булар занжир тилида гаплашиб олган экан: «Салом!», «Салом! Яхши келдингизми?», «Меҳмоннинг жойи тайёрми», «Тайёр», «Қани, бошланг ўша хонага!» — буни сизга ҳали тушунтириб берарман. Бу ерда шу аҳвол, қиз занжири бор учун менга сал мумсикроқ кўринди-ю, лекин жуда сулув, қараган кўзлар баҳра олиши учун яратилган эди, булар билан қараб гаплашди, менга келганда, нигоҳи ёнбошимдан ўтиб кетди. Бир кўришда сездим: менга қарамагани билан алоҳида эътибор бор эди, буни фақат юрагим билан эмас, бутун вужудим билан туйдим. Бўлади-ку сизда ҳам, баъзи аёлларни ҳали ўзи билан гаплашмай туриб ҳам, жуда яқин бўлиб қолганини туйиқсиндан ҳис этасиз. Қиз шу ерда оқсоч ё хизматчи, аммо ўз қадрини яхши биладиган сулув эди, ҳали гаплашамиз, гап кўп…

Мени учинчи қаватга бошлаб чиқдилар. Бир ўймакор, яъни занжир нақши кесиб солинган эшикни очдиларки, сизни чарчатмаслик учун қаерда занжир расми ё шаклини кўрсам ҳаммасини айтавермай, бари бир, санаб ҳам адоғига етолмайман, хуллас, Fулистоннинг номига яраша, ҳамма ёқда ғул асари бор, ҳа, ҳалиги эшикдан ичкари кирдик. Жуда муҳташам, меҳмоннинг ўз меҳмонларини кутиши учун бир хона, дам олишига хона, бу ёқда ҳалиги яна керак бўладиган бўлмалар. Диван, юмшоқкурсилар, дастурхон ясоғли каттакон масо, бурчакда телевизор, деразаларга оғир пардалар осилган, ярқираган паркет полнинг ўртасида жуда чиройли гилам тўшалган. Паркет, айтмасам бўлмайди, ерга тўшалган занжир шаклида жуда чиройли терилган, локида гард йўқ. Устида юрганда оёғингизга ўралиб эркаланаётгандек.

“Мана, баҳузур дам олинг, кейин гаплашиб оламиз”, деди холдор ғулий. Бор пулимга бензин олиб, ёнимда чақа ҳам қолмаганини айтиб ўтирмадим, ҳар қалай, бегона одамларга ғариб-ғурабо кўриниб нима ҳам керак. “Узр, йўлга шошилиб чиққан эдим, бу ерда ётиб-туришнинг ҳисоб-китоби қандай бўлади?”, дедим, холос, пули бор одамдек, иложи борича бепарволик билан. Пулим бўлганда ҳам бу ерда ўтмаслиги ҳали хаёлда йўқ. Холдор дераза пардаларига қараб, «Ҳеч нарсанинг ташвишини қилманг, меҳмонимизсиз, ўзимизга ўтганингиздан кейин бир гап бўлар. Ҳозир дам олинг, келган жойингиз билан танишинг», деб сирли илжайиб қўйди. “Аввал шаҳрингизни бир айлансаммикан?”, деб сўрадим. Улар бир-бирларига қараб олдилар, холдорининг юзига сал парда тушди, “Ихтиёрингиз, лекин маслаҳат бермаймиз. Кейин бошқа гап”, деди. Келдим-ку, яна қаёққа ўтаман, кейини нима , бу гапларни, албатта англамадим, кўнглимга бир тахминлар келди-ю, майли, кейин бўлса, кейин-да, деб қўл силтаб, битта ўзимга шунча ташвиш, яна хизматчи қиз ҳам тайинланган, нимасига бунча хавотир қиламан деб ўзимга таскин бердим. “Мана, кассеталар, юртимиз, ўзимиз тўғримиздаги ҳамма маълумотлар шуларда бор, бемалол кўраверасиз. Пастки ошёнда кутубхона, у ҳам ихтиёрингизда. Яна нима керак бўлса, манави тугмани босасиз, қизимиз хизматингизда», деди холдори худди мен кўрмаётгандек аввал телевизорга, кейин эшик кесакисига янги ўрнатилган ўша тугмага имо қилиб.

Дўкайроғи шекилли, фақат холдори гапиради, бу иккови унинг нима дейишини назорат қилиб ё ўзларининг занжир тилида ўргатиб турадими, деб ўйладим. Чунки мен сўраганимда, ҳали холдори жавобга оғиз жуфтламай, буларининг занжирлари садо беради, ҳатто қизники ҳам уларга ингичка-нозик жўр бўлади. Буларнинг занжир билан бир тўхтамга келиб олиши, холдорининг ҳар бир гапини маъқуллаб туришини, албатта, кейин билдим, лекин ўша вақтдаёқ нимага бунча ғалати жиринг-жиринг деб, эътибор қилган эдим.

Ҳозирдан «билдимки», «сездимки» деб ёзяпман, сиз бу одам ҳамма нарсани олдиндан пайқар экан ё ўзини шундай ошириб юборяпти, деб ўйламанг тағин, шунчаки, вақтида кўрганларимга кейин ақлимга етгани аралашяпти. Воқеаларни улар ўтгандан кейин таърифласангиз, албатта ўша вақтдаги нарсаларга кейин ўйлаганларингиз ҳам қўшилиб кетади-да. Ҳали бу воқеаларга алоқаси йўқ нарсалар ҳам ҳикоямга кириб қолган, улар ё мени, ё уларни тушуниш учун керак, лекин ҳозир гапдан алаҳсимай, кейин айтаман.

Ҳа-я, дастурхондаги бошқа нозу неъматлар ўртасида катта чинни лаган тўла олма ҳам турган эди. Бошқача эртаки навларидан шекилли, олтиндай сап-сариқ товланиб мени е, мени е, деб турибди. Одамни нимага бунча ўзига тортишини ҳали билганимча йўқ лекин.

Ниҳоят мени ёлғиз қўйиб чиқиб кетишди. Яхши бўлди, шу уч-тўрт соат ичида кўрганларимни ўбдон ўйлаб олишим керак эди. Лекин ёлғиз қолишим билан хаёлларимнинг итлиги тутиб, фикрларимни талай бошлади. Бошқа бир мамлакатга, бегоналарнинг ҳаётига келиб қолганим аниқ, лекин бу ёғи нима бўлади? «Ўзимизники бўлганингиздан кейин», деяпти, бу нимани англатади? Нима, энди, тамом, шу ерда қоласан, бизникисан, дегеними? “Ўзимизга ўтганингиздан кейин» дегани шудир-да. Ахир, у ёқда оилам бор, дадам Тошкентдан келиб бизни олиб кетади, деб бемалол ўйнаб юрган ўғлим билан қизим, машинани тез ҳайдашимдан йўлимга хавотирда кўз тиккан келинингиз бор, менга суянадиган, керак пайти суяйдиган укаларим, опа-сингилларим, акаларим, қайнота-қайноғаларим, хешу қариндош, қўйингки, бир дунё яқинларимнинг ичида яшайман; ниҳолни-ку, бошқа тупроққа кўчириб ўтқазса бўлар, лекин мен бўй чўзиб қотган дарахтман, илдизларим чуқур кетган, қандай суғуриламан, қуриб қоламан-ку, фақат ўз тупроғимда, ўз яқинларимнинг ичида тирикман, бу аҳволга солишга нима ҳақлари бор? Бир бурда нон ташвишида кўча кезиб, қийналиб яшаб юрганимни эшитиб келган бир танишим: «Юрасизми бу аҳволда, чиқариб юборайлик. Ҳар хил жамғармалар бор, таъминлаб қўядиган», деганда, «У ёқда аммаю холам бўлмаса, бирон хешим йўқ жойда тил билмай қандай яшайман? Йўқ, тириклигим шу ерда, чет элга чиқиб кетсам, тик юриб ўламан у ёқда», деган эдим. Рост-да, жа қойиллатмаган бўлсам-да, ёзувчиман, мен ёзадиган ҳаёт, одамлар шу ерда, у ёққа кетиб нимани кўриб, қандай ёзаману ёзганимни ким ўқийди? Мен уларнинг, улар менинг тилимни тушунмаса. Шунчаки ебкетарга ким пул беради, аравасига ўтирғизгандан кейин қўшиғини ҳам айттиради-да. «Йўқ, шу тупроқда борман, у ёқда йўқман», дедим. «Бошингизга бир иш тушиб қолса-чи?», деди танишим. «Нима кўргулик келса, пешонамдан», деб жавоб қилдим. Бу ерда, ҳали одам ё одам эмаслигини ҳам билмаяпман, ҳаммаси ўзини ғулий дейдиган ғулиёт ичида ўша суҳбат эсимга тушиб, юртимнинг қамоғи ҳам кўзимга азиз кўриниб кетди. Худога шукр, қамалиб кўрмаганман-у, лекин, ҳар ҳолда, маҳбус бўлса ҳам ўзингга ўхшаган одамлар орасида, панжарали туйнугидан ўзингнинг осмонинг кўринади, чаққан хомишаги ҳам бегона эмас-да энди. Кейин ойда-йилда эркинликдан мужда ҳам келиб турса керак. Сиз ўз юртимдан, одамлардан тамомила, мутлоқ узилиб қолаётганимни тасаввур қиляпсизми ҳеч? Ичимда буларни яниб турибман-у, лекин бу ёққа мени ҳеч ким мажбурлаб судраб келгани йўқ, ўзим келдим, бу бечораларга бир ортиқча ташвиш бўлсам керак, деб шайтонга ҳай ҳам бераман.

Ўзи сал ваҳимачи одамман, кўнглимга бир хавотир келса, шуни хаёлимда катталаштириб, охири сесканиб, истиғфор айтиб юраман, яна бу совуқ ўйлардан тишларимгача такирлаб кетяпти. Шу аҳволда анча ўтириб, кейин кўп ўртанма, эй кўнгил, деб ўзимга далда берган бўлдим. Бандасининг бошига нима кунлар тушмайди, бахти қочса, қавму қариндош, ёру жўранинг ичида ҳам ёлғиз, пешанасида бўлса, кимсасиз чўлу биёбонда ҳам биродарларининг ҳимоясида юради, ҳаммаси яратганнинг иноятидан, унинг даргоҳи ҳам, карами ҳам кенг, шу ерга ўтказиб юбордими, лозим кўрса, қайтариб ҳам олиб чиқади, пешонада шуни кўриш ҳам бор экан, бошқа не илож, ўзимни худога топширай-да, ҳозир бир қовғаниб олай, эгам бир йўл кўрсатар, дедим. Шу пайти укамнинг «Ака, назардаги одамсиз, вақти-вақти билан ўзингизга дам солиб туринг, ёмонликлардан асрайди», деб тайинлаганлари эсимга тушди. Илгарилари бунақа гапларга бепарвороқ эдим, лекин ҳозир айни нажот бўлиб кўринди. «Фотиҳа» билан «Ихлос» сурасини ўқиб, кейин бошқа билганларимни қўшиб ўзимча қироат қилдим-да, бирпас сукутда ўтирдим. Шу ҳам ғалати туюлди, нимагадир бу ер, умуман шу атроф қироатнинг ўрни эмас, ўқишим мени ўраб турган ҳамма нарсага, ҳатто ҳавога ҳам бегонага ўхшади. Тугмани босган эдим, шу заҳотиёқ эшик очилиб, бояги қиз, қаддидан майин кумуш сочилиб кирди. Чой сўрадим. «Қанақа бўлсин? Кўкми, қорами?», деган эди, бирдан кўнглим илиди, занжир тақса-да, чойлари бизникидек экан-ку! «Қора! Памил», дедим. «Яна нима? Овқатдан?», деб сўради. «Фарқи йўқ», дедим-у, кейин: «Сизларда ниманинг гўшти истеъмол қилинади?», деб сўрадим. «Мол, қўй гўшти, товуқ, нимани буюрасиз?», деди қиз. Анча хотиржам тортдим. Ҳар қалай, калтакесак ё илон емас эканлар-ку. «Майли, билганингиз», дедим. Қиз яна жилмайди, яна хонага кумуш сочилди. Чиқиб кетаётганда ҳам, патнис кўтариб кирганда ҳам хона кумуш тангага тўлиб қолгандек. Менга қараб гаплашса, асакаси кетармикан, а? Сўрай дедиму тағин бошқа хаёлга бормасин, деб ўйладим. Ҳа-я, айтгандек, боягилар, яъни эркаклари ғулий бўлса, буни энди ғулия деймиз-да.

Тамаддига ўтирган пайтимда қиз чиннидаги олмадан биттасини олиб, карсиллатиб тишлади-да, бориб телевизорни қўйди: кенг, нилий осмон сатҳида унда-бунда ҳали кўрганим ўркачли туядек сузиб юрган булутлар кўринди, майин куй бошланди. Чиройли бир ғулия қиз, албатта бўйнида занжири билан, пайдо бўлди-да, тўппа-тўғри менга мурожаат қилиб: «Ассалому алайкум, ҳурматли меҳмон!», деди. Ҳеч бўлмаса шу менга қараяпти-ку, дедим ичимда. Ёнимдаги қиз: «Сиз учун махсус дастур», деди. Экрандаги қиз: «Юртимизга хуш келибсиз! Мамлакатимиз – Fулистон, ўзимиз эса ғулиётмиз. Бутун оламда Fулистонимизга тенг келадиган ўлка йўқ, биз ғулийлар ўз ватанимиз билан беҳад фахрланамиз», деди. Кейин мусиқа ўзгариб, Fулистоннинг кўринишлари билан тантанавор қўшиқ бошланди:

«Қойил сенга, юксал, эй Fулистон, ота макон,
Fулларинг биз билан, ҳамиша, ҳар он,
Занжиринг бахш этар буюк интизом,
Тартибни куйлаймиз ҳар ёнда, ҳар тонг…»

Қўшиқ матни бизнинг ўзи ёзиб, ўзи айтадиган ҳаминқадар қўшиқчиларимизникидек сактароқ экан-у, лекин мазмуни ҳайратга солди. Бутун бошли бир занжирланган мафкура-ку бу! Занжирига қараб буларни ибтидоийроқмикан деб турган эдим, фикрим ўзгарди, йўқ, кишанбандлигини айтмаса, шакли шамойили бизга ўхшайдиган онгли мавжудот, фақат ихтиёрларини занжирга топшириб, унга топиниб яшайдилар; занжир буларни боғлаб турадиган интизом риштаси, ғулга чулғанган жамият юксак тартиб намунаси экан. Тепамда турган манави ғулиянинг занжири ҳам қўшиққа ҳамоҳанг, сал далда берсам ўзи ҳам ўйинга тушиб кетадиган. «Бунақа пайтлари тинч туролмаймиз, буни жўр куйлатамиз», деди у занжирини ибо билан ўйнаб.

Экранда эса занжири йўқ одамлар йўқ ердан тушиб қолган бир бўлак хом гўштни талашиб, тишларини иржайтирганча олишиб кетди. Кейин уларнинг боши устида ялт-юлт қилиб бир занжир жаранглаб чиққан эди, ҳаммаси таққа тўхтаб, унга тикилиб қолди. Юзларидаги тириш-буришлар текисланиб, майин табассумга айланди, занжирнинг жаранги тартибли бир куй бўлди. Пастдагилар эса бир-бирига аста қўл бериб, бу куйга жўровоз ашула бошлади. қиздан ҳалиги хос гўшт қаёққа кетганини сўрамоқчи бўлдим-у, лекин ўзимни содда кўрсатгим келмади. Яна манзара ўзгарди, осмонда ярақ-ярақ нурланаётган занжир, пастда эса кўзни қувонтирадиган олмазорлар, хурмо қаторлари, экинзорлар, бўлиқ буғдойпоялар, сал ўтиб ораста қишлоқлар, улкан шаҳарлар кўринди-да, бирдан шод-хуррам, бахтиёр ғулийларга тўлиб, ҳамма-ҳамма жингир-жингир силкиниб, ғулга салламно айтишга тушди, шу билан ҳаёт ҳам худди юксалиб кетгандек бўлди. Минг-миллион одамнинг бирваракайига куйлаганини шу пайтгача сира эшитмаганимдан сочимнинг тагигача жимирлаб кетди. Ахир, одамни қамоқда эллик йил чиритсанг ҳам, унинг ҳурликка интилиши ўлмайди, ўзи асли жиноятчи ҳам эркинликнинг қадрини билсин деб ундан маҳрум этилади. Булар эса ёппасига, оломон бўлиб тутқунликка талпиняпти, яна қўшиқ айтиб ҳам боряпти:

«Сенга топинаман, сен билан борман,
Эй, буюк интизом, маҳкумлик шахди,
Сенда ғулийлигим, сенда аъмолим!
Муаззам бир тартиб, сендадир бахтим!»

Fулия хизматчига қарасам, худди ошиғи билан илк бор қовушаётгандек бир ҳаяжонда. Кўзларида ёш, лекин олма ейишни ҳам тўхтатмаган. Йўқ, артистлик қилаётгани йўқ, чиндан тўлқинланиб кетган. Кейин билдим, тумонат бўлиб айтадиган қўшиқлари «ғулия» деб аталиб, шундай ғулиялар янграганда биронтаси берилмай туролмас, бу ҳам уларнинг ўзига хос, йўқ, ўзига хос эмас, ҳақиқий муножотлари экан. Ҳали вақти келиб эътиқодларини тушунтирганда айтиб берарман, аммо ҳозир экранда кишанларини титраб-қақшаб, шавқланиб ўпаётган оломонга қараб, бутун бошли бир мамлакат халқини тамом қамраб олган маҳкумлик туйғуларининг жозибаси олдида ўзим ҳам лол ўтирган эдим. Бир тасаввур қилинг: биз ҳурликни қанчалар севамиз, озодлик учун тарихимизда қанча бошларимизни тикдик; ҳатто сал бўғиқроқ хонада узоқроқ ўтириб қолсак ҳам, ташқарига – эркинликка кўчиб нафас олайлиг-эй, деб юборамиз, қишдан офтобшувоққа чиқиб, қалин кийимларимизни ечганимизга, худога шукр, эй, яйрайдиган кўклам кунлари ҳам келар экан-ку, э-э, бормисан озодлик, деб энтикиб кетамиз, уйларимизни катта-катта қуришга интиламиз, азбаройи бемалолроқ яшаш учун, оёқларимизнинг чигилини ёзайлик деганимизда ҳам эрк маъноси бор; мана, ё узоқ умр кишанда яшайсан, ё ўлимга кўнасан, деса, ҳеч иккиланмай, кейингисини танлаймиз! Бизнинг озодликка талпинишимиз шу қадар кучли, ҳаётлигимиз билан баб-баравар, ўзи инсонлигимиз ҳам шу! Бизга бошқача мумкин ҳам эмас! Лекин ҳозир бу ерда, кўз олдимда бўлиши мумкин бўлмаган нарса бўляпти, кўз ўнгимда кечаётган воқеликни кўриб турибман! Албатта, бу телевизор экрани, мен учун атайлаб тузилган дастур, лекин уйдирма эмас, бор гап, ўзим ҳам телевидениеда ишлаганман, биламан, Тошкентдан чиққанимдан бери ўтган вақт ичида бунақа кўрсатув ё кинони тўқиб-ясаш, ҳар қанча усталар тўпланмасин, ҳеч кимнинг қўлидан келмайди. Ҳар қандайига тескари туюлмасин, нечоғли ғайритабиий кўринмасин, буларнинг бори ҳаёти шу ва бу ҳаёт бир кундагина кечаётгани йўқ, балки узоқ тарихга эга, шу кетишида келажакка ҳам қараб бораётир!

Fулия қиз яна чой дамлаб келди, чойни қайтараётиб: «Боя ўзингизга ўзингиз оҳанг билан нима дедингиз?» деб сўраб қолди. У ҳайрон эди, ҳеч нарсани англамаган, тушунмаган, шундан билдимки, бу қизнинг худоси йўқ, фақат у эмас, ҳамма ғулийлар умуман худони билмайди, танимайди. Жуда раҳмим келди: бечоралар, занжирбандлиги етмагандек, яна осий ҳам экан. Лекин ҳайратда ҳам тонг қотдим: булар мени эшитиб турар экан! Ҳалитдан! Боя тугмани босишим билан эшик очилишидан сезиб, бу даражада билдириб қўймаса керак деган эдим. Лекин қизнинг бу саволи ҳамма нарсани ойдин қилди қўйди.