28 август — Иоҳанн Вольфганг Гёте таваллуд топган кун

Хотиралар муаллифи қайд этганидек: «Гёте билан бўлган гурунглар ва мулоқотларнинг ушбу мажмуаси ўзим бошдан кечирган, мен учун муҳим ва қимматли воқеаларни қоғозга муҳрлашга бўлган табиий интилиш самараси ўлароқ дунёга келди.» Бугун сизнинг диққатингизга «Жаҳон адабиёти» (2012 йил, декабрь) да журнал варианти сифатида эълон қилинган ушбу асарнинг 1823-1825 йилларга тегишли биринчи қисм  саҳифаларини тақдим этмоқдамиз.

Йоҳанн Петер Эккерман
ГЁТЕ БИЛАН ГУРУНГЛАР
Немисчадан Янглиш Эгамова таржимаси

“Немис тилида ёзилган асарларнинг энг яхшиси”.
Фридрих Ницше

СЎЗБОШИ

Гёте билан бўлган гурунглар ва мулоқотларнинг ушбу мажмуаси ўзим бошдан кечирган, мен учун муҳим ва қимматли воқеаларни қоғозга муҳрлашга бўлган табиий интилиш самараси ўлароқ дунёга келди.

Сирасини айтганда, мен буюк инсон билан дастлаб танишганимда, кейинроқ у билан йиллар давомида ёнма-ён яшаганимда, унинг панд-насиҳатларига ҳамиша муҳтож эдим, шу сабабли унинг сўзларини келажак авлод учун сақлаш мақсадида жон деб ёзиб бордим.

Аммо унинг тўққиз йил давомида мен ҳузур қилиб тинглаган фикр-мулоҳазаларининг чуқур ва бой маъносини чақар, ҳамда улардан жуда оз қисмини ёзиб олишга муваффақ бўлолганимни ўйларканман, ўзимни баайни гўдак баҳор ёмғирининг ҳузурбахш томчиларини кафтида тутиб қолмоқчи бўлганида улар унинг бармоқлари орасидан тушиб кетгандек ҳис этаман.

Ҳар қалай, китобларнинг ҳам ўз қисмати бўлади, деганларидек, бу сўзлар уларнинг яратилиши ҳамда кейинроқ дунё бўйлаб тарқалишига ҳам, шунингдек, ушбу асарнинг юзага келишига ҳам тааллуқлидир. Кундалик ҳаёт ташвишлари ва турли бошқа юмушлар оқибатида гоҳо ойлаб бирон сатр ёзишнинг иложи бўлмасди; лекин кейин саломатлик яхшилангач, тағин ёзишга иштиёқ ва интилиш пайдо бўларди.

Бу гапларни мен, борди-ю ўқувчи ёзувлардаги саналарни солиштирмоқчи бўлса , сезиларли камчиликлар учун узр сўраш мақсадида эслатиб ўтяпман. Мана шу бўшлиқлар туфайли анча-мунча муҳим нарсалар, жумладан, Гётенинг турли жойдаги дўстлари ҳамда ҳозирги замоннинг у ёки бу ёзувчиси асарлари ҳақидаги фикрлари тушиб қолган, бошқа шуларга ўхшаш мулоҳазалари ҳарқалай ёзиб олинган. Юқорида айтилганидек, китоблар ўз қисматлари билан бирга дунёга келадилар.

Аслини олганда, мен бу жилдларга йиғиб, ўз мулкимга айлантиришга эришган ҳамда ҳаётимнинг том маънодаги безаги, дейишга ҳақли бўлган ёзувларим учун Яратганга беадад шукроналар айтаман; шу билан бирга инсоният ҳам  бу битикларим учун мендан миннатдор бўлишига аниқ ишонаман.

Менимча, ўзида бебаҳо фикр-мулоҳазаларни жамлаган, ҳаёт, санъат ва илм борасидаги мазкур гурунглар нафақат кўплаб ҳодисаларга ойдинлик ки-ритади, балки кундалик турмуш тасвирлари сифатида Гётенинг тимсолини, унинг хилма-хил асарларидан олган ўқувчи тасаввурини анча-мунча бойитади.

Шу билан бирга, мен Гётенинг ички оламини ҳар томонлама чизиб беришга муваффақ бўлдим, дея ишонаман. Бу фавқулодда инсон руҳиятини ҳақли равишда кўп қиррали олмосга қиёслаш мумкинки, уни қайси тарафга ўгирмагин, турли рангда товланаверади. У турлича вазиятларда, турли одамлар билан муносабатда бир хил бўлмади, шу боисдан, мақтанчоқлик бўлмасину, шундай дейишга ҳақлиман: у менинг Гётеим.

Ишонаманки, Гётенинг руҳий-маънавий таъсирида ёки у билан шахсан яқин бўлган барча одамлар ушбу китобга баҳо беришда менинг имкон борича ҳақиқатга яқин бўлишга ҳаракат қилганимни билади.

Шундай қилиб, кўпдан бери ардоқлаб келганим ушбу китобнинг дунё юзини кўришига оқ йўл тиларканман, унинг китобхон қалбига қувонч олиб киришини ҳамда унда эзгуликлар уйғотиб, дунёқарашини кенгайтиришини истайман.

Ваймар, 1835 йилнинг 31 октябри

БИРИНЧИ ҚИСМ

1823

Ваймар, 1823 йилнинг 10 июни, сешанба

Бу ерга келганимга бир неча кун бўлди; фақат бугун Гёте ҳузурига келдим . У мени қучоқ очиб кутиб олди, Гётенинг менда қолдирган таассуроти шу даражада эдики, мен бу кунни ҳаётимдаги энг бахтли кун деб ҳисоблайман.

Кеча уникига келишга рухсат сўраб хат ёзганимда у бугун туш пайтиёқ келишимга рухсат берганди. Шундай қилиб, белгиланган вақтда келдим, хизматкор мени юқорига кузатиб чиқиш учун эшик олдида кутиб турарди.

Уйнинг ичкари қисми менда ўта ёқимли таассурот қолдирди; ҳар қандай дабдабадан холи, ҳамма нарса жуда оддий ва асл эди, зинапояларда турган антик ҳайкалларнинг нусхалари Гётенинг тасвирий санъатга ҳамда қадим юнон тарихига қизиқишидан далолат берарди. Пастки қаватда бир қанча аёллар уй юмушлари билан у ёқдан-бу ёққа елиб-югуришарди, От-тилиянинг келган ўғилларидан бири яқин келиб, менга самимий нигоҳ ила боқди.

Атрофга бироз назар ташлаб олгач, ғоятда сўзамол хизматкор ҳамроҳлигида иккинчи қаватга кўтарилдим. У остонасида самимий меҳмондўстликнинг рамзи “Хуш келибсиз” (“Salve”) деган ёзув бўлган хонанинг эшигини очди , мен ўша ёзув устидан ҳатлаб ичкарига кирдим. У мени шу хона орқали хийла каттароқ иккинчи хонага бошлаб ўтди ва мен ҳақимда хўжайинига хабар бергунича шу ерда кутиб туришимни сўради. Хонанинг ҳавоси салқин ва оромбахш эди. Ерга гилам тўшалган, қизил канапе (бош томони хиёл кўтарилган кичикроқ диван) ва шу рангдаги стуллар хона кўркига кўрк қўшар, бурчакда роял турар, деворларга турли катталикдаги расм ва картиналар осилганди.

Рўпарадаги очиқ эшикдан худди шундай картиналар илинган тағин бир хона кўриниб турар, хизматчи ўша орқали ўтиб, мен ҳақимда хабар қилди. Кўп куттирмай Гёте чиқиб келди: устида сюртук, оёғида туфли…

Қанчалар улуғвор қиёфа! Ҳайратдан лол бўлиб қолдим. Бироқ у дарҳол хушмуомалалик билан сўз қотиб, мендаги довдирашга барҳам берди. Диванга ўтирдик. Мен уни кўриб турганим, унинг ёнгинасида ўтирганимдан шу қадар бахтли эдимки , унга бирон оғиз сўз айтолмасдим. У дарҳол менинг қўлёзмам ҳақида сўз очди.

– Мен ҳозир гўё Сизнинг ёнингиздан келаётгандекман, – деди Гёте, – эрталабдан бери Сизнинг ишингизни ўқияпман, у ҳеч бир тавсияномага муҳтож эмас, ўзи ўзига тавсиянома.

Кейин у тасвирнинг аниқлигини, фикрий изчилликни мақтади ва буларнинг бари яхши ўйланганини, пухта асосга қурилганини айтди.

– Мен уни тезроқ китоб ҳолида кўришни истайман, – давом этди у, – бугуноқ отлиқ почта билан Коттага хат юбораман, эртага қўлёзмани каретада жўнатаман.

Мен унга нигоҳим билан миннатдорчилик билдирдим.  Сўнг менинг бундан кейинги сафарим ҳақида сўзлашдик. Мақсадим, Райн вилоятига бориб, у ерда биронта тинч жойни топгач, янги бир нарса устида ишламоқчилигимни айтдим, сўнг Йенага бориб, ўша ерда жаноб Коттанинг жавобини кутмоқчилигимни билдирдим.

Гёте Йенада танишларим бор-йўқлигини сўради. Мен жаноб Кнебел (Кнебел Карл Людвиг фон (1744–1834) – ёзувчи, Гётенинг яқин дўсти, Ваймар шаҳзодаси Константиннинг муаллими.) ҳузуридан паноҳ топиш ниятим борлигини билдиргандим, у мени яхши қабул қилишлари учун хат ёзиб беришини айтди.

– Ҳарҳолда яхши бўлди, – деди у. – Сиз Йенада бўлсангиз, бир-биримизга яқин бўламиз, бориб-келиб турамиз, зарур бўлганда хат ёзи-шимиз ҳам мумкин.

Биз хотиржам, дўстона кайфиятда узоқ гаплашдик. Гётега туриб айтмоқчи бўлган сўзимни йўқотдим, унга қараб тўймасдим. Юзи буғдойранг, серажин, ҳар бир ажин маънога тўла. Унда шунчалар олий-жаноблик ва қатъият, шунчалар босиқлик ва улуғворлик ҳукмрон эдики…

У сокин, шошмасдан сўзлар, гўё улуғ роҳиб сўзлаётгандек туюларди менга. Назаримда у ўзгача бир олам эди, ҳар қандай мақтову танқидлардан юқори турарди. Унинг ёнида ўзимни эркин ҳис қилардим; шу лаҳзада мени ғаройиб хотиржамлик ўз оғушига олганди.

У ёзган хатим ҳақида тўхталиб, фикрим тўғри эканлигини уқтирди, яъни агар одам бир нарсани аниқ баён эта олса, у бошқа кўп нарсаларнинг ҳам уддасидан чиқа олади.

– Нималар бўлаётганига ўзим ҳам ҳайронман, – деди у кейин.
– Берлиндаги бир қатор олийжаноб дўстларимни яқинда эсладим-у, шунда Сиз ҳам ёдимга тушдингиз, – деди у, шу сўзларни айтаркан, мулойим жилмайиб. Сўнгра Ваймарда нималарни кўришим лозимлигини уқтирди ва менга ҳамроҳ бўлишни котиби жаноб Крейтердан илтимос қилишини айтди. Энг аввало театрга боришни эсдан чиқармаслигимни тайинлади. Шундан сўнг қаерда тўхтаганимга қизиқди ва мени яна кўрмоқчи эканлигини, имкон бўлган заҳоти одам юборишини қўшиб қўйди.

Биз қуюқ хайрлашдик. Мен бахтли эдим, негаки, унинг ҳар бир сўзидан хайрихоҳлик ёғилиб турар ва унга маъқул бўлганимни ҳис этардим.

1823 йилнинг 11 июни, чоршанба

Бугун эрталаб Гётеникига таклифнома олдим, буни у ўз қўли билан ёзган эди. Унинг ҳузурида бир соатча бўлдим. Бугун у менга кечагига нисбатан хийла бошқача кўринди, у баайни ёш йигитчадек қатъиятли ва чаққон эди. У олдимга қўлларида иккита қалин китоб билан чиқиб келди.

– Афсус, – деди у, – бу ердан тез жўнаб кетяпсиз-да, иккаламиз бир-биримизни яқиндан билиб олсак, яхши бўлармиди? Мен сиз билан тез-тез кўришиб, суҳбатлашиб туришни истайман.

«Франкфурт илмий ахборотномаси»нинг 1772–73 йиллардаги мана бу икки жилдида менинг ўша даврда ёзган деярли барча кичик-кичик тақризларим босилган. Уларга имзо қўйилмаган; сиз менинг услубим ва фикрлаш тарзимни яхши биласиз, шу сабабли уларни бошқа тақризлар ичидан топа оласиз. Истагим, ёшликда ёзилган мана шу ишлар билан яқиндан танишсангиз ва улар ҳақидаги фикрингизни айтсангиз. Улар келгусидаги асарларим тўпламига киритишга арзийдими-йўқми, шуни билмоқчиман. Улар ёдимдан деярли чиқиб кетган, бу ҳақда бирон нарса дейишдан ожизман. Аммо сиз ёшлар, уларнинг сизлар учун қизиғи борми-йўқми, ҳозирги кунда адабиёт учун улар нечоғлик фойдали эканлигини дарҳол пайқайсизлар. Мен уларнинг рўйхатини тузишни буюрдим, асли билан қиёслаш учун, кейин сизга бераман. Муфассал таҳлил қилингандан сўнг, у ер-бу ерини тузатиш ёки бирон фикр қўшиш керакми-йўқми, ўзи маълум бўлиб қолади.

Бу ишга жон-жон деб киришаман, дея жавоб қилдим. Ягона истагим – буни қўлимдан келганча унинг кўнглидагидек қилиб бажариш.

– Бироз шуғуллангач, ўзингизгаям маъқул бўлиб қолади, – жавоб берди у, – бу иш бемалол қўлингиздан келади, иш ўз-ўзидан юришиб кетади.

Кейин у саккиз кунлардан кейин Мариенбадга кетмоқчилигини маълум қилди, унгача менинг Ваймарда бўлиб туришимни, шу муддат ичида кўришиб, суҳбатлашиб, бир-биримизни яқиндан билиб олишимиз мумкинлигини айтди.

– Яна бир истагим, – қўшиб қўйди у, – Сиз Йенада бир неча кун ёки ҳафта эмас, балки бутун ёз бўйи, мен Мариенбаддан қайтгунимча яшаб турсангиз. Кеча мен у ёққа сиз учун турар жой ва бошқа масалалар борасида хат жўнатдим, у ердаги шароитингиз қулай ва кўнгилдагидек бўлса дейман. У ерда билимингизни ошириш учун кўпдан-кўп манбалар, ёрдамчи воситаларни топасиз, илмли, меҳмондўст давраларга дуч келасиз, гўзал табиатни-ку айтмасаям бўлади. Сиз у ерда янги нарса ёзиш-гаям имконият топасиз ва бўш вақтингиз ҳам бўлади, шу орада менинг топшириқларимни ҳам бажарасиз.

Бундай самимий таклифга эътироз билдиролмадим ва уни қувонч билан қабул қилдим. Кетаётганимда у менга янаям меҳрибонлик кўрсатди ҳамда эртадан кейин суҳбатлашмоқ учун яна бирон соатга келишимни сўради.

1823 йилнинг 16 июни, душанба

Шу кунларда мен бир неча бор Гётеникида бўлдим. Бугун биз асосан ишлар ҳақида сўзлашдик. Унинг Франкфуртдаги тақризлари хусусида ҳам сўз очдим, уларни ўқиш-ўрганиш йилларининг акс-садоси деб айтгандим, бу гапим маъқул келди шекилли, ўша ёшликдаги битикларга қандай нуқтаи назардан ёндошиш лозимлигини белгилаб берди.

Сўнгра у менга «Санъат ва мозий» журналининг дастлабки ўн бир сонини бериб, уларни “Франкфурт тақризлари” билан бирга иккинчи топшириқ сифатида Йенага олиб кетишимни айтди.

– Истардимки, – деди у, – бу журналларни яхшилаб ўрганиб чиқсангиз, нафақат буларнинг умумий мазмунига эътибор қилсангиз, балки қай бири маромига етмаган, шуниям белгилаб чиқсангиз.

Йена, 1823 йилнинг 15 сентябри, душанба

Гёте Мариенбаддан эсон-омон қайтиб келди, бироқ унинг бу ердаги боғ-уйидаги шароит унча кўнгилдагидек бўлмагани боис Йенада бир неча кун туришга қарор қилди. У шу қадар соғлом ва тетик эдики, соатлаб пиёда йўл босиши мумкин, уни бундай кўриш чинакам бахт эди. Қувона-қувона кўришиб-сўрашиб олганимиздан кейин Гёте ишларим ҳақида сўз очди.

– Очиғини айтсам, – деди у, – Сиз шу қишни менинг ёнимда, Ваймарда ўтказсангиз дейман. – Сўнг дарҳол мақсадга кўчди: – Шеърият таҳлили ва танқиди масаласида сизга ҳеч бир эътироз йўқ, бу сизнинг қонингизда бор. Бу сиздаги туғма истеъдод, унинг этагидан тутишингиз керак, келажакда у сизнинг бутун ҳаётингизни таъмин этади. Айнан шу соҳага тегишли бўлмаган яна кўп нарсалар борки, уларниям ўзлаштиришингиз керак бўлади. Лекин бу нарсаларга жуда кўп вақт ажратиб ўтирмаслик, уларни тезроқ ҳал қилиш лозим. Қиш бўйи Ваймарда яшаб, пасхагача шу қадар кўп нарсаларни билиб оласизки, бунга ўзингиз ҳам ҳайрон қоласиз. Қўлингизда энг яхши манбалар бўлади, бундай қўлланмаларнинг бари менда мавжуд. Ўшанда сиз оёғингиз остида мустаҳкам заминни ҳис эта-сиз, қониқиш ва ўзингизга ишонч пайдо бўлади.

Бу таклифдан беҳад қувондим ва тамоман унинг истак-иродасига бўйсунишимни айтдим.
– Шу ерга яқин жойдан бошпана топишнинг ўзим ғамини ейман – давом этди Гёте. – Бу қиш сизнинг ҳар бир дақиқангиз мазмунли ўтиши керак. Ваймарда кўп яхши нарсаларга дуч келасиз, катта шаҳарлардан зинҳор фарқ қилмайдиган давраларда бўласиз. Шахсан меникига жуда кўп таниқли кишилар ташриф буюришади. Аста-секин улар билан танишасиз, бундай мулоқотлардан беҳад руҳий-маънавий озуқа оласиз.

Гёте бир қатор машҳур номларни айтди ва ҳар бирининг алоҳида хиз-матларини қисқа-қисқа баён қилди.

– Бир қарич заминнинг, – сўзида давом этди у, – яна қаеридан шундай эзгу нарсаларни топасиз! Бундан ташқари пухта жамланган кутубхона, бошқа бирорта немис шаҳарларидаги театрларга ҳечам бўй бермайдиган театр ҳам бор . Яна қайтараман: ёнимизда қолинг, фақат бир қишгагина эмас, Ваймар сизнинг доимий турар жойингиз бўлиб қолсин. Бу ердан дунёнинг исталган бурчагига йўл ва дарвозалар бор. Ёзда саёҳат қиласиз, нимани кўришни истасангиз ўз вақтида кўраверасиз. Мен Ваймарда эллик йилдан бери яшайман, қаерларда бўлмадим дейсиз! Аммо ҳамиша Ваймарга соғинч билан қайтиб келаман.

Мен яна Гётенинг ёнида эканлигимдан, унинг сўзларини тинглаётганимдан бахтли эдим, унга жон-дилим билан содиқлигимни ҳис этардим. Токи менинг ёнимда фақат сен бор экансан, бундан кейин ҳам бўлсанг, дея ўйладим мен, бошқа ҳамма ишлар битаверади. Менинг мавқеимни яхшилаш учун унга маъқул ҳамма ишларни қилишга тайёр эканлигини такрор ва такрор айтди-я.

Йена, 1823 йилнинг 18 сентябри, пайшанба

Кеча эрталаб Гётенинг Ваймарга жўнаб кетиши олдидан у билан яна бир соатча ўтириш бахтига муяссар бўлдим. У бутун ҳаётимга самарали таъсир кўрсатган, мен учун нақадар қимматли фикрларни айтди. Герма-ниядаги барча ёш шоирлар буни билишлари лозим, бу сўзлар улар учун ҳам беҳад фойдалидир . У гапни, бу йил ёзда мен шеър ёздимми-йўқми, шундан бошлади. Мен бир нечта шеърлар ёзганимни, аммо улар устида унчалик илҳом билан ишламаганимни айтдим.

– Катта ишларга уринишдан эҳтиёт бўлинг, – деди у шунда, – кўплаб зўр шоирларимиз, айни ўша истеъдодли ва интилувчанлари ана шу касалга йўлиқишган. Ўзим ҳам шундай эдим, бу билан кўп нарсани йўқотдим. Қанча ёзганларим бекор кетди! Қўлимдан келадиган нарсаларни ёзганим-да эди, асарларим юз жилддан ошиб кетарди.

Ҳозирги давр ўз ҳақ-ҳуқуқларини ўртага қўяди; шоир қалбида кечган фикрлару ҳис-туйғулар ҳар куни қоғозга тушишини хоҳлайди ва шундай бўлиши керак. Агар сен каттароқ асарни мўлжаллаган бўлсанг, унда унинг ёнидан ҳеч нарса ўсиб чиқмайди, у сенинг барча фикрларингни ортга чекинтиради ва ўзинг ҳам ҳаётдаги барча хушёқар нарсалардан мосуво бўласан. Йирик нарсани маълум бир қолипга солиш, тартибга келтириш учун қанчалар ғайрат, руҳий куч-қувват сарфлашинг керак. Миянгдаги фикрларингни рисоладагидек ифода этиш учун тинч-хотиржам шарт-шароит зарур бўлади. Борди-ю сен муҳим жойида хатога йўл қўйсанг, ҳаммаси чиппакка чиқади; ўша каттадан-катта асарингнинг маълум ўринларида мавжуд материалдан керагича фойдалана билмасанг, унда асарингнинг у ёки бу жойида нуқсонлар юзага келади ва бунинг учун сени танқид қилишади. Ана ўшанда шоирнинг тер тўкиб қилган бутун меҳнати эвазига мукофот ва қувонч ўрнига тинкаси қуриб, ҳафсаласи пир бўлгани қолади. Аксинча, шоир кундаги туғилган фикрини кунда миясида пишитиб, янгилигида қоғозга тушираверса, ўшанда эзгу бир нарса яратган бўлади, қайсидир ёзгани яхши чиқмаса ҳам, ҳеч гап эмас.

Мисол учун кёнигсберглик Август Ҳагенни (1797–1880; шоир ва санъатшунос) олайлик – ажойиб истеъдод эгаси; унинг ‘‘Олфрид ва Лизена’’сини ўқигандирсиз? Шунақа жойлари борки, қойил қолмай илож йўқ; Болтиқ бўйидаги ҳаёт, у ернинг табиати ажойиб тасвирланган. Булар айрим ўринлар, холос, бутун асар эса ҳеч кимни тўлқинлантирмайди. Ахир буни ёзгунча озмунча куч-қувват, меҳнат сарфланганми! Ўшани ёзгунча адойи-тамом бўлди ҳисоби. Энди у бир фожеа ёзибди.

Гёте жилмайиб қўйди-да, бир зум жим қолди. Шундан фойдаланиб мен сўз қотдим ва агар адашмасам, Сиз «Санъат ва мозийлик» журналида Ҳагенга, фақат майда сюжетлар устида ишлашни маслаҳат бергандингиз, дедим.

– Шундай дегандимку-я, – жавоб қилди Гёте, – лекин ким ҳам биз кексаларнинг айтганини қилади? Ҳар бири нима қилишни ўзим яхшироқ биламан, деб ўйлайди, шу йўлда кимдир нобуд бўлди, бошқаси йўл то-полмай қийналди. Аммо ҳозир адашишнинг пайти эмас, биз, кексалар, буни бошимиздан ўтказдик, агар сиз ёшлар яна шу йўлдан борсанглар, бизларнинг адашишу изланишларимиздан нима фойда? Бу ҳолда, олдинга силжиб бўлмайди! Хатоларимизни биз кексаларнинг юзига солиб бўлмайди, негаки, биз тайёр йўлдан бормадик; бироқ кейинроқ дунёга келганлардан талаб бошқача бўлади, уларнинг адашишга ҳақлари йўқ, кексаларнинг маслаҳатларига қулоқ тутиб, тўғри йўлдан боришлари лозим. Мақсадга томон қадам ташлашнинг ўзигина етарли эмас, ҳар бир ташланган қадамнинг ўзи мақсад бўлмоғи ва яна олдга қадам ташланмоғи керак.

Бу сўзларнинг мағзини чақиб кўринг, ўйланг, улардан қайсилари сизга асқотиши мумкин. Тўғрисини айтганда, менинг маслаҳатларим сизнинг ҳозирги ҳолатингизга тўғри келмайдиган босқичдан тезроқ чиқиб кетишингизга кўмак берса, дейман. Маълум муддатгача майда сюжетлар устида ишлаб юринг, Сизга манзур бўлаётган туйғуларни пешма-пеш қоғозга туширинг, шу тариқа қандайдир эзгу ишни амалга оширасиз ва ҳар бир кунингиз сизга қувонч келтиради. Шеърларингизни дастлаб газета-журналларга беринг; бировларнинг талабларига эмас, балки ўз қалбингиз овозига қулоқ тутинг.

Мен Гётега йил фасллари ҳақида достон ёзиш, унда турли табақа ва-килларининг машғулотлари ва хурсандчиликларини тасвирлаш ниятида эканлигимни айтдим.

– Мана шуни айтдим-да, – деди бунга жавобан Гёте, – эҳтимол, кўп нарсалар қўлингиздан келар, аммо ҳали сиз етарлича билиб ололмаган, мағзини чақолмаган айрим жиҳатларда оқсаб қолишингиз мумкин. Масалан, балиқчини маромида тасвирларсиз-у, овчининг тасвири чиқмай қолар. Борди-ю бутун асарда нимадир яхши чиқмай қолса , бу, бутун асар муваффақиятсиз чиқди, дегани бўлади. Айрим ўринлар яхши бўлгани билан барибир, етук асар ёздим, деб айтолмайсиз. Кучингиз етадиган ўша алоҳида ўринларни тасаввурингизда мустақил бир ҳолатда жонлантиришга уриниб кўринг-да, ёзинг, ишонаманки, гўзал бир асар чиқади. Айниқса, огоҳлантириб айтайки, ўзингизнинг чексиз хаёлларингиз кетидан эргашинг: бу ҳар бир нарсага нисбатан аниқ нуқтаи назарни талаб қилади, ёшликда бундай нуқтаи назар ҳали пишиб етилмаган бўлади. Кейин: асардаги тимсоллар ўз дунёқарашлари билан шоирга боғлиқ бўлмаган бир тарзда ҳаёт кечира бошлайдилар ва ундаги кейинги ижоди учун керак бўладиган руҳий бойлигини ўзлаштирадилар. Ва ниҳоят: узуқ-юлуқ қисмларнинг маъносини жойига келтириб бир-бирига боғлаш, тартибга келтириш учун қанча вақт сарфланади, агар киши ўз ишини қойиллатиб бажарганида ҳам, ҳеч ким, “ўҳ-ҳў қойил иш бўлибди’’, демайди. Тайёр сюжет бўлса иш хийла осон кўчади. Бу ерда факт ва характерлар тайёр, бадиий қолипга солинса кифоя. Бунда вақт ҳам, куч-қувват ҳам кам сарфланади, чунки у тайёр материални маълум шаклга солади, холос. Яна бир гап: мен олдин ишланган сюжетларга мурожаат қилишни маслаҳат бераман.

Гётенинг сўзларидан ўзимни худди бир неча йилга илгарилагандек ҳис этдим, ҳақиқий ижодкор билан учрашиш нечоғлик бахт эканлигини бутун қалбим билан яна бир бор англаб етдим. Бунинг фойдасини ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайди.

Ваймар, 1823 йилнинг 2 октябри, пайшанба

Кеча роҳатижон ҳавода Йенадан келдим. Менинг Ваймарга қайтганимни қутлаш тарзида келганим заҳотиёқ Гёте театрга юборди. Гётенинг уйи гавжум – Франкфуртдан фаранг элчиси граф Райнҳард (1761–1837; граф, француз дипломати.), Берлиндан прусс давлат маслаҳатчиси Шулц (1781–1834; Пруссия давлат маслаҳатчиси) уни зиёрат қилиш учун ташриф буюришган эди.

Бугун эртароқ Гётеникига келдим. У менинг қайтиб келганимдан хурсанд бўлди. Кетмоқчи бўлгандим, у маслаҳатчи Шулц билан таништириш мақсадида тўхтатди. Мени ёндаги хонага бошлаб кирди, у ерда жаноб Шулц санъат асарларини томоша қилиш билан банд эди, Гёте мени унга таништирди-да, икковимизни ёлғиз қолдириб чиқиб кетди.

– Сизнинг Ваймарда қолганингиз, – дарҳол сўзга киришди Шулц, – Гётенинг ҳозиргача нашр этилмаган асарларини таҳрир қилишда ёрдам бермоқчи бўлганингиз жуда яхши бўлипти. У менга, сиз билан ҳамкорликдан қандай манфаат кутаётганини, айрим бошлаб қўйган янги асарларини ниҳоясига етказиш ниятида эканлигини айтди.

Мен унга жавобан, немис адабиётига фойда келтиришдан ўзга мақсадим йўқлигини, шу ерда сермаҳсул фаолият кўрсатаман, деган умидда ўзим кўзлаган адабий режаларимни ҳозирча бир четга қўя туришни лозим топганимни айтдим.

– Сўзсиз, – деди Шулц , – Гётедек беназир инсон ва ижодкорнинг шахсий таъсири тенгсиздир. Мен ҳам ана шу буюк даҳонинг фикридан бир бор озиқланиш учун бу ерга келдим.

Шундан сўнг у ўтган йили ёзда ёзган китобимнинг нашри билан қизиқди. Мен, яқин кунларда дастлабки нусхаларини олишим мумкинлигини, агар у ўша муддатгача бу ерда қололмаса, Берлинга унинг номига бир нусхани жўнатишимни айтдим. Шу билан биз самимий қўл қисишиб, хайрлашдик.

1823 йилнинг 14 октябри, сешанба

Бугун кечқурун илк дафъа Гётеникида тантанали зиёфатда иштирок этдим. Мен биринчи бўлиб келдим ва биридан иккинчисига кириб бориладиган, эшиклари ланг очиқ чароғон хоналарни кўриб юрагим ҳаприқиб кетди. Сўнгги хоналардан бирида Гётени кўрдим, у ғоятда қувноқ кайфиятда мени қарши олди. Қора фрак ва кўкрагидаги нишон унга ғоят ярашган эди. Биз бир муддат ёлғиз қолдик ва шифти нақшдор хонага ўтдик, у ерда қизил диван тепасига осилган «Алдобранда тўйи» деб номланган картина диққатимни тортди. Устидаги яшил парда четга суриб қўйилган картина тўла ёритилган ҳолда кўз олдимда турар ва уни томоша қилиб, завқ олардим.

– Ҳа, – деди Гёте, – қадимги ижодкорларда нафақат буюк ғоялар бўлган, балки улар ғояларни рўёбга чиқаришни ҳам билишган. Биз, янги замон кишиларида ҳам улкан ғоялар бор, бироқ уларни ўзимиз хоҳлагандек ёрқин ва тиниқ қилиб тасвирлаб беролмаймиз.

Шу пайт сарой аъёнларидан бир қанча жаноб ва хонимлар кириб келишди. Гётенинг ўғли ва келини фон Гёте хоним ҳам ташриф буюришди, улар билан мен илк бор танишдим. Хоналар борган сари тўлиб борар, ҳаммаёқда хуш кайфият ва кўтаринкилик ҳукм сурарди. Яна бир неча гўзал, ёш хорижий меҳмонлар ҳам келишди, улар билан Гёте фаранг тилида гаплашди.

Давра менга ёқди, ҳамма ўзини эмин-эркин тутар, ким тик турган, ким ўтирган, ким кулган, ким ҳазиллашган, хуллас, ким кимни хоҳласа, ўша билан сўзлашарди. Биз эса ёш Гёте икковимиз яқинда театрда қўйилган Ҳувалд (1778–1845; драматур)гнинг ‘‘Портрет’’ асари ҳақида суҳбатлашдик. Спектакль хусусида фикримиз бир жойдан чиқди, ёш Гёте воқеаларни тўлиб-тошиб таҳлил қилишидан қувондим.

Гётенинг ўзи меҳмонларга ўта серилтифот бўлди. У гоҳ униси, гоҳ бу-нисининг ёнига борар, ўзи кам гапирар, кўпроқ меҳмонларнинг сўзлашига имкон берарди. Фон Гёте хоним унинг ёнига тез-тез келар, эркаланиб унга суйкалар, уни ўпарди. Яқинда мен унга, театр менга катта қувонч бағишлаётганини, спектаклларни ҳузур қилиб томоша қилаётганимни, аммо улар ҳақида чуқур мулоҳазага берилмаслигимни айтгандим. У буни маъқуллади ва бу айни дамдаги кайфиятимга мос эканлигини айтди.

Шоир фон Гёте хоним билан ёнимга яқинлашди.
– Бу менинг келиним, танишиб олгандирсизлар?

Биз танишиб олганлигимизни билдирдик.
– У ҳам худди сендек театр ишқибози, Оттилия, – давом этди у, биз эса икковимизнинг касалимиз бир эканлигидан қувондик. – Менинг қизим биронтаям спектаклни қолдирмайди.
– Яхши спектакллар қўйилса, – жавоб бердим мен, – мазза қилиб кўраман, бироқ ёмонлари тоқатингни тоқ қилиб юборади.

– Шуниси борки, – жавоб қайтарди Гёте, – чиқиб кетиб бўлмайди, асар ёмон бўлсаям охиригача томоша қилишга мажбурсан. Бу бизга ёмон нарса-га нисбатан нафрат қўзғатади ва яхши нарсани янада чуқурроқ тушунишга ўргатади. Китоб ўқиш бошқа нарса, китоб ёқмаса, отиб юборасан-қўясан, театрда эса чидаб ўтиришинг керак.

Мен маъқулладим ва мўйсафид ҳар бир воқеага нисбатан бирон-бир маънодор гап айтишини кўнглимдан кечирдим.

Биз ажралиб бошқаларга қўшилиб кетдик, меҳмонлар бизнинг атро-фимизда, бошқа хоналарда шод-хуррам суҳбатлашиб юришарди. Гёте хонимлар ёнига кетди, мен Ример ва Мейерларга қўшилдим, улар бизга Италия ҳақида гапириб беришди.

Бироздан сўнг маслаҳатчи Шмидт роял ёнига ўтириб Бетховеннинг бир неча пьесаларини тинглади. Гапга уста бир аёл Бетховен ҳаётидан қизиқ воқеаларни сўзлаб берди. Шу тариқа соат ҳам ўнга яқинлашди, бу кеча мен учун сўз билан ифода этиб бўлмайдиган даражада кўнгилли ўтди.

1823 йилнинг 21 октябри, сешанба

Кечқурун Гётеникида бўлдим. Биз «Пандора» драматик достони ҳақида гаплашдик. Мен, бу достонни тугалланган деса бўладими ёки унинг давоми борми, деб сўрадим . Давоми йўқ, деди у, негаки, биринчи қисм ғоятда чўзилиб кетганидан иккинчи қисмини ортиқ давом эттиришни лозим топмадим. Мана шу ёзилганини тугал бир асар деб ҳисобласа, шу билан қаноатланса бўлади.

Мен ушбу мураккаб достоннинг мағзини секин-аста, жуда қийинчилик билан чаққанимни, уни қайта-қайта ўқиганимдан ҳатто ёд бўлиб кетганини айтдим. Бунга жавобан Гёте кулимсираб:
– Ишонаман, у ерда ҳамма нарса гўё тилсимланган, – деди.

Мен унга, Шубарт (1796–1861; филолог, ёзувчи) нинг мана шу достон ҳақидаги фикрларига қўшилмаслигимни айтдим, унинг фикрича ‘‘Вертер’’, ‘‘Фауст’’, ‘‘Вилҳелм Майстер’’, ‘‘Ҳамроз диллар’’ асарларида алоҳида тилга олинган ҳодисаларнинг бари гўё бу достонда жамланган, оқибатда достон беҳад оғир ва мураккаб бўлиб кетган эмиш.

– Шубарт, – деди Гёте, – кўпинча жуда чуқур фикрлайди; ўз ишига ўта пишиқ, баҳо беришда нишонни тўғри олади.

Уланд (1787–1862; немис романтик шоири, адабиётшунос.) ҳақида сўз очдик.
– Бадиий асарлар китобхонга зўр таъсир этганини кўрсам, – деди Гёте, – бу, албатта, бекорга эмас, деб ўйлайман, Уланд ҳам шу қадар оммалашиб кетган экан, демак, бунинг ҳам ўзига яраша сабаблари бўлса керак. Унинг ‘‘Шеърлар’’и ҳақида мен ўзим аниқ бир фикр айтолмайман. Тўпламини яхши умидлар билан қўлимга олгандим, бошиданоқ заиф, зерикарли шеърларга дуч келдим-да, ҳафсалам пир бўлди. Кейин унинг балладаларини ўқишга тутиндим, шунда билдимки, у чинданам истеъдодли ва машҳурлигиям бежиз эмас экан.

Шундан кейин мен Гётедан немис фожеаларидаги шеърий шаклга оид фикрини сўрадим.

– Германияда, – жавоб берди у, – аниқ бир ечимга келиш қийин. Ҳар ким ўзи билганча , танлаган мавзусига қараб ўзича ёзаверади. Менимча, олти ҳижоли ямб энг муносиби эди-ю, аммо немис тили учун у хийла узунлик қилади; сифатлашларнинг етишмаслиги боис биз одатда беш ҳижолиси билан қаноатланиб қўя қоламиз. Бу фикр инглизларга янаям кўпроқ тегишли.

Сўнг Гёте бир қанча мисга ўйилган гравюраларни кўрсатди-да, қадимги немис меъморчилиги хусусида сўзлади ва кейин ҳам шунга ўхшаш асарларни менга кўрсатиш истагида эканини айтди.

1823 йилнинг 25 октябри, шанба

Қош қорайганда ярим соатча Гёте ҳузурида бўлдим. У иш столи ёнида-ги оромкурсида ўтирарди; мен уни ғоятда мамнун кайфиятда учратдим; у баайни самовий сокинлик бағрига шўнғиган, бир вақтлар бошдан кечирган лаззатбахш бахт ҳақида, гўё ўша бахт бор бўй-басти билан кўзи олдида қайтадан намоён бўлган одамдек ўтирарди. У хизматкори Штаделманнга мен учун битта стул келтиришни буюрди.

Биз бу қиш менинг асосий машғулотим бўладиган театр ҳақида гаплашдик . Энг сўнгги кўрган спектаклим Раупах (1784–1825; драматург)нинг «Заминдаги тун»и эди. Шу ҳақда ўз фикрларимни айтдим: бу пьеса муаллиф хаёлида шаклланган ҳолатда саҳнага қўйилмаган, унда ҳаётийликдан кўра ғоя, драмадан кўра лирика кўпроқ етакчилик қилади, беш кўриниш давомида чўзилган ипни икки ёки уч кўринишга сиғдирса бўларди. Гёте ҳам ўз навбатида пьеса аристократия ва демократия атрофида айланган, холос, бу оммани ҳечам қизиқтирмайди, деди.

Шундан кейин мен Котсебу (1761–1819; немис ёзувчиси ва публицисти)нинг ўзим кўрган пьесалари , яъни «Қариндошлар» билан «Келишув»ни мақтадим. Унинг кундалик ҳаётга ёрқин назар билан қарашини, ҳаётнинг диққаттортар қирраларини дадил, жуда ишонарли, ширадор тасвирлаганини таъкидладим. Гёте фикримга қўшилди:

– Йигирма йилдан бери саҳнадан тушмай, – деди у, – халқнинг эътиборини қозонаётган экан, демак, нимасидир бор. У ўз доирасида маҳкам туриб, имкониятларидан четга чиқмаганда эди, анча яхши нарсалар ёзган бўларди.

Гёте тағин Котсебунинг бир неча дуруст пьесаларини, айниқса, «Икки Клингсберглар»ни тилга олди:

– Инкор қилиб бўлмайди, – у ҳаётни яхши биларди, унга очиқ кўз билан қарарди. Ҳозирги фожеанависларни, – дея давом этди у, фикрлашмайди, поэтик истеъдоддан маҳрум, деб бўлмайди; кўпчилигида енгил, жонли тасвирлаш салоҳияти етишмайди; улар ўз кучлари етмайдиган нарсага интилишади, шу боисдан мен уларни жадал суръатли истеъдодлар, дегим келади.

– Бу шоирларнинг, – дедим мен, – пьесани насрда ёза олишларига ишон-майман, менимча, бу уларнинг қобилиятини имтиҳон қилиш бўларди.

Гёте сўзимни маъқуллади ва: “Шеър асарга оҳангдорлик бағишлайди, айниқса, таъсирчанлигини оширади”, дея қўшиб қўйди.

Кейин қилинадиган ишлар хусусида бироз сўзлашдик. Унинг «Франк-фурт ва Штутгарт орқали Швейцарияга саёҳат» асарини тилга олдик, бу асар уч дафтарда унинг ўзида сақланар, улардаги алоҳида ёзувларни ўқиб чиқиб, қандай қилса ҳаммасини яхлит бир асарга айлантириш мумкинлиги ҳақида ўз фикрларимни айтишим учун менга юбориш ниятида эди.
– Ўзингиз кўрасиз, – деди у, – улар айни дамдаги кайфиятга қараб ёзилаверган; на режа ҳақида, на бадиийлик ҳақида қайғурилмаган, бир сўз билан айтганда, бу ёзувлар челакдаги сувни тўкиб юборгандек қоғозга тушган.

Режасиз бажарилган ишни айнан характерловчи бу қиёслаш менга жуда ёқди.

1823 йилнинг 29 октябри, чоршанба

Бугун кечқурун Гётеникига бордим. Уни ғоятда кўтаринки, хуш кайфиятда учратдим , кўзлари шам нурининг аксидан чарақлар, унинг бутун борлиғи қувноқ, куч-қувват ва ёшликка хос жўшқинлик билан тўлиб-тошган эди.

У мен билан хонада у ёқдан-бу ёққа юраркан, дарҳол кеча мен унга юборган шеърлардан сўз очди.

– Энди билдим, – сўз бошлади у, – нега сиз Йенада менга йил фасллари ҳақида шеър ёзмоқчиман, деганингизни. Сиз табиат ҳодисаларини ўзига хос идрок ва ўткир нигоҳ билан кузата олар экансиз. Шеърлар ҳақида икки оғизгина гапирмоқчиман. Сиз ҳозир шундай нуқтада турибсизки, ердан санъатнинг энг баланд ва энг оғир чўққисига, ўзлигингизни англашга йўл топишингиз лозим. Бунинг учун сиз ғоя чангалидан қутулишга ўзингизда етарли куч тўплашингиз керак; Сизда истеъдод бор, нималарга қодирлигингизни кўрсатдингиз, ана энди шундай қилиш пайти келди. Яқинда сиз Тифуртда бўлдингиз, мен сизга яна шундай вазифа топширмоқчиман. Эҳтимол, сиз яна уч-тўрт дафъа ўша ёққа бориб келарсиз, у ерни атрофлича ўрганиб, барча ҳолатларни яхлит бир ҳолга келтирмагунча Тифуртни кузатасиз, куч-қувватингизни аямасдан ҳаммасини яхшилаб ўрганинг ва шеърга солинг. Тифурт бунга арзийди. Бу ишни аллақачон бажарган бўлардим, аммо мен буни қилолмайман, негаки, ердаги кўплаб ўзгаришларда ўзим иштирок этганман, кўп ишларнинг ичида бўлганман, майда-чуйда тафсилотлар менга ҳаддан ташқари таниш. Сиз у ерга бегона киши сифатида борасиз, назоратчидан ўтмиш ҳақида гапириб беришини сўрайсиз, ўзингиз эса кўзга яққол ташланадиган, энг характерли нарсаларнигина кўрасиз.

Мен унга худди айтилгандек қилишга ҳаракат қиламан, деб ваъда бердим-у, аммо вазифанинг мен учун енгил эмаслигиниям, менга бу соҳа хийла нотанишлигиниям яширмадим.

– Биламан, – деди Гёте, – бу оғир, бироқ хусусий нарсани англаб етиш ва тасвирлаш ҳам санъатнинг моҳиятини ташкил этади. Яна бир гап: токи биз умумий нарсани асос қилиб олар эканмиз, ҳар қандай киши ҳам бизга тақлид қилиши мумкин, аслида ҳеч ким бундай қилолмайди. Нега? Чунки буни бошқалар синаб кўрмаган. Лекин хусусий нарса ҳеч қандай акс-садо бермайди, деб қўрқмаслик керак. Ҳар бир характер қанчалик ўзига хос бўлмасин, ҳар бир тасвирланадиган нарса, оддий тошдан тортиб инсон-гача, қандайдир умумийликка эга; негаки, ҳамма нарса такрорланади. Дунёда фақат бир мартагина яраладиган ҳеч нима йўқ.

– Индивидуал тасвирнинг мана шу босқичида, – сўзида давом этди Гёте, – ижод деб номланган мўъжиза бошланади.

Буни мен унчалик тушуниб етмадим, аммо савол беришдан тийиндим. Эҳтимол, ўйладим мен, хаёлий нарсанинг реал нарса билан бадиий яхлитланишини, биздан ташқарида мавжуд бўлган нарсанинг бизга туғма бўлган нарса билан қўшилишини кўзда тутаётгандир. Бутунлай бошқа нарса ҳақида сўз юритаётган бўлса ҳам ажаб эмас.

Гёте сўзида давом этарди:
– Кейин ҳар бир шеърингизнинг остига ёзган санангизни қўйинг. – Мен унга савол назари билан қарадим, наҳотки шунчалик муҳим бўлса?

– Ўшанда, – қўшиб қўйди у, – улар руҳий кечинмаларингизнинг кундалиги бўлади. Бу кичкина нарса эмас. Мен йиллар давомида шундай қилдим, бунинг нечоғлик аҳамиятли эканлигини биламан.

Шу орада театрга борадиган вақт бўлди, Гёте билан хайрлашдим.
– Шундай қилиб, Финляндияга кетмоқчисиз… – ҳазиломуз гап қотди ортимдан.

1824

1824 йилнинг 27 январи, сешанба

Гёте мен билан ҳозир ўзи машғул бўлаётган таржимаи ҳолининг да-воми ҳақида гаплашди. Унинг фикрича , ҳаётининг давоми «Шеърият ва ҳақиқат»да ёзилган ёшлик йилларидек деталларга бой эмас экан.

– Кейинги йилларни, – деди Гёте, – худди йилномадек тасвирлашим керак; бунда ҳаёт йўлимдан кўра кўпроқ ижодий фаолиятим қаламга олиниши лозим. Умуман олганда, шахс ҳаётининг энг кўзга кўринган даври – бу тараққиёт даври бўлади, менинг мисолимда бу ‘‘Шеърият ва ҳақиқат’’нинг поёнига етган жилдларидир. Кейинроқ эса атрофдагилар билан келишмовчиликлар бошланади, бу нарса бирон қимматга эга бўлсагина бошқалар учун қизиқ бўлади. Ва ниҳоят, немис олимининг ҳаёти нима деган нарса? Борди-ю, ҳаётим мен учун бирон кўзга кўринарли нарса бўладиган бўлса, бу ҳақда одатда айтилмайди. Қани ўша, иштиёқ билан айтганингни тинглайдиган одамлар?

Ёшлик йилларимга назар ташлаб, мана энди қариган чоғимда, ўйга толаман: мен тенгилар қанча қолди?.. Буни доимо ёзги курортлардаги ҳолатга қиёслагим келаверади . У ерга борганданоқ, яқин орада кетадиган одамлар билан танишиб, дўстлашиб оласан киши. Ажралиш оғир. Ик-кинчи авлодга кўникишга тўғри келади, улар билан ҳам хийла вақт бирга бўлиб, дилдан боғланиб қоласан. Булар ҳам кетишади-да, сен учинчиси билан қолишга мажбур бўласан, улар кетишингдан сал олдин келган бўлишади ва сени қизиқтирмайди ҳам.

Ҳамиша одамлар мени бахтдан ёлчиган дейишади. Тўғри, қисматимдан нолимайман, ҳаётимдан норози эмасман . Аслида бутун ҳаётим меҳнат ва интилишдан иборат, тўғрисини айтадиган бўлсам, етмиш беш йил-лик ҳаётим давомида бирон ой йўқки, ўз ҳузур -ҳаловатимни ўйлаб яшаган бўлсам. Назаримда бутун умр битта тошни жойидан қўзғатишга уриндим-у, аммо сира қўзғатолмадим. Бу билан нима демоқчи эканлигим-ни мемуарларим ойдинлаштириб беради. Менинг ижодий фаолиятимга, хоҳ ичдан бўлсин , хоҳ ташдан бўлсин, жуда катта талаблар қўйилди. Поэтик тафаккурим ва ижодим – менинг ҳақиқий бахтимдир. Аммо ижти-моий мавқеим унга қанчалар халақит берди, чегаралади, бўғди. Агар мен саройдаги амал ва вазифалардан ўзимни олиб қочиб, кўпроқ танҳоликда яшаганимда эди , янада бахтлироқ ва ижодкор сифатида янада кўпроқ иш қилган бўлардим . «Гетс» билан «Вертер» каби асарларим чиққандан сўнг қайси бир донишманднинг сўзлари менинг қисматимда амалга ошди, у шундай деган эди: «Агар сен инсоният учун бирор яхшилик қилган бўлсанг, буни иккинчи марта такрорламаслигинг учун унинг ўзи ҳаракат қилади».

Шон-шуҳрат, жамиятдаги юксак мавқе – булар яхши. Аммо бутун шон-шуҳратим ва мартабамга қарамасдан доимо бошқаларнинг фикрига қулоқ тутиб, бировнинг кўнглини оғритиб қўймасликка, албатта ҳаракат қилдим. Агар бошқалар миямда нималар борлигини билмагани ҳолда менда уларнинг фикрини ўқий олиш қобилиятим бўлмаганида кўнгил бўшлигим ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин эди.

1824 йилнинг 15 феврали, якшанба

Гёте бугун мени тушликкача файтунда айланиб келишга таклиф қилди. Келсам, нонушта қилаётган экан. Кўринишдан кайфияти зўр.

– Ҳалигина ёқимтой меҳмон келганди, – деди у мени шодон қаршиларкан, – ғоят умидли, вестфалиялик Мейер деган йигит. Унинг ёзган шеърлари келажаги борлигидан дарак беради. Ёши ўн саккизда бўлса-да, анча илгарилаб кетган. Менинг ёшим ўн саккизда эмаслиги-дан хурсандман, – деди Гёте кулимсираб. – Мен ўн саккизда эканимда Германия ҳам эндигина ўн саккизда эди. Ўша пайтда бирон нарса қилса бўларди; ҳозир эса талаблар жуда катта, ҳамма йўллар берк.

Германия деярли барча соҳаларда шу қадар илгарилаб кетдики, ҳаммасини илғаб олиш қийин , тағин биз юнон ва лотин, инглиз ва фран-цуз бўлишимиз керак! Бунинг устига, шарқниям кўрсатадиган бераҳмлар ҳам топилади, бундай аҳволда бечора йигит нима қилиши мумкин! Уни юпатиш мақсадида Юнонанинг улкан ҳайкалини кўрсатдим, токи бу унинг учун юнонларга суяниш ва улардан юпанч топишда рамз бўлсин, дедим. У ажойиб йигит. Агар гоҳ унга, гоҳ бунга уринишдан ўзини тий-са, ундан бир нима чиқади. Лекин ўзим , мана шу ич-ичидан бузилган даврда ёш бўлмаганимга Тангрига шукроналар айтаман. Қандай ҳаёт кечиришниям билмаган бўлардим. Борди-ю, Америкага қочиб кетиш-ни хаёл қилганимдаям, кечиккан бўлардим, у ерда ҳам аллақачон тонг ёришган бўларди.

1824 йилнинг 22 феврали, якшанба

Гёте ва ўғли билан тушлик қилдик, у Ҳайделбергдаги талабалик йилла-рида юз берган қизиқ воқеаларни сўзлаб берди. У дўстлари билан таътил пайтлари Райн бўйида дам олишгани, у ердаги бир қўли очиқ ошхона эгаси ҳақидаги ёрқин хотираларини эслади. Бир куни ўнта талаба уникида тунаб қолишган, у бўлса ўз ‘‘бизнес’’идан бор-йўғи роҳатланиш учунгина буларни вино билан бепул меҳмон қилган экан.

Тушликдан сўнг Гёте бизга Италия, айниқса, шимолий Италия ва Лаго-Мажжора тасвири туширилган рангли суратларни кўрсатди. Сувда Борромей ороллари акс этиб турар, қирғоқда балиқчиларнинг қайиқлари ва асбоб- анжомлари кўзга ташланарди. Бу ‘‘Вилгелм Майстернинг жаҳонгашталик йиллари’’ да тасвирланган кўл , дея тушунтирди Гёте. Шимоли-ғарб томонда, Монте-Роза йўналишида қуёш ботгандан кейинги ғира-шираликда кўк -қора рангда кўзга ташланаётган, кўлни чегаралаб турган кенг адирлар ястанган эди .

– Бундай тоғларнинг зим-зиё улуғворлиги, – дедим, – мендек текис жойларда туғилиб ўсган кишининг юрагига қўрқув солади, мен бундай дараларда саёҳат қилишни ҳечам истамаган бўлардим.
– Бу табиий, – деди Гёте, – одамнинг қаерда ва нима учун туғилгани ўзига муҳим-да, ахир. Агар одамни юксак мақсадлар мусофирликка етакламаса, у ўз уйида ҳаммадан бахтли-да. Швейцария дастлаб менда шундай кучли таассурот қолдирдики, ҳаяжондан ўзимни йўқотиш дара-жасига бордим; аммо бир неча йиллар ўтгач, у ерга такроран борганимда, тоғларни соф минералогик нуқтаи назардан кузатдим, уларни хотиржам идрок қилдим.

Шундан сўнг, биз бир француз галереясидаги замонавий рассомлар асарлари асосида мисга ўйиб ишланган гравюралар мажмуасини томоша қилдик. Булар шу қадар бўш ишланган эдики, қирқта расмдан фақат тўрт-бештасигагина ижобий баҳо бердик, холос. Чунончи, биттасида муҳаббат мактубини айтиб ёздираётган қиз; бошқасида уйини сотмоқчи бўлган, лекин ҳеч ким сотиб олишни истамаётган аёл; учинчисида балиқ ови; тўртинчисида Биби Марям сурати олдидаги мусиқачилар тасвирланган суратлар. Булардан ташқари, француз рассоми Пуссон услубида чизилган табиат манзараси ҳам ёмон эмасди, бу ҳақда Гёте қуйидагиларни айтди:

– Бундай рассомлар, Пуссон чизган табиат манзаралари ҳақида уму-мий тушунчани ўзларига сингдириб олишган-да, шунга мувофиқ ижод қилишганди. Уларнинг расмларини яхши ҳам, ёмон ҳам деб бўлмайди. Улар ёмон эмас, негаки, ҳаммасида моҳирона ўзлаштирилган намуна кўзга ташланиб туради. Яхши ҳам деёлмайсан, чунки уларда Пуссонга хос ўзига хослик етишмайди. Шоирлар ҳам худди шунга ўхшайди, уларнинг кўпчилиги, масалан, улуғ Шекспир услубини ўзлаштиришга уринганла-рида, шубҳасиз, бунинг уддасидан чиқишлари гумон эди.

Охирида Раух томонидан Франкфурт учун ишланган Гёте ҳайкали моделини узоқ томоша қилиб, муҳокама этдик.

1824 йилнинг 24 феврали, сешанба

Бугун соат бирда Гётеникида эдим. У менга ‘‘Санъат ва мозийлик’’ жур-нали бешинчи жилдининг биринчи дафтари учун мўлжаллаб айтиб туриб ёздирган қўлёзмани кўрсатди. У менинг «Мазлума»га ёзган тақризимга илова қўшган, унда француз трагедияси ва ўз лирик трилогияси ҳақида гапириб, бу билан ушбу мавзуларни бир-бирига улаган эди.

– Сиз тақриз ёзиш асносида, – деди Гёте, – Ҳиндистоннинг ўзига хосликлари билан танишиб олганингиз яхши бўлди, чунки биз ўрганган илмлардан охир-оқибат хотирамизда амалда қўллаганимиз қолади, холос.

Унинг фикрини маъқулладим ва буни мен университетда ўқиб юр-ганимда ўзим синаганимни, профессорларнинг маърузаларидан фақат кейин амалда қўллаганинигина эсда сақлаб қолганимни айтдим; амалда керак бўлмаганларини эса, аксинча, тамоман унутиб юбордим. Ҳеерен бизга қадимги ва янги тарихдан маърузалар ўқиган эди, улардан бирон-та сўз ҳам ёдимда йўқ. Бордию мен ҳозир, айтайлик, бирон драма ёзиш мақсадидами, тарихнинг бирор даврини ўрганмоқчи бўлсам, бундай илм бир умрга ёдимда қолган бўларди.

– Умуман, – деди Гёте, – университетларда жуда кўп нарсаларни, айниқса, жуда кўп кераксиз нарсаларни ўргатишади. Айрим профессор-лар эса ўз фанларида талабаларга керак бўлганидан ҳам кўпроқ билим беришади. Илгарилари кимё билан ботаникани фармокологияга қўшимча фан сифатида ўтилар, шифокорлар учун шу етарли бўларди. Энди бўлса кимё ҳам, ботаника ҳам мустақил муҳим фанларга айланганки, уларнинг ҳар бирини инсон умри давомида ўрганади, шифокорларниям уларни ўрганишга мажбур қилишади! Бундан ҳеч бир фойда чиқмайди, на уни-сини, на бунисини дуруст ўрганмай, охири ҳаммаси унутилади. Ақли бор одам фикрини чалғитадиган барча талабларни четга суриб қўяди-да, битта соҳа билан чегараланади ва ўша соҳани чуқур эгаллайди.

Шундан сўнг Гёте менга Байроннинг «Каин» («Қобил») пьесаси ҳақида ўзи ёзган қисқагина танқидий мақолани кўрсатди, уни мен катта қизиқиш билан ўқидим.
– Байрондек эркин фикрли киши, – деди Гёте, – қандай қилиб черков ақидаларининг пучлигини исботлаб, мана шу пьеса орқали ўзига маж-буран юкланган диний таълимотдан озод бўлишга урингани кўриниб турипти. Англия руҳонийлари, шубҳасиз, бунинг учун унга ташаккур билдиришмайди; агар у Инжилдаги ёнма-ён сюжетларни қайта ишлашда давом этса-ю, Содом ва Гоморранинг ҳалокатидек мавзуни четлаб ўтса, ҳайрон қолган бўлардим.

Шундай адабий кузатишлардан сўнг Гёте диққатимни нафис санъатга тортди-да, олдимга антик ўймакорлик услубида безатилган тошни қўйди, бу ҳақда у менга бир кун олдин ҳаяжон билан гапирган эди. Мен тасвир-даги жозибали соддаликни кўриб ҳайратга тушдим: болага сув ичириш учун бир одам елкасидаги оғир идишни ерга қўймоқда. Аммо боланинг оғзи идишга етмайди, сув қуйила қолмайди; шунда у иккала қўлчалари билан идишга ёпишиб олиб, у одамнинг юзига боқиб, тағин бироз эги-лишини сўрайди.

– Хўш, бу сизга ёқдими? – сўради Гёте, – биз, янги замон кишилари, албатта, бундай соф табиий, соф содда мотивнинг гўзаллигини ҳис этамиз, буни қандай қилиш ҳақида билиму малакамиз ҳам бор, бироқ қилмаймиз, ақл-идрок устунлик қилади, ана шу соддалик жозибаси бизда етишмай қолади.

Шундан сўнг берлинлик ўймакор уста Бранднинг медалини томоша қилдик, унда тош остидан отасининг қуролини топиб олган ёш Тезей тасвирланган эди. Гавданинг туриши анча дуруст ишланган бўлса-да, бироқ тошни силжитаётган пайтдаги мушакларнинг зўриқиши сезилмас-ди. Йигитнинг бир қўли билан тошни кўтариб, иккинчиси билан қуролни олаётгани ҳам ишонарли чиқмаган эди. Аслида у олдин тошни бир четга суриб қўйиб, кейин қуролни олса, табиий чиққан бўларди.

– Энди эса, – деди Гёте. – мен Сизга тағин бир нақшдор тошни кўрсатаман, бу ерда ҳам худди ўша сюжет қадимги рассом томонидан ишланган.

У Штаделманнга бир қутини келтиришни буюрди, унда Гёте Италияга сафар қилган пайтида Римдан олиб келган антик давр нақшдор тошла-рининг бир неча юзтаси ётарди. Уларнинг ичида мен қадимги юнон рас-соми ишлаган худди ўша сюжетни кўрдим – фарқи қанчалар! Йигит бор гавдаси билан тошга ёпишган, бунга унинг кучи етади, чунки ўз ишини уддалаётгани кўриниб турарди, у тошни бир четга улоқтириб ташлаш даражасида кўтариб турарди. Ёш қаҳрамон бутун гавдасининг кучини оғир юк томон йўналтирган, фақат нигоҳлари пастга – тош остида ётган қуролга қаратилган эди.

Биз ушбу тасвирнинг ўта табиийлигидан завқландик.
– Мейернинг яхши бир гапи бор, – кулиб гап қўшди Гёте, – ‘‘ўйлаш бун-чалар оғир бўлмаса эди!’’ – Энг ёмони шундаки, ўйлаш билан ўзингга кўмак беролмайсан, одам табиатан шундай бўлиши керакки, яхши фикрлар Ярат-ганнинг эркин зурриётларидек «Мана биз!» деб доимо хитоб қилсинлар ва рўпарангда турсинлар.

1824 йилнинг 25 феврали, чоршанба

Гёте бугун менга иккита ғаройиб шеърни кўрсатди. Иккаласи ҳам ўз йўналишига кўра юксак ахлоқли, аммо айрим тасвирларда тийиқсиз даражада табиий ва ҳаққоний бўлиб, одатда олий давраларда бундай шеърларни одобдан ташқари деб ҳисоблашади, шу боисдан Гёте уларни сир сақлар, чоп эттириш ҳақида ўйламасди ҳам .

– Агар ақл ва билим, – деди Гёте, – умум мулки бўлганида эди, шоирга  яшаш осонроқ кўчарди ; у ҳамиша ҳақиқатни айтган, ўзининг энг эзгу ҳис-туйғуларини ифода этишдан чўчиб ўтирмаган бўларди. Акс ҳолда у ҳамиша маълум бир босқичдан нари ўтмаслиги лозим. Шеърлари хилма-хил одамларнинг қўлига бориб тушишини шоир эсида тутиши, очиқ-ошкора фикрлари билан кўплаб одамшаванда кишиларнинг кўнглини оғритиб қўйишдан эҳтиёт бўлишга мажбур. Бунинг устига вақт дегани ҳам ғалати нарса. У шафқат қилмайди, ўз ҳукмини ўтказади, одам нима қилмасин ва нима демасин, унга нисбатан ҳар бир асарда ўз муносабатини ўзгартиради. Чунончи, қадимги юнонлар айтиши мумкин бўлган нарсани биз энди айтолмаслигимиз керак, ёки бўлмаса, Шекспирнинг бақувват замондошлари дидига мос тушган гапга 1820 йилдаги инглизлар бардош беролмайди, шунинг учун бизнинг давримизда “Family-Shakespeare”( Ш е к с п и р н и н г «Оилавий ўқиш китоби» (инг.)  нашрига эҳтиёж туғилади.

– Кўп нарса шаклга ҳам боғлиқ, – қўшимча қилдим мен, – анави иккита шеърдан биттаси қадимги юнон шеърияти оҳанги ва ўлчовига кўра китобхоннинг унча ғашига тегмайди. Айрим ўринлар, эҳтимол, анча-мунча қуюшқондан чиққандир, лекин, умуман олганда тасвир шу қадар улуғворликка ва фазилатга эгаки, гўё қадимги Юнон шоирининг овозини эшитаётгандек, гўё енгилмас Юнон қаҳрамонлари даврига ўтиб қолгандек бўламиз. Ариосто оҳанги ва услубидаги иккинчи шеър эса анча қалтис кетган. Унда муайян даврдаги саргузашт ҳеч бир ниқобсиз бизнинг бугунги воқелигимизга тўғри кириб боргани сабабли ундаги айрим дадилликлар бирмунча қўпол туюлади.

– Сиз ҳақсиз, – деди Гёте. – Ҳар бир поэтик шакл ўз сирли таъсир кучига эга. Агар менинг “Рим элегиялари” мазмунини Байроннинг “Дон Жуан”и оҳангги ва услубига кўчирилса, барча гапларим ярамас бир нар-сага айланиб қолган бўлур эди.

Шу пайт француз газеталарини олиб келишди. Французларнинг герцог Ангулем қўмондонлигидаги Испанияга юришининг тугалланиши Гётеда катта қизиқиш уйғотди.

– Бурбонлар (француз қироллик сулоласи (1589 – 1792йй. ва 1815 – 1830 йй.) нинг бу юриши, шубҳасиз, мақтовга лойиқ, – деди Гёте, – шу йўл билан улар армияни қўлга киритиб, энди тахтни ҳам эгаллашади. Бу ҳам эгалланди. Аскар ўз қиролига содиқ ҳолда уйига қайтади, чунки

ўз ғалабаси ҳамда бир томонга бўйсуниш афзал эканлигига ишонч ҳосил қилган. Армия ўзининг қадимги шон-шуҳратини намоён қилди ва қудратли эканлигини ҳамда Наполеонсиз ҳам ғалаба қозонишга қодирлигини исботлади.

Гёте гап мавзусини тарихий воқеаларга бурди ва Етти йиллик уруш давридаги прусс армияси ҳақида гапира бошлади: “Буюк Фридриҳ” уларни доимий ғалабаларидан руҳлантириб, талтайтириб юборганидан кейинроқ ўзларига беҳад ишониб, тез-тез мағлубиятга учрайверганлар. У барча воқеаларни майда-чуйдасигача эслади, мен бўлсам, унинг беназир хотирасидан ҳайратга тушардим.

– Мен омадли одамман, – давом этди у, – бутун умрим бўйи давом этиб келаётган жаҳоншумул воқеалар даврида туғилганман. Етти йиллик урушнинг, Американинг Англиядан ажралиб чиқиши, кейинроқ фаранг инқилобининг, ниҳоят, Наполеон ҳукмронлиги давридан қаҳрамоннинг ҳалокатигача ва кейинги қатор воқеаларнинг тирик гувоҳиман. Шунинг учун мен кейинроқ туғилиб, бундай буюк воқеаларни ўзлари тушунмайди-ган китоблардан ўқиб-ўрганадиган одамларга нисбатан тамоман бошқача фикр ва хулосага келганман.

Келгуси йиллар бизга нималар олиб келиши ҳали номаълум; ҳали-бери тинчлик-хотиржамликка эриша олмаймиз, деб қўрқаман. Одамзод ўзини чеклашни билмайди: амал эгалари ҳокимиятни суиистеъмол қилишдан ўзларини тийёлмайдилар. Инсониятни бекаму кўст қилиш имкони бўлганида эди, шарт-шароит ҳақида ўйласа бўларди; акс ҳолда у на у ёқлик бўлолмайди, на бу ёқлик. Бир қисми тўкин-сочинликда яшаган бир пайтда, иккинчи қисми азоб -уқубатда ҳаёт кечиради. Ёмонликнинг икки қаноти бўлган худбинлик ва ҳасад ҳамиша ҳаракатда бўлади, партиялар-нинг кураши ҳам узлуксиз давом этаверади.

Энг оқилона иш шуки, ҳар ким нимани ўрганган бўлса, ўша билан шуғуллансин, бошқаларни ҳам ўз вазифаларини бажаришларига халақит бермасин. Косиб ўз қолипи билан иш кўрсин, деҳқон далада ишласин, ҳукмдор халқни бошқарсин. Бу ҳам бир ҳунар, буни ҳам ўрганиш керак, қўлидан келмайдиган ҳар қандай одам бунга уринмаслиги лозим.

Гёте тағин фаранг газеталари ҳақида сўз юритди:

– Либераллар гап сотишаверсин, агар ҳақ бўлишса, уларга жон деб қулоқ солишади. Ижрочи ҳокимиятни қўлида тутиб турган монархист-ларга гап сотиш ярашмайди, улар ҳаракат қилишлари лозим. Армияни урушга йўллашсин, бошларини танидан жудо қилишсин, осишсин, бу уларга тўғри келади, аммо газеталарда баҳслашиш, ўз қилмишларини оқлашга уриниш – бу уларга ярашмайди. Қироллар йиғини бўлганда эди, гапиришса бўларди. Ўз ҳаётим ва фаолиятим давомида, ҳамиша монар-хист бўлиб келганман. Бошқалар истаганча сафсата сотишаверсин, мен нимани маъқул кўрсам, шуни қилганман. Ўз фаолиятим доирасини кўра олганман ва мақсадим нималигини аниқ билганман. Ёлғиз ўзим хатога йўл қўйган бўлсам, буни тузатолганман. Борди-ю кўпчилик мен билан биргаликда хато қилган бўлса, буни тузатиш имкони йўқ, чунки кўпни фикри бир хил бўлмайди.

Гёте беҳад зўр кайфиятда эди. У менга фон Шпигел хонимнинг альбомини кўрсатди, унга Гёте ажойиб шеър битган эди. Бунинг учун қолдирилган жой икки йилдан бери бўш ётарди, Гёте қачонлардир берган ваъдасининг устидан энди чиқолганидан шод эди. Фон Шпигел хонимга бағишланган шеърни ўқиб бўлгач, альбомни варақлашда давом этдим ва қатор машҳур номларга дуч келдим.

– Қизиқиб кетиб, – унинг шеъри ёнига бир неча сатр ёзиб қўймоқчи ҳам бўлгандим, – деди Гёте, бундай қилмаганимдан хурсандман, чунки фикрларимни тутиб туролмаганимдан неча марталаб яхши одамларни ўзимдан четлаштирганман, энг яхши ижод намуналаримнинг таъсирига путур етказганман.

– Ростини айтсам, – давом этди Гёте, – шундай пайт ҳам бўлган эдики, ‘‘Урания’’дан бўлак ҳеч нарса куйланмас, ҳеч нарса ифодали ўқилмас эди. Қаёққа борма, стол устида ‘‘Урания”ни кўрардинг; ҳар қандай суҳбатнинг мавзуси шу эди. Мен ўзимни абадиятга ишонч бахтидан маҳрум қилмоқчи эмасман; аксинча, Лоренсо фон Медичининг сўзларини такрор айтишга тайёрман: нариги дунёдаги ҳаётга ишонмайдиган одам бунисида ҳам ўликдир. Лекин бундай ақлга сиғмайдиган тушунчалар кундалик баҳслар ва фикрни чалғитадиган гап сотишларга мавзу бўлмаслиги керак. Яна бир гап: ким нариги дунёдаги ҳаётга ишонса, жимгина хурсанд бўлиб юравер-син, аммо ўзича гердайишига ҳеч бир асос йўқ. Тедгенинг ‘‘Урания’’си баҳонасида мен шуни пайқадимки, қора халқ ҳам худди асилзодаларга ўхшаб ўзларини катта олабошладилар. Шундай бефаросат аёлларни ҳам учратдимки, улар Тидге билан биргаликда абадийликка ишонганлари учун мағрурланишарди. Бу ҳам етмагандек, ўша бефаҳмлар ҳатто бу масалага муносабатимни билиш учун мени сўроққа тутишларига тоқат қилишимга тўғри келди. ‘‘Бу ҳаётимиз тугаса, кейингиси бизни бахтли қилаверади, нуқул Худога ёлвораманки, у ерда менга бу дунёда абадиятга ишон-ганлардан ҳеч ким дуч келмасин, негаки ана шунда менинг азобларим бошланади! Художўй хонимлар мени ўраб олишиб: Биз ҳақ эканмизми? Шуни башорат қилмаганмидик? Айтганимиз бўлдими, деб сўроққа тутишади. Ундан кейин нариги дунёдаги ҳаётимда ҳам зерикишнинг чеки бўлмайди’’, дея уларнинг жиғига тегаман.

– Абадийлик ғоялари билан шуғулланиш, – сўзида давом этди Гёте, – аслзода табақа вакиллари, айниқса, бекорчи хонимларнинг иши. Ер юзида бирон кўзга кўринарли иш қилиш ташвишида бўлган серғайрат одам эса, нариги дунё ҳақида ўйлашга ҳам вақт топмай қолади, шу билан бу дунёда фойда келтиришга уринади . Бундан ташқари, абадийлик ҳақидаги ўйлар бу дунёда бахт масаласида омади юришмаганлар учун ҳам зарур; гаров боғлайманки, мана шу ёқимтой Тидгенинг ҳаёти кўнгилдагидек бўлганида эди, хаёллар ҳам шунга яраша бўларди.

1824 йилнинг 26 феврали, пайшанба

Гёте билан тушлик қилдик. Овқатланиб бўлгач, у Штаделманнга мисга ўйилган гравюралар солинган катта-катта жилдларни келтиришни бу-юрди. Жилдларнинг устини бироз чанг босган эди, яқин атрофда артиш учун юмшоқ латта бўлмаганидан Гёте аччиқланиб, хизматкорини койиди:

– Охирги марта сени огоҳлантираман, – деди у, – агар бугуноқ бориб, бизга тез-тез керак бўлиб турадиган юмшоқ латталарни сотиб олмасанг, эртага ўзим бораман, биласан-ку, мен сўзимдан қайтмайман.

Штаделманн кетди.
– Бир куни актёр Беккер билан ҳам худди шундай воқеа содир бўлган эди, – гапида давом этди Гёте менга юзланиб, – у «Валленштайн»даги отлиқ аскарлардан бирининг ролини ўйнашдан бош тортди. Мен: унга айтинглар, агар рози бўлмаса, бу ролни ўзим ўйнайман, дедим. Гапим таъсир қилди. Актёрлар мени яхши билишарди, бундай пайтларда ҳазилни кўтармаслигим, сўзимдан қайтмай, ҳар қандай аҳмоқлик қилишим мум-кинлигини яхши билишарди.

– Ростдан ҳам шу ролни ўйнармидингиз? – сўрадим мен.
– Ҳа, – деди Гёте, – ўйнардим, қандай ўйнашни жаноб Беккерга кўрсатиб қўярдим, негаки ролни ундан кўра яхшироқ билардим.

Кейин биз жилдларни очиб, гравюра ва расмларни томоша қилишга киришдик. Бундай пайтларда Гёте менга жуда эҳтиёткорлик билан муно-сабатда бўлади, у менинг нафис санъатни кузатиш ва идрок этишда хийла юқори пиллапояларга кўтарилишимни исташини сезиб тураман. У менга ўзига хос етук асарларни кўрсатади ва энг машҳур рассомларнинг ички дунёсига кириб боришим, фикрларини мулоҳаза қилишим учун уларнинг ғоялари ҳақида гапириб беради.

– Дид аталмиш нарса, – деди бугун, – мана шундай шаклланади. Дид ўртача эмас, балки энг сара муҳитда шаклланади. Шу боисдан мен Сиз-га энг яхшиларини намойиш қиляпман. Агар Сиз шуларни тушунишни ўргансангиз, бошқаларига меъёрида баҳо берадиган бўласиз. Мен Сизни ҳар бир жанрнинг энг яхши намуналари билан таништираман, уларнинг бирортасига бепарво қараманг, агар унда улкан истеъдод ўз чўққисига етган бўлса, ҳар бири бизга ўзгача қувонч бағишлашини эсда тутинг. Масалан, француз рассомининг мана бу картинаси беҳад нафис, шунинг учун у ўз жанрининг намунаси ҳисобланади.

Гёте менга варақни узатди, мен уни ҳайрат ичида томоша қилдим. Ёзги саройнинг ланг очиқ дераза ва эшиклари боғ томонга қараган орастагина хонасида бир гуруҳ ғоятда ёқимтой кишилар ўтиришипти. Ўттиз ёшлар-даги гўзал аёл ҳозиргина куйлашдан тўхтаган бўлса керак, қўлида нота дафтарини ушлаб олган. Унинг ёнида, сал ичкарироқда, ўн беш ёшлардаги қиз стол суянчиғига суяниб ўтирарди. Ён томонда, очиқ дераза олдида яна бир ёш хоним турипти, у қўлида арфа ушлаб олган , афтидан, ҳалиям торларни чертаётгандек туюлади. Шу аснода хонага бир йигит кириб келади, барча аёлларнинг назари унга қадалган. У мусиқали машғулотни билган, шекилли, гўё улардан бунинг учун узр сўраётгандек, салгина бош эгиб турипти, аёллар эса унга илтифот билан қулоқ тутиб туришарди.

– Менимча, – деди Гёте, – бу картина Калдерон ((1600 – 1681; испан драматурги) нинг пьесаларидек дилтортар, мана, Сиз шу жанрдаги энг гўзал асарни кўрдингиз. Хўш, бу ҳақда фикрингиз қандай?

Шундай дея у менга ҳайвонлар тасвирини ишловчи машҳур рассом Рооснинг бир қанча гравюраларини узатди: нуқул қўйлар, турли қиёфа ва ҳолатдаги ҳайвонлар тасвири. Башараларидаги маъносиз ифода, пах-майган жунлари, ҳамма-ҳаммаси табиатда қандай бўлса, шундайлигича, ҳаққоний чизилган эди.

– Бу ҳайвонларга қараб қўрқиб кетаман, – деди Гёте, – уларнинг қиёфаларидаги, кўзларидаги маъносизлик, мудроқ босган ҳолатлари гўё менга ҳам ўтаётгандек туюлади. Назаримда, бунга қараб турган одам ҳайвонга айланиб қоладигандек бўлади, ҳатто рассом ҳам ҳайвонми, деган ўйга борасан, киши. Барибир, рассом бу жониворларнинг ички дунёсига шунчалик киролгани, феъл-атворини шу қадар ҳис этолгани, уларнинг моҳиятини сиртида шунчалик ҳаққоний намоён қилолгани ҳайратомуз ҳодиса, албатта. Агар улуғ истеъдод эгаси ўз салоҳиятига мос мавзуга содиқ қолса, нималарга қодир бўлиши ўз-ўзидан кўриниб турипти.

– Бу рассом, – дедим мен, – итларни, мушукларни, ёввойи ҳайвонларни ҳам худди шундай табиий чизган бўлса керак? Бошқаларнинг ички ола-мига кира олишдек юксак қобилиятига қараганда у одамларнинг ҳам афт-ангорларию феъл-атворлариниям бера олгандир?

– Йўқ, – деди Гёте, – булар унинг диққат доирасига кирмайди, аксинча, у ювош, ўтхўр ҳайвонларни, яъни қўйлар, эчкилар, сигирлар ва шунга ўхшашларни чизишдан бир умр чарчамади. Бу ундаги истеъдоднинг ўз жабҳаси, у бундан ҳеч қачон айрилмади. Тўғри қилдиям! Бу жониворлар-нинг кундалик ҳаётига ғамхўрлик қилиш ундаги туғма одат, у ҳайвонлар руҳияти ҳақидаги билимларни ҳам ўзлаштирган, шу боисдан уларнинг бутун турқ-тароватини зийраклик билан ўзлаштирган эди. Бошқа жонзот-ларни, эҳтимол бунчалик мукаммал билмаса керак, уларни тасвир этишга на истак, на салоҳият етишди.

Гётенинг бу фикрларидан кейин жуда кўп шунга ўхшаш воқеалар ми-ямда қайтадан кўз очди. Масалан, яқинда у менга айтгандики , ҳақиқий шоирда ҳаёт ҳақида туғма билим бўлади, уни тасвирлаш учун тажриба, амалий кўникма керак бўлмайди.

Мен «Гетс фон Берлихинген»ни, – деган эди у, – йигирма икки ёшли йигит пайтимда ёзганман, орадан ўн йил ўтгач, ўз тасвирларимнинг ҳаққонийлигидан ҳайратга тушганман. Маълумки, бунақа ҳодисаларни кўрмаганман ҳам, эшитмаганман ҳам, лекин инсон ички оламининг ранго-ранг қирралари ҳақидаги билимни антисипация (воқеа-ҳодисаларни олдиндан ҳис-туйғу орқали кўра-билиш.) орқали эгаллаганман.

Умуман, мен ташқи дунёни билгунимга қадар ўз ички дунёмни тас-вирлашдан завқ олардим. Воқеликни хаёлимда қандай тасаввур қилган бўлсам, кейинроқ у менинг нафратимни қўзғай бошлади ва уни тасвир-лашга заррача ҳам қизиқишим қолмади. Ҳатто айтишим мумкин: борди-ю мен борлиқнинг моҳиятига етгунимга қадар уни тасвирлашдан тийилиб турганимда эди, тасвирларим карикатуранинг ўзи бўларди.

– Инсон феъл-атворига, – деган эди бошқа пайт Гёте, – ўзига хос қатъият, маълум маънода қайсарлик хоски, шунинг таъсирида у ёки бу асосий хусусият гўё кўплаб иккинчи даражали хусусиятларни келтириб чиқаради. Бу тажрибадан маълум; бироқ айрим шахсларда бу билим туғма бўлиши мумкин. Менда туғма билим ва тажриба қўшилиб кетганми-йўқми, бунга бош қотириб ўтирмайман. Аммо бир нарса аён: агар биров билан ўн беш дақиқа сўзлашсам, кейинги икки соат давомида унинг нима дейишини аниқ биламан. Чунончи, Байрон ҳақида гапириб, бутун борлиқ унга кундай равшан, воқеликни у антисипация орқали тасвирлайверади, деган эди.

Мен бунга жавобан, Байрон, айтайлик, ёқимсиз ҳайвон қиёфасини тасвирлашга муваффақ бўла олармиди, менимча, ундаги кучли индиви-дуаллик бундай мавзуларни иштиёқ билан қоғозга туширишга монелик қилса керак, дея шубҳа билдирдим. Гёте буни маъқуллади ва антисипация шоир истеъдодига мавзу мос келган жойгача етиб боради, деди. Икко-вимиз шундай хулосага келдикки, антисипациянинг чегараланганлиги ёки кенг қамровлилигига қараб, истеъдод ҳам юксак ёки ўрта даражада бўлиши мумкин.

– Сиз жаноби олийларининг фикрича, – дедим мен, – борлиқни би-лиш ижодкордаги туғма қобилият экан, унда сиз, кўриниб турган воқеа-ҳодисалар ва нарсаларни эмас, балки ички оламни назарда тутяпсиз шекилли, мана шуларнинг барчасини ижодкор ҳаққоний тасвирлашга эришмоғи учун воқеликни ич-ичидан англаб етиши керак эмасми?

– Шубҳасиз, шундай, – жавоб берди Гёте, – муҳаббат, нафрат, умид, умидсизлик ва инсон қалбига хос кўплаб эҳтирос ва изтироблар – булар шоирга берилган туғма билимлар, буларни тасвирлаш шоирга қийин эмас, бироқ, суд жараёни ёки бўлмаса императорга тож кийгизиш маросими ҳақидаги билим туғма бўлолмайди, тасвир ҳақиқатга зид бўлмаслиги учун шоир уларни ё ўз тажрибаси асосида ўрганиши ёки бошқалардан ўзлаштириши керак. Масалан, «Фауст»да қаҳрамоннинг ҳаётдан ҳафсаласи пир бўлган ҳолатини, шунингдек, Гретхеннинг севги изтиробларини мен антисипация орқали намоён қилишга эришганман, олайлик, қуйидаги:

Қора туман ичра бўлиб асира
Маъюс нур таратар ярим ой хира,

(Э.Воҳидов таржимаси)

мисраларини ёзиш учун табиатни кузатишимга тўғри келди.

– Лекин, – дедим мен, – «Фауст»да бирон сатр йўқки, унда бутун борлиқ ва ҳаётни ўрганишнинг аниқ-равшан излари акс этмаган бўлсин, буларнинг барисини сизга биров ҳадя қилмагани, улар ўз тажрибангиз меваси эканлиги шундоққина кўриниб турипти.

– Бўлса бордир, – жавоб қайтарди Гёте, – аммо агар мен антисипация орқали бутун борлиқни ўзимга сингдирмаганимда эди, кўзим очиқ тургани ҳолда кўр бўлиб қолардим, бутун билим ва тажрибам ҳам ўлик ва бекорчи уриниш бўлиб қолаверарди. Нур бор, ранглар бизни ўраб туриб-ди; бироқ ўз кўзимизда нур ва ранглар бўлмаганида эди, унда биз уларни илғаёлмаган бўлардик.

1824 йилнинг 28 феврали, шанба

– Шундай жиддий одамлар ҳам борки, – деди Гёте, – улар бирор ишни йўл-йўлакай, қўл учида қилолмайдилар, уларнинг табиати ҳар бир ишни маромига етказиб бажаришни тақозо қилади. Бундай истеъдодлар баъзи-да энсамизни қотиради, истаган нарсамизни ҳозирнинг ўзидаёқ улардан ололмаймиз, аммо олий мақсадга одам худди ўша йўл билан етишади-да.

Мен Рамберг ҳақида сўз очдим.

– Энди бу тамоман ўзига хос рассом, – деди Гёте, – бундай истеъдод кишини қувонтиради, у тенги йўқ импровизатор. Бир куни у Дрезденда мендан мавзу беришимни сўради. Мен унга мана бу мавзуни бердим: Агамемнон Троядан ватанига қайтиб, икки ғилдиракли аравадан тушади ва уйининг остонасига қадам қўйганида юрагини ваҳима босади. Бу ғоятда қийин мавзу эканлигини инкор этиб бўлмайди, бошқа рассом бўлганида бунинг устида узоқ мулоҳаза юритган бўларди. Аммо мен фикримни ай-тиб улгурмасимданоқ, Рамберг чизишга тутинди, унинг мавзуни дарҳол аниқ-тиниқ ўзлаштирганидан ҳайратда қолдим, холос. Ростини айтсам, Рамбергнинг расмларидан бир нечаси қўлимда бўлишини истайман.

Шундан сўнг бошқа, ўз асарларига юзаки муносабатда бўладиган, охир-оқибат одатга қул бўлиб, санъатни гумдон қиладиган рассомлар ҳақида гурунглашдик.

– Одат, – деди Гёте, – сиртдан қараганда барқарор бир нарсага ўхшайди-ю, лекин ижодкорга ҳузур бағишламайди. Том маънодаги улкан истеъдод эгалари яратувчиликни олий бахт деб биладилар. Роос чарчаш нималигини билмай ўз қўй-эчкиларининг жунларини чизарди, мана шу чексиз ҳаракатдан кўриниб турадики, у ижод пайтида энг беғубор ҳузур-ҳаловатни ҳис этарди, уни тезроқ тугатишни хаёлига ҳам келтирмасди.

Ўртача қобилият эгаларига бундай санъат етишмайди; иш пайтида уларнинг кўз олдида тайёр асар орқасидан келишига ишонишадиган даромад туради, холос. Бу тахлит манфаатни кўзловчи мақсадлар билан ҳеч қачон буюк асар яратиб бўлмайди.

1824 йилнинг 22 марти, душанба

Тушликдан олдин Гёте билан унинг боғига бордик. Бу боғ Илм дарё-сининг нариги қирғоғида, парк яқинида, тепаликнинг ғарбий ёнбағрида ястанган бўлиб, чинакам хушманзара жой. Шимоли-шарқий шамоллардан пана, жануб ва ғарбдан келувчи илиқ ҳамда ёқимли ҳаво оқими яхши ўтиб турадиган бу гўша айниқса куз ва баҳор ойларида таърифга сиғмас даражада гўзаллашиб кетади.

Ҳаво ёздагидек ёқимли эди; жануби-ғарб томондан майин шабада эсарди. Тиниқ осмоннинг баъзи-баъзи жойларида қора булут парчалари сузиб юрарди; ҳув тепада тарқалиб бораётган парсимон булутлар кўзга ташланади. Булутларни диққат билан кузатгач, кўрдикки, пастда сузиб юрган тўда-тўда булутлар тарқалиб борарди, Гёте шундан хулоса чиқариб, барометр кўтарилган бўлса керак, деди.

У барометр милларининг тушиши ва кўтарилиши ҳақида кўп гапирди  ва буни «намликнинг инкори ва тасдиғи» деб атади. Шу билан бирга у абадий қонунлар асосида ернинг нафас олиши ва нафас чиқариши ҳақида, борган сари намлик ошиб бораверса, сув тошқини юз бериши мумкинли-ги ҳақида ҳам гапирди. Бундан ташқари: ҳар бир жой ўз атмосферасига эга, аммо шунга қарамасдан, Оврупода барометр кўрсаткичлари ҳамиша бир хил. Табиат номутаносиб, шунчалик истисно ҳолатларга қарамасдан қонуниятни аниқлаш қийин кечади, деди.

У менга шу тахлит ҳаётий ўгитларини сингдираркан, боғнинг қумлоқ йўлагида у ёқдан-бу ёққа бориб келардик. Биз бир уйга яқинлашдик, Гёте хизматкорига уй эшигини очишни буюрди, кейинроқ уй ичини менга кўрсатмоқчи эди. Уйнинг оқланган сиртқи деворлари бўйлаб атиргул туплари чирмашиб кетган, ҳатто томгача етган эди. Уйни айланиб чиқиб, ниҳоятда ҳайратга тушдимки, атиргул тупларининг бутоқларида ўтган ёздан бери сақланиб қолган хилма-хил қушларнинг инлари бўлиб, улар ҳозир япроқлар тўкилиб кетгани сабабли шундоққина кўриниб турарди, айниқса, бу ерда уруғхўр сайроқи қушларнинг инлари кўп эди, улар ўз инларини ерга яқин жойга ҳам, юқорироққа ҳам қураверишарди.

Кейин Гёте мени уй ичига бошлаб кирди, ўтган йили ёзда бу ерга ки-риш насиб қилмаган эди, унинг деворларига карта ва гравюралар ҳамда Гётенинг бўйи баравар рангли портрети осиб қўйилган эди, уни Мейер икковлари Италия сафаридан қайтиб келишгандан сўнг ишлаган эдилар.

Гёте расмда қирчиллама ёшда, қуёшда қорайган, хийла бақувват кўринарди. Бироз сокин чеҳрасидаги ифода жуда жиддий, гўё рўпарангда келгусида қилинажак ишлар юки елкасини зилдек босиб турган одамни кўраётгандек бўласан киши.

Биз зинапоя орқали юқорига кўтарилдик; у ерда учта хона ва битта ҳужрача бўлиб, ҳаммаси жуда кичик ва айтарли ҳеч қандай қулайликлар йўқ эди. Гёте бу ерда илгарилари узоқ яшаб, хотиржам, мазза қилиб ижод қилганини эслади.

Хоналарнинг ҳавоси анча салқин эди ; биз яна очиқ ҳавога чиқишга шошилдик. Тушки қуёш нурлари остида бош йўлак бўйлаб юрарканмиз, суҳбат мавзуи ҳозирги адабиётга бурилди, Шеллинг (1775 – 1854; немис файласуфи) ҳақида, бошқалар қатори Платеннинг янги пьесалари ҳақида гаплашдик.

Боғнинг тепалик ёнбағридаги юқори қисми яланглик бўлиб, унда як-кам-дуккам мевали дарахтлар ўсиб ётарди . Йўлкалар юқорига илонизи бўлиб чиқиб, чўққини айланиб ўтади-да, тағин пастга тушиб кетади, бу менда атрофни юқоридан туриб томоша қилиш истагини туғдирди. Гёте ўша йўлкалар бўйлаб мендан олдинда тепага кўтарила бошлади, мен унинг бардамлигидан қувондим. Юқорида, бута тўсиқ ёнида мода товусни учратдик, у афтидан герцог боғидан бу ёққа ўтган бўлса керак. Гётенинг айтишича, у ёз кунлари товусларни чорлаб, уларга дон бериб, бу ерга ўргатаркан.

Илонизи йўлканинг бошқа тарафи бўйлаб тушиб келарканман, буталар билан ўралган, устига машҳур шеърнинг қуйидаги мисраси ўйиб ёзилган тошни кўриб қолдим:

Ушбу сокинликда ўз маъшуқасин эслади ошиқ.

Назаримда мен антик давр ёдгорлиги олдида тургандек эдим. Бунинг ёнгинасида пастаккина эманлар, арчалар, қайинлар, қора

қайинлар ўсиб ётган чакалакзор бор эди. Арчалар остидан йиртқич қушнинг тўкилган патларини топиб олдим, буларни Гётега кўрсатган эдим, у бундай нарсалар бу ерларда тез-тез топилиб туришини айтди, ўйладимки, демак, ушбу арчалар бу ерларда кўплаб учрайдиган, бойўғлилар ин қўядиган севимли жой экан. Чакалакзорни айланиб ўтиб, биз яна уйнинг ёнидаги бош йўлкага – эманлар , арчалару қайин ва қора қайинлар тўсиб, ярим доира ҳосил қилганди, бу ердаги юмалоқ стол атрофига қўйилган стулчаларга жойлашдик.

– Жазирама ёз кунлари, – деди Гёте, – мен учун бу ердан яхши манзил бўлмайди. Мана шу дарахтларни бундан қирқ йил аввал ўз қўлларим билан экканман, уларнинг бўй чўзишларини кўриб қувонганман, мана энди неча йиллардан бери уларнинг соясида ҳузур қилиб ўтираман. Бу эманлар, қора қайинларнинг барглари орасидан ҳар қандай куйдирувчи қуёш нури ҳам ўтолмайди; иссиқ ёз кунлари тушликдан кейин шу ерга келиб ўтираман, ўтлоқ ва боғда шунақа сукунат ҳукм сурадики, бундай пайтни қадимгилар «Пан ухлади» дейишган.

Шу пайт шаҳардан соат иккига занг урилгани эшитилди ва биз ортга қайтдик.

1824 йилнинг 9 декабри, пайшанба

Кечга томон Гётеникига бордим. У менга дўстона қўл узатди, салом-лашаркан, Ваймар давлат архив раҳбари Шелгорн юбилейи муносабати билан ёзган шеъримни мақтади. Мен ўз навбатида унга инглизлар такли-фини рад этиб, хат ёзиб юборганимни маълум қилдим.

– Худога шукр, – деди у, – мана энди бўш ва хотиржамсиз. Мен сизни яна бир нарсадан огоҳлантирмоғим лозим. Ҳали композиторлар келишади-да, сиздан опера либреттосини ёзиб беришингизни илтимос қилишади; буни ҳам рад этинг ва ўз сўзингизда қатъий туринг, бу ҳам вақт сарфлашга арзимайдиган бефойда машғулот.

Шундан сўнг Гёте, Боннга, “Пария”нинг ( немис драматурги Михаил Бер (1800-1833) ёзган фожиавий асар) муаллифига Нис фон Эзен-бек орқали театр дастурини жўнатганини айтди, бу дастурдан шоир ўз пьесаси бу ерда қўйилаётганини билиб олди.

– Умр қисқа, – қўшиб қўйди у, – одамлар бир-бирларига яхшилик қилишга интилишлари керак.

Унинг қаршисида Берлин газеталари ётарди, у Петербургдаги даҳшатли сув тошқини ҳақида гапирди. Мана, ўзингиз ўқиб олинг, дея газетани узат-ди. Кейин Петербург жойлашган ернинг ноқулайлигини айтди-да, кулиб Руссонинг: олов пуркаб турган вулқон яқинига шаҳар қуриб, зилзилани бартараф этолмайсан, деган гапларини эслади.

– Табиат ўз йўлида давом этаверади , – деди у, – биз қоидадан ташқари деб ўйлаган нарса – аслида қоиданинг ўзи.

Суҳбат йўсини деярли барча соҳилларда қутурган бўронга, газеталар-да ёзилаётган бошқа табиат ҳодисаларига бурилди. Мен Гётедан, булар ўртасида қандай боғлиқлик борлигини билиб бўладими, деб сўрадим.

– Буни ҳеч ким билмайди, – жавоб берди Гёте, – биз бундай сирли ҳодисалар ҳақида тасаввурга ҳам эга эмасмиз, қандай қилиб у ҳақда фикр билдирайлик.

Хизматкор бош меъмор Кудрэ ва профессор Ример ташриф бую-ришганини билдирди; улар кириб ўтиришди ва гурунг мавзуси яна Петербургдаги сув тошқини борасида давом этди , Кудрэ Петербургнинг жойлашиш ҳолати, Нева дарёсининг унга доимо хавф солиб туриши ва бошқа жиҳатлар тўғрисида муфассал маълумот берди.

1825

1825 йилнинг 10 январи, душанба

Инглизларга бўлган катта қизиқиши туфайли Гёте шаҳримизда меҳмон бўлиб турган инглизларни вақти-вақти билан унинг ҳузурига олиб келиб туришимни сўради. Бугун соат бешда у мени инглиз ҳарбий муҳандиси жаноб Ҳ1. билан келишимни тайинлади, мен Гётега у ҳақда олдиндан кўп яхши гапларни айтдим. Биз белгиланган соатда ҳозир бўлдик, хизматкор бизни яхши иситилган хонага бошлаб кирди, одатда бу хонада Гёте тушдан кейин ва кечқурунлари ўтиришни хуш кўрарди. Стол устида учта шам ёниб турарди, аммо у ерда Гёте йўқ эди, девор ортидаги залдан унинг овози эшитилди.

Жаноб Ҳ. хонани кўздан кечирди, расмлар ва деворга илинган тоғлар харитасидан ташқари у назарини бир қанча папкалар тахлаб қўйилган токчаларга қаратди, мен унга бу папкаларда машҳур мусаввирларнинг ўз қўллари билан чизилган суратлар ва турли мактабларга мансуб расм-ларнинг гравюралари сақланишини , Гёте уларни бутун умри давомида тўплагани, вақти-вақти билан кўздан кечиришни яхши кўришини айтдим.

Бир оз кутганимиздан сўнг Гёте кириб келди ва биз билан илиқ саломлашди.

– Сиз билан немисча гаплашаверсам бўлади, афтидан, – мурожаат қилди у жаноб Ҳ.га, – гаплашаётганларингда сездимки, сиз немис тилини дурустгина ўрганиб олибсиз.

Жаноб Ҳ. (Ҳуттон сўзининг бош ҳарфи – инглиз муҳандиси.) у билан унча очилиб саломлашмади, Гёте бизни ўтиришга таклиф қилди. Меҳмон Гётеда яхши таассурот қолдирди шекилли, унинг бу кишига нисбатан беҳад иззат-икром кўрсатиши олий даражада намоён бўлди.

– Немис тилини ўрганиш учун бизнинг юртимизга келиб тўғри қилган-сиз, – деди у, – Сиз бу ерда тилни осон ва тез ўзлаштирибгина қолмай, уни юзага келтирган асосларни ҳам, бизнинг ер-сувимиз, иқлим, яшаш тарзимиз, урф-одатларимиз, ижтимоий ва сиёсий тузумимиз ҳақидаги билимларни ҳам ўзингиз билан Англияга олиб кетасиз.

– Ҳозирги пайтда Англияда немис тилига қизиқиш жуда катта, – деди жаноб Ҳ., – кундан-кунга ошиб бормоқда, ҳозир ўзига тўқ оиладан чиққан ҳар бир ёш инглиз немис тилини ўрганади.

– Биз немислар, – жавоб берди Гёте мулойимлик билан, – бу масалада сизлардан ярим асрга илгарилаб кетганмиз. Мен ўзим эллик йилдан бери инглиз тили ва адабиёти билан шуғулланаман, сизлардаги ёзувчиларни ҳам, ҳаёт тарзи ва ўзига хос тартибларни ҳам яхши биламан. Агар Англи-яга бориб қолсам, у ерда ўзимни бегонадек хис қилмайман.

Айтиб ўтганимдек, Сизнинг ёш ҳамюртларингиз бизнинг юртимизга келиб, тилимизни ўрганишаётгани яхши ҳодиса. Бунга сабаб бизнинг ада-биётимиз шунга муносиб эканлигигина эмас, балки ҳозир немис тилини билган одам бошқа тилни билмаса ҳам бўлаверади, деган фикрни ҳеч ким рад этмаслиги ҳамдир. Француз тили ҳақида гапириб ўтирмайман, у сўзлашув тили, саёҳатларда керак бўлиб қолади, чунки уни ҳамма тушунади, кўплаб мамлакатларда у тилдан яхши тилмоч ўрнида фойда-ланса бўлади. Юнон, лотин, итальян, испан тилларига келадиган бўлсак, бу тилларда яратилган энг яхши асарларни зўр немисча таржималарда ўқишимиз мумкин, демак, маълум бир сабаблар бўлмаса, бу тилларни чуқур ўрганишга вақт сарфлаб ўтиришга ҳожат ҳам йўқ. Немисларнинг табиатида ҳар қандай хорижий маданиятга ўзига хос тарзда ҳурмат билан қараш, унинг хилма-хил жиҳатларига мослашиш одати бор. Айни шу хусусият ҳамда тилимизнинг қулай имкониятлари таржималарнинг аниқ ва мукаммал бўлишини таъминлайди.

Яхши таржима кўп нарсаларга қодирлигини инкор этиб бўлмайди. Буюк Фридрих лотин тилини билмасди, аммо у севикли Цицеронини французча таржимада ўқиб, биз аслиятдан олганимиздан кам завқ-шавқ олмасди.

Гапни театр мавзусига айлантирган Гёте жаноб Ҳ.дан, театрга тез-тез бориб турасизми? – деб сўради.

– Мен театрга ҳар кеч бораман, – жавоб берди у, – бу тилни тушунишга жуда катта ёрдам беради.

– Жуда қизиқ-да, – жавоб берди Гёте, – эшитиш ва умуман, тушуниш қобилияти гапириш қобилиятига нисбатан илгарилаб кетган, одам би-рор нарсани тез тушуниб олади-ю, аммо уни тўлиғича сўзда ифодалай олмайди.

– Бу фикрнинг тўғрилигига мен ҳар куни амин бўламан, – жавоб қайтарди жаноб Ҳ., – теварак-атрофимиздаги одамларнинг гапларини, ўқиган нарса-ларимни тўлиқ тушунаман, ҳатто бирор киши немисча гапирганда хатога йўл қўйганини ҳам сезаман. Бироқ гапирмоқчи бўлдимми, тамом, тилим тутилиб, айтмоқчи бўлган фикримни ифода этолмай қоламан. Саройдаги олди-қочди суҳбатлар, хонимлар билан ҳазиллашиш, рақс тушиш пайти-даги мулоқотларда қийналмайман. Аммо бирорта муҳим мавзуда фикр билдирмоқчи бўлсам, тилим айланмай, сўз тополмай қоламан.

– Хотиржам бўлинг, – жавоб берди Гёте, – бундай ўзига хос фикрларни баъзан ўз она тилимизда ифодалашга қийналиб қоламиз.

Сўнгра Гёте жаноб Ҳ.дан немис адабиётидан нималарни ўқиганини сўради.

– “Эгмонт”ни ўқидим, – жавоб берди у, – китоб менга шундай ҳузур бағишладики, уни уч бора ўқиб чиқдим. Шунингдек, “Торквато Тассо”ни ҳам мазза қилиб ўқидим. Ҳозир “Фауст”ни ўқияпман, бу мен учун ҳали анча мураккаб деб ҳисоблайман.

Бу сўзлардан Гёте кулиб юборди.
– Гапнинг рости, – деди у, – ҳозирча “Фауст”ни ўқишни Сизга маслаҳат бермаган бўлардим. Бу одамни телба қиладиган нарса, у одатий тасав-вурлар доирасига сиғмайди. Модомики, Сиз мендан сўраб ҳам ўтирмай, уни ўқишга киришган экансиз, кўринг-чи, бундан нима чиқаркин? Фауст – фавқулодда шахс, камдан-кам одамлар унинг ички дунёсига кириб бора олади. Одамни бутун борлиғи билан англашнинг тирик намунаси бўлган, бошдан-оёқ киноя билан йўғрилган Мефистофелни англаб етиш ҳам мушкул иш. Энди кўрамиз, улар қандай рангларда Сизга юз очаркин. “Тассо” эса, аксинча, одатдаги инсоний туйғуларга бирмунча яқинроқ, унинг шаклан силлиқлиги ҳам тушунишни осонлаштиради.

– Шунга қарамай, – жавоб берди жаноб Ҳ., – Германияда “Тассо”ни ўқилиши қийин дейишади, мен уни ўқияпман десам, айримлар ҳайрон бўлишди.

– “Тассо”ни тушунишдаги энг асосий нарса шуки, – деди Гёте, – уни ўқиётганда одам ўзининг энди ёш бола эмаслигини ҳис қилиши ва ўша даврага хос таомилларни инкор этмаслиги лозим. Яхши оиладан чиққан, юксак ақл-заковатга эга бўлган йигит юқори табақага мансуб етук киши-лар билан мулоқотда орттирган билимлари юзаки бўлса-да, “Тассо”ни  қийин деб ҳисобламаслиги керак..

Гап мавзуси “Эгмонт”га кўчди, Гёте бу хусусда қуйидагиларни айтди:

– “Эгмонт”ни 1775 йилда, яъни бундан эллик йил бурун ёзганман. Мен тарихга содиқ қолганман, бинобарин, иложи борича ҳақиқатни ёзишга интилганман. Шундан сўнг орадан ўн йил ўтиб, Римда бўлган пайтимда газеталарда ўқидимки, унда тасвирланган инқилобий саҳналар Нидер-ландияда айнан такрорланган экан. Бундан шундай хулосага келдимки, дунё ҳамиша ўзгармай қолаверади, менинг ёзганларим ҳам аслида ҳаётий ҳақиқатдан ўзга нарса эмас.

Шу тахлит гурунг асносида театрга кетиш вақти ҳам бўлиб қолди, биз қўзғалдик, Гёте биз билан илиқ хайрлашди.

Уйга кетаётиб мен жаноб Ҳ.дан Гёте унда қандай таассурот қолдирганини сўрадим.

– Ҳозиргача мен, – жавоб берди у, – битта одамда ўта мулойимлик билан бирга туғма мағрурликнинг мужассам бўлганини кўрмаганман.

У қанчалик кўнгли бўш ёки такаббур бўлмасин, ҳар қандай ҳолатда ҳам буюкдир.

28 avgust — Iohann Vol`fgang Gyote tavallud topgan kun

Yohann Peter Ekkerman
GYOTE BILAN GURUNGLAR
Nemischadan Yanglish Egamova tarjimasi

“Nemis tilida yozilgan asarlarning eng yaxshisi”.
Fridrix Nitsshe

SO’ZBOSHI

Gyote bilan bo’lgan gurunglar va muloqotlarning ushbu majmuasi o’zim boshdan kechirgan, men uchun muhim va qimmatli voqealarni qog’ozga muhrlashga bo’lgan tabiiy intilish samarasi o’laroq dunyoga keldi.

Sirasini aytganda, men buyuk inson bilan dastlab tanishganimda, keyinroq u bilan yillar davomida yonma-yon yashaganimda, uning pand-nasihatlariga hamisha muhtoj edim, shu sababli uning so’zlarini kelajak avlod uchun saqlash maqsadida jon deb yozib bordim.

Ammo uning to’qqiz yil davomida men huzur qilib tinglagan fikr-mulohazalarining chuqur va boy ma’nosini chaqar, hamda ulardan juda oz qismini yozib olishga muvaffaq bo’lolganimni o’ylarkanman, o’zimni baayni go’dak bahor yomg’irining huzurbaxsh tomchilarini kaftida tutib qolmoqchi bo’lganida ular uning barmoqlari orasidan tushib ketgandek his etaman.

Har qalay, kitoblarning ham o’z qismati bo’ladi, deganlaridek, bu so’zlar ularning yaratilishi hamda keyinroq dunyo bo’ylab tarqalishiga ham, shuningdek, ushbu asarning yuzaga kelishiga ham taalluqlidir. Kundalik hayot tashvish-lari va turli boshqa yumushlar oqibatida goho oylab biron satr yozishning iloji bo’lmasdi; lekin keyin salomatlik yaxshilangach, tag’in yozishga ishtiyoq va intilish paydo bo’lardi.

Bu gaplarni men, bordi-yu o’quvchi yozuvlardagi sanalarni solishtirmoqchi bo’lsa , sezilarli kamchiliklar uchun uzr so’rash maqsadida eslatib o’tyapman. Mana shu bo’shliqlar tufayli ancha-muncha muhim narsalar, jumladan, Gyotening turli joydagi do’stlari hamda hozirgi zamonning u yoki bu yozuvchisi asarla-ri haqidagi fikrlari tushib qolgan, boshqa shularga o’xshash mulohazalari harqalay yozib olingan. Yuqorida aytilganidek, kitoblar o’z qismatlari bilan birga dunyoga keladilar.

Aslini olganda, men bu jildlarga yig’ib, o’z mulkimga aylantirishga erish-gan hamda hayotimning tom ma’nodagi bezagi, deyishga haqli bo’lgan yozuvlarim uchun Yaratganga beadad shukronalar aytaman; shu bilan birga insoniyat ham bu bitiklarim uchun mendan minnatdor bo’lishiga aniq ishonaman.

Menimcha, o’zida bebaho fikr-mulohazalarni jamlagan, hayot, san’at va ilm borasidagi mazkur gurunglar nafaqat ko’plab hodisalarga oydinlik ki-ritadi, balki kundalik turmush tasvirlari sifatida Gyotening timsolini, uning xilma-xil asarlaridan olgan o’quvchi tasavvurini ancha-muncha boyitadi.

Shu bilan birga, men Gyotening ichki olamini har tomonlama chizib berishga muvaffaq bo’ldim, deya ishonaman. Bu favqulodda inson ruhiyatini haqli ra-vishda ko’p qirrali olmosga qiyoslash mumkinki, uni qaysi tarafga o’girmagin, turli rangda tovlanaveradi. U turlicha vaziyatlarda, turli odamlar bilan munosabatda bir xil bo’lmadi, shu boisdan, maqtanchoqlik bo’lmasinu, shunday deyishga haqliman: u mening Gyoteim.

Ishonamanki, Gyotening ruhiy-ma’naviy ta’sirida yoki u bilan shaxsan yaqin bo’lgan barcha odamlar ushbu kitobga baho berishda mening imkon boricha haqiqatga yaqin bo’lishga harakat qilganimni biladi.

Shunday qilib, ko’pdan beri ardoqlab kelganim ushbu kitobning dunyo yuzini ko’rishiga oq yo’l tilarkanman, uning kitobxon qalbiga quvonch olib kirishini hamda unda ezguliklar uyg’otib, dunyoqarashini kengaytirishini istayman.

Vaymar, 1835 yilning 31 oktyabri

BIRINCHI QISM

1823

Vaymar, 1823 yilning 10 iyuni, seshanba

Bu yerga kelganimga bir necha kun bo’ldi; faqat bugun Gyote huzuriga keldim . U meni quchoq ochib kutib oldi, Gyotening menda qoldirgan taas-suroti shu darajada ediki, men bu kunni hayotimdagi eng baxtli kun deb hisoblayman.

Kecha unikiga kelishga ruxsat so’rab xat yozganimda u bugun tush paytiyoq kelishimga ruxsat bergandi. Shunday qilib, belgilangan vaqtda keldim, xizmatkor meni yuqoriga kuzatib chiqish uchun eshik oldida kutib turardi.

Uyning ichkari qismi menda o’ta yoqimli taassurot qoldirdi; har qanday dabdabadan xoli, hamma narsa juda oddiy va asl edi, zinapoyalarda turgan antik haykallarning nusxalari Gyotening tasviriy san’atga hamda qadim yunon tarixiga qiziqishidan dalolat berardi. Pastki qavatda bir qancha ayollar uy yumushlari bilan u yoqdan-bu yoqqa yelib-yugurishardi, Ot-tiliyaning kelgan o’g’illaridan biri yaqin kelib, menga samimiy nigoh ila boqdi.

Atrofga biroz nazar tashlab olgach, g’oyatda so’zamol xizmatkor hamrohligida ikkinchi qavatga ko’tarildim. U ostonasida samimiy mehmondo’stlikning ramzi “Xush kelibsiz” (“Salve”) degan yozuv bo’lgan xonaning eshigini ochdi , men o’sha yozuv ustidan hatlab ichkariga kirdim. U meni shu xona orqali xiyla kattaroq ikkinchi xonaga boshlab o’tdi va men haqimda xo’jayiniga xabar bergunicha shu yerda kutib turishimni so’radi. Xonaning havosi salqin va orombaxsh edi. Yerga gilam to’shalgan, qizil kanape (bosh tomoni xiyol ko’tarilgan kichikroq divan) va shu rangdagi stullar xona ko’rkiga ko’rk qo’shar, burchakda royal turar, devorlarga turli kattalikdagi rasm va kartinalar osilgandi.

Ro’paradagi ochiq eshikdan xuddi shunday kartinalar ilingan tag’in bir xona ko’rinib turar, xizmatchi o’sha orqali o’tib, men haqimda xabar qildi. Ko’p kuttirmay Gyote chiqib keldi: ustida syurtuk, oyog’ida tufli…

Qanchalar ulug’vor qiyofa! Hayratdan lol bo’lib qoldim. Biroq u darhol xushmuomalalik bilan so’z qotib, mendagi dovdirashga barham berdi. Divanga o’tirdik. Men uni ko’rib turganim, uning yonginasida o’tirganimdan shu qadar baxtli edimki , unga biron og’iz so’z aytolmasdim. U darhol mening qo’lyozmam haqida so’z ochdi.

– Men hozir go’yo Sizning yoningizdan kelayotgandekman, – dedi Gyote, – ertalabdan beri Sizning ishingizni o’qiyapman, u hech bir tavsiyanomaga muhtoj emas, o’zi o’ziga tavsiyanoma.

Keyin u tasvirning aniqligini, fikriy izchillikni maqtadi va bularning bari yaxshi o’ylanganini, puxta asosga qurilganini aytdi.

– Men uni tezroq kitob holida ko’rishni istayman, – davom etdi u, – bugunoq otliq pochta bilan Kottaga xat yuboraman, ertaga qo’lyozmani karetada jo’nataman.

Men unga nigohim bilan minnatdorchilik bildirdim. So’ng mening bundan keyingi safarim haqida so’zlashdik. Maqsadim, Rayn viloyatiga borib, u yerda bironta tinch joyni topgach, yangi bir narsa ustida ishlamoqchiligimni aytdim, so’ng Yenaga borib, o’sha yerda janob Kottaning javobini kutmoqchiligimni bildirdim.

Gyote Yenada tanishlarim bor-yo’qligini so’radi. Men janob Knebel (Knebel Karl Lyudvig fon (1744–1834) – yozuvchi, Gyotening yaqin do’sti, Vaymar shahzodasi Konstantinning muallimi.) huzuridan panoh topish niyatim borligini bildirgandim, u meni yaxshi qabul qilishlari uchun xat yozib berishini aytdi.

– Harholda yaxshi bo’ldi, – dedi u. – Siz Yenada bo’lsangiz, bir-birimizga yaqin bo’lamiz, borib-kelib turamiz, zarur bo’lganda xat yozi-shimiz ham mumkin.

Biz xotirjam, do’stona kayfiyatda uzoq gaplashdik. Gyotega turib aytmoqchi bo’lgan so’zimni yo’qotdim, unga qarab to’ymasdim. Yuzi bug’doyrang, serajin, har bir ajin ma’noga to’la. Unda shunchalar oliy-janoblik va qat’iyat, shunchalar bosiqlik va ulug’vorlik hukmron ediki…

U sokin, shoshmasdan so’zlar, go’yo ulug’ rohib so’zlayotgandek tuyulardi menga. Nazarimda u o’zgacha bir olam edi, har qanday maqtovu tanqidlardan yuqori turardi. Uning yonida o’zimni erkin his qilardim; shu lahzada meni g’aroyib xotirjamlik o’z og’ushiga olgandi.

U yozgan xatim haqida to’xtalib, fikrim to’g’ri ekanligini uqtirdi, ya’ni agar odam bir narsani aniq bayon eta olsa, u boshqa ko’p narsalarning ham uddasidan chiqa oladi.

– Nimalar bo’layotganiga o’zim ham hayronman, – dedi u keyin.
– Berlindagi bir qator oliyjanob do’stlarimni yaqinda esladim-u, shunda Siz ham yodimga tushdingiz, – dedi u, shu so’zlarni aytarkan, muloyim jilmayib. So’ngra Vaymarda nimalarni ko’rishim lozimligini uqtirdi va menga hamroh bo’lishni kotibi janob Kreyterdan iltimos qilishini aytdi. Eng avvalo teatrga borishni esdan chiqarmasligimni tayinladi. Shundan so’ng qaerda to’xtaganimga qiziqdi va meni yana ko’rmoqchi ekanligini, imkon bo’lgan zahoti odam yuborishini qo’shib qo’ydi.

Biz quyuq xayrlashdik. Men baxtli edim, negaki, uning har bir so’zidan xayrixohlik yog’ilib turar va unga ma’qul bo’lganimni his etardim.

1823 yilning 11 iyuni, chorshanba

Bugun ertalab Gyotenikiga taklifnoma oldim, buni u o’z qo’li bilan yozgan edi. Uning huzurida bir soatcha bo’ldim. Bugun u menga kechagiga nisbatan xiyla boshqacha ko’rindi, u baayni yosh yigitchadek qat’iyatli va chaqqon edi. U oldimga qo’llarida ikkita qalin kitob bilan chiqib keldi.

– Afsus, – dedi u, – bu yerdan tez jo’nab ketyapsiz-da, ikkalamiz bir-birimizni yaqindan bilib olsak, yaxshi bo’larmidi? Men siz bilan tez-tez ko’rishib, suhbatlashib turishni istayman.

«Frankfurt ilmiy axborotnomasi»ning 1772–73 yillardagi mana bu ikki jildida mening o’sha davrda yozgan deyarli barcha kichik-kichik taqrizlarim bosilgan. Ularga imzo qo’yilmagan; siz mening uslubim va fikrlash tarzimni yaxshi bilasiz, shu sababli ularni boshqa taqrizlar ichidan topa olasiz. Istagim, yoshlikda yozilgan mana shu ishlar bilan yaqindan tanishsangiz va ular haqidagi fikringizni aytsangiz. Ular kelgusidagi asarlarim to’plamiga kiritishga arziydimi-yo’qmi, shuni bilmoqchiman. Ular yodimdan deyarli chiqib ketgan, bu haqda biron narsa deyishdan ojizman. Ammo siz yoshlar, ularning sizlar uchun qizig’i bormi-yo’qmi, hozirgi kunda adabiyot uchun ular nechog’lik foydali ekanligini darhol payqaysizlar. Men ularning ro’yxatini tuzishni buyurdim, asli bilan qiyoslash uchun, keyin sizga beraman. Mufassal tahlil qilingandan so’ng, u yer-bu yerini tuzatish yoki biron fikr qo’shish kerakmi-yo’qmi, o’zi ma’lum bo’lib qoladi.

Bu ishga jon-jon deb kirishaman, deya javob qildim. Yagona istagim – buni qo’limdan kelgancha uning ko’nglidagidek qilib bajarish.

– Biroz shug’ullangach, o’zingizgayam ma’qul bo’lib qoladi, – javob berdi u, – bu ish bemalol qo’lingizdan keladi, ish o’z-o’zidan yurishib ketadi.

Keyin u sakkiz kunlardan keyin Marienbadga ketmoqchiligini ma’-lum qildi, ungacha mening Vaymarda bo’lib turishimni, shu muddat ichida ko’rishib, suhbatlashib, bir-birimizni yaqindan bilib olishimiz mumkinligini aytdi.

– Yana bir istagim, – qo’shib qo’ydi u, – Siz Yenada bir necha kun yoki hafta emas, balki butun yoz bo’yi, men Marienbaddan qaytgunimcha yashab tursangiz. Kecha men u yoqqa siz uchun turar joy va
boshqa masalalar bo-rasida xat jo’natdim, u yerdagi sharoitingiz qulay va ko’ngildagidek bo’lsa deyman. U yerda bilimingizni oshirish uchun ko’pdan-ko’p manbalar, yordamchi vositalarni topasiz, ilmli, mehmondo’st davralarga duch kela-siz, go’zal tabiatni-ku aytmasayam bo’ladi. Siz u yerda yangi narsa yozish-gayam imkoniyat topasiz va bo’sh vaqtingiz ham bo’ladi, shu orada mening topshiriqlarimni ham bajarasiz.

Bunday samimiy taklifga e’tiroz bildirolmadim va uni quvonch bilan qabul qildim. Ketayotganimda u menga yanayam mehribonlik ko’rsatdi hamda ertadan keyin suhbatlashmoq uchun yana biron soatga kelishimni so’radi.

1823 yilning 16 iyuni, dushanba

Shu kunlarda men bir necha bor Gyotenikida bo’ldim. Bugun biz asosan ishlar haqida so’zlashdik. Uning Frankfurtdagi taqrizlari xususida ham so’z ochdim, ularni o’qish-o’rganish yillarining aks-sadosi deb aytgandim, bu gapim ma’qul keldi shekilli, o’sha yoshlikdagi bitiklarga qanday nuqtai nazardan yondoshish lozimligini belgilab berdi.

So’ngra u menga «San’at va moziy» jurnalining dastlabki o’n bir sonini berib, ularni “Frankfurt taqrizlari” bilan birga ikkinchi topshiriq sifatida Yenaga olib ketishimni aytdi.
– Istardimki, – dedi u, – bu jurnallarni yaxshilab o’rganib chiqsangiz, nafaqat bularning umumiy mazmuniga e’tibor qilsangiz, balki qay biri maromiga yetmagan, shuniyam belgilab chiqsangiz.

Yena, 1823 yilning 15 sentyabri, dushanba

Gyote Marienbaddan eson-omon qaytib keldi, biroq uning bu yerdagi bog’-uyidagi sharoit uncha ko’ngildagidek bo’lmagani bois Yenada bir necha kun turishga qaror qildi. U shu qadar sog’lom va tetik ediki, soatlab piyoda yo’l bosishi mumkin, uni bunday ko’rish chinakam baxt edi. Quvona-quvona ko’rishib-so’rashib olganimizdan keyin Gyote ishlarim haqida so’z ochdi.

– Ochig’ini aytsam, – dedi u, – Siz shu qishni mening yonimda, Vaymarda o’tkazsangiz deyman. – So’ng darhol maqsadga ko’chdi: – She’riyat tahlili va tanqidi masalasida sizga hech bir e’tiroz yo’q, bu sizning qoningizda bor. Bu sizdagi tug’ma iste’dod, uning etagidan tutishingiz kerak, ke-lajakda u sizning butun hayotingizni ta’min etadi. Aynan shu sohaga tegishli bo’lmagan yana ko’p narsalar borki, ularniyam o’zlashtirishingiz kerak bo’ladi. Lekin bu narsalarga juda ko’p vaqt ajratib o’tirmaslik, ularni tezroq hal qilish lozim. Qish bo’yi Vaymarda yashab, pasxagacha shu qadar ko’p narsalarni bilib olasizki, bunga o’zingiz ham hayron qolasiz. Qo’lingizda eng yaxshi manbalar bo’ladi, bunday qo’llanmalarning bari menda mavjud. O’shanda siz oyog’ingiz ostida mustahkam zaminni his eta-siz, qoniqish va o’zingizga ishonch paydo bo’ladi.

Bu taklifdan behad quvondim va tamoman uning istak-irodasiga bo’ysunishimni aytdim.
– Shu yerga yaqin joydan boshpana topishning o’zim g’amini yeyman – davom etdi Gyote. – Bu qish sizning har bir daqiqangiz mazmunli o’tishi

kerak. Vaymarda ko’p yaxshi narsalarga duch kelasiz, katta shaharlardan zinhor farq qilmaydigan davralarda bo’lasiz. Shaxsan menikiga juda ko’p taniqli kishilar tashrif buyurishadi. Asta-sekin ular bilan tanishasiz, bunday muloqotlardan behad ruhiy-ma’naviy ozuqa olasiz.

Gyote bir qator mashhur nomlarni aytdi va har birining alohida xiz-matlarini qisqa-qisqa bayon qildi.

– Bir qarich zaminning, – so’zida davom etdi u, – yana qaeridan shunday ezgu narsalarni topasiz! Bundan tashqari puxta jamlangan kutubxona, boshqa birorta nemis shaharlaridagi teatrlarga hecham bo’y bermaydigan teatr ham bor . Yana qaytaraman: yonimizda qoling, faqat bir qishgagina emas, Vaymar sizning doimiy turar joyingiz bo’lib qolsin. Bu yerdan dunyoning istalgan burchagiga yo’l va darvozalar bor. Yozda sayohat qilasiz, nimani ko’rishni istasangiz o’z vaqtida ko’raverasiz. Men Vaymarda el-lik yildan beri yashayman, qaerlarda bo’lmadim deysiz! Ammo hamisha Vaymarga sog’inch bilan qaytib kelaman.

Men yana Gyotening yonida ekanligimdan, uning so’zlarini tinglayotga-nimdan baxtli edim, unga jon-dilim bilan sodiqligimni his etardim. Toki mening yonimda faqat sen bor ekansan, bundan keyin ham bo’lsang, deya o’yladim men, boshqa hamma ishlar bitaveradi. Mening mavqeimni yaxshilash uchun unga ma’qul hamma ishlarni qilishga tayyor ekanligini takror va takror aytdi-ya.

Yena, 1823 yilning 18 sentyabri, payshanba

Kecha ertalab Gyotening Vaymarga jo’nab ketishi oldidan u bilan yana bir soatcha o’tirish baxtiga muyassar bo’ldim. U butun hayotimga samarali ta’sir ko’rsatgan, men uchun naqadar qimmatli fikrlarni aytdi. Germa-niyadagi barcha yosh shoirlar buni bilishlari lozim, bu so’zlar ular uchun ham behad foydalidir . U gapni, bu yil yozda men she’r yozdimmi-yo’qmi, shundan boshladi. Men bir nechta she’rlar yozganimni, ammo ular ustida unchalik ilhom bilan ishlamaganimni aytdim.

– Katta ishlarga urinishdan ehtiyot bo’ling, – dedi u shunda, – ko’plab zo’r shoirlarimiz, ayni o’sha iste’dodli va intiluvchanlari ana shu kasalga yo’liqishgan. O’zim ham shunday edim, bu bilan ko’p narsani yo’qotdim. Qancha yozganlarim bekor ketdi! Qo’limdan keladigan narsalarni yozganim-da edi, asarlarim yuz jilddan oshib ketardi.

Hozirgi davr o’z haq-huquqlarini o’rtaga qo’yadi; shoir qalbida kechgan fikrlaru his-tuyg’ular har kuni qog’ozga tushishini xohlaydi va shunday bo’lishi kerak. Agar sen kattaroq asarni mo’ljallagan bo’lsang, unda uning yonidan hech narsa o’sib chiqmaydi, u sening barcha fikrlaringni ortga chekintiradi va o’zing ham hayotdagi barcha xushyoqar narsalardan mosuvo bo’lasan. Yirik narsani ma’lum bir qolipga solish, tartibga keltirish uchun qanchalar g’ayrat, ruhiy kuch-quvvat sarflashing kerak. Miyangdagi fikrlaringni risoladagidek ifoda etish uchun tinch-xotirjam shart-sharoit zarur bo’ladi. Bordi-yu sen muhim joyida xatoga yo’l qo’ysang, hammasi chippakka chiqadi; o’sha kattadan -katta asaringning ma’lum o’rinlarida mavjud materialdan keragicha foydalana bilmasang, unda asaringning u yoki bu joyida nuqsonlar yuzaga keladi va buning uchun seni tanqid qilishadi. Ana o’shanda shoirning ter to’kib qilgan butun mehnati evaziga mukofot va quvonch o’rniga tinkasi qurib, hafsalasi pir bo’lgani qoladi. Aksincha, shoir kundagi tug’ilgan fikrini kunda miyasida pishitib, yangiligida qog’ozga tushiraversa, o’shanda ezgu bir narsa yaratgan bo’ladi, qaysidir yozgani yaxshi chiqmasa ham, hech gap emas.

Misol uchun kyonigsberglik Avgust Hagenni (1797–1880; shoir va san’atshunos) olaylik – ajoyib is-te’dod egasi; uning ‘‘Olfrid va Lizena’’sini o’qigandirsiz? Shunaqa joylari borki, qoyil qolmay iloj yo’q; Boltiq bo’yidagi hayot, u yerning tabiati ajoyib tasvirlangan. Bular ayrim o’rinlar, xolos, butun asar esa hech kimni to’lqinlantirmaydi. Axir buni yozguncha ozmuncha kuch-quvvat, mehnat sarflanganmi! O’shani yozguncha adoyi-tamom bo’ldi hisobi. Endi u bir fojea yozibdi.

Gyote jilmayib qo’ydi-da, bir zum jim qoldi. Shundan foydalanib men so’z qotdim va agar adashmasam, Siz «San’at va moziylik» jurnalida Hagenga, faqat mayda syujetlar ustida ishlashni maslahat bergandingiz, dedim.

– Shunday degandimku-ya, – javob qildi Gyote, – lekin kim ham biz keksalarning aytganini qiladi? Har biri nima qilishni o’zim yaxshiroq bilaman, deb o’ylaydi, shu yo’lda kimdir nobud bo’ldi, boshqasi yo’l to-polmay qiynaldi. Ammo hozir adashishning payti emas, biz, keksalar, buni boshimizdan o’tkazdik, agar siz yoshlar yana shu yo’ldan borsanglar, bizlarning adashishu izlanishlarimizdan nima foyda? Bu holda, ol-dinga siljib bo’lmaydi! Xatolarimizni biz keksalarning yuziga solib bo’lmaydi, negaki, biz tayyor yo’ldan bormadik; biroq keyinroq dunyoga kelganlardan talab boshqacha bo’ladi, ularning adashishga haqlari yo’q, keksalarning maslahatlariga quloq tutib, to’g’ri yo’ldan borishlari lozim. Maqsadga tomon qadam tashlashning o’zigina yetarli emas, har bir tashlangan qadamning o’zi maqsad bo’lmog’i va yana oldga qadam tashlanmog’i kerak.

Bu so’zlarning mag’zini chaqib ko’ring, o’ylang, ulardan qaysilari sizga asqotishi mumkin. To’g’risini aytganda, mening maslahatlarim sizning hozirgi holatingizga to’g’ri kelmaydigan bosqichdan tezroq chiqib ke-tishingizga ko’mak bersa, deyman. Ma’lum muddatgacha mayda syujetlar ustida ishlab yuring, Sizga manzur bo’layotgan tuyg’ularni peshma-pesh qog’ozga tushiring, shu tariqa qandaydir ezgu ishni amalga oshirasiz va har bir kuningiz sizga quvonch keltiradi. She’rlaringizni dastlab gazeta-jurnallarga bering; birovlarning talablariga emas, balki o’z qalbingiz ovoziga quloq tuting.

Men Gyotega yil fasllari haqida doston yozish, unda turli tabaqa va-killarining mashg’ulotlari va xursandchiliklarini tasvirlash niyatida ekanligimni aytdim.

– Mana shuni aytdim-da, – dedi bunga javoban Gyote, – ehtimol, ko’p narsalar qo’lingizdan kelar, ammo hali siz yetarlicha bilib ololmagan, mag’zini chaqolmagan ayrim jihatlarda oqsab qolishingiz mumkin. Ma-salan, baliqchini maromida tasvirlarsiz-u, ovchining tasviri chiqmay qolar. Bordi-yu butun asarda nimadir yaxshi chiqmay qolsa , bu, butun asar muvaffaqiyatsiz chiqdi, degani bo’ladi. Ayrim o’rinlar yaxshi bo’lgani bilan baribir, yetuk asar yozdim, deb aytolmaysiz. Kuchingiz yetadigan o’sha alohida o’rinlarni tasavvuringizda mustaqil bir holatda jonlantirish-ga urinib ko’ring-da, yozing, ishonamanki, go’zal bir asar chiqadi. Ayniqsa, ogohlantirib aytayki, o’zingizning cheksiz xayollaringiz ketidan erga-shing: bu har bir narsaga nisbatan aniq nuqtai nazarni talab qiladi, yosh-likda bunday nuqtai nazar hali pishib yetilmagan bo’ladi. Keyin: asardagi timsollar o’z dunyoqarashlari bilan shoirga bog’liq bo’lmagan bir tarzda hayot kechira boshlaydilar va undagi keyingi ijodi uchun kerak bo’ladigan ruhiy boyligini o’zlashtiradilar. Va nihoyat: uzuq-yuluq qismlarning ma’nosini joyiga keltirib bir-biriga bog’lash, tartibga keltirish uchun qancha vaqt sarflanadi, agar kishi o’z ishini qoyillatib bajarganida ham, hech kim, “o’h-ho’ qoyil ish bo’libdi’’, demaydi. Tayyor syujet bo’lsa ish xiyla oson ko’chadi. Bu yerda fakt va xarakterlar tayyor, badiiy qolipga solinsa kifoya. Bunda vaqt ham, kuch-quvvat ham kam sarflanadi, chunki u tayyor materialni ma’lum shaklga soladi, xolos. Yana bir gap: men oldin ishlangan syujetlarga murojaat qilishni maslahat beraman.

Gyotening so’zlaridan o’zimni xuddi bir necha yilga ilgarilagandek his etdim, haqiqiy ijodkor bilan uchrashish nechog’lik baxt ekanligini butun qalbim bilan yana bir bor anglab yetdim. Buning foydasini hech narsa bilan o’lchab bo’lmaydi.

Vaymar, 1823 yilning 2 oktyabri, payshanba

Kecha rohatijon havoda Yenadan keldim. Mening Vaymarga qaytganimni qutlash tarzida kelganim zahotiyoq Gyote teatrga yubordi. Gyotening uyi gavjum – Frankfurtdan farang elchisi graf Raynhard (1761–1837; graf, frantsuz diplomati.), Berlindan pruss davlat maslahatchisi Shults (1781–1834; Prussiya davlat maslahatchisi) uni ziyorat qilish uchun tashrif buyurishgan edi.

Bugun ertaroq Gyotenikiga keldim. U mening qaytib kelganimdan xur-sand bo’ldi. Ketmoqchi bo’lgandim, u maslahatchi Shults bilan tanishtirish maqsadida to’xtatdi. Meni yondagi xonaga boshlab kirdi, u yerda janob Shults san’at asarlarini tomosha qilish bilan band edi, Gyote meni unga tanishtirdi-da, ikkovimizni yolg’iz qoldirib chiqib ketdi.

– Sizning Vaymarda qolganingiz, – darhol so’zga kirishdi Shults, – Gyotening hozirgacha nashr etilmagan asarlarini tahrir qilishda yordam bermoqchi bo’lganingiz juda yaxshi bo’lipti. U menga, siz bilan hamkorlikdan qanday manfaat kutayotganini, ayrim boshlab qo’ygan yangi asarlarini nihoyasiga yetkazish niyatida ekanligini aytdi.

Men unga javoban, nemis adabiyotiga foyda keltirishdan o’zga maqsadim yo’qligini, shu yerda sermahsul faoliyat ko’rsataman, degan umidda o’zim ko’zlagan adabiy rejalarimni hozircha bir chetga qo’ya turishni lozim topganimni aytdim.

– So’zsiz, – dedi Shults , – Gyotedek benazir inson va ijodkorning shax-siy ta’siri tengsizdir . Men ham ana shu buyuk dahoning fikridan bir bor oziqlanish uchun bu yerga keldim.

Shundan so’ng u o’tgan yili yozda yozgan kitobimning nashri bilan qiziqdi. Men, yaqin kunlarda dastlabki nusxalarini olishim mumkinli-gini, agar u o’sha muddatgacha bu yerda qololmasa, Berlinga uning nomiga bir nusxani jo’natishimni aytdim. Shu bilan biz samimiy qo’l qisishib, xayrlashdik.

1823 yilning 14 oktyabri, seshanba

Bugun kechqurun ilk daf’a Gyotenikida tantanali ziyofatda ishti-rok etdim. Men birinchi bo’lib keldim va biridan ikkinchisiga kirib boriladigan, eshiklari lang ochiq charog’on xonalarni ko’rib yuragim hapriqib ketdi. So’nggi xonalardan birida Gyoteni ko’rdim, u g’oyatda quvnoq kayfiyatda meni qarshi oldi. Qora frak va ko’kragidagi nishon unga g’oyat yarashgan edi. Biz bir muddat yolg’iz qoldik va shifti naqshdor xonaga o’tdik, u yerda qizil divan tepasiga osilgan «Aldobranda to’yi» deb nomlangan kartina diqqatimni tortdi. Ustidagi yashil parda chetga surib qo’yilgan kartina to’la yoritilgan holda ko’z oldimda turar va uni tomosha qilib, zavq olardim.

– Ha, – dedi Gyote, – qadimgi ijodkorlarda nafaqat buyuk g’oyalar bo’lgan, balki ular g’oyalarni ro’yobga chiqarishni ham bilishgan. Biz, yangi zamon kishilarida ham ulkan g’oyalar bor, biroq
ularni o’zimiz xohlagandek yorqin va tiniq qilib tasvirlab berolmaymiz.

Shu payt saroy a’yonlaridan bir qancha janob va xonimlar kirib ke-lishdi. Gyotening o’g’li va kelini fon Gyote xonim ham tashrif buyurishdi, ular bilan men ilk bor tanishdim. Xonalar borgan sari to’lib borar, hammayoqda xush kayfiyat va ko’tarinkilik hukm surardi. Yana bir necha go’zal, yosh xorijiy mehmonlar ham kelishdi, ular bilan Gyote farang tilida gaplashdi.

Davra menga yoqdi, hamma o’zini emin-erkin tutar, kim tik turgan, kim o’tirgan, kim kulgan, kim hazillashgan, xullas, kim kimni xohlasa, o’sha bilan so’zlashardi. Biz esa yosh Gyote ikkovimiz yaqinda teatrda qo’yilgan Huvald (1778–1845; dramatur)gning ‘‘Portret’’ asari haqida suhbatlashdik. Spektakl` xususida fikrimiz bir joydan chiqdi, yosh Gyote voqealarni to’lib-toshib tahlil qilishidan quvondim.

Gyotening o’zi mehmonlarga o’ta seriltifot bo’ldi. U goh unisi, goh bu-nisining yoniga borar, o’zi kam gapirar, ko’proq mehmonlarning so’zlashiga imkon berardi. Fon Gyote xonim uning yoniga tez-tez kelar, erkalanib unga suykalar, uni o’pardi. Yaqinda men unga, teatr menga katta quvonch bag’ishlayotganini, spektakllarni huzur qilib tomosha qilayotganimni, ammo ular haqida chuqur mulohazaga berilmasligimni aytgandim. U buni ma’qulladi va bu ayni damdagi kayfiyatimga mos ekanligini aytdi.

Shoir fon Gyote xonim bilan yonimga yaqinlashdi.
– Bu mening kelinim, tanishib olgandirsizlar?

Biz tanishib olganligimizni bildirdik.
– U ham xuddi sendek teatr ishqibozi, Ottiliya, – davom etdi u, biz esa ikkovimizning kasalimiz bir ekanligidan quvondik. – Mening qizim birontayam spektaklni qoldirmaydi.
– Yaxshi spektakllar qo’yilsa, – javob berdim men, – mazza qilib ko’raman, biroq yomonlari toqatingni toq qilib yuboradi.

– Shunisi borki, – javob qaytardi Gyote, – chiqib ketib bo’lmaydi, asar yomon bo’lsayam oxirigacha tomosha qilishga majbursan. Bu bizga yomon narsa-ga nisbatan nafrat qo’zg’atadi va yaxshi narsani yanada chuqurroq tushunishga o’rgatadi. Kitob o’qish boshqa narsa, kitob yoqmasa, otib yuborasan-qo’yasan, teatrda esa chidab o’tirishing kerak.

Men ma’qulladim va mo’ysafid har bir voqeaga nisbatan biron-bir ma’nodor gap aytishini ko’nglimdan kechirdim.

Biz ajralib boshqalarga qo’shilib ketdik, mehmonlar bizning atro-fimizda, boshqa xonalarda shod-xurram suhbatlashib yurishardi. Gyote xonimlar yoniga ketdi, men Rimer va Meyerlarga qo’shildim, ular bizga Italiya haqida gapirib berishdi.

Birozdan so’ng maslahatchi Shmidt royal yoniga o’tirib Betxovenning bir necha p`esalarini tingladi. Gapga usta bir ayol Betxoven hayotidan qiziq voqealarni so’zlab berdi. Shu tariqa soat ham o’nga yaqinlashdi, bu kecha men uchun so’z bilan ifoda etib bo’lmaydigan darajada ko’ngilli o’tdi.

1823 yilning 21 oktyabri, seshanba

Kechqurun Gyotenikida bo’ldim. Biz «Pandora» dramatik dostoni haqida gaplashdik. Men, bu dostonni tugallangan desa bo’ladimi yoki uning davomi bormi, deb so’radim . Davomi yo’q, dedi u, negaki, birinchi qism g’oyatda cho’zilib ketganidan ikkinchi qismini ortiq davom ettirishni lozim topmadim. Mana shu yozilganini tugal bir asar deb hisoblasa, shu bilan qanoatlansa bo’ladi.

Men ushbu murakkab dostonning mag’zini sekin-asta, juda qiyinchilik bilan chaqqanimni, uni qayta-qayta o’qiganimdan hatto yod bo’lib ketga-nini aytdim. Bunga javoban Gyote kulimsirab:
– Ishonaman, u yerda hamma narsa go’yo tilsimlangan, – dedi.

Men unga, Shubart (1796–1861; filolog, yozuvchi) ning mana shu doston haqidagi fikrlariga qo’shilmasligimni aytdim, uning fikricha ‘‘Verter’’, ‘‘Faust’’, ‘‘Vilhelm Mayster’’, ‘‘Hamroz dillar’’ asarlarida alohida tilga olingan hodisalarning bari go’yo bu dostonda jamlangan, oqibatda doston behad og’ir va murakkab bo’lib ketgan emish.

– Shubart, – dedi Gyote, – ko’pincha juda chuqur fikrlaydi; o’z ishiga o’ta pishiq, baho berishda nishonni to’g’ri oladi.

Uland (1787–1862; nemis romantik shoiri, adabiyotshunos.) haqida so’z ochdik.
– Badiiy asarlar kitobxonga zo’r ta’sir etganini ko’rsam, – dedi Gyote, – bu, albatta, bekorga emas, deb o’ylayman, Uland ham shu qadar ommalashib ketgan ekan, demak, buning ham o’ziga yarasha sabablari bo’lsa kerak. Uning ‘‘She’rlar’’i haqida men o’zim aniq bir fikr aytolmayman. To’plamini yaxshi umidlar bilan qo’limga olgandim, boshidanoq zaif, zerikarli she’rlarga duch keldim-da, hafsalam pir bo’ldi. Keyin uning ballada-larini o’qishga tutindim, shunda bildimki, u chindanam iste’dodli va mashhurligiyam bejiz emas ekan.

Shundan keyin men Gyotedan nemis fojealaridagi she’riy shaklga oid fikrini so’radim.

– Germaniyada, – javob berdi u, – aniq bir yechimga kelish qiyin. Har kim o’zi bilgancha , tanlagan mavzusiga qarab o’zicha yozaveradi. Menimcha, olti hijoli yamb eng munosibi edi-yu, ammo nemis tili uchun u xiyla uzunlik qiladi; sifatlashlarning yetishmasligi bois biz odatda besh hijolisi bilan qanoatlanib qo’ya qolamiz. Bu fikr inglizlarga yanayam ko’proq tegishli.

So’ng Gyote bir qancha misga o’yilgan gravyuralarni ko’rsatdi-da, qadimgi nemis me’morchiligi xususida so’zladi va keyin ham shunga o’xshash asar-larni menga ko’rsatish istagida ekanini aytdi.

1823 yilning 25 oktyabri, shanba

Qosh qorayganda yarim soatcha Gyote huzurida bo’ldim. U ish stoli yonida-gi oromkursida o’tirardi; men uni g’oyatda mamnun kayfiyatda uchratdim; u baayni samoviy sokinlik bag’riga sho’ng’igan, bir vaqtlar boshdan kechirgan lazzatbaxsh baxt haqida, go’yo o’sha baxt bor bo’y-basti bilan ko’zi oldida qaytadan namoyon bo’lgan odamdek o’tirardi. U xizmatkori Shtadelmannga men uchun bitta stul keltirishni buyurdi.

Biz bu qish mening asosiy mashg’ulotim bo’ladigan teatr haqida gaplash-dik . Eng so’nggi ko’rgan spektaklim Raupax (1784–1825; dramaturg)ning «Zamindagi tun»i edi. Shu haqda o’z fikrlarimni aytdim: bu p`esa muallif xayolida shakllangan holatda sahnaga qo’yilmagan, unda hayotiylikdan ko’ra g’oya, dramadan ko’ra lirika ko’proq yetakchilik qiladi, besh ko’rinish davomida cho’zilgan ipni ikki yoki uch ko’rinishga sig’dirsa bo’lardi. Gyote ham o’z navbatida p`esa aristokratiya va demokratiya atrofida aylangan, xolos, bu ommani hecham qiziqtirmaydi, dedi.

Shundan keyin men Kotsebu (1761–1819; nemis yozuvchisi va publitsisti)ning o’zim ko’rgan p`esalari , ya’ni «Qarindoshlar» bilan «Kelishuv»ni maqtadim. Uning kundalik hayotga yorqin nazar bilan qarashini, hayotning diqqattortar qirralarini dadil, juda ishonarli, shirador tasvirlaganini ta’kidladim. Gyote fikrimga qo’shildi:

– Yigirma yildan beri sahnadan tushmay, – dedi u, – xalqning e’ti-borini qozonayotgan ekan, demak, nimasidir bor. U o’z doirasida mahkam turib, imkoniyatlaridan chetga chiqmaganda edi, ancha yaxshi narsalar yozgan bo’lardi.

Gyote tag’in Kotsebuning bir necha durust p`esalarini, ayniqsa, «Ikki Klingsberglar»ni tilga oldi:

– Inkor qilib bo’lmaydi, – u hayotni yaxshi bilardi, unga ochiq ko’z bilan qarardi. Hozirgi fojeanavislarni, – deya davom etdi u, fikrlashmaydi, poetik iste’doddan mahrum, deb bo’lmaydi; ko’pchiligida yengil, jonli tasvirlash salohiyati yetishmaydi; ular o’z kuchlari yetmaydigan narsaga intilishadi, shu boisdan men ularni jadal sur’atli iste’dodlar, degim keladi.

– Bu shoirlarning, – dedim men, – p`esani nasrda yoza olishlariga ishon-mayman, menimcha, bu ularning qobiliyatini imtihon qilish bo’lardi.

Gyote so’zimni ma’qulladi va: “She’r asarga ohangdorlik bag’ishlaydi, ayniqsa, ta’sirchanligini oshiradi”, deya qo’shib qo’ydi.

Keyin qilinadigan ishlar xususida biroz so’zlashdik. Uning «Frank-furt va Shtutgart orqali Shveytsariyaga sayohat» asarini tilga oldik, bu asar uch daftarda uning o’zida saqlanar, ulardagi alohida yozuvlarni o’qib chiqib, qanday qilsa hammasini yaxlit bir asarga aylantirish mumkin-ligi haqida o’z fikrlarimni aytishim uchun menga yuborish niyatida edi.
– O’zingiz ko’rasiz, – dedi u, – ular ayni damdagi kayfiyatga qarab yozi-lavergan; na reja haqida, na badiiylik haqida qayg’urilmagan, bir so’z bilan aytganda, bu yozuvlar chelakdagi suvni to’kib yuborgandek qog’ozga tushgan.

Rejasiz bajarilgan ishni aynan xarakterlovchi bu qiyoslash menga juda yoqdi.

1823 yilning 29 oktyabri, chorshanba

Bugun kechqurun Gyotenikiga bordim. Uni g’oyatda ko’tarinki, xush kay-fiyatda uchratdim , ko’zlari sham nurining aksidan charaqlar, uning butun borlig’i quvnoq, kuch-quvvat va yoshlikka xos jo’shqinlik bilan to’lib-toshgan edi.

U men bilan xonada u yoqdan-bu yoqqa yurarkan, darhol kecha men unga yuborgan she’rlardan so’z ochdi.

– Endi bildim, – so’z boshladi u, – nega siz Yenada menga yil fasllari haqida she’r yozmoqchiman, deganingizni. Siz tabiat hodisalarini o’ziga xos idrok va o’tkir nigoh bilan kuzata olar ekansiz. She’rlar haqida ikki og’izgina gapirmoqchiman. Siz hozir shunday nuqtada turibsizki, yerdan san’atning eng baland va eng og’ir cho’qqisiga, o’zligingizni anglashga yo’l topishingiz lozim. Buning uchun siz g’oya changalidan qutulishga o’zingizda yetarli kuch to’plashingiz kerak; Sizda iste’dod bor, nimalarga qodirligingizni ko’rsatdingiz, ana endi shunday qilish payti keldi. Yaqinda siz Tifurtda bo’ldingiz, men sizga yana shunday vazifa topshirmoqchiman. Ehtimol, siz yana uch-to’rt daf’a o’sha yoqqa borib kelarsiz, u yerni atroflicha o’rganib, barcha holatlarni yaxlit bir holga keltirmaguncha Tifurtni kuzatasiz, kuch-quvvatingizni ayamasdan hammasini yaxshilab o’rganing va she’rga soling. Tifurt bunga arziydi. Bu ishni allaqachon bajargan bo’lardim, ammo men buni qilolmayman, negaki, yerdagi ko’plab o’zgarishlarda o’zim ishtirok etganman, ko’p ishlarning ichida bo’lganman, mayda-chuyda tafsilotlar menga haddan tashqari tanish. Siz u yerga begona kishi sifatida borasiz, nazoratchidan o’tmish haqida gapirib berishini so’raysiz, o’zingiz esa ko’zga yaqqol tashlanadigan, eng xarakterli narsalarnigina ko’rasiz.

Men unga xuddi aytilgandek qilishga harakat qilaman, deb va’da berdim-u, ammo vazifaning men uchun yengil emasliginiyam, menga bu soha xiyla notanishliginiyam yashirmadim.
– Bilaman, – dedi Gyote, – bu og’ir, biroq xususiy narsani anglab yetish va tasvirlash ham san’atning mohiyatini tashkil etadi. Yana bir gap: toki biz umumiy narsani asos qilib olar ekanmiz, har qanday kishi ham bizga taqlid qilishi mumkin, aslida hech kim bunday qilolmaydi. Nega? Chunki buni boshqalar sinab ko’rmagan. Lekin xususiy narsa hech qanday aks-sado bermaydi, deb qo’rqmaslik kerak. Har bir xarakter qanchalik o’ziga xos bo’lmasin, har bir tasvirlanadigan narsa, oddiy toshdan tortib inson-gacha, qandaydir umumiylikka ega; negaki, hamma narsa takrorlanadi. Dunyoda faqat bir martagina yaraladigan hech nima yo’q.

– Individual tasvirning mana shu bosqichida, – so’zida davom etdi Gyote, – ijod deb nomlangan mo»jiza boshlanadi.

Buni men unchalik tushunib yetmadim, ammo savol berishdan tiyindim. Ehtimol, o’yladim men, xayoliy narsaning real narsa bilan badiiy yax-litlanishini, bizdan tashqarida mavjud bo’lgan narsaning bizga tug’ma bo’lgan narsa bilan qo’shilishini ko’zda tutayotgandir. Butunlay boshqa narsa haqida so’z yuritayotgan bo’lsa ham ajab emas.
Gyote so’zida davom etardi:
– Keyin har bir she’ringizning ostiga yozgan sanangizni qo’ying. – Men unga savol nazari bilan qaradim, nahotki shunchalik muhim bo’lsa?

– O’shanda, – qo’shib qo’ydi u, – ular ruhiy kechinmalaringizning kun-daligi bo’ladi. Bu kichkina narsa emas. Men yillar davomida shunday qildim, buning nechog’lik ahamiyatli ekanligini bilaman.

Shu orada teatrga boradigan vaqt bo’ldi, Gyote bilan xayrlashdim.
– Shunday qilib, Finlyandiyaga ketmoqchisiz… – hazilomuz gap qotdi ortimdan.

1824

1824 yilning 27 yanvari, seshanba

Gyote men bilan hozir o’zi mashg’ul bo’layotgan tarjimai holining da-vomi haqida gaplashdi. Uning fikricha , hayotining davomi «She’riyat va haqiqat»da yozilgan yoshlik yillaridek detallarga boy emas ekan.

– Keyingi yillarni, – dedi Gyote, – xuddi yilnomadek tasvirlashim kerak; bunda hayot yo’limdan ko’ra ko’proq ijodiy faoliyatim qalamga olinishi lozim. Umuman olganda, shaxs hayotining eng ko’zga ko’ringan davri – bu taraqqiyot davri bo’ladi, mening misolimda bu ‘‘She’riyat va haqiqat’’ning poyoniga yetgan jildlaridir. Keyinroq esa atrofdagilar bilan kelishmovchiliklar boshlanadi, bu narsa biron qimmatga ega bo’lsagina boshqalar uchun qiziq bo’ladi. Va nihoyat, nemis olimining hayoti nima degan narsa? Bordi-yu, hayotim men uchun biron ko’zga ko’rinarli narsa bo’ladigan bo’lsa, bu haqda odatda aytilmaydi. Qani o’sha, ishtiyoq bilan aytganingni tinglaydigan odamlar?

Yoshlik yillarimga nazar tashlab, mana endi qarigan chog’imda, o’yga tolaman: men tengilar qancha qoldi?.. Buni doimo yozgi kurortlardagi holatga qiyoslagim kelaveradi . U yerga borgandanoq, yaqin orada ketadigan odamlar bilan tanishib, do’stlashib olasan kishi. Ajralish og’ir. Ik-kinchi avlodga ko’nikishga to’g’ri keladi, ular bilan ham xiyla vaqt birga bo’lib, dildan bog’lanib qolasan. Bular ham ketishadi-da, sen uchinchisi bilan qolishga majbur bo’lasan, ular ketishingdan sal oldin kelgan bo’lishadi va seni qiziqtirmaydi ham.

Hamisha odamlar meni baxtdan yolchigan deyishadi. To’g’ri, qismatimdan nolimayman, hayotimdan norozi emasman . Aslida butun hayotim mehnat va intilishdan iborat, to’g’risini aytadigan bo’lsam, yetmish besh yil-lik hayotim davomida biron oy yo’qki, o’z huzur -halovatimni o’ylab yashagan bo’lsam. Nazarimda butun umr bitta toshni joyidan qo’zg’atishga urindim-u, ammo sira qo’zg’atolmadim. Bu bilan nima demoqchi ekanligim-ni memuarlarim oydinlashtirib beradi. Mening ijodiy faoliyatimga, xoh ichdan bo’lsin , xoh tashdan bo’lsin, juda katta talablar qo’yildi. Poetik tafakkurim va ijodim – mening haqiqiy baxtimdir. Ammo ijti-moiy mavqeim unga qanchalar xalaqit berdi, chegaraladi, bo’g’di. Agar men saroydagi amal va vazifalardan o’zimni olib qochib, ko’proq tanholikda yashaganimda edi , yanada baxtliroq va ijodkor sifatida yanada ko’proq ish qilgan bo’lardim . «Gets» bilan «Verter» kabi asarlarim chiqqandan so’ng qaysi bir donishmandning so’zlari mening qismatimda amalga oshdi, u shunday degan edi: «Agar sen insoniyat uchun biror yaxshilik qilgan bo’lsang, buni ikkinchi marta takrorlamasliging uchun uning o’zi harakat qiladi».

Shon-shuhrat, jamiyatdagi yuksak mavqe – bular yaxshi. Ammo butun shon-shuhratim va martabamga qaramasdan doimo boshqalarning fikriga quloq tutib, birovning ko’nglini og’ritib qo’ymaslikka, albatta harakat qildim. Agar boshqalar miyamda nimalar borligini bilmagani holda menda ularning fikrini o’qiy olish qobiliyatim bo’lmaganida ko’ngil bo’shligim yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin edi.

1824 yilning 15 fevrali, yakshanba

Gyote bugun meni tushlikkacha faytunda aylanib kelishga taklif qildi. Kelsam, nonushta qilayotgan ekan. Ko’rinishdan kayfiyati zo’r.

– Haligina yoqimtoy mehmon kelgandi, – dedi u meni shodon qarshilarkan, – g’oyat umidli, vestfaliyalik Meyer degan yigit. Uning yozgan she’rlari kelajagi borligidan darak beradi. Yoshi o’n sakkizda bo’lsa-da, ancha ilgarilab ketgan. Mening yoshim o’n sakkizda emasligi-dan xursandman, – dedi Gyote kulimsirab. – Men o’n sakkizda ekanimda Germaniya ham endigina o’n sakkizda edi. O’sha paytda biron narsa qilsa bo’lardi; hozir esa talablar juda katta, hamma yo’llar berk.

Germaniya deyarli barcha sohalarda shu qadar ilgarilab ketdiki, hammasini ilg’ab olish qiyin , tag’in biz yunon va lotin, ingliz va fran-suz bo’lishimiz kerak! Buning ustiga, sharqniyam ko’rsatadigan berahmlar ham topiladi, bunday ahvolda bechora yigit nima qilishi mumkin! Uni yupatish maqsadida Yunonaning ulkan haykalini ko’rsatdim, toki bu uning uchun yunonlarga suyanish va ulardan yupanch topishda ramz bo’lsin, dedim. U ajoyib yigit. Agar goh unga, goh bunga urinishdan o’zini tiy-sa, undan bir nima chiqadi. Lekin o’zim , mana shu ich-ichidan buzilgan davrda yosh bo’lmaganimga Tangriga shukronalar aytaman. Qanday hayot kechirishniyam bilmagan bo’lardim. Bordi-yu, Amerikaga qochib ketish-ni xayol qilganimdayam, kechikkan bo’lardim, u yerda ham allaqachon tong yorishgan bo’lardi.

1824 yilning 22 fevrali, yakshanba

Gyote va o’g’li bilan tushlik qildik, u Haydelbergdagi talabalik yilla-rida yuz bergan qiziq voqealarni so’zlab berdi. U do’stlari bilan ta’til paytlari Rayn bo’yida dam olishgani, u yerdagi bir qo’li ochiq oshxona egasi haqidagi yorqin xotiralarini esladi. Bir kuni o’nta talaba unikida tunab qolishgan, u bo’lsa o’z ‘‘biznes’’idan bor-yo’g’i rohatlanish uchungina bularni vino bilan bepul mehmon qilgan ekan.

Tushlikdan so’ng Gyote bizga Italiya, ayniqsa, shimoliy Italiya va Lago-Majjora tasviri tushirilgan rangli suratlarni ko’rsatdi. Suvda Borromey orollari aks etib turar, qirg’oqda baliqchilarning qayiqlari va asbob- anjomlari ko’zga tashlanardi. Bu ‘‘Vilgelm Maysterning jahongashtalik yillari’’ da tasvirlangan ko’l , deya tushuntirdi Gyote. Shimoli-g’arb tomonda, Monte-Roza yo’nalishida quyosh botgandan keyingi g’ira-shiralikda ko’k -qora rangda ko’zga tashlanayotgan, ko’lni chegaralab turgan keng adirlar yastangan edi .

– Bunday tog’larning zim-ziyo ulug’vorligi, – dedim, – mendek tekis joylarda tug’ilib o’sgan kishining yuragiga qo’rquv soladi, men bunday daralarda sayohat qilishni hecham istamagan bo’lardim.
– Bu tabiiy, – dedi Gyote, – odamning qaerda va nima uchun tug’ilgani o’ziga muhim-da, axir. Agar odamni yuksak maqsadlar musofirlikka yetaklamasa, u o’z uyida hammadan baxtli-da. Shveytsariya dastlab menda shunday kuchli taassurot qoldirdiki, hayajondan o’zimni yo’qotish dara-jasiga bordim; ammo bir necha yillar o’tgach, u yerga takroran borganimda, tog’larni sof mineralogik nuqtai nazardan kuzatdim, ularni xotirjam idrok qildim.

Shundan so’ng, biz bir frantsuz galereyasidagi zamonaviy rassomlar asarlari asosida misga o’yib ishlangan gravyuralar majmuasini tomosha qildik. Bular shu qadar bo’sh ishlangan ediki, qirqta rasmdan faqat to’rt-beshtasigagina ijobiy baho berdik, xolos. Chunonchi, bittasida muhabbat maktubini aytib yozdirayotgan qiz; boshqasida uyini sotmoqchi bo’lgan, lekin hech kim sotib olishni istamayotgan ayol; uchinchisida baliq ovi; to’rtinchisida Bibi Maryam surati oldidagi musiqachilar tasvirlangan suratlar. Bulardan tashqari, frantsuz rassomi Pusson uslubida chizilgan tabiat manzarasi ham yomon emasdi, bu haqda Gyote quyidagilarni aytdi:

– Bunday rassomlar, Pusson chizgan tabiat manzaralari haqida umu-miy tushunchani o’zlariga singdirib olishgan-da, shunga muvofiq ijod qilishgandi. Ularning rasmlarini yaxshi ham, yomon ham deb bo’lmaydi. Ular yomon emas, negaki, hammasida mohirona o’zlashtirilgan namuna ko’zga tashlanib turadi. Yaxshi ham deyolmaysan, chunki ularda Pussonga xos o’ziga xoslik yetishmaydi. Shoirlar ham xuddi shunga o’xshaydi, ularning ko’pchiligi, masalan, ulug’ Shekspir uslubini o’zlashtirishga uringanla-rida, shubhasiz, buning uddasidan chiqishlari gumon edi.

Oxirida Raux tomonidan Frankfurt uchun ishlangan Gyote haykali modelini uzoq tomosha qilib, muhokama etdik.

1824 yilning 24 fevrali, seshanba

Bugun soat birda Gyotenikida edim. U menga ‘‘San’at va moziylik’’ jur-nali beshinchi jildining birinchi daftari uchun mo’ljallab aytib turib yozdirgan qo’lyozmani ko’rsatdi. U mening «Mazluma»ga yozgan taqrizimga ilova qo’shgan, unda frantsuz tragediyasi va o’z lirik trilogiyasi haqida gapirib, bu bilan ushbu mavzularni bir-biriga ulagan edi.

– Siz taqriz yozish asnosida, – dedi Gyote, – Hindistonning o’ziga xosliklari bilan tanishib olganingiz yaxshi bo’ldi, chunki biz o’rgangan ilmlardan oxir-oqibat xotiramizda amalda qo’llaganimiz qoladi, xolos.

Uning fikrini ma’qulladim va buni men universitetda o’qib yur-ganimda o’zim sinaganimni, professorlarning ma’ruzalaridan faqat keyin amalda qo’llaganinigina esda saqlab qolganimni aytdim; amalda kerak bo’lmaganlarini esa, aksincha, tamoman unutib yubordim. Heeren bizga qadimgi va yangi tarixdan ma’ruzalar o’qigan edi, ulardan biron-ta so’z ham yodimda yo’q. Bordiyu men hozir, aytaylik, biron drama yozish maqsadidami, tarixning biror davrini o’rganmoqchi bo’lsam, bunday ilm bir umrga yodimda qolgan bo’lardi.

– Umuman, – dedi Gyote, – universitetlarda juda ko’p narsalarni, ayniqsa, juda ko’p keraksiz narsalarni o’rgatishadi. Ayrim professor-lar esa o’z fanlarida talabalarga kerak bo’lganidan ham ko’proq bilim berishadi. Ilgarilari kimyo bilan botanikani farmokologiyaga qo’shimcha fan sifatida o’tilar, shifokorlar uchun shu yetarli bo’lardi. Endi bo’lsa kimyo ham, botanika ham mustaqil muhim fanlarga aylanganki, ularning har birini inson umri davomida o’rganadi, shifokorlarniyam ularni o’rganishga majbur qilishadi! Bundan hech bir foyda chiqmaydi, na uni-sini, na bunisini durust o’rganmay, oxiri hammasi unutiladi. Aqli bor odam fikrini chalg’itadigan barcha talablarni chetga surib qo’yadi-da, bitta soha bilan chegaralanadi va o’sha sohani chuqur egallaydi.

Shundan so’ng Gyote menga Bayronning ‘‘Kain’’ (‘‘Qobil’’) p`esasi haqida o’zi yozgan qisqagina tanqidiy maqolani ko’rsatdi, uni men katta qiziqish bilan o’qidim.
– Bayrondek erkin fikrli kishi, – dedi Gyote, – qanday qilib cherkov aqidalarining puchligini isbotlab, mana shu p`esa orqali o’ziga maj-buran yuklangan diniy ta’limotdan ozod bo’lishga uringani ko’rinib turipti. Angliya ruhoniylari, shubhasiz, buning uchun unga tashakkur bildirishmaydi; agar u Injildagi yonma-yon syujetlarni qayta ishlashda davom etsa-yu, Sodom va Gomorraning halokatidek mavzuni chetlab o’tsa, hayron qolgan bo’lardim.

Shunday adabiy kuzatishlardan so’ng Gyote diqqatimni nafis san’atga tortdi-da, oldimga antik o’ymakorlik uslubida bezatilgan toshni qo’ydi, bu haqda u menga bir kun oldin hayajon bilan gapirgan edi. Men tasvir-dagi jozibali soddalikni ko’rib hayratga tushdim: bolaga suv ichirish uchun bir odam yelkasidagi og’ir idishni yerga qo’ymoqda. Ammo bolaning og’zi idishga yetmaydi, suv quyila qolmaydi; shunda u ikkala qo’lchalari bilan idishga yopishib olib, u odamning yuziga boqib, tag’in biroz egi-lishini so’raydi.

– Xo’sh, bu sizga yoqdimi? – so’radi Gyote, – biz, yangi zamon kishilari, albatta, bunday sof tabiiy, sof sodda motivning go’zalligini his etamiz, buni qanday qilish haqida bilimu malakamiz ham bor, biroq qilmaymiz, aql-idrok ustunlik qiladi, ana shu soddalik jozibasi bizda yetishmay qoladi.

Shundan so’ng berlinlik o’ymakor usta Brandning medalini tomosha qildik, unda tosh ostidan otasining qurolini topib olgan yosh Tezey tasvirlangan edi. Gavdaning turishi ancha durust ishlangan bo’lsa-da, biroq toshni siljitayotgan paytdagi mushaklarning zo’riqishi sezilmas-di. Yigitning bir qo’li bilan toshni ko’tarib, ikkinchisi bilan qurolni olayotgani ham ishonarli chiqmagan edi. Aslida u oldin toshni bir chetga surib qo’yib, keyin qurolni olsa, tabiiy chiqqan bo’lardi.

– Endi esa, – dedi Gyote. – men Sizga tag’in bir naqshdor toshni ko’rsataman, bu yerda ham xuddi o’sha syujet qadimgi rassom tomonidan ishlangan.

U Shtadelmannga bir qutini keltirishni buyurdi, unda Gyote Italiyaga safar qilgan paytida Rimdan olib kelgan antik davr naqshdor toshla-rining bir necha yuztasi yotardi. Ularning ichida men qadimgi yunon ras-somi ishlagan xuddi o’sha syujetni ko’rdim – farqi qanchalar! Yigit bor gavdasi bilan toshga yopishgan, bunga uning kuchi yetadi, chunki o’z ishini uddalayotgani ko’rinib turardi, u toshni bir chetga uloqtirib tashlash darajasida ko’tarib turardi. Yosh qahramon butun gavdasining kuchini og’ir yuk tomon yo’naltirgan, faqat nigohlari pastga – tosh ostida yotgan qurolga qaratilgan edi.

Biz ushbu tasvirning o’ta tabiiyligidan zavqlandik.
– Meyerning yaxshi bir gapi bor, – kulib gap qo’shdi Gyote, – ‘‘o’ylash bun-chalar og’ir bo’lmasa edi!’’ – Eng yomoni shundaki, o’ylash bilan o’zingga ko’mak berolmaysan, odam tabiatan shunday bo’lishi kerakki, yaxshi fikrlar Yarat-ganning erkin zurriyotlaridek «Mana biz!» deb doimo xitob qilsinlar va ro’parangda tursinlar.

1824 yilning 25 fevrali, chorshanba

Gyote bugun menga ikkita g’aroyib she’rni ko’rsatdi. Ikkalasi ham o’z yo’nalishiga ko’ra yuksak axloqli, ammo ayrim tasvirlarda tiyiqsiz darajada tabiiy va haqqoniy bo’lib, odatda oliy davralarda bunday she’rlarni odobdan tashqari deb hisoblashadi, shu boisdan Gyote ularni sir saqlar, chop ettirish haqida o’ylamasdi ham .

– Agar aql va bilim, – dedi Gyote, – umum mulki bo’lganida edi, shoirga yashash osonroq ko’chardi ; u hamisha haqiqatni aytgan, o’zining eng ezgu his-tuyg’ularini ifoda etishdan cho’chib o’tirmagan bo’lardi. Aks holda u hamisha ma’lum bir bosqichdan nari o’tmasligi lozim. She’rlari xilma-xil odamlarning qo’liga borib tushishini shoir esida tutishi, ochiq-oshkora fikrlari bilan ko’plab odamshavanda kishilarning ko’nglini og’ritib qo’yishdan ehtiyot bo’lishga majbur. Buning ustiga vaqt degani ham g’alati narsa. U shafqat qilmaydi, o’z hukmini o’tkazadi, odam nima qilmasin va nima demasin, unga nisbatan har bir asarda o’z munosabatini o’zgartiradi. Chunonchi, qadimgi yunonlar aytishi mumkin bo’lgan narsani biz endi aytolmasligimiz kerak, yoki bo’lmasa, Shekspirning baquvvat zamondoshlari didiga mos tushgan gapga 1820 yildagi inglizlar bardosh berolmaydi, shuning uchun bizning davrimizda “Family-Shakespeare”( SH ye k s p i r n i n g «Oilaviy o’qish kitobi» (ing.) nashriga ehtiyoj tug’iladi.

– Ko’p narsa shaklga ham bog’liq, – qo’shimcha qildim men, – anavi ikkita she’rdan bittasi qadimgi yunon she’riyati ohangi va o’lchoviga ko’ra kitobxonning uncha g’ashiga tegmaydi. Ayrim o’rinlar, ehtimol, ancha-muncha quyushqondan chiqqandir, lekin, umuman olganda tasvir shu qadar ulug’vorlikka va fazilatga egaki, go’yo qadimgi Yunon shoirining ovozini eshitayotgandek, go’yo yengilmas Yunon qahramonlari davriga o’tib qolgandek bo’lamiz. Ariosto ohangi va uslubidagi ikkinchi she’r esa ancha qaltis ketgan. Unda muayyan davrdagi sarguzasht hech bir niqobsiz bizning bugungi voqeligimizga to’g’ri kirib borgani sababli undagi ayrim dadilliklar birmuncha qo’pol tuyuladi.

– Siz haqsiz, – dedi Gyote. – Har bir poetik shakl o’z sirli ta’sir kuchiga ega. Agar mening “Rim elegiyalari” mazmunini Bayronning “Don Juan”i ohanggi va uslubiga ko’chirilsa, barcha gaplarim yaramas bir nar-saga aylanib qolgan bo’lur edi.

Shu payt frantsuz gazetalarini olib kelishdi. Frantsuzlarning gertsog Angulem qo’mondonligidagi Ispaniyaga yurishining tugallanishi Gyoteda katta qiziqish uyg’otdi.

– Burbonlar (frantsuz qirollik sulolasi (1589 – 1792yy. va 1815 – 1830 yy.) ning bu yurishi, shubhasiz, maqtovga loyiq, – dedi Gyote, – shu yo’l bilan ular armiyani qo’lga kiritib, endi taxtni ham egallashadi. Bu ham egallandi. Askar o’z qiroliga sodiq holda uyiga qaytadi, chunki

o’z g’alabasi hamda bir tomonga bo’ysunish afzal ekanligiga ishonch hosil qilgan. Armiya o’zining qadimgi shon-shuhratini namoyon qildi va qudratli ekanligini hamda Napoleonsiz ham g’alaba qozonishga qodirligini isbotladi.

Gyote gap mavzusini tarixiy voqealarga burdi va Yetti yillik urush davridagi pruss armiyasi haqida gapira boshladi: “Buyuk Fridrih” ularni doimiy g’alabalaridan ruhlantirib, taltaytirib yuborganidan keyinroq o’zlariga behad ishonib, tez-tez mag’lubiyatga uchrayverganlar. U barcha voqealarni mayda-chuydasigacha esladi, men bo’lsam, uning benazir xotirasidan hayratga tushardim.

– Men omadli odamman, – davom etdi u, – butun umrim bo’yi davom etib kelayotgan jahonshumul voqealar davrida tug’ilganman. Yetti yillik urushning, Amerikaning Angliyadan ajralib chiqishi, keyinroq farang inqilobining, nihoyat, Napoleon hukmronligi davridan qahramonning halokatigacha va keyingi qator voqealarning tirik guvohiman. Shuning uchun men keyinroq tug’ilib, bunday buyuk voqealarni o’zlari tushunmaydigan kitoblardan o’qib-o’rganadigan odamlarga nisbatan tamoman boshqacha fikr va xulosaga kelganman.

Kelgusi yillar bizga nimalar olib kelishi hali noma’lum; hali-beri tinchlik-xotirjamlikka erisha olmaymiz, deb qo’rqaman. Odamzod o’zini cheklashni bilmaydi: amal egalari hokimiyatni suiiste’mol qilishdan o’zlarini tiyyolmaydilar. Insoniyatni bekamu ko’st qilish imkoni bo’lganida edi, shart-sharoit haqida o’ylasa bo’lardi; aks holda u na u yoqlik bo’lolmaydi, na bu yoqlik. Bir qismi to’kin-sochinlikda yashagan bir paytda, ikkinchi qismi azob -uqubatda hayot kechiradi. Yomonlikning ikki qanoti bo’lgan xudbinlik va hasad hamisha harakatda bo’ladi, partiyalar-ning kurashi ham uzluksiz davom etaveradi.

Eng oqilona ish shuki, har kim nimani o’rgangan bo’lsa, o’sha bilan shug’ullansin, boshqalarni ham o’z vazifalarini bajarishlariga xalaqit bermasin. Kosib o’z qolipi bilan ish ko’rsin, dehqon dalada ishlasin, hukmdor xalqni boshqarsin. Bu ham bir hunar, buni ham o’rganish kerak, qo’lidan kelmaydigan har qanday odam bunga urinmasligi lozim.

Gyote tag’in farang gazetalari haqida so’z yuritdi:

– Liberallar gap sotishaversin, agar haq bo’lishsa, ularga jon deb quloq solishadi. Ijrochi hokimiyatni qo’lida tutib turgan monarxist-larga gap sotish yarashmaydi, ular harakat qilishlari lozim. Armiyani urushga yo’llashsin, boshlarini tanidan judo qilishsin, osishsin, bu ularga to’g’ri keladi, ammo gazetalarda bahslashish, o’z qilmishlarini oqlashga urinish – bu ularga yarashmaydi. Qirollar yig’ini bo’lganda edi, gapirishsa bo’lardi. O’z hayotim va faoliyatim davomida, hamisha monar-xist bo’lib kelganman. Boshqalar istagancha safsata sotishaversin, men nimani ma’qul ko’rsam, shuni qilganman. O’z faoliyatim doirasini ko’ra olganman va maqsadim nimaligini aniq bilganman. Yolg’iz o’zim xatoga yo’l qo’ygan bo’lsam, buni tuzatolganman. Bordi-yu ko’pchilik men bilan birgalikda xato qilgan bo’lsa, buni tuzatish imkoni yo’q, chunki ko’pni fikri bir xil bo’lmaydi.

Gyote behad zo’r kayfiyatda edi. U menga fon Shpigel xonimning al`bomini ko’rsatdi, unga Gyote ajoyib she’r bitgan edi. Buning uchun qoldirilgan joy ikki yildan beri bo’sh yotardi, Gyote qachonlardir bergan va’dasining ustidan endi chiqolganidan shod edi. Fon Shpigel xonimga bag’ishlangan she’rni o’qib bo’lgach, al`bomni varaqlashda davom etdim va qator mashhur nomlarga duch keldim.

– Qiziqib ketib, – uning she’ri yoniga bir necha satr yozib qo’ymoqchi ham bo’lgandim, – dedi Gyote, bunday qilmaganimdan xursandman, chunki fikrlarimni tutib turolmaganimdan necha martalab yaxshi odamlarni o’zimdan chetlashtirganman, eng yaxshi ijod namunalarimning ta’siriga putur yetkazganman.

– Rostini aytsam, – davom etdi Gyote, – shunday payt ham bo’lgan ediki, ‘‘Uraniya’’dan bo’lak hech narsa kuylanmas, hech narsa ifodali o’qilmas edi. Qayoqqa borma, stol ustida ‘‘Uraniya”ni ko’rarding; har qanday suhbatning mavzusi shu edi. Men o’zimni abadiyatga ishonch baxtidan mahrum qilmoqchi emasman; aksincha, Lorenso fon Medichining so’zlarini takror aytishga tayyorman: narigi dunyodagi hayotga ishonmaydigan odam bunisida ham o’likdir. Lekin bunday aqlga sig’maydigan tushunchalar kundalik bahslar va fikrni chalg’itadigan gap sotishlarga mavzu bo’lmasligi kerak. Yana bir gap: kim narigi dunyodagi hayotga ishonsa, jimgina xursand bo’lib yuraver-sin, ammo o’zicha gerdayishiga hech bir asos yo’q. Tedgening ‘‘Uraniya’’si bahonasida men shuni payqadimki, qora xalq ham xuddi asilzodalarga o’xshab o’zlarini katta olaboshladilar. Shunday befarosat ayollarni ham uchratdimki, ular Tidge bilan birgalikda abadiylikka ishonganlari uchun mag’rurlanishardi. Bu ham yetmagandek, o’sha befahmlar hatto bu masalaga munosabatimni bilish uchun meni so’roqqa tutishlariga toqat qilishimga to’g’ri keldi. ‘‘Bu hayotimiz tugasa, keyingisi bizni baxtli qilaveradi, nuqul Xudoga yolvoramanki, u yerda menga bu dunyoda abadiyatga ishon-ganlardan hech kim duch kelmasin, negaki ana shunda mening azoblarim boshlanadi! Xudojo’y xonimlar meni o’rab olishib: Biz haq ekanmizmi? Shuni bashorat qilmaganmidik? Aytganimiz bo’ldimi, deb so’roqqa tutishadi. Undan keyin narigi dunyodagi hayotimda ham zerikishning cheki bo’lmaydi’’, deya ularning jig’iga tegaman.

– Abadiylik g’oyalari bilan shug’ullanish, – so’zida davom etdi Gyote, – aslzoda tabaqa vakillari, ayniqsa, bekorchi xonimlarning ishi. Yer yuzida biron ko’zga ko’rinarli ish qilish tashvishida bo’lgan serg’ayrat odam esa, narigi dunyo haqida o’ylashga ham vaqt topmay qoladi, shu bilan bu dunyoda foyda keltirishga urinadi . Bundan tashqari, abadiylik haqidagi o’ylar bu dunyoda baxt masalasida omadi yurishmaganlar uchun ham zarur; garov bog’laymanki, mana shu yoqimtoy Tidgening hayoti ko’ngildagidek bo’lganida edi, xayollar ham shunga yarasha bo’lardi.

1824 yilning 26 fevrali, payshanba

Gyote bilan tushlik qildik. Ovqatlanib bo’lgach, u Shtadelmannga misga o’yilgan gravyuralar solingan katta-katta jildlarni keltirishni bu-yurdi. Jildlarning ustini biroz chang bosgan edi, yaqin atrofda artish uchun yumshoq latta bo’lmaganidan Gyote achchiqlanib, xizmatkorini koyidi:

– Oxirgi marta seni ogohlantiraman, – dedi u, – agar bugunoq borib, bizga tez-tez kerak bo’lib turadigan yumshoq lattalarni sotib olmasang, ertaga o’zim boraman, bilasan-ku, men so’zimdan qaytmayman.

Shtadelmann ketdi.
– Bir kuni aktyor Bekker bilan ham xuddi shunday voqea sodir bo’lgan edi, – gapida davom etdi Gyote menga yuzlanib, – u «Vallenshtayn»dagi otliq askarlardan birining rolini o’ynashdan bosh tortdi. Men: unga aytinglar, agar rozi bo’lmasa, bu rolni o’zim o’ynayman, dedim. Gapim ta’sir qildi. Aktyorlar meni yaxshi bilishardi, bunday paytlarda hazilni ko’tarmasligim, so’zimdan qaytmay, har qanday ahmoqlik qilishim mum-kinligini yaxshi bilishardi.

– Rostdan ham shu rolni o’ynarmidingiz? – so’radim men.
– Ha, – dedi Gyote, – o’ynardim, qanday o’ynashni janob Bekkerga ko’rsatib qo’yardim, negaki rolni undan ko’ra yaxshiroq bilardim.

Keyin biz jildlarni ochib, gravyura va rasmlarni tomosha qilishga kirishdik. Bunday paytlarda Gyote menga juda ehtiyotkorlik bilan muno-sabatda bo’ladi, u mening nafis san’atni kuzatish va idrok etishda xiyla yuqori pillapoyalarga ko’tarilishimni istashini sezib turaman. U menga o’ziga xos yetuk asarlarni ko’rsatadi va eng mashhur rassomlarning ichki dunyosiga kirib borishim, fikrlarini mulohaza qilishim uchun ularning g’oyalari haqida gapirib beradi.

– Did atalmish narsa, – dedi bugun, – mana shunday shakllanadi. Did o’rtacha emas, balki eng sara muhitda shakllanadi. Shu boisdan men Siz-ga eng yaxshilarini namoyish qilyapman. Agar Siz shularni tushunishni o’rgansangiz, boshqalariga me’yorida baho beradigan bo’lasiz. Men Sizni har bir janrning eng yaxshi namunalari bilan tanishtiraman, ularning birortasiga beparvo qaramang, agar unda ulkan iste’dod o’z cho’qqisiga yetgan bo’lsa, har biri bizga o’zgacha quvonch bag’ishlashini esda tuting. Masalan, frantsuz rassomining mana bu kartinasi behad nafis, shuning uchun u o’z janrining namunasi hisoblanadi.

Gyote menga varaqni uzatdi, men uni hayrat ichida tomosha qildim. Yozgi saroyning lang ochiq deraza va eshiklari bog’ tomonga qaragan orastagina xonasida bir guruh g’oyatda yoqimtoy kishilar o’tirishipti. O’ttiz yoshlar-dagi go’zal ayol hozirgina kuylashdan to’xtagan bo’lsa kerak, qo’lida nota daftarini ushlab olgan. Uning yonida, sal ichkariroqda, o’n besh yoshlardagi qiz stol suyanchig’iga suyanib o’tirardi. Yon tomonda, ochiq deraza oldida yana bir yosh xonim turipti, u qo’lida arfa ushlab olgan , aftidan, haliyam torlarni chertayotgandek tuyuladi. Shu asnoda xonaga bir yigit kirib keladi, barcha ayollarning nazari unga qadalgan. U musiqali mashg’ulotni bilgan, shekilli, go’yo ulardan buning uchun uzr so’rayotgandek, salgina bosh egib turipti, ayollar esa unga iltifot bilan quloq tutib turishardi.

– Menimcha, – dedi Gyote, – bu kartina Kalderon ((1600 – 1681; ispan dramaturgi) ning p`esalaridek diltortar, mana, Siz shu janrdagi eng go’zal asarni ko’rdingiz. Xo’sh, bu haqda fikringiz qanday?

Shunday deya u menga hayvonlar tasvirini ishlovchi mashhur rassom Roosning bir qancha gravyuralarini uzatdi: nuqul qo’ylar, turli qiyofa va holatdagi hayvonlar tasviri. Basharalaridagi ma’nosiz ifoda, pax-maygan junlari, hamma-hammasi tabiatda qanday bo’lsa, shundayligicha, haqqoniy chizilgan edi.

– Bu hayvonlarga qarab qo’rqib ketaman, – dedi Gyote, – ularning qiyofalaridagi, ko’zlaridagi ma’nosizlik, mudroq bosgan holatlari go’yo menga ham o’tayotgandek tuyuladi. Nazarimda, bunga qarab turgan odam hayvonga aylanib qoladigandek bo’ladi, hatto rassom ham hayvonmi, degan o’yga borasan, kishi. Baribir, rassom bu jonivorlarning ichki dunyosiga shunchalik kirolgani, fe’l-atvorini shu qadar his etolgani, ularning mohiyatini sirtida shunchalik haqqoniy namoyon qilolgani hayratomuz hodisa, albatta. Agar ulug’ iste’dod egasi o’z salohiyatiga mos mavzuga sodiq qolsa, nimalarga qodir bo’lishi o’z-o’zidan ko’rinib turipti.

– Bu rassom, – dedim men, – itlarni, mushuklarni, yovvoyi hayvonlarni ham xuddi shunday tabiiy chizgan bo’lsa kerak? Boshqalarning ichki ola-miga kira olishdek yuksak qobiliyatiga qaraganda u odamlarning ham aft-angorlariyu fe’l-atvorlariniyam bera olgandir?

– Yo’q, – dedi Gyote, – bular uning diqqat doirasiga kirmaydi, aksincha, u yuvosh, o’txo’r hayvonlarni, ya’ni qo’ylar, echkilar, sigirlar va shunga o’xshashlarni chizishdan bir umr charchamadi. Bu undagi iste’dodning o’z jabhasi, u bundan hech qachon ayrilmadi. To’g’ri qildiyam! Bu jonivorlar-ning kundalik hayotiga g’amxo’rlik qilish undagi tug’ma odat, u hayvonlar ruhiyati haqidagi bilimlarni ham o’zlashtirgan, shu boisdan ularning butun turq-tarovatini ziyraklik bilan o’zlashtirgan edi. Boshqa jonzot-larni, ehtimol bunchalik mukammal bilmasa kerak, ularni tasvir etishga na istak, na salohiyat yetishdi.

Gyotening bu fikrlaridan keyin juda ko’p shunga o’xshash voqealar mi-yamda qaytadan ko’z ochdi. Masalan, yaqinda u menga aytgandiki , haqiqiy shoirda hayot haqida tug’ma bilim bo’ladi, uni tasvirlash uchun tajriba, amaliy ko’nikma kerak bo’lmaydi.

Men «Gets fon Berlixingen»ni, – degan edi u, – yigirma ikki yoshli yigit paytimda yozganman, oradan o’n yil o’tgach, o’z tasvirlarimning haqqoniyligidan hayratga tushganman. Ma’lumki, bunaqa hodisalarni ko’rmaganman ham, eshitmaganman ham, lekin inson ichki olamining rango-rang qirralari haqidagi bilimni antisipatsiya (voqea-hodisalarni oldindan his-tuyg’u orqali ko’ra-bilish.) orqali egallaganman.

Umuman, men tashqi dunyoni bilgunimga qadar o’z ichki dunyomni tas-virlashdan zavq olardim. Voqelikni xayolimda qanday tasavvur qilgan bo’lsam, keyinroq u mening nafratimni qo’zg’ay boshladi va uni tasvir-lashga zarracha ham qiziqishim qolmadi. Hatto aytishim mumkin: bordi-yu men borliqning mohiyatiga yetgunimga qadar uni tasvirlashdan tiyilib turganimda edi, tasvirlarim karikaturaning o’zi bo’lardi.

– Inson fe’l-atvoriga, – degan edi boshqa payt Gyote, – o’ziga xos qat’iyat, ma’lum ma’noda qaysarlik xoski, shuning ta’sirida u yoki bu asosiy xususiyat go’yo ko’plab ikkinchi darajali xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Bu tajribadan ma’lum; biroq ayrim shaxslarda bu bilim tug’ma bo’lishi mumkin. Menda tug’ma bilim va tajriba qo’shilib ketganmi-yo’qmi, bunga bosh qotirib o’tirmayman. Ammo bir narsa ayon: agar birov bilan o’n besh daqiqa so’zlashsam, keyingi ikki soat davomida uning nima deyishini aniq bilaman. Chunonchi, Bayron haqida gapirib, butun borliq unga kunday ravshan, voqelikni u antisipatsiya orqali tasvirlayveradi, degan edi.

Men bunga javoban, Bayron, aytaylik, yoqimsiz hayvon qiyofasini tasvirlashga muvaffaq bo’la olarmidi, menimcha, undagi kuchli indivi-duallik bunday mavzularni ishtiyoq bilan qog’ozga tushirishga monelik qilsa kerak, deya shubha bildirdim. Gyote buni ma’qulladi va antisipatsiya shoir iste’dodiga mavzu mos kelgan joygacha yetib boradi, dedi. Ikko-vimiz shunday xulosaga keldikki, antisipatsiyaning chegaralanganligi yoki keng qamrovliligiga qarab, iste’dod ham yuksak yoki o’rta darajada bo’lishi mumkin.

– Siz janobi oliylarining fikricha, – dedim men, – borliqni bi-lish ijodkordagi tug’ma qobiliyat ekan, unda siz, ko’rinib turgan voqea-hodisalar va narsalarni emas, balki ichki olamni nazarda tutyapsiz shekilli, mana shularning barchasini ijodkor haqqoniy tasvirlashga erishmog’i uchun voqelikni ich-ichidan anglab yetishi kerak emasmi?

– Shubhasiz, shunday, – javob berdi Gyote, – muhabbat, nafrat, umid, umidsizlik va inson qalbiga xos ko’plab ehtiros va iztiroblar – bular shoirga berilgan tug’ma bilimlar, bularni tasvirlash shoirga qiyin emas, biroq, sud jarayoni yoki bo’lmasa imperatorga toj kiygizish marosimi haqidagi bilim tug’ma bo’lolmaydi, tasvir haqiqatga zid bo’lmasligi uchun shoir ularni yo o’z tajribasi asosida o’rganishi yoki boshqalardan o’zlashtirishi kerak. Masalan, «Faust»da qahramonning hayotdan hafsalasi pir bo’lgan holatini, shuningdek, Gretxenning sevgi iztiroblarini men antisipatsiya orqali namoyon qilishga erishganman, olaylik, quyidagi:

Qora tuman ichra bo’lib asira
Ma’yus nur taratar yarim oy xira,

(E.Vohidov tarjimasi)

misralarini yozish uchun tabiatni kuzatishimga to’g’ri keldi.

– Lekin, – dedim men, – «Faust»da biron satr yo’qki, unda butun borliq va hayotni o’rganishning aniq-ravshan izlari aks etmagan bo’lsin, bularning barisini sizga birov hadya qilmagani, ular o’z tajribangiz mevasi ekanligi shundoqqina ko’rinib turipti.

– Bo’lsa bordir, – javob qaytardi Gyote, – ammo agar men antisipatsiya orqali butun borliqni o’zimga singdirmaganimda edi, ko’zim ochiq tur-gani holda ko’r bo’lib qolardim, butun bilim va tajribam ham o’lik va bekorchi urinish bo’lib qolaverardi. Nur bor, ranglar bizni o’rab turib-di; biroq o’z ko’zimizda nur va ranglar bo’lmaganida edi, unda biz ularni ilg’ayolmagan bo’lardik.

1824 yilning 28 fevrali, shanba

– Shunday jiddiy odamlar ham borki, – dedi Gyote, – ular biror ishni yo’l-yo’lakay, qo’l uchida qilolmaydilar, ularning tabiati har bir ishni maromiga yetkazib bajarishni taqozo qiladi. Bunday iste’dodlar ba’zi-da ensamizni qotiradi, istagan narsamizni hozirning o’zidayoq ulardan ololmaymiz, ammo oliy maqsadga odam xuddi o’sha yo’l bilan yetishadi-da.

Men Ramberg haqida so’z ochdim.

– Endi bu tamoman o’ziga xos rassom, – dedi Gyote, – bunday iste’dod kishini quvontiradi, u tengi yo’q improvizator. Bir kuni u Drezdenda mendan mavzu berishimni so’radi. Men unga mana bu mavzuni berdim: Aga-memnon Troyadan vataniga qaytib, ikki g’ildirakli aravadan tushadi va uyining ostonasiga qadam qo’yganida yuragini vahima bosadi. Bu g’oyatda qiyin mavzu ekanligini inkor etib bo’lmaydi, boshqa rassom bo’lganida buning ustida uzoq mulohaza yuritgan bo’lardi. Ammo men fikrimni ay-tib ulgurmasimdanoq, Ramberg chizishga tutindi, uning mavzuni darhol aniq-tiniq o’zlashtirganidan hayratda qoldim, xolos. Rostini aytsam, Rambergning rasmlaridan bir nechasi qo’limda bo’lishini istayman.

Shundan so’ng boshqa, o’z asarlariga yuzaki munosabatda bo’ladigan, oxir-oqibat odatga qul bo’lib, san’atni gumdon qiladigan rassomlar haqida gurunglashdik.

– Odat, – dedi Gyote, – sirtdan qaraganda barqaror bir narsaga o’xshaydi-yu, lekin ijodkorga huzur bag’ishlamaydi. Tom ma’nodagi ulkan iste’dod egalari yaratuvchilikni oliy baxt deb biladilar. Roos charchash nimaligini bilmay o’z qo’y-echkilarining junlarini chizardi, mana shu cheksiz harakatdan ko’rinib turadiki, u ijod paytida eng beg’ubor huzur-halovatni his etardi, uni tezroq tugatishni xayoliga ham keltirmasdi.

O’rtacha qobiliyat egalariga bunday san’at yetishmaydi; ish paytida ularning ko’z oldida tayyor asar orqasidan kelishiga ishonishadigan daromad turadi, xolos. Bu taxlit manfaatni ko’zlovchi maqsadlar bilan hech qachon buyuk asar yaratib bo’lmaydi.

1824 yilning 22 marti, dushanba

Tushlikdan oldin Gyote bilan uning bog’iga bordik. Bu bog’ Ilm daryo-sining narigi qirg’og’ida, park yaqinida, tepalikning g’arbiy yonbag’rida yastangan bo’lib, chinakam xushmanzara joy. Shimoli-sharqiy shamollardan pana, janub va g’arbdan keluvchi iliq hamda yoqimli havo oqimi yaxshi o’tib turadigan bu go’sha ayniqsa kuz va bahor oylarida ta’rifga sig’mas darajada go’zallashib ketadi.

Havo yozdagidek yoqimli edi; janubi-g’arb tomondan mayin shabada esardi. Tiniq osmonning ba’zi-ba’zi joylarida qora bulut parchalari suzib yurardi; huv tepada tarqalib borayotgan parsimon bulutlar ko’zga tashlanadi. Bulutlarni diqqat bilan kuzatgach, ko’rdikki, pastda suzib yurgan to’da-to’da bulutlar tarqalib borardi, Gyote shundan xulosa chiqarib, barometr ko’tarilgan bo’lsa kerak, dedi.

U barometr millarining tushishi va ko’tarilishi haqida ko’p gapirdi va buni «namlikning inkori va tasdig’i» deb atadi. Shu bilan birga u abadiy qonunlar asosida yerning nafas olishi va nafas chiqarishi haqida, borgan sari namlik oshib boraversa, suv toshqini yuz berishi mumkinli-gi haqida ham gapirdi. Bundan tashqari: har bir joy o’z atmosferasiga ega, ammo shunga qaramasdan, Ovrupoda barometr ko’rsatkichlari hamisha bir xil. Tabiat nomutanosib, shunchalik istisno holatlarga qaramasdan qonuniyatni aniqlash qiyin kechadi, dedi.

U menga shu taxlit hayotiy o’gitlarini singdirarkan, bog’ning qumloq yo’lagida u yoqdan-bu yoqqa borib kelardik. Biz bir uyga yaqinlashdik, Gyote xizmatkoriga uy eshigini ochishni buyurdi, keyinroq uy ichini menga ko’rsatmoqchi edi. Uyning oqlangan sirtqi devorlari bo’ylab atirgul tuplari chirmashib ketgan, hatto tomgacha yetgan edi. Uyni aylanib chiqib, nihoyatda hayratga tushdimki, atirgul tuplarining butoqlarida o’tgan yozdan beri saqlanib qolgan xilma-xil qushlarning inlari bo’lib, ular hozir yaproqlar to’kilib ketgani sababli shundoqqina ko’rinib turardi, ayniqsa, bu yerda urug’xo’r sayroqi qushlarning inlari ko’p edi, ular o’z inlarini yerga yaqin joyga ham, yuqoriroqqa ham quraverishardi.

Keyin Gyote meni uy ichiga boshlab kirdi, o’tgan yili yozda bu yerga ki-rish nasib qilmagan edi, uning devorlariga karta va gravyuralar hamda Gyotening bo’yi baravar rangli portreti osib qo’yilgan edi, uni Meyer ikkovlari Italiya safaridan qaytib kelishgandan so’ng ishlagan edilar.

Gyote rasmda qirchillama yoshda, quyoshda qoraygan, xiyla baquvvat ko’rinardi. Biroz sokin chehrasidagi ifoda juda jiddiy, go’yo ro’parangda kelgusida qilinajak ishlar yuki yelkasini zildek bosib turgan odamni ko’rayotgandek bo’lasan kishi.

Biz zinapoya orqali yuqoriga ko’tarildik; u yerda uchta xona va bitta hujracha bo’lib, hammasi juda kichik va aytarli hech qanday qulayliklar yo’q edi. Gyote bu yerda ilgarilari uzoq yashab, xotirjam, mazza qilib ijod qilganini esladi.

Xonalarning havosi ancha salqin edi ; biz yana ochiq havoga chiqishga shoshildik. Tushki quyosh nurlari ostida bosh yo’lak bo’ylab yurarkanmiz, suhbat mavzui hozirgi adabiyotga burildi, Shelling (1775 – 1854; nemis faylasufi) haqida, boshqalar qatori Platenning yangi p`esalari haqida gaplashdik.

Bog’ning tepalik yonbag’ridagi yuqori qismi yalanglik bo’lib, unda yak-kam-dukkam mevali daraxtlar o’sib yotardi . Yo’lkalar yuqoriga ilonizi bo’lib chiqib, cho’qqini aylanib o’tadi-da, tag’in pastga tushib ketadi, bu menda atrofni yuqoridan turib tomosha qilish istagini tug’dirdi. Gyote o’sha yo’lkalar bo’ylab mendan oldinda tepaga ko’tarila boshladi, men uning bardamligidan quvondim. Yuqorida, buta to’siq yonida moda tovusni uchratdik, u aftidan gertsog bog’idan bu yoqqa o’tgan bo’lsa kerak. Gyotening aytishicha, u yoz kunlari tovuslarni chorlab, ularga don berib, bu yerga o’rgatarkan.

Ilonizi yo’lkaning boshqa tarafi bo’ylab tushib kelarkanman, butalar bilan o’ralgan, ustiga mashhur she’rning quyidagi misrasi o’yib yozilgan toshni ko’rib qoldim:

Ushbu sokinlikda o’z ma’shuqasin esladi oshiq.

Nazarimda men antik davr yodgorligi oldida turgandek edim. Buning yonginasida pastakkina emanlar, archalar, qayinlar, qora

qayinlar o’sib yotgan chakalakzor bor edi. Archalar ostidan yirtqich qushning to’kilgan patlarini topib oldim, bularni Gyotega ko’rsatgan edim, u bunday narsalar bu yerlarda tez-tez topilib turishini aytdi, o’yladimki, demak, ushbu archalar bu yerlarda ko’plab uchraydigan, boyo’g’lilar in qo’yadigan sevimli joy ekan. Chakalakzorni aylanib o’tib, biz yana uyning yonidagi bosh yo’lkaga – emanlar , archalaru qayin va qora qayinlar to’sib, yarim doira hosil qilgandi, bu yerdagi yumaloq stol atrofiga qo’yilgan stulchalarga joylashdik.

– Jazirama yoz kunlari, – dedi Gyote, – men uchun bu yerdan yaxshi manzil bo’lmaydi. Mana shu daraxtlarni bundan qirq yil avval o’z qo’llarim bilan ekkanman, ularning bo’y cho’zishlarini ko’rib quvonganman, mana endi necha yillardan beri ularning soyasida huzur qilib o’tiraman. Bu emanlar, qora qayinlarning barglari orasidan har qanday kuydiruvchi quyosh nuri ham o’tolmaydi; issiq yoz kunlari tushlikdan keyin shu yerga kelib o’tiraman, o’tloq va bog’da shunaqa sukunat hukm suradiki, bunday paytni qadimgilar «Pan uxladi» deyishgan.

Shu payt shahardan soat ikkiga zang urilgani eshitildi va biz ortga qaytdik.

1824 yilning 9 dekabri, payshanba

Kechga tomon Gyotenikiga bordim. U menga do’stona qo’l uzatdi, salom-lasharkan, Vaymar davlat arxiv rahbari Shelgorn yubileyi munosabati bilan yozgan she’rimni maqtadi. Men o’z navbatida unga inglizlar takli-fini rad etib, xat yozib yuborganimni ma’lum qildim.

– Xudoga shukr, – dedi u, – mana endi bo’sh va xotirjamsiz. Men sizni yana bir narsadan ogohlantirmog’im lozim. Hali kompozitorlar kelishadi-da, sizdan opera librettosini yozib berishingizni iltimos qilishadi; buni ham rad eting va o’z so’zingizda qat’iy turing, bu ham vaqt sarflashga arzimaydigan befoyda mashg’ulot.

Shundan so’ng Gyote, Bonnga, “Pariya”ning ( nemis dramaturgi Mixail Ber (1800-1833) yozgan fojiaviy asar) muallifiga Nis fon Ezen-bek orqali teatr dasturini jo’natganini aytdi, bu dasturdan shoir o’z p`esasi bu yerda qo’yilayotganini bilib oldi.

– Umr qisqa, – qo’shib qo’ydi u, – odamlar bir-birlariga yaxshilik qilishga intilishlari kerak.

Uning qarshisida Berlin gazetalari yotardi, u Peterburgdagi dahshatli suv toshqini haqida gapirdi. Mana, o’zingiz o’qib oling, deya gazetani uzat-di. Keyin Peterburg joylashgan yerning noqulayligini aytdi-da, kulib Russoning: olov purkab turgan vulqon yaqiniga shahar qurib, zilzilani bartaraf etolmaysan, degan gaplarini esladi.

– Tabiat o’z yo’lida davom etaveradi , – dedi u, – biz qoidadan tashqari deb o’ylagan narsa – aslida qoidaning o’zi.

Suhbat yo’sini deyarli barcha sohillarda quturgan bo’ronga, gazetalar-da yozilayotgan boshqa tabiat hodisalariga burildi. Men Gyotedan, bular o’rtasida qanday bog’liqlik borligini bilib bo’ladimi, deb so’radim.

– Buni hech kim bilmaydi, – javob berdi Gyote, – biz bunday sirli hodisalar haqida tasavvurga ham ega emasmiz, qanday qilib u haqda fikr bildiraylik.

Xizmatkor bosh me’mor Kudre va professor Rimer tashrif buyu-rishganini bildirdi; ular kirib o’tirishdi va gurung mavzusi yana Peterburgdagi suv toshqini borasida davom etdi , Kudre Peterburgning joylashish holati, Neva daryosining unga doimo xavf solib turishi va boshqa jihatlar to’g’risida mufassal ma’lumot berdi.

1825

1825 yilning 10 yanvari, dushanba

Inglizlarga bo’lgan katta qiziqishi tufayli Gyote shahrimizda mehmon bo’lib turgan inglizlarni vaqti-vaqti bilan uning huzuriga olib kelib turishimni so’radi. Bugun soat beshda u meni ingliz harbiy muhandisi janob H1. bilan kelishimni tayinladi, men Gyotega u haqda oldindan ko’p yaxshi gaplarni aytdim. Biz belgilangan soatda hozir bo’ldik, xizmatkor bizni yaxshi isitilgan xonaga boshlab kirdi, odatda bu xonada Gyote tushdan keyin va kechqurunlari o’tirishni xush ko’rardi. Stol ustida uchta sham yonib turardi, ammo u yerda Gyote yo’q edi, devor ortidagi zaldan uning ovozi eshitildi.

Janob H. xonani ko’zdan kechirdi, rasmlar va devorga ilingan tog’lar xaritasidan tashqari u nazarini bir qancha papkalar taxlab qo’yilgan tokchalarga qaratdi, men unga bu papkalarda mashhur musavvirlarning o’z qo’llari bilan chizilgan suratlar va turli maktablarga mansub rasm-larning gravyuralari saqlanishini , Gyote ularni butun umri davomida to’plagani, vaqti-vaqti bilan ko’zdan kechirishni yaxshi ko’rishini aytdim.

Bir oz kutganimizdan so’ng Gyote kirib keldi va biz bilan iliq salomlashdi.

– Siz bilan nemischa gaplashaversam bo’ladi, aftidan, – murojaat qildi u janob H.ga, – gaplashayotganlaringda sezdimki, siz nemis tilini durustgina o’rganib olibsiz.

Janob H. (Hutton so’zining bosh harfi – ingliz muhandisi.) u bilan uncha ochilib salomlashmadi, Gyote bizni o’tirishga taklif qildi. Mehmon Gyoteda yaxshi taassurot qoldirdi shekilli, uning bu kishiga nisbatan behad izzat-ikrom ko’rsatishi oliy darajada namoyon bo’ldi.

– Nemis tilini o’rganish uchun bizning yurtimizga kelib to’g’ri qilgan-siz, – dedi u, – Siz bu yerda tilni oson va tez o’zlashtiribgina qolmay, uni yuzaga keltirgan asoslarni ham, bizning yer-suvimiz, iqlim, yashash tarzimiz, urf-odatlarimiz, ijtimoiy va siyosiy tuzumimiz haqidagi bilimlarni ham o’zingiz bilan Angliyaga olib ketasiz.

– Hozirgi paytda Angliyada nemis tiliga qiziqish juda katta, – dedi janob H., – kundan-kunga oshib bormoqda, hozir o’ziga to’q oiladan chiqqan har bir yosh ingliz nemis tilini o’rganadi.

– Biz nemislar, – javob berdi Gyote muloyimlik bilan, – bu masalada sizlardan yarim asrga ilgarilab ketganmiz. Men o’zim ellik yildan beri ingliz tili va adabiyoti bilan shug’ullanaman, sizlardagi yozuvchilarni ham, hayot tarzi va o’ziga xos tartiblarni ham yaxshi bilaman. Agar Angli-yaga borib qolsam, u yerda o’zimni begonadek xis qilmayman.

Aytib o’tganimdek, Sizning yosh hamyurtlaringiz bizning yurtimizga kelib, tilimizni o’rganishayotgani yaxshi hodisa. Bunga sabab bizning ada-biyotimiz shunga munosib ekanligigina emas, balki hozir nemis tilini bilgan odam boshqa tilni bilmasa ham bo’laveradi, degan fikrni hech kim rad etmasligi hamdir. Frantsuz tili haqida gapirib o’tirmayman, u so’zlashuv tili, sayohatlarda kerak bo’lib qoladi, chunki uni hamma tushunadi, ko’plab mamlakatlarda u tildan yaxshi tilmoch o’rnida foyda-lansa bo’ladi. Yunon, lotin, ital`yan, ispan tillariga keladigan bo’lsak, bu tillarda yaratilgan eng yaxshi asarlarni zo’r nemischa tarjimalarda o’qishimiz mumkin, demak, ma’lum bir sabablar bo’lmasa, bu tillarni chuqur o’rganishga vaqt sarflab o’tirishga hojat ham yo’q. Nemislarning tabiatida har qanday xorijiy madaniyatga o’ziga xos tarzda hurmat bilan qarash, uning xilma-xil jihatlariga moslashish odati bor. Ayni shu xususiyat hamda tilimizning qulay imkoniyatlari tarjimalarning aniq va mukammal bo’lishini ta’minlaydi.

Yaxshi tarjima ko’p narsalarga qodirligini inkor etib bo’lmaydi. Buyuk Fridrix lotin tilini bilmasdi, ammo u sevikli Sitseronini frantsuzcha tarjimada o’qib, biz asliyatdan olganimizdan kam zavq-shavq olmasdi.

Gapni teatr mavzusiga aylantirgan Gyote janob H.dan, teatrga tez-tez borib turasizmi? – deb so’radi.

– Men teatrga har kech boraman, – javob berdi u, – bu tilni tushunishga juda katta yordam beradi.

– Juda qiziq-da, – javob berdi Gyote, – eshitish va umuman, tushunish qobiliyati gapirish qobiliyatiga nisbatan ilgarilab ketgan, odam bi-ror narsani tez tushunib oladi-yu, ammo uni to’lig’icha so’zda ifodalay olmaydi.

– Bu fikrning to’g’riligiga men har kuni amin bo’laman, – javob qaytardi janob H., – tevarak-atrofimizdagi odamlarning gaplarini, o’qigan narsa-larimni to’liq tushunaman, hatto biror kishi nemischa gapirganda xatoga yo’l qo’yganini ham sezaman. Biroq gapirmoqchi bo’ldimmi, tamom, tilim tutilib, aytmoqchi bo’lgan fikrimni ifoda etolmay qolaman. Saroydagi oldi-qochdi suhbatlar, xonimlar bilan hazillashish, raqs tushish payti-dagi muloqotlarda qiynalmayman. Ammo birorta muhim mavzuda fikr bildirmoqchi bo’lsam, tilim aylanmay, so’z topolmay qolaman.

– Xotirjam bo’ling, – javob berdi Gyote, – bunday o’ziga xos fikrlarni ba’zan o’z ona tilimizda ifodalashga qiynalib qolamiz.

So’ngra Gyote janob H.dan nemis adabiyotidan nimalarni o’qiganini so’radi.

– “Egmont”ni o’qidim, – javob berdi u, – kitob menga shunday huzur bag’ishladiki, uni uch bora o’qib chiqdim. Shuningdek, “Torkvato Tasso”ni ham mazza qilib o’qidim. Hozir “Faust”ni o’qiyapman, bu men uchun hali ancha murakkab deb hisoblayman.

Bu so’zlardan Gyote kulib yubordi.
– Gapning rosti, – dedi u, – hozircha “Faust”ni o’qishni Sizga maslahat bermagan bo’lardim. Bu odamni telba qiladigan narsa, u odatiy tasav-vurlar doirasiga sig’maydi. Modomiki, Siz mendan so’rab ham o’tirmay, uni o’qishga kirishgan ekansiz, ko’ring-chi, bundan nima chiqarkin? Faust – favqulodda shaxs, kamdan-kam odamlar uning ichki dunyosiga kirib bora oladi. Odamni butun borlig’i bilan anglashning tirik namunasi bo’lgan, boshdan-oyoq kinoya bilan yo’g’rilgan Mefistofelni anglab yetish ham mushkul ish. Endi ko’ramiz, ular qanday ranglarda Sizga yuz ocharkin. “Tasso” esa, aksincha, odatdagi insoniy tuyg’ularga birmuncha yaqinroq, uning shaklan silliqligi ham tushunishni osonlashtiradi.

– Shunga qaramay, – javob berdi janob H., – Germaniyada “Tasso”ni o’qilishi qiyin deyishadi, men uni o’qiyapman desam, ayrimlar hayron bo’lishdi.

– “Tasso”ni tushunishdagi eng asosiy narsa shuki, – dedi Gyote, – uni o’qiyotganda odam o’zining endi yosh bola emasligini his qilishi va o’sha davraga xos taomillarni inkor etmasligi lozim. Yaxshi oiladan chiqqan, yuksak aql-zakovatga ega bo’lgan yigit yuqori tabaqaga mansub yetuk kishi-lar bilan muloqotda orttirgan bilimlari yuzaki bo’lsa-da, “Tasso”ni qiyin deb hisoblamasligi kerak..

Gap mavzusi “Egmont”ga ko’chdi, Gyote bu xususda quyidagilarni aytdi:

– “Egmont”ni 1775 yilda, ya’ni bundan ellik yil burun yozganman. Men tarixga sodiq qolganman, binobarin, iloji boricha haqiqatni yozishga intilganman. Shundan so’ng oradan o’n yil o’tib, Rimda bo’lgan paytimda gazetalarda o’qidimki, unda tasvirlangan inqilobiy sahnalar Nider-landiyada aynan takrorlangan ekan. Bundan shunday xulosaga keldimki, dunyo hamisha o’zgarmay qolaveradi, mening yozganlarim ham aslida hayotiy haqiqatdan o’zga narsa emas.

Shu taxlit gurung asnosida teatrga ketish vaqti ham bo’lib qoldi, biz qo’zg’aldik, Gyote biz bilan iliq xayrlashdi.

Uyga ketayotib men janob H.dan Gyote unda qanday taassurot qoldirganini so’radim.

– Hozirgacha men, – javob berdi u, – bitta odamda o’ta muloyimlik bilan birga tug’ma mag’rurlikning mujassam bo’lganini ko’rmaganman.

U qanchalik ko’ngli bo’sh yoki takabbur bo’lmasin, har qanday holatda ham buyukdir.