17 май куни Дукчи эшон раҳбарлигидаги халқ исёни бошланганига 115 йил тўлади. Мустақилликкача бу исён ва унинг раҳнамоси ҳақида бирон бир ҳақиқатга яқин маълумот олишнинг ўзи қийин эди. Мустақилликдан кейин Дукчи эшон ҳаёти ва фаолиятига оид юзлаб мақолалар,ўнлаб китоблар нашр этилди. Аммо,ҳанузгача Дукчи эшон шахсияти ва фаолияти қизғин баҳсу мунозараларга сабаб бўлмоқда.Агар бир тараф уни она юрт истиқлоли учун муҳораба майдонига чиққан фидойи деб баҳоласа,иккинчи тараф уни ўйламай иш тутган,қанча бегуноҳ одамларнинг нобуд бўлишига сабабчи бўлган, халифалик тузишни кўзлаган чаламулла сифатида қоралайди. Менинг ўйлашимча, ҳар икки тарафнинг гапида муайян ҳақиқатлар мавжуд. Аммо,рад этиб бўлмас ҳақиқат шундаки, Дукчи эшон,энг аввало, мустабидликка қарши,миллатининг эрку озодлиги учун майдонга чиққан эди. Бу кундай равшан  ҳақиқат. Унинг исёнчи сифатидаги дунёқарашида ноқисликлар мавжуд бўлгани ҳам шундай очиқ ҳақиқатдир. Айтиш лозимки, биз бугунги кундан туриб, юртимизнинг мустамлакага айланишидан анча аввал бошланган (буни англаш учун Ҳакимхон тўранинг «Мунтахаб ат-таворих» асарини ўқиш кифоя) , мустамлака даврида кучайган жаҳолат ва таназзул даврида яшаган шахсга баҳо бермоқчи бўламиз. Уни анча илғор халқлар тарихида рўй берган ҳурриятга интилиш ҳаракатлари раҳбарлари билан хаёлан солиштирамиз ва хато хулосалар чиқарамиз (Сизга тақдим этилаётган мақолада айни шу баҳслару мунозаралар ҳақида фикр юритилади). Яна бир аччиқ ҳақиқат шундан иборатки, Дукчи эшон хусусда бир қарорга келолмаслигимиз  оқибатида ( бунинг осон ва аниқ иложи борлигига ҳам ишончим йўқ) , унинг эрк ва истиқлол ҳақида айтган гапларидан руҳланиб,майдонга чиққан  инсонлар хотираси олдида уятдан бош эгиб туришдан бошқа ишга ярамаймиз. Тўғри, ҳар қандай инқилоб ва исён майдонга чинакам фидойи инсонлар қаторида кўр оломонни ҳам олиб чиқади. Аммо, кўр оломонни деб  юрт учун бошини дорга тиккан фидойиларда нима айб?
Қўзғолон халқ томонидан қўллаб қувватланганини тергов ҳужжатлари ва ҳарбий суд қароридаги ушбу сўзлар исботлайди: «Прискорбные события в ту трагическую ночь,ясно показали, кто есть кто: из местного населения нашлось всего три человека, осознавших свой долг перед великой Россией» («Ўша фожиали кечада рўй берган ҳалокатли воқеалар кимнинг ким эканлигини ёрқин кўрсатди, маҳаллий халқ орасидан бор йўғи уч кишигина буюк Россия олдидаги бурчини англаган чиқди»).
Исён бостирилгач, Туркистон ўлкасининг ҳарбий губернатори Духовский Андижон майдонларидан бирида мажбуран олиб келинган халойиққа қарата шундай деган эди: «Ужели не понимали вы, что песчинке не пристало бороться с великой горою?» (Наҳотки,сиз қум зарраси қудратли тоғ билан курашиши мумкин эмаслигини тушунмадиларинг?»
Исёндан ларза тушган «қудратли тоғ»  уятсизлик ва пасткаш эди.  Ҳар қaдамда (то ҳозиргача)  «Биз бу ўлкага цивилизация олиб келдик» деб кериладиган империя малайлари  энг  ёвуз  кимсаларгина қилишга қодир ишлардан қайтмади:    қўзғолон раҳбарларини қатл қилаётган майдонга ёш болаларни олиб келиб,олдинги сафларда тизиб қўйишдан орланмади,уялмади. 380 кишини ўлимга ҳукм этиш билан халқ юрагида қўрқув уйғотишга  уринди.  Аслида буларнинг барчаси «қудратли тоғ» вужудида қўрқув уйғонганидан далолат эди.
Гувоҳ бўлганларнинг сўзларига кўра, қатл олдидан Дукчи эшон қўллари титраётган бўлса-да,руҳан ўта хотиржам бўлган. Қўлларининг титроғи эса жаллодлар ва ўлим билан юзлашганидан эмас, Яратган олдида бўлажак имтиҳон ҳаяжони ва қўрқуви эди.

Хуршид Даврон

Мансурхон  Тоиров
ДУКЧИ ЭШОН ВА НИКОЛАЙ ИККИНЧИ

Тарихий хотираси бор инсон – иродали инсон. Такрор айтаман, иродали инсондир. Ким бўлишидан қатъи назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди.

Ислом Каримов

Ровийларнинг айтишича, шоҳ аввал қароқчилик қилган-у, сўнгра бу йўлдан қайтган, қизиқ-қизиқ ҳикоят ва латифалар айтиб дилларни овлашга моҳир бир кишини мусоҳиблари сафига қўшган экан. Бир зиёфатда ошпазлар дастурхонга қирғовул гўшти тортаётганини кўриб, собиқ қароқчи мийиғида кулиб қўйибди. Бунга иттифоқо кўзи тушган шоҳ ундан нима сабабдан кулганини сўрабди. Қароқчи тўғри жавобдан бўйин товлай олмай бундай дебди: “Шоҳим, қароқчилик қилган кезларим қай кун даштда бир кишининг йўлини тўсдим. У ҳеч бир қаршиликсиз ҳамёнидаги бор ақчасини қўлимга тутқазди. Лекин мен бу воқеани кейин гуллаб қўймасин, деган ҳадикда уни ўлдирмоқчи бўлдим. Шунда, у “Биродар, жонимга қасд этмай мени қўйиб юбор. Оллоҳга қасам, сенга ҳеч бир даъвойим йўқ. Оилам ёнига омон қайтсам, шунинг ўзи кифоя…” дея ялина бошлади. Мен бу илтижога парво қилмай, қилични даст кўтардим. Шу чоқ у талваса-ла ён-атрофга аланглади-да кўкда учиб бораётган бир гала қирғовулга қарата “Эй қирғовуллар, сизлар шоҳид, мени ноҳақ ўлдираётир”, деб бақирди. У шу сўзларни айтишга улгурдию қилич зарбидан жон берди. Умрим бино бўлиб бундай нодонни учратмаган эдим, шоҳим. Ахир, ҳеч замонда қирғовул ҳам гувоҳликка ўтадими?! Ўша нодоннинг гапи ёдимга тушиб, мийиғимда кулиб қўйган эдим”. Собиқ қароқчи ана шу сўзларни айтиб шоҳга боқса, ҳукмдорнинг авзойи бузилган, зиёфат аҳли эса кўзини ерга қадаб сукутга чўмганмиш. Шунда шоҳ “Қирғовул шоҳидлик берди! Жаллод, олиб чиқ буни!” деган экан…
Оқ подшо ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсати оқибатида миллий камситилишнинг чуқурлашиб бориши, солиқ юки ва ижтимоий зулм ҳаддан зиёд ортиши, айниқса, Русиядан кўчириб келинган “мужик”ларга катта ер майдонлари тақсимлаб берилиб, уларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун полиция ташкил этилиши маҳаллий аҳолининг хўжалик юритишини қийинлаштириш баробарида иззат-нафсига ҳам оғир ботди. Ана шу сабабларга кўра, Каттақўрғон, Самарқанд ва Тошкентда кўтарилган қўзғолонлар шафқатсизларча бостирилганига қарамай, 1898 йили Андижоннинг ерли аҳолиси ҳам чор Русияси ҳукуматига қарши Дукчи эшон бошчилигида оёққа қалқди.
Дукчи эшон нақшбандия тариқатининг минтақадаги бообрў шайхларидан бўлиб, асл исм-шарифи Муҳаммад Али халфа эди. Уни Шайхи дуктарош ёки Дукчи эшон деб аташларига сабаб, урчуқ – дук ва беланчак ясаб, “Дилинг Оллоҳда-ю, қўлинг ишда бўлсин” (”Дил ба ёру даст ба кор”) ақидаси бўйича тирикчилик қилганидир.
Тарихчи олима Д.Алимова интернет сайтларидан биридаги “История и время” (“Тарих ва замон”) номли мақоласида Дукчи эшон қўзғолонига мана бундай баҳо берган (мақола рус тилида ёзилган бўлиб, иқтибосни аслиятда келтирмоқдамиз): “Приведу лишь один только пример – касательно истории известного Дукчи Ишана, возглавившего выступление населения Андижана в 1898 г. против царской администрации. Конечно же, это было национально-освободительное движение. Однако возведение Ишана в исторической публицистике в национального героя не правомерно. Ведь здесь необходимо углубленное изучение его взглядов и позиций. Исследование произведения самого Дукчи Ишана “Ибрат ал-Гофилин” показывает его узкое мировоззрение и скудость интеллекта, выявляет разнохарактерность целей участников восстания и его предводителя. Амбиции Дукчи Ишана, реализованные посредством религии и экономических требований участников восстания, уставших от беспредела колониальных властей, вынудили его возглавить выступление, а не отнюдь высокие мотивы освобождения Родины. Сам он мечтал о создании внеэтнического суверенного исламского государства, возрождении истинного ислама и призывал к газавату. К счастью, сейчас в этом вопросе поставлены точки над i публикацией Б.Бабаджанова (Б.Бабаджанов. “Андижанское восстание 1898 года: Дервишский газават или антиколониальное выступ­ление?”) // “O‘zbekiston tarixi”, 2001, №2.)”
Мен ушбу парчани диққат-ла ўқиб чиққач, “i” устига нега нуқта қўйилди экан, олима бу билан нима демоқчи бўлади, дея мушоҳадага толдим. Бу Дукчи эшон тарихини тадқиқ этиш ниҳоя топди деганими ёки Муҳаммад Али халфани миллий қаҳрамон аташга чек қўйдик деганими? Ваҳоланки, она-Ватанимиз ўтмишига – унинг дукчи эшонлари тарихига бот-бот қайтмоғимиз зарур ва, демакки, бу масалага на Д.Алимова, на Б.Бобожонов нуқта қўя олади. Дарвоқе, бир замонлар анча-мунча “ажнабий”лар шундай нуқта қўймоққа чоғланган ва баъзи масалаларда озми-кўпми ниятига етган ҳам эди. Д.Алимова тарихчи сифатида бунга биздан-да кўпроқ мисол келтира олишига шубҳа йўқ. Ушбу аччиқ тажриба ҳам даъват этадики, тарихимизни англашга дарров нуқта қўя қолмаганимиз маъқул. Зеро, халқимиз кечмишини ҳаққоний ўрганиш фурсати энди келди! Ўтмишимиз қандай бўлмасин ўзимизники ва уни рўй-рост халққа етказиш тарихчиларимиз бурчидир. Курраи арзда шахсий амбицияси – иззат-нафсини деб лак-лак одамларни оёққа қалқтирган не-не тарихий шахслар ўтган ва бундан кейин ҳам албатта ўтади. Тарих фани амбицияси – иззат-нафси бўлмаган шахслар билангина шуғулланмоғи зарур деган гапни ҳеч ерда эшитган ҳам, ўқиган ҳам эмасман…
Ҳақиқатан ҳам, Дукчи эшон қўзғолон раҳбари сифатида баъзи хатоларга йўл қўйган ва буни исботловчи аниқ далиллар бисёр. Аммо менимча, унинг энг катта нуқсони ўзи бошқарган қўзғолонда мағлуб бўлганидир. Дукчи эшон ғолиб келганида, унинг амбицияси – иззат-нафсига ҳам ўзгача баҳо берилармиди?! Спартак Рим қулларини озодлик сари курашга бошлаганида, авваламбор, ўз эркию иззат-нафсини кўзлагандир?! Ёки фақат ўзгалар ҳурлигини мақсад қилиб олганмикан? Емельян Пугачев-чи? Степан Разин-чи? Нима, уларда иззат-нафс бўлмаганми? Нега улар ҳақидаги ҳукм Дукчи эшонникидан бошқача? Тарих, жиллақурса, сўнгги нуқтасини қўйишу саҳифасидан номини ўчиришга шошмаяпти-ку!
“Дукчи эшон қўзғолони иштирокчиларидан 777 нафари ҳибсга олиниб, тергов қилинади. Кўплари калтаклаш ва бошқа қийноқларга чидолмай қамоқхоналарда жон беради. Терговдан сўнг 415 киши суд қилинади, улардан 32 нафари айбсиз деб топилиб оқланади, 380 нафари эса айбдор деб топилиб ўлим жазосига ҳукм этилади. Бир кишига умрбод қамоқ жазоси, уч кишига ахлоқ тузатиш лагерида муддатни ўташ билан боғлиқ жазо белгиланади. Бироқ император авфи билан юқорида зикр этилган 380 кишидан фақат 18 нафари (бошқа бир маълумотга кўра, 21 нафари) осиб ўлдирилади. Қолган 362 нафарига тайинланган жазо енгилига алмаштирилади: 3 киши – умрбод сургунга, 147 киши – 20 йилга, 41 киши – 15 йилга, 1 киши – 13 йилга, 1 киши – 8 йилга, 47 киши – 7 йилга, 4 киши – 4 йилга, 15 киши – Сибирь сургунига ва 3 нафар вояга етмаганлар ахлоқ колониясига ҳукм этилади.” (“Русский инвалид”, 1898, №127). Бундай фожиага, бир томондан, Дукчи эшон ярим ялонғоч, оч-наҳор, кетмон ва паншаҳа билан “қуролланган” қўзғолончиларни суст бошқаргани, иккинчи томондан, Русия императори Николай Иккинчининг Туркистон ўлкасидаги ғайриинсоний тартиблари сабаб бўлган.
“Эшонни дорнинг тагига олиб келиб, оёғидаги темир кишанни очамиз деб уриндилар, илож бўлмади, шекилли, болға билан уриб синдирдилар ва бошқа рафиқларнинг кишанлари ҳам уруб синдирилди… Дорни тикар вақтида дорнинг тегига одам бўйидан пастроқ чуқурлар қазилиб, устига бўйра ёпиб қўйилган экан. Бир тўп солдатлар келиб, қўлларидаги шофлари билан арғамчиларни кесиб юбордилар. Ҳаммалари ерга чўзулуб тушдилар. Кейин бир арава оҳак келтириб, олти кишини икки чуқурга ташлаб, устидан оҳак ташладилар. Ҳар тарафдан тупроқларни тортиб, бирор газ тупроқ тушгандан яна оҳак солиб, ҳосили тупроқни оҳак билан аралаш қилиб, қаттиқ тепиб кўмдилар…”(Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи эшон воқеаси. Т., “Чўлпон”, 1992, 52, 54-55 бетлар).
Дукчи эшон ва унинг яқин сафдошларини дорга осгач, ҳатто суяги ҳам қолмасин дея жасадлар устидан оҳак сочган ҳамда қабрлар изини йўқ қилишга уринган ваҳший тузум Муҳаммад Али халфанинг “дунёқараши тор ва ақл-идроки ночорлигини, қўзғолон иштирокчилари ва улар раҳнамосининг мақсади турлича бўлганини кўрсатади”ган “Ибратул ғофилийн” китоби сақланиб қолишига нечук йўл қўйди экан?! Авваламбор, тарихчиларнинг “Ибратул ғофилийн” асари айнан Дукчи эшонга тегишли эканига қанчалар ишончи комил? Қолаверса, мазкур асар ҳақида Б.Бобожоновга зидма-зид, ижобий фикрлар баён этган муаллифлар ҳам бор. Чунончи, адиб С.Сиёев “Ибратул ғофилийн” асари “дину диёнат нурига ошуфта кўнгилларга ажиб бир зиё элтиб, дилларни илоҳий бир туйғу ила тўлдиришига” имони комил эканини таъкидлайди. (“Юлдуз – Андижон осмонида”. Китобга сўзбоши // Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи эшон воқеаси…, 4-бет). Мен Муҳаммад Али халфа ва унинг шахсига Д.Алимова берган салбий баҳо ҳақида ўйлаганимда, қуйидаги шубҳакор хаёлларга бораман. Кўп асрлик тарихимизни обдон сохталаштириб, бизни манқурт қилмоқчи бўлган ўша империя асоратлари ҳали ҳам онг-тафаккуримизни чалғитишда давом этмаяптими?! Шу империя Дукчи эшон жасади узра оҳак аралаш тупроқдан уйган қабр тошига шошма-шошарлик билан мазкур шахс фақат иззат-нафсинигина кўзлаган, деган хулосамизни ёзиб қўймаяпмизми? Мустақиллик йўлида Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон ўзи билганича, Дукчи эшон ҳам ўзи билганича кураш олиб борган-ку?! Ватан озодлиги учун курашлар тарихида ғалабага элтувчи зарур фазилатларга эга бўлмаган йўлбошчи биргина Дукчи эшонми? Ахир серфазилат одамлар кўпинча пана-панада биқиниб юрган ва ҳокимият билан ҳатто муроса ҳам қилиб кетаверган-ку! Д.Алимова талабига жавоб бериши мумкин бўлган Қодирқул мингбошига ўхшаш юртдошларимиз, афсуски, чор Русияси қўлида Туркистон эркини паймол этувчи қуролга айланган. Бундай кимсалар “ватан” деганда бир бурда нон ивитилган ювиндию ит ғажиган бир бўлак суяк тутувчи қўлни тушунган. Балки кимгадир Дукчи эшон дин пешвоси бўлгани ҳолда бундай қўзғолонга бошчилик қилгани ёқмас? Бироқ айни табақага мансуб шахслар ватан ва халқ озодлиги йўлида курашга бошчилик қилгани тарихда кўп учрайди. Бунга мисол сифатида Хоразм халқини Чингизхон босқинига қарши оёққа турғазган шайх Нажмиддин Кубро, бу йил таваллудининг 600 йиллиги нишонланаётган, Франция озодлиги учун кураш алангасида тобланган диндор бокира қиз Жанна д’ Арк, Американинг қора танли аҳолиси ҳақ-ҳуқуқлари йўлида жон фидо қилган руҳоний Мартен Лютер Кинглар номини тилга олиш кифоя қилар?!
Дукчи эшон ва унинг сафдошлари шафқатсизларча жазолангандан сўнг, бир неча йил ўтиб Русия императори Николай Иккинчи ундан-да аянчлироқ ўлим топганига нима дейсиз?
Николай Иккинчи 1894-1917 йиллар мобайнида Русия императори бўлган. У 1917 йилги Февраль инқилобидан сўнг тахтдан воз кечишга мажбур этилади. Сўнгги Романов бошқарувни муваққат ҳукуматга топширгач, Русияда фуқаролар уруши аланга олиб кетади. Уй қамоғида сақланаётган подшоҳни аввал муваққат ҳукумат Сибирга, сўнгра большевиклар Уралга жўнатади. Ундан ҳам кейин Николай Иккинчи Екатеринбург шаҳрида оила аъзолари билан бирга қатл эттирилади. Русиянинг сўнгги тахт соҳибини замондошлари ва муаррихлар турлича тавсифлаган. Кўпчилик унинг салоҳияти Русияни қамраган сиёсий инқирозни даф этиш қадар юксак бўлмаган деган қарашни билдиради.
…Шоҳ ақлли, ўқимишли, билимдон одам эди. У айниқса кишиларнинг исми-шарифини ёдда узоқ сақлаб қолар ва ниҳоятда дилкаш суҳбатдош эди. Шоҳ тарихни яхши билар ва шу соҳага оид жиддий тадқиқотларни ёқтирарди. У жисмоний меҳнатни хуш кўрар, бусиз яшай олмасди…
…Подшоҳнинг хулқ-атворидаги асосий хусусият юмшоқ табиатлилик эди…
…Императорнинг Русияга муҳаббати масаласига келсак, у ватанини шу қадар севардики, сўз билан таърифлаш қийин. Русия унга насронийлик дини қадар азиз эди; у динидан воз кеча олмаганидек, ватанини ҳам тарк эта олмади…
…Шоҳ на салобати, на сўзи билан аскарлар қалбини забт этолган, уларнинг руҳини кўтариш ва мафтун этишга муяссар бўлолган. У қўлидан келган барча ишни қилган ва шу жиҳатга кўра уни айбдор деб санаш қийин, бироқ у халқни юксак марраларга чорлай олмаган (А. А. Брусилов).
У ҳақда касалманд, аҳмоқ, жоҳил… дея ноҳақ сўзлашади. У оддий гвардия офицери эди (А.П.Чехов).
Николай Иккинчи ҳаётидаги асосий воқеалар қуйидагилардан иборат. Бўлғуси под­шоҳга соҳибсалтанат Александр Учинчи буйруғига кўра, диний асосда таълим-тарбия берилади. Николай 13 йил давомида махсус дастур асосида ўқийди. Таълимнинг дастлабки 8 йили чуқурлаштирилган гимназия дастури асосида олиб борилиб, сиёсий тарих, рус адабиёти, инглиз, немис ва француз тили дарсларига алоҳида эътибор қаратилади. Сўнгги беш йил ичида эса у давлатни бошқаришда асқатадиган ҳарбий санъат, ҳуқуқ ва иқтисод фанларини ўрганади. Маърузаларни дунёга машҳур рус олимлари Н.Бекетов, Н.Обручев, Ц.Кюи, М.Драгомиров, Н.Бунге, К.Победоносцев ва бошқалар ўқийди. Пресвитер И.Янишчев валиаҳдга ҳуқуқ асосларини илоҳиёт ва дин тарихига боғлаб тушунтиради.
1894 йили Николай Иккинчи немис маликаси Алиса Гессенскаяга уйланади. Ана шундан сўнг пошшо хоним Александра Федоровна номини олади. Улар аввал тўрт – Ольга (1895), Татьяна (1897), Мария (1899) ва Анастасия (1901) деган қиз фарзанд кўради. 1904 йили Петергофда бешинчи фарзанд, ёлғиз ўғил – шаҳзода Алексей Николаевич туғилади.
Империянинг иқбол қуёши йилдан-йил сўниб, 1917 йил 25 февралда Николай Иккинчи манифести билан Давлат Думаси фаолияти тўхтатилади. Бундай қарор Русиядаги танг сиёсий вазиятни баттар чигаллаштиради. Николай Иккинчи алалоқибат 1917 йил 2 мартда тахтдан воз кечишга мажбур бўлади. Тожсиз шоҳ 1917 йил 9 мартдан 14 августгача оиласи билан Царское Селодаги Александровск саройида уй қамоғида яшайди. 1917 йил 14 августда эса яна оиласи билан 7 нафар офицер ва 337 нафар солдат қўриғида Тьюменга жўнатилади.
Давлат тепасига большевиклар келгач, император оиласи Тьюмендан Екатеринбургга кўчирилади. Улар тоғ муҳандиси Н.Ипатов уйига жойлаштирилади. Император оиласи билан бирга уларга хизмат этувчи яна беш киши – шифокор Е.Боткин (сариқ касалини кашф қилган олим), камерлакей А.Трупп, Александра Федоровнанинг оқсочи А.Демидова, ошпаз И.Харитонов ва ошпаз ёрдамчиси Л.Седнёв ҳам шу ерда истиқомат этган. Шоҳ оиласи ушбу манзилда ҳаётининг сўнгги 78 кунини ўтказган.
1918 йил 12 июлда император ва унинг оила аъзоларини қатл этиш ҳақида қарор қабул қилинади. Ушбу қарорни ким, қаерда, нега қабул қилинганию асл нусхаси қаерда сақлангани ҳануз сир бўлиб турибди. Шоҳ ва унинг оиласи Урал ишчи-деҳқон ва солдатлар кенгаши қарорига кўра қатл этилган деган ясама ҳужжат кейинроқ “пайдо бўлган”. Русия императори, унинг рафиқаси ва фарзандлари, доктор Боткин ҳамда шоҳ оиласи хизматидаги кишилар (ошпаз ёрдамчиси Л.Седнёвдан ташқари, бу гумашта сотқин шекилли, фожиадан бир-икки кун аввал ишдан четлатилиб, уйдан ҳайдалган) “Махсус ваколатли уй” – Екатеринбургдаги Н.Ипатов уйида 16 июлдан 17 июлга ўтар кечаси қатл этилади. Шоҳ оиласига тегишли барча шахсий буюм ва бойликлар қатлдан сўнг талон-тарож қилинади. (Николай Иккинчининг рафиқаси ва қизлари либослари ичига олтин занжирлар, бошқа қимматбаҳо тақинчоқ ва тошларни яшириб олган эди.)
Қатл куни Николай Иккинчининг оила аъзо­лари ва барча хизматчилари, одатдагидек, соат 22 дан 30 дақиқа ўтганда ухлашга ётади. Орадан роппа-роса бир соат ўтганда бу ерга икки киши махсус топшириқ билан келади. Улар қоровуллар бошлиғи П.Ермаков ва уй коменданти Я.Юровскийга қатл ҳақидаги қарорни топшириб, ҳукмни зудлик билан ижро этиш талабини қўяди. Уйқудан уйғотилган шоҳнинг оила аъзолари ва барча хизматчиларига Оқ армия аскарлари шаҳарга бостириб келаётгани, тўқнашув чоғида уй ўққа тутилиши мумкинлиги, шу сабаб дарҳол уйнинг ертўласига тушиш зарурлиги айтилади. Ертўлага тушилгач, ҳукм эълон қилинади ва қатл ижросига киришилади. Ушбу машъум “тадбир” кечаси соат бирда тугайди. (Мазкур сатрларни қалбда изтироб ва кўзда ёш билан ёздим – М.Т.)
Я.Юровский қўлидаги рўйхат бўйича қатлни ижро этган барча аскарлар венгер ўқчилари бўлган. Бу аскарлар рус тилини мутлақо билмаган, улар Я.Юровский билан немис тилида гаплашишган.
Оқлар ҳаракати Русиянинг Олий ҳукмдори деб эълон қилган адмирал А.Колчак изқувар Н.Соколовга Николай Иккинчи ва унинг оила аъзолари қатли юзасидан қидирув олиб боришни топширади. Аммо Колчак отиб ўлдирилгани, Совет ҳокимияти ўрнатилгани ва Н.Соколов Парижда вафот этгани сабаб ушбу қидирув охирига етмай қолади. 1991 йили Н.Соколов маълумотларига асосланиб, император оиласи жасадларининг қолдиғи топилади (ушбу жасадлар МВД ходими Г.Рябов тамонидан 1979 йили топилиб, қайтадан кўмиб ташланган эди). 2007 йил ёзида яна Эски Коптяков йўлида қидирув ишлари йўлга қўйилади. Бу гал шоҳ оиласининг 1991 йили топилмаган икки аъзоси (шаҳзода Алексей ва малика Мария) жасади қолдиқлари изланади. Ниҳоят император кўмилган жой яқинидан 10-13 ёшлардаги ўғил ва 18-23 ёшлардаги қиз жасади қолдиқлари топилади. Екатеринбург археологлари ва экспертлари хулосасига кўра, ушбу қолдиқлар шаҳзода Алексей ва малика Мария жасадига тегишли экани тасдиқланади. Николай Иккинчининг фарзандлари чопиб ташланганидан далолат берувчи из уларнинг елка қисмида аниқланган. Бундан ташқари калла суягида ўқ ҳосил қилган тешиклар ҳам бор. Николай Иккинчи, унинг оиласи ва хизматчилари жасади элтиб ташланган лаҳадга тупроқ аралаш оҳак ва кислота сепилган.
Омманинг вахшиёна қатлга муносабатини ўша даврда яшаган В.Коковцов қуйидагича ифодалайди: “Аянчли хабар эълон қилинган куни мен икки бор кўчага чиқдим, трамвайда шаҳар кездим, аммо бирор ерда озгина бўлсин раҳм-шафқат, ачиниш-қайғуриш аломати кўрмадим. Ахборот баланд овозда, кесатиқ ва мазах оҳангида ўқиларди… Маънисиз бир тошбағирлик, қонсираган бир манманлик руҳи ҳукм сурарди. Теварак-атрофдан “Аллақачон шундай бўлиши керак эди”, “Қани яна бир шоҳлик қилиб кўр-чи энди”, “Николашкага – кришка”, “Эй, биродар Романов, ўйнаб бўпсан-да”, деган жирканч сўзлар эшитиларди…”
Император ва унинг оиласи жасади қолдиқлари 1998 йил 17 июлда Санкт-Петербург шаҳридаги Петропавловск хилхонасига олиб келиб дафн этилди. Николай Иккинчи азоб-уқубат чеккан мўътабар зот дея эълон қилинди. Унинг хотирасини абадийлаштириш учун Екатеринбургдаги Ипатев уйи ўрнида муҳташам ибодатхона барпо этилди.
Эвоҳ, бир давр ва бир давлатда яшаган икки инсон фожиаси нақадар муштараклиги киши этини жунжуктириб юборади. Нақшбандия сулукининг пири ма­қомига эришган ва дукчилик ҳунари ортидан кун кечирган Муҳаммад Али халфа иттифоқо Худоёрхон каби умргузаронлик этишга ҳавас қилиб, шахсий иззат-нафси йўлида халқ бошига фалокат ёғдирган дея хулоса чиқарсак, ноҳақ бўламиз чоғи. Унинг қамоқхонада жабр-зулмга мардона чидагани ва қўзғолон аҳлидан бирортасини сотмагани, айниқса, чор Русияси ҳукумати олдида тавба-тазарру қилмагани бу зотни асл матонатли шахс, чин ватанпарвар инсон дея олишимизга асос беради, бизнингча. Ҳамид Зиёев “Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш” китобида (Тошкент, “Шарқ”, 1998 йил) Фозилбек Отабек ўғли лафзидан ушбуларни баён этади: “Арслонбоб тарафига излаб юргувчи Яъқуб қўрбоши билан Қодирқул мингбошига одамлар эшонни шу тарафда кўрганларини айтганлари учун Арслонбобга яқин Тошкўприк деган тор йўлни тўсиб турганларида, Эшон ўша йўлдан бориб, Тошкўприк устида учраб қолғон. Дарҳол Яъқуб қўрбоши: “Эй, тақсир! Ман сизни кутиб турибман, ёрдам қилмоқ учун” деб, отдан ўзини ташлаб кўришмоқчи бўлиб югурган, эшон ҳам отдан тушиб, йиғлаб қучоқлашиб кўришган вақтда, эшонни кўтариб, тагига босиб олган ва одамларни чақириб, боғлаб олганлар. Орқасидан уч одамни ҳам тутиб, тўртовларини боғлаб қўйганлар. Қодирқул мингбоши дарҳол етиб келиб, эшонни кўриши билан: “Хотинталоқ! Ҳаммани хонавайрон қилдинг-ку!” деган. Эшон буларга: “Икковинг ўлар вақтда жинни бўлиб ўлгин! Бизни русга тутиб берган қўлларинг билан ўзингни уриб, сўккан оғзинг билан ўзингни тишлаб ўлгин!” демакдан бошқа ҳеч гап айтмаган…” (ўша асар, 32-бет). Айни шу муаллиф дуоибаъд этилган икки хоиннинг бири – Қодирқул мингбоши тақдири ҳақида кейинроқ мана бундай маълумот беради: “…Шаҳарнинг катта оқсоқоли Қодирқул мингбошининг зарби ва сиёсати ниҳоят қаттиқ ва бераҳм бўлғони шаҳар фуқароларига маъруф ва машҳур эди… Оқсоқол юртга сиёсат ўтказиш учун “ур” дардига гирифтор бўлғон ва ким бўлса бўлсун, рўбара келса урдирмай қўймас эди. Охирида, бу “ур, ур” дардининг касофати билан бир дўкондор арманининг бойини уруб қўйди, бу армани бой нафсоният қилиб, сармоялар тарафдори бўлғон ҳоким губернаторларға арз қилиб, судга бериб, охири истибдод учун қилғон шунча хизмати мукофотига, ниҳоят, хорлиқ билан ўрнидан бекор бўлди ва Қўқон қишлоққа бориб, амал ҳасратидан бетоб бўлуб, охири Мажнундек бўлуб, ўзини ўзи жароҳат қилиб ўлди. Мустабид ҳукумати бизга эшон ҳодисасида кўб хизмат қилғон эди, деб риоя қилмади. Сармоядор бой арманининг капитал қуввати уни йиқитиб қўйди” (ўша асар,48-49-бетлар).
Биз бу ибратли ҳикоятга таяниб, Қодирқул мингбоши Дукчи эшон қарғишига дучор бўлди, десак эҳтимол кулгига қолармиз. Аммо Николай Иккинчидек император бошига тушган фожиа, унинг жасади устига ҳам Дукчи эшонникидек оҳагу кислота тўкилгани таажжуб ва тавба этгулик бир ҳол, албатта. Айниқса, бизнинг диёр фарзандлари бўлган ва тақдир тақозоси-ла Европага бориб қолган “венгерлар” деб аталмиш халқнинг беш-олти фарзанди шоҳни қатл этиши кишини чуқур ўйга толдиради.
Рус халқи ўз фарзанди ва императори Николай Иккинчини азоб-уқубат чеккан мўътабар зот деб эълон қилиб, қатл этилган жойида муҳташам ибодатхона тиклади. Русиянинг сўнгги императори қолдиқларини Романовлар хилхонасига кўчириб, унга ҳурмат ва эҳтиром бажо келтирди.
Биз ҳам Мингтепа қишлоғидан чиққан оддий халқ чор Русияси ҳукумати зулмига қарши Дукчи эшон бошчилигида қўзғолон кўтаргани ва бу билан чинакам жасорат, мардлик кўр­сатганини холис эътироф этиб, уларнинг номини абадийлаштириш чора-тадбирларини кўрсак, айни муддао бўлармиди…

Манба: «Тафаккур» журнали

17 may kuni Dukchi eshon rahbarligidagi xalq isyoni boshlanganiga 215 yil to’ladi.  Mustaqillikkacha bu isyon va uning rahnamosi haqida biron bir haqiqatga yaqin ma’lumot olishning o’zi qiyin edi. Mustaqillikdan keyin Dukchi eshon hayoti va faoliyatiga oid yuzlab maqolalar,o’nlab kitoblar nashr etildi. Ammo,hanuzgacha Dukchi eshon shaxsiyati va faoliyati qizg’in bahsu munozaralarga sabab bo’lmoqda. Agar bir taraf uni ona yurt istiqloli uchun muhoraba maydoniga chiqqan fidoyi deb baholasa, ikkinchi taraf uni o’ylamay ish tutgan,qancha begunoh odamlarning nobud bo’lishiga sababchi bo’lgan, xalifalik tuzishni ko’zlagan chalamulla sifatida qoralaydi. Mening o’ylashimcha, har ikki tarafning gapida muayyan haqiqatlar mavjud. Ammo,rad etib bo’lmas haqiqat shundaki, Dukchi eshon,eng avvalo, mustabidlikka qarshi, millatining erku ozodligi uchun maydonga chiqqan edi. Bu kunday ravshan  haqiqat. Uning isyonchi sifatidagi dunyoqarashida noqisliklar mavjud bo’lgani ham shunday ochiq haqiqatdir. Aytish lozimki, biz bugungi kundan turib, jaholat va tanazzul davrida yashagan shaxsga baho bermoqchi bo’lamiz. Uni ancha ilg’or xalqlar tarixida ro’y bergan hurriyatga intilish harakatlari rahbarlari bilan xayolan solishtiramiz va xato xulosalar chiqaramiz (Sizga taqdim etilayotgan maqolada ayni shu bahslaru munozaralar haqida fikr yuritiladi). Yana bir achchiq haqiqat shundan iboratki, Dukchi eshon xususda bir qarorga kelolmasligimiz oqibatida ( buning oson va aniq iloji borligiga ham ishonchim yo’q) , uning erk va istiqlol haqida aytgan gaplaridan ruhlanib,maydonga chiqqan insonlar xotirasi oldida uyatdan bosh egib turishdan boshqa ishga yaramaymiz. To’g’ri, har qanday inqilob va  isyon maydonga chinakam fidoyi insonlar qatorida ko’r olomonni ham olib chiqadi. Ammo, ko’r olomonni deb yurt uchun boshini dorga tikkan  fidoyilarda nima ayb?
Qo’zg’olon xalq tomonidan qo’llab quvvatlanganini tergov hujjatlari va harbiy sud qaroridagi ushbu so’zlar isbotlaydi: «Прискорбные события в ту трагическую ночь,ясно показали, кто есть кто: из местного населения нашлось всего три человека, осознавших свой долг перед великой Россией» («O’sha fojiali kechada ro’y bergan halokatli voqealar kimning kim ekanligini yorqin ko’rsatdi, mahalliy xalq orasidan bor yo’g’i uch kishigina buyuk Rossiya oldidagi burchini anglagan chiqdi»).
Isyon bostirilgach, Turkiston o’lkasining harbiy gubernatori Duxovskiy Andijon maydonlaridan birida majburan olib kelingan xaloyiqqa qarata shunday degan edi: «Ужели не понимали вы, что песчинке не пристало бороться с великой горою?» (Nahotki,siz qum zarrasi qudratli tog’ bilan kurashishi mumkin emasligini tushunmadilaring?»
Isyondan larza tushgan «qudratli tog'»  uyatsizlik va pastkash edi.  Har qadamda (to hozirgacha)  «Biz bu o’lkaga sivilizatsiya olib keldik» deb keriladigan imperiya malaylari  eng  yovuz  kimsalargina qilishga qodir ishlardan qaytmadi:    qo’zg’olon rahbarlarini qatl qilayotgan maydonga yosh bolalarni olib kelib,oldingi saflarda tizib qo’yishdan orlanmadi,uyalmadi. 380 kishini o’limga hukm etish bilan xalq yuragiga qo’rquv solishga urindi.  Aslida bularning barchasi «qudratli tog'» vujudida qo’rquv uyg’onganidan dalolat edi.
Guvoh bo’lganlarning so’zlariga ko’ra, qatl oldidan Dukchi eshon qo’llari titrayotgan bo’lsa-da, ruhan o’ta xotirjam bo’lgan. Qo’llarining titrog’i esa jallodlar va o’lim bilan yuzlashganidan emas, Yaratgan oldida bo’lajak imtihon hayajoni  va qo’rquvi edi

Xurshid Davron

Mansurxon  Toirov
DUKCHI ESHON VA NIKOLAY IKKINCHI

Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo’lishidan qat’i nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi.

Islom Karimov

Roviylarning aytishicha, shoh avval qaroqchilik qilgan-u, so’ngra bu yo’ldan qaytgan, qiziq-qiziq hikoyat va latifalar aytib dillarni ovlashga mohir bir kishini musohiblari safiga qo’shgan ekan. Bir ziyofatda oshpazlar dasturxonga qirg’ovul go’shti tortayotganini ko’rib, sobiq qaroqchi miyig’ida kulib qo’yibdi. Bunga ittifoqo ko’zi tushgan shoh undan nima sababdan kulganini so’rabdi. Qaroqchi to’g’ri javobdan bo’yin tovlay olmay bunday debdi: “Shohim, qaroqchilik qilgan kezlarim qay kun dashtda bir kishining yo’lini to’sdim. U hech bir qarshiliksiz hamyonidagi bor aqchasini qo’limga tutqazdi. Lekin men bu voqeani keyin gullab qo’ymasin, degan hadikda uni o’ldirmoqchi bo’ldim. Shunda, u “Birodar, jonimga qasd etmay meni qo’yib yubor. Ollohga qasam, senga hech bir da’voyim yo’q. Oilam yoniga omon qaytsam, shuning o’zi kifoya…” deya yalina boshladi. Men bu iltijoga parvo qilmay, qilichni dast ko’tardim. Shu choq u talvasa-la yon-atrofga alangladi-da ko’kda uchib borayotgan bir gala qirg’ovulga qarata “Ey qirg’ovullar, sizlar shohid, meni nohaq o’ldirayotir”, deb baqirdi. U shu so’zlarni aytishga ulgurdiyu qilich
zarbidan jon berdi. Umrim bino bo’lib bunday nodonni uchratmagan edim, shohim. Axir, hech zamonda qirg’ovul ham guvohlikka o’tadimi?! O’sha nodonning gapi yodimga tushib, miyig’imda kulib qo’ygan edim”. Sobiq qaroqchi ana shu so’zlarni aytib shohga boqsa, hukmdorning avzoyi buzilgan, ziyofat ahli esa ko’zini yerga qadab sukutga cho’mganmish. Shunda shoh “Qirg’ovul shohidlik berdi! Jallod, olib chiq buni!” degan ekan…
Oq podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati oqibatida milliy kamsitilishning chuqurlashib borishi, soliq yuki va ijtimoiy zulm haddan ziyod ortishi, ayniqsa, Rusiyadan ko’chirib kelingan “mujik”larga katta yer maydonlari taqsimlab berilib, ularning xavfsizligini ta’minlash uchun politsiya tashkil etilishi mahalliy aholining xo’jalik yuritishini qiyinlashtirish barobarida izzat-nafsiga ham og’ir botdi. Ana shu sabablarga ko’ra, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Toshkentda ko’tarilgan qo’zg’olonlar shafqatsizlarcha bostirilganiga qaramay, 1898 yili Andijonning yerli aholisi ham chor Rusiyasi hukumatiga qarshi Dukchi eshon boshchiligida oyoqqa qalqdi.
Dukchi eshon naqshbandiya tariqatining mintaqadagi boobro’ shayxlaridan bo’lib, asl ism-sharifi Muhammad Ali xalfa edi. Uni Shayxi duktarosh yoki Dukchi eshon deb atashlariga sabab, urchuq – duk va belanchak yasab, “Diling Ollohda-yu, qo’ling ishda bo’lsin” (”Dil ba yoru dast ba kor”) aqidasi bo’yicha tirikchilik qilganidir.
Tarixchi olima D.Alimova internet saytlaridan biridagi “Istoriya i vremya” (“Tarix va zamon”) nomli maqolasida Dukchi eshon qo’zg’oloniga mana bunday baho bergan (maqola rus tilida yozilgan bo’lib, iqtibosni asliyatda keltirmoqdamiz): “Privedu lish` odin tol`ko primer – kasatel`no istorii izvestnogo Dukchi Ishana, vozglavivshego vistuplenie naseleniya Andijana v 1898 g. protiv sarskoy administratsii. Konechno je, eto bilo natsional`no-osvoboditel`noe dvijenie. Odnako vozvedenie Ishana v istoricheskoy publitsistike v natsional`nogo geroya ne pravomerno. Ved` zdes` neobxodimo uglublennoe izuchenie yego vzglyadov i pozitsiy.
Issledovanie proizvedeniya samogo Dukchi Ishana “Ibrat al-Gofilin” pokazivaet yego uzkoe mirovozzrenie i skudost` intellekta, viyavlyaet raznoxarakternost` seley uchastnikov vosstaniya i yego predvoditelya. Ambitsii Dukchi Ishana, realizovannie posredstvom religii i ekonomicheskix trebovaniy uchastnikov vosstaniya, ustavshix ot bespredela kolonial`nix vlastey, vinudili yego vozglavit` vistuplenie, a ne otnyud` visokie motivi osvobojdeniya Rodini. Sam on mechtal o sozdanii vneetnicheskogo suverennogo islamskogo gosudarstva, vozrojdenii istinnogo islama i prizival k gazavatu. K schast`yu, seychas v etom voprose postavleni tochki nad i publikatsiey B.Babadjanova (B.Babadjanov. “Andijanskoe vosstanie 1898 goda: Dervishskiy gazavat ili antikolonial`noe vistup­lenie?”) // “O‘zbekiston tarixi”, 2001, №2.)”
Men ushbu parchani diqqat-la o’qib chiqqach, “i” ustiga nega nuqta qo’yildi ekan, olima bu bilan nima demoqchi bo’ladi, deya mushohadaga toldim. Bu Dukchi eshon tarixini tadqiq etish nihoya topdi deganimi yoki Muhammad Ali xalfani milliy qahramon atashga chek qo’ydik deganimi? Vaholanki, ona-Vatanimiz o’tmishiga – uning dukchi eshonlari tarixiga bot-bot qaytmog’imiz zarur va, demakki, bu masalaga na D.Alimova, na B.Bobojonov nuqta qo’ya oladi. Darvoqe, bir zamonlar ancha-muncha “ajnabiy”lar shunday nuqta qo’ymoqqa chog’langan va ba’zi masalalarda ozmi-ko’pmi niyatiga yetgan ham edi. D.Alimova tarixchi sifatida bunga bizdan-da ko’proq misol keltira olishiga shubha yo’q. Ushbu achchiq tajriba ham da’vat etadiki, tariximizni anglashga darrov nuqta qo’ya qolmaganimiz ma’qul. Zero, xalqimiz kechmishini haqqoniy o’rganish fursati endi keldi! O’tmishimiz qanday bo’lmasin o’zimizniki va uni ro’y-rost xalqqa yetkazish tarixchilarimiz burchidir. Kurrai arzda shaxsiy ambitsiyasi – izzat-nafsini deb lak-lak odamlarni oyoqqa qalqtirgan ne-ne tarixiy shaxslar o’tgan va bundan keyin ham albatta o’tadi. Tarix fani  ambitsiyasi – izzat-nafsi bo’lmagan shaxslar bilangina shug’ullanmog’i zarur degan gapni hech yerda eshitgan ham, o’qigan ham emasman…
Haqiqatan ham, Dukchi eshon qo’zg’olon rahbari sifatida ba’zi xatolarga yo’l qo’ygan va buni isbotlovchi aniq dalillar bisyor. Ammo menimcha, uning eng katta nuqsoni o’zi boshqargan qo’zg’olonda mag’lub bo’lganidir. Dukchi eshon g’olib kelganida, uning ambitsiyasi – izzat-nafsiga ham o’zgacha baho berilarmidi?! Spartak Rim qullarini ozodlik sari kurashga boshlaganida, avvalambor, o’z erkiyu izzat-nafsini ko’zlagandir?! Yoki faqat o’zgalar hurligini maqsad qilib olganmikan? Yemel`yan  Pugachev-chi? Stepan Razin-chi? Nima, ularda izzat-nafs bo’lmaganmi? Nega ular haqidagi hukm Dukchi eshonnikidan boshqacha? Tarix, jillaqursa, so’nggi nuqtasini qo’yishu sahifasidan nomini o’chirishga shoshmayapti-ku!
“Dukchi eshon qo’zg’oloni ishtirokchilaridan 777 nafari hibsga olinib, tergov qilinadi. Ko’plari kaltaklash va boshqa qiynoqlarga chidolmay qamoqxonalarda jon beradi. Tergovdan so’ng 415 kishi sud qilinadi, ulardan 32 nafari aybsiz deb topilib oqlanadi, 380 nafari esa aybdor deb topilib o’lim jazosiga hukm etiladi.
Bir kishiga umrbod qamoq jazosi, uch kishiga axloq tuzatish lagerida muddatni o’tash bilan bog’liq jazo belgilanadi. Biroq imperator avfi bilan yuqorida zikr etilgan 380 kishidan faqat 18 nafari (boshqa bir ma’lumotga ko’ra, 21 nafari) osib o’ldiriladi. Qolgan 362 nafariga tayinlangan jazo yengiliga  almashtiriladi: 3 kishi – umrbod surgunga, 147 kishi – 20 yilga, 41 kishi – 15 yilga, 1 kishi – 13 yilga, 1 kishi – 8 yilga, 47 kishi – 7 yilga, 4 kishi – 4 yilga, 15 kishi – Sibir` surguniga va 3 nafar voyaga yetmaganlar axloq koloniyasiga hukm etiladi.” (“Russkiy invalid”, 1898, №127). Bunday fojiaga, bir tomondan, Dukchi eshon yarim yalong’och, och-nahor, ketmon va panshaha bilan “qurollangan” qo’zg’olonchilarni sust boshqargani, ikkinchi tomondan, Rusiya imperatori Nikolay Ikkinchining Turkiston o’lkasidagi g’ayriinsoniy tartiblari sabab bo’lgan.
“Eshonni dorning tagiga olib kelib, oyog’idagi temir kishanni ochamiz deb urindilar, iloj bo’lmadi, shekilli, bolg’a bilan urib sindirdilar va boshqa rafiqlarning kishanlari ham urub sindirildi… Dorni tikar vaqtida dorning tegiga odam bo’yidan pastroq chuqurlar qazilib, ustiga bo’yra yopib qo’yilgan ekan.
Bir to’p soldatlar kelib, qo’llaridagi shoflari bilan arg’amchilarni kesib yubordilar. Hammalari yerga cho’zulub tushdilar. Keyin bir arava ohak keltirib, olti kishini ikki chuqurga tashlab, ustidan ohak tashladilar. Har tarafdan tuproqlarni tortib, biror gaz tuproq tushgandan yana ohak solib, hosili tuproqni ohak bilan aralash qilib, qattiq tepib ko’mdilar…”(Fozilbek Otabek o’g’li. Dukchi eshon voqeasi. T., “Cho’lpon”, 1992, 52, 54-55 betlar).
Dukchi eshon va uning yaqin safdoshlarini dorga osgach, hatto suyagi ham qolmasin deya jasadlar ustidan ohak sochgan hamda qabrlar izini yo’q qilishga uringan vahshiy tuzum Muhammad Ali xalfaning “dunyoqarashi tor va aql-idroki nochorligini, qo’zg’olon ishtirokchilari va ular rahnamosining maqsadi turlicha bo’lganini ko’rsatadi”gan “Ibratul g’ofiliyn” kitobi saqlanib qolishiga nechuk yo’l qo’ydi ekan?! Avvalambor, tarixchilarning “Ibratul g’ofiliyn” asari aynan Dukchi eshonga tegishli ekaniga qanchalar ishonchi komil? Qolaversa, mazkur asar haqida B.Bobojonovga zidma-zid, ijobiy fikrlar bayon etgan mualliflar ham bor. Chunonchi, adib S.Siyoev “Ibratul g’ofiliyn” asari “dinu diyonat nuriga oshufta ko’ngillarga ajib bir ziyo eltib, dillarni ilohiy bir tuyg’u ila to’ldirishiga” imoni komil  ekanini ta’kidlaydi. (“Yulduz – Andijon osmonida”. Kitobga so’zboshi // Fozilbek Otabek o’g’li. Dukchi eshon voqeasi…, 4-bet). Men Muhammad Ali xalfa va uning shaxsiga D.Alimova bergan salbiy baho haqida o’ylaganimda, quyidagi shubhakor xayollarga boraman. Ko’p asrlik tariximizni obdon soxtalashtirib, bizni manqurt qilmoqchi bo’lgan o’sha imperiya asoratlari hali ham ong-tafakkurimizni chalg’itishda davom etmayaptimi?! Shu imperiya Dukchi eshon jasadi uzra ohak aralash tuproqdan uygan qabr toshiga shoshma-shosharlik bilan mazkur shaxs faqat izzat-nafsinigina ko’zlagan, degan xulosamizni yozib qo’ymayapmizmi? Mustaqillik yo’lida Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpon o’zi bilganicha, Dukchi eshon ham o’zi bilganicha kurash olib borgan-ku?! Vatan ozodligi uchun kurashlar tarixida g’alabaga eltuvchi zarur fazilatlarga ega bo’lmagan yo’lboshchi birgina Dukchi eshonmi? Axir serfazilat odamlar ko’pincha pana-panada biqinib yurgan va hokimiyat bilan hatto murosa ham qilib ketavergan-ku! D.Alimova talabiga javob berishi mumkin bo’lgan Qodirqul mingboshiga o’xshash yurtdoshlarimiz, afsuski, chor Rusiyasi qo’lida Turkiston erkini paymol etuvchi qurolga aylangan. Bunday kimsalar “vatan” deganda bir burda non ivitilgan yuvindiyu it g’ajigan bir bo’lak suyak tutuvchi qo’lni tushungan. Balki kimgadir Dukchi eshon din peshvosi bo’lgani holda bunday qo’zg’olonga boshchilik qilgani yoqmas? Biroq ayni tabaqaga mansub  shaxslar vatan va xalq ozodligi yo’lida kurashga boshchilik qilgani tarixda ko’p uchraydi. Bunga misol sifatida Xorazm xalqini Chingizxon bosqiniga qarshi oyoqqa turg’azgan shayx Najmiddin Kubro, bu yil tavalludining 600 yilligi nishonlanayotgan, Frantsiya ozodligi uchun kurash alangasida toblangan dindor bokira qiz Janna d’?Ark, Amerikaning qora tanli aholisi haq-huquqlari yo’lida jon fido qilgan ruhoniy Marten Lyuter Kinglar nomini tilga olish kifoya qilar?!
Dukchi eshon va uning safdoshlari shafqatsizlarcha jazolangandan so’ng, bir necha yil o’tib Rusiya imperatori Nikolay Ikkinchi undan-da ayanchliroq o’lim topganiga nima deysiz?
Nikolay Ikkinchi 1894-1917 yillar mobaynida Rusiya imperatori bo’lgan. U 1917 yilgi Fevral` inqilobidan so’ng taxtdan voz kechishga majbur etiladi. So’nggi Romanov boshqaruvni muvaqqat hukumatga topshirgach, Rusiyada fuqarolar urushi alanga olib ketadi. Uy qamog’ida saqlanayotgan podshohni avval muvaqqat hukumat  Sibirga, so’ngra bol`sheviklar Uralga jo’natadi. Undan ham keyin Nikolay Ikkinchi Yekaterinburg shahrida oila a’zolari bilan birga qatl ettiriladi. Rusiyaning so’nggi taxt sohibini zamondoshlari va muarrixlar turlicha tavsiflagan. Ko’pchilik uning salohiyati Rusiyani qamragan siyosiy inqirozni daf etish qadar yuksak bo’lmagan degan qarashni bildiradi.
…Shoh aqlli, o’qimishli, bilimdon odam edi. U ayniqsa kishilarning ismi-sharifini yodda uzoq saqlab qolar va nihoyatda dilkash suhbatdosh edi. Shoh tarixni yaxshi bilar va shu sohaga oid jiddiy tadqiqotlarni yoqtirardi. U jismoniy mehnatni xush ko’rar, busiz yashay olmasdi…
…Podshohning xulq-atvoridagi asosiy xususiyat yumshoq tabiatlilik edi…
…Imperatorning Rusiyaga muhabbati masalasiga kelsak, u vatanini shu qadar sevardiki, so’z bilan ta’riflash qiyin. Rusiya unga nasroniylik dini qadar aziz edi; u dinidan voz kecha olmaganidek, vatanini ham tark eta olmadi…
…Shoh na salobati, na so’zi bilan askarlar qalbini zabt etolgan, ularning ruhini ko’tarish va maftun etishga muyassar bo’lolgan. U qo’lidan kelgan barcha ishni qilgan va shu jihatga ko’ra uni aybdor deb sanash qiyin, biroq u xalqni yuksak marralarga chorlay olmagan (A. A. Brusilov).
U haqda kasalmand, ahmoq, johil… deya nohaq so’zlashadi. U oddiy gvardiya ofitseri edi (A.P.Chexov).
Nikolay Ikkinchi hayotidagi asosiy voqealar quyidagilardan iborat. Bo’lg’usi pod­shohga sohibsaltanat Aleksandr Uchinchi buyrug’iga ko’ra, diniy asosda ta’lim-tarbiya beriladi. Nikolay 13 yil davomida maxsus dastur asosida o’qiydi. Ta’limning dastlabki 8 yili chuqurlashtirilgan gimnaziya dasturi asosida olib
borilib, siyosiy tarix, rus adabiyoti, ingliz, nemis va frantsuz tili darslariga alohida e’tibor qaratiladi. So’nggi besh yil ichida esa u davlatni boshqarishda asqatadigan harbiy san’at, huquq va iqtisod fanlarini o’rganadi. Ma’ruzalarni dunyoga mashhur rus olimlari N.Beketov, N.Obruchev, S.Kyui, M.Dragomirov, N.Bunge,?K.Pobedonostsev?va?boshqalar o’qiydi. Presviter I.Yanishchev valiahdga huquq asoslarini ilohiyot va din tarixiga bog’lab tushuntiradi.
1894 yili Nikolay Ikkinchi nemis malikasi Alisa Gessenskayaga uylanadi. Ana shundan so’ng poshsho xonim Aleksandra Fedorovna nomini oladi. Ular avval to’rt – Ol`ga (1895), Tat`yana (1897), Mariya (1899) va Anastasiya (1901) degan qiz farzand ko’radi. 1904 yili Petergofda beshinchi farzand, yolg’iz o’g’il – shahzoda Aleksey Nikolaevich tug’iladi.
Imperiyaning iqbol quyoshi yildan-yil so’nib, 1917 yil 25 fevralda Nikolay Ikkinchi manifesti bilan Davlat Dumasi faoliyati to’xtatiladi. Bunday qaror Rusiyadagi tang siyosiy vaziyatni battar chigallashtiradi. Nikolay Ikkinchi alaloqibat 1917 yil 2 martda taxtdan voz kechishga majbur bo’ladi. Tojsiz shoh 1917 yil 9 martdan 14 avgustgacha oilasi bilan Sarskoe Selodagi Aleksandrovsk saroyida uy qamog’ida yashaydi. 1917 yil 14 avgustda esa yana oilasi bilan 7 nafar ofitser va 337 nafar soldat qo’rig’ida T`yumenga jo’natiladi.
Davlat tepasiga bol`sheviklar kelgach, imperator oilasi T`yumendan Yekaterinburgga ko’chiriladi. Ular tog’ muhandisi N.Ipatov uyiga joylashtiriladi. Imperator oilasi bilan birga ularga xizmat etuvchi yana besh kishi – shifokor YE.Botkin (sariq kasalini kashf qilgan olim), kamerlakey A.Trupp, Aleksandra Fedorovnaning oqsochi A.Demidova, oshpaz I.Xaritonov va oshpaz yordamchisi L.Sednyov ham shu yerda istiqomat etgan. Shoh oilasi ushbu manzilda hayotining so’nggi 78 kunini o’tkazgan.
1918 yil 12 iyulda imperator va uning oila a’zolarini qatl etish haqida qaror qabul qilinadi. Ushbu qarorni kim, qaerda, nega qabul qilinganiyu asl nusxasi qaerda saqlangani hanuz sir bo’lib turibdi. Shoh va uning oilasi Ural ishchi-dehqon va soldatlar kengashi qaroriga ko’ra qatl etilgan degan yasama hujjat keyinroq “paydo bo’lgan”. Rusiya imperatori, uning rafiqasi va farzandlari, doktor Botkin hamda shoh oilasi xizmatidagi kishilar (oshpaz yordamchisi L.Sednyovdan tashqari, bu gumashta sotqin shekilli, fojiadan bir-ikki kun avval ishdan chetlatilib, uydan haydalgan) “Maxsus vakolatli uy” – Yekaterinburgdagi N.Ipatov uyida 16 iyuldan 17 iyulga o’tar kechasi qatl etiladi. Shoh oilasiga tegishli barcha shaxsiy buyum va boyliklar qatldan so’ng talon-taroj qilinadi.
(Nikolay Ikkinchining rafiqasi va qizlari liboslari ichiga oltin zanjirlar, boshqa qimmatbaho taqinchoq va toshlarni yashirib olgan edi.)
Qatl kuni Nikolay Ikkinchining oila a’zo­lari va barcha xizmatchilari, odatdagidek, soat 22 dan 30 daqiqa o’tganda uxlashga yotadi. Oradan roppa-rosa bir soat o’tganda bu yerga ikki kishi maxsus topshiriq bilan keladi. Ular qorovullar boshlig’i P.Yermakov va uy komendanti YA.Yurovskiyga qatl haqidagi qarorni topshirib, hukmni zudlik bilan ijro etish talabini qo’yadi. Uyqudan uyg’otilgan shohning oila a’zolari va barcha xizmatchilariga Oq armiya askarlari shaharga bostirib kelayotgani, to’qnashuv chog’ida uy o’qqa tutilishi mumkinligi, shu sabab darhol uyning yerto’lasiga tushish zarurligi aytiladi. Yerto’laga tushilgach, hukm e’lon qilinadi va qatl ijrosiga kirishiladi. Ushbu mash’um “tadbir” kechasi soat birda tugaydi. (Mazkur satrlarni qalbda iztirob va ko’zda yosh bilan yozdim – M.T.)
YA.Yurovskiy qo’lidagi ro’yxat bo’yicha qatlni ijro etgan barcha askarlar venger o’qchilari bo’lgan. Bu askarlar rus tilini mutlaqo bilmagan, ular YA.Yurovskiy bilan nemis tilida gaplashishgan.
Oqlar harakati Rusiyaning Oliy hukmdori deb e’lon qilgan admiral A.Kolchak izquvar N.Sokolovga Nikolay Ikkinchi va uning oila a’zolari qatli yuzasidan qidiruv olib borishni topshiradi. Ammo Kolchak otib o’ldirilgani, Sovet hokimiyati o’rnatilgani va N.Sokolov Parijda vafot etgani sabab ushbu qidiruv oxiriga
yetmay qoladi. 1991 yili N.Sokolov ma’lumotlariga asoslanib, imperator oilasi jasadlarining qoldig’i topiladi (ushbu jasadlar MVD xodimi G.Ryabov tamonidan 1979 yili topilib, qaytadan ko’mib tashlangan edi). 2007 yil yozida yana Eski Koptyakov yo’lida qidiruv ishlari yo’lga qo’yiladi. Bu gal shoh oilasining 1991 yili topilmagan ikki a’zosi (shahzoda Aleksey va malika Mariya) jasadi qoldiqlari izlanadi. Nihoyat imperator ko’milgan joy yaqinidan 10-13 yoshlardagi o’g’il va 18-23 yoshlardagi qiz jasadi qoldiqlari topiladi. Yekaterinburg arxeologlari va ekspertlari xulosasiga ko’ra, ushbu qoldiqlar shahzoda Aleksey va malika Mariya jasadiga tegishli ekani tasdiqlanadi. Nikolay Ikkinchining farzandlari chopib tashlanganidan dalolat beruvchi iz ularning yelka qismida aniqlangan.
Bundan tashqari kalla suyagida o’q hosil qilgan teshiklar ham bor. Nikolay Ikkinchi, uning oilasi va xizmatchilari jasadi eltib tashlangan lahadga tuproq aralash ohak va kislota sepilgan.
Ommaning vaxshiyona qatlga munosabatini o’sha davrda yashagan V.Kokovtsov quyidagicha ifodalaydi: “Ayanchli xabar e’lon qilingan kuni men ikki bor ko’chaga chiqdim, tramvayda shahar kezdim, ammo biror yerda ozgina bo’lsin rahm-shafqat, achinish-qayg’urish alomati ko’rmadim. Axborot baland ovozda, kesatiq va mazax ohangida o’qilardi… Ma’nisiz bir toshbag’irlik, qonsiragan bir manmanlik ruhi hukm surardi. Tevarak-atrofdan “Allaqachon shunday bo’lishi kerak edi”, “Qani yana bir shohlik qilib ko’r-chi endi”, “Nikolashkaga – krishka”, “Ey, birodar Romanov, o’ynab bo’psan-da”, degan jirkanch so’zlar eshitilardi…”
Imperator va uning oilasi jasadi qoldiqlari 1998 yil 17 iyulda Sankt-Peterburg shahridagi Petropavlovsk xilxonasiga olib kelib dafn etildi. Nikolay Ikkinchi azob-uqubat chekkan mo»tabar zot deya e’lon qilindi. Uning xotirasini abadiylashtirish uchun Yekaterinburgdagi Ipatev uyi o’rnida muhtasham ibodatxona barpo etildi.
Evoh, bir davr va bir davlatda yashagan ikki inson fojiasi naqadar mushtarakligi kishi etini junjuktirib yuboradi. Naqshbandiya sulukining piri ma­qomiga erishgan va dukchilik hunari ortidan kun kechirgan Muhammad Ali xalfa ittifoqo Xudoyorxon kabi umrguzaronlik etishga havas qilib, shaxsiy izzat-nafsi yo’lida xalq boshiga falokat yog’dirgan deya xulosa chiqarsak, nohaq bo’lamiz chog’i. Uning qamoqxonada jabr-zulmga mardona chidagani va qo’zg’olon ahlidan birortasini sotmagani, ayniqsa, chor Rusiyasi hukumati oldida tavba-tazarru qilmagani bu zotni asl matonatli shaxs, chin vatanparvar inson deya olishimizga asos beradi, bizningcha. Hamid Ziyoev “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash” kitobida (Toshkent, “Sharq”, 1998 yil) Fozilbek Otabek o’g’li lafzidan ushbularni bayon etadi: “Arslonbob tarafiga izlab yurguvchi Ya’qub qo’rboshi bilan Qodirqul mingboshiga odamlar eshonni shu tarafda ko’rganlarini aytganlari uchun Arslonbobga yaqin Toshko’prik degan tor yo’lni to’sib turganlarida, Eshon o’sha yo’ldan borib, Toshko’prik ustida uchrab qolg’on. Darhol Ya’qub qo’rboshi: “Ey,  taqsir! Man sizni kutib turibman, yordam qilmoq uchun” deb, otdan o’zini tashlab ko’rishmoqchi bo’lib yugurgan, eshon ham otdan tushib, yig’lab quchoqlashib ko’rishgan vaqtda, eshonni ko’tarib, tagiga bosib olgan va odamlarni chaqirib, bog’lab olganlar. Orqasidan uch odamni ham tutib, to’rtovlarini bog’lab qo’yganlar. Qodirqul mingboshi darhol yetib kelib, eshonni ko’rishi bilan: “Xotintaloq! Hammani xonavayron qilding-ku!” degan. Eshon bularga: “Ikkoving o’lar vaqtda jinni bo’lib o’lgin! Bizni rusga tutib bergan qo’llaring bilan o’zingni urib, so’kkan og’zing bilan o’zingni tishlab o’lgin!” demakdan boshqa hech gap aytmagan…” (o’sha asar, 32-bet).
Ayni shu muallif duoiba’d etilgan ikki xoinning biri – Qodirqul mingboshi taqdiri haqida keyinroq mana bunday ma’lumot beradi: “…Shaharning katta oqsoqoli Qodirqul mingboshining zarbi va siyosati nihoyat qattiq va berahm bo’lg’oni shahar fuqarolariga ma’ruf va mashhur edi… Oqsoqol yurtga siyosat o’tkazish  uchun “ur” dardiga giriftor bo’lg’on va kim bo’lsa bo’lsun, ro’bara kelsa urdirmay qo’ymas edi. Oxirida, bu “ur, ur” dardining kasofati bilan bir do’kondor armanining boyini urub qo’ydi, bu armani boy nafsoniyat qilib, sarmoyalar tarafdori bo’lg’on hokim gubernatorlarg’a arz qilib, sudga berib, oxiri istibdod uchun qilg’on shuncha xizmati mukofotiga, nihoyat, xorliq bilan o’rnidan bekor bo’ldi va Qo’qon qishloqqa borib, amal hasratidan betob bo’lub, oxiri Majnundek bo’lub, o’zini o’zi jarohat qilib o’ldi. Mustabid hukumati bizga eshon hodisasida ko’b xizmat qilg’on edi, deb rioya qilmadi. Sarmoyador boy armanining kapital quvvati uni yiqitib qo’ydi” (o’sha asar,48-49-betlar).
Biz bu ibratli hikoyatga tayanib, Qodirqul mingboshi Dukchi eshon qarg’ishiga duchor bo’ldi, desak ehtimol kulgiga qolarmiz. Ammo Nikolay Ikkinchidek imperator boshiga tushgan fojia, uning jasadi ustiga ham Dukchi eshonnikidek ohagu kislota to’kilgani taajjub va tavba etgulik bir hol, albatta. Ayniqsa, bizning diyor farzandlari bo’lgan va taqdir taqozosi-la Yevropaga borib qolgan “vengerlar” deb atalmish xalqning besh-olti farzandi shohni qatl etishi kishini chuqur o’yga toldiradi.
Rus xalqi o’z farzandi va imperatori Nikolay Ikkinchini azob-uqubat chekkan mo»tabar zot deb e’lon qilib, qatl etilgan joyida muhtasham ibodatxona tikladi. Rusiyaning so’nggi imperatori qoldiqlarini Romanovlar xilxonasiga ko’chirib, unga hurmat va ehtirom bajo keltirdi.
Biz ham Mingtepa qishlog’idan chiqqan oddiy xalq chor Rusiyasi hukumati zulmiga qarshi Dukchi eshon boshchiligida qo’zg’olon ko’targani va bu bilan chinakam jasorat, mardlik ko’r­satganini xolis e’tirof etib, ularning nomini abadiylashtirish chora-tadbirlarini ko’rsak, ayni muddao bo’larmidi…

Manba: «Tafakkur» jurnali