qilingan.
«Endi chap tarafdan…»
Mirtemir domlaning Mahfuza degan singlisi bo‘lgan. Mahfuza opaning Xolmurod degan to‘ng‘ich o‘g‘li sinfdosh qizlardan biriga ko‘ngil qo‘ygan ekan, o‘sha qizga uylanaman, deb ota-onasiga tinchlik bermabdi. Bo‘lajak kuyov tomondan borgan sovchilarga bo‘lajak kelinning ota-onasi bir tomondan, qizining yoshligini, ikkinchi tomondan, undan besh-olti yosh kattaroq, oq-qorani tanigan, ro‘zg‘orni tebrata oladigan yigitga uzatish niyatida ekanliklarini aytib, sovchilarni quruq qaytarishibdi. Xolmurod ushlagan cho‘pini qo‘yib yubormaydigan yigitlardan bo‘lgani uchun, «ota-onasi rozi bo‘lsa ham Marg‘ubaga uylanaman, rozi bo‘lmasa ham», deb ikki oyog‘ini bir etikka tiqib olibdi. Qarashsa, oshiq yigit qaltis ishlarga qo‘l urishi va hammani dog‘da qoldirishi mumkin. Mahfuza opa: «Zora qizning ota-onasi mening mashhur shoirning singlisi, Xolmurodning esa mashhur shoirning jiyani ekanini bilib fikrini o‘zgartirsa», degan xayol bilan Mirtemir domlaning uyiga kelib, undan sovchilik qilishni iltimos qilibdi.
Begona kishilarning ham hojatini chiqarib yurgan Mirtemir domla singlisining ra’yini qaytararmidi! Kelishilgan kuni domla katta boshini kichik qilib, qizning uyiga sovchi bo‘lib boribdi. Yaxshi niyatda kelganini, qiz tushajak oila pokiza, bo‘lajak qaynota bilan qaynona mahallasining obro‘li kishilaridan ekanini, uy-joylari saranjom-sarishtayu bog‘ hovlilari jannat misoli ekanligini rosa ta’rifladi. Navbat qizning akasiga kelganda, u ham uzoqdan kelib, singlisini Xolmurodga bermaslik sabablari haqida so‘lagini oqizib, uzundan-uzoq so‘zladi. U rad javobini berdim, deb o‘ylab, sovchilarning ketishi uchun fotihaga qo‘l ochdi. Mirtemir domla bo‘lajak qaynog‘aning so‘zlaridan bittasini ham eshitmagan ekan, fotihaga qo‘l ochganini ko‘rib, quda tomon rozi bo‘ldi, deb o‘yladi. Kayfiyati ko‘tarilib, dangaliga o‘tdi:
– Kechirasiz, uka, qulog‘im sal og‘irroq. Fotihaga qo‘l ochib, to‘yga rozilik berganingizni sezdimu, biror gapingizni eshita olmadim. Endi o‘sha yaxshi gaplaringizni chap tarafimda o‘tirib aytsangiz.
Sovchini tashqarida kuzatib turgan qizning ota-onasi ham, bo‘lajak qaynog‘aning yonida uning so‘zlarini ma’qullab, boshlarini likillatib o‘tirgan mahalla oqsoqollari ham «gurr» etib kulib yubordilar. Buni qarangki, bu kulgi qiz tomon bilan kuyov tomon o‘rtasida g‘ov bo‘lib turgan qora devorning ag‘darilishi va Mirtemir domlaning to‘yga rizolik olib ketishiga imkon berdi.
To‘rg‘ay
Shoir Mirtemir she’rlariga quloq tutgan kishi turli-tuman kishilarning tovushi, soylar va daryolarning shovqini, hayvonlar va qushlarning ovozlarini eshitmay iloji yo‘q. Mirtemir domla she’rlarida faqat o‘z qalbining taronalarini emas, balki soylar va daryolar, qushlar va hayvonlarning ham quvnoq yo hazin nolalarini-da she’riyat muxlislariga yetkazishga intildi.
Mirtemir domla ko‘hna Turkiston bag‘ridagi qishloqda tug‘ilib o‘sgani uchunmi, shu yerlarda yaqin-yaqingacha ko‘kda charx urgan to‘rg‘aylarni sevar, eslar, qo‘msar va ana shunday yoniq his-tuyg‘ularini o‘z she’rlarida ifoda etardi. U «Bo‘zto‘rg‘ay» degan bir she’rida bunday yozgan edi:
…Qo‘shalog‘i pastda, polaponlar ham,
Xushvaqt o‘shalarning jononligidan,
Xushvaqt o‘shalarning omonligidan,
Tariqdek qalbid jahondek ishq jam.
Chirillar, charx urar – taqdirdan rozi.
Qirg‘iy changaliga duch kelmasa bas,
Orzu-armonlari puch bo‘lmasa bas,
Tongda ham, tushda ham yangrar ovozi.
Biz bu satrlarni o‘qir ekanmiz, shoirning bo‘zto‘rg‘ayni tasvirlashi, uning orzu-armonlari bo‘lishi mumkinligini aytishi bilan uni «insonlashtirish»ga intilganini ko‘ramiz. Mirtemir domla nazdida, «chinqirib, charx urgan» bu «qanotlik ro‘yo» shoirning tusdoshi, adabiyotshunoslar atamasi bilan aytganda, prototipi edi. Domla «Men seni…» deb boshlangan mashhur she’rida bejiz bunday yozmagan edi:
Men seni injitmayman
Va lekin tinchitmayman.
Charx urib bo‘zto‘rg‘ayday
bo‘zlashim bor boshingda,
Ey sochlari to‘lqini
tun singari sim-siyoh,
Xol kabi paydo bo‘lgum
yonog‘ing yo qoshingda,
Ey izlarin g‘ubori
ko‘zlarimga to‘tiyo…
…Mirtemir domla vafot etgan, to‘ng‘ich o‘g‘li Mirjalol musibatning zalvorli yukidan ezilib yurgan kunlar edi. Domlaning inisi To‘ra aka Mirjalolning g‘amgin holda yurganini ko‘rib, uni yupatishni istaganida bunday degan:
– Dashtda so‘fito‘rg‘ay degan qush bo‘ladi. U har bahorda to‘rtta tuxum qo‘yib, bola ochadi. Polaponlardan biri bulbul bo‘lib, qolganlari oddiy to‘rg‘ay bo‘ladi. O‘sha bulbul – sening otang!
