Мумтоз адабиётимизнинг улуғ сиймоларидан бўлмиш Убайдий ҳали ҳануз ўзининг бутун салоҳияти билан бизга равшан бўлмай қолаётган шоирлардан биридир. Биз ҳамон унинг қаламининг кучи-ю адабиётимизда тутган муносиб мавқеъидан бехабар қолмоқдамиз. Она тилимиз шиддати ва қудрати унинг асарларида нечоғлик намоён бўлганининг ўзигина Убайдийнинг тенгсиз ижодкор эканини англатади.
Дашти Қипчоқдаги ўзбеклар давлатининг асосчиси Абулхайрхоннинг эвараси, Бухоро ҳокими Маҳмуд Султоннинг ўғли Убайдулло Баҳодирхон XVI аср Мовароуннаҳр адабий-маданий ҳаётида катта ўрин тутган машҳур ижодкорлардан биридир. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валийдек буюк пир бу ўғлонга ўзининг муборак исмини берган, хожанинг шогирди — Мир Араб номи билан машҳур бўлган Амир Абдулла Яманий муршидлик қилган. Убайдийнинг ўзи ҳам сўфий шайх — нақшбандий эди. Айни пайтда, у Аҳмад Яссавийга эргашиб, ҳикматлар ёзган. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг «Абдулланома» асарида ёзганидек: «Унинг даври ва халофати замонида Мовароуннаҳр, хусусан, Бухоро вилояти гуллаб-яшнади».
Убайдуллохон донишманд давлат арбоби ва жасур саркарда бўлибгина қолмай, замонасининг «барча фазилатлар билан безанган» (Мирзо Ҳайдар) ҳар жиҳатдан етук кишиси эди. У «шеър илмларида соҳиби фан» (Ҳасанхожа Нисорий) бўлиб, ўзбек, форс-тожик ва араб тилларида қалам тебратган истеъдодли зуллисонайн шоир, Қуръон мутолаасини осонлаштириш учун туркий тилда «Ат-тажвид» рисоласини яратган илоҳиёт олими, шариат қонунлари бўйича махсус китоб битган фақиҳ, етти хил ҳуснихатда ёза оладиган, хусусан, насталиқни жуда гўзал кўчирадиган хаттот, Қуръонни тажвид билан қироат қиладиган ҳофизи Қуръон, мусиқа илмида ва ашулада моҳир санъаткор ҳам эди.
Убайдий нафақат туркий, балки форсий адабиётда ҳам забардаст рубоийнавислардан ҳисобланади. Бу рубоийларда ислом ва иймон улуғланиб, тасаввуф ва футувват ғоялари тарғиб қилинади, илоҳий ва дунёвий ишқ тараннум этилиб, Олам ва Одам тўғрисидаги фалсафий мулоҳазалар ифодаланади. Улар орасида замонадан, чарху фалакдан шикоят, панд-насиҳат руҳидаги, таржимаи ҳол характеридаги рубоийлар ҳам анчагина. Убайдий рубоийлари дунёнинг барча пасту баландини кўрган, ҳаётнинг бутун аччиқ-чучугини тотган, инсон феълининг турфа тусланишларини обдан ўрганган, илми зоҳир ва илми ботинни ўзида мужассам этган олим ва ориф инсоннинг қалбидан қайнаб чиққан ҳикматлардир.

УБАЙДИЙ
АСАРЛАРИДАН  НАМУНАЛАР

УБАЙДУЛЛАХОН, Убайдулла Султон, Убайдий (тўлиқ исми: Абулғозий Убайдуллоҳ Баҳодирхон ибн Маҳмуд Султон ибн Шоҳ Будоғ Султон ибн Абулхайрхон) (1486, Хоразмнинг Вазир шаҳри яқинидаги Тирсак мавзеси — 1540.17.3, Бухоро) — Бухоро хони (1533—40), шоир. Шайбонийлар сулоласидан. Муҳаммад Шайбонийхоннинг жияни, Маҳмуд Султоннинг ўғли. Отасининг илтимосига кура, унга Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ўз исмини берган. Тасаввуф бўйича дастлабки сабоқни отасининг
пири Мавлоно Муҳаммад Қозидан олган. Убайдуллохонга ўз даврининг машҳур уламолари Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон, Махдуми Аъзам, Мавлоно Муҳаммад Азизон, Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр ва бошқалар устозлик қилган. Хусусан, унга давлат арбоби ва саркарда амир Абдулла Яманий (Бухорода Мир Араб номи б-н машҳур бўлган) ҳарбий санъатдан сабоқ берган ва ўзига мурид қилиб олган.
Хоразм ва Бухоро ҳокими бўлган отаси Маҳмуд Султон Қундузда вафот этгач (1504), унга Ўрусбек Дўрмон (1512 й. Кўли Маликда бўлган жангда ўлдирилган) оталиқ қилиб тайинланган. Убайдуллохон амакиси Шайбонийхоннинг Хоразм (1505), Балх (1506), Ҳирот ва Машҳад (1507)га қилган ҳарбий юришларида қатнашган. Дастлаб сафавийлар қўшинининг Мовароуннаҳр ичкарисига бостириб киришидан чўчиган Убайдий ва Муҳаммад Темур Султон (Шайбонийхоннинг ўғли) шоҳ Исмоил Аввал (Исмоил I) б-н элчилар алмашиб, сулҳ тузишга уринганлар. Шайбонийлар сулоласининг хони Кўчкунчихоникнг асосий ноиби (1510 й.дан) ва Бухоро ҳокими (1504 й.дан) сифатида Убайдуллохон душманга қарши курашга отланган. 1511 й.да бўлган жангда енгилган Убайдуллохон ва Кўчкунчихон, Самарқанд ҳокими Суюнчхўжахон, шунннгдек, Муҳаммад Темур Султон ва Жонибек Султон ўз яқинлари б-н Туркистон шаҳрига чекинадилар.
1512 йил 28 апрелда Кўли Малик жангида Убайдуллохон ғалаба қозониб, Бухоро ва Самарқандни эгаллайди. 1512 йил баҳорида Убайдуллохоннинг шижоати натижасида Мовароуннаҳр яна шайбонийлар қўлига ўтди. Бироқ Исмоил Аввал юборган Нажми Соний бошчилигидаги 60 минг кишилик сафавийлар қўшинига суянган Бобур 1512 йил кузида Ғузор ва Қаршини эгаллайди. Нажми Соний қўшини Ғиждувонни қамал қилишга киришди. Убайдуллохон ва Жонибек Султон Карманага; Кўчкунчихон ва Темур Султон Миёнколга чекиниб, ҳал қилувчи жангга тайёргарлик куришади. 1512 й. 24 ноябрида Ғиждувон жангида Убайдуллохон бошчилигидаги қўшин ғалаба қозонган.
1513 й. январида Убайдуллохон бошчилигидаги қўшин Хуросонга ҳарбий юришлар қилиб, сафавийларга кучли зарбалар берди. 1513 й. 11 мартда Убайдуллохон Марвни эгаллайди. Бу орада Хоразмни ҳам эгаллаб, ўғли Абдулазизхонни ҳоким қилиб тайинлайди. Узоқ давом этган ҳарбий тўқнашувлардан сўнг Машҳад, Ҳирот (1529) ва б. шаҳарлар эгалланди. Убайдуллохон Ҳиротдаги мураккаб вазиятни тартибга солиш (бу ерда шиаларнинг таъсири кучайиб кетган эди) ва унинг Бухоро б-н алоқаларини мустаҳкамлашга катта эътибор қаратган. Кучкунчихон вафот этгач, унинг ўғли Абу Саидхон даврида ҳам Убайдуллохон ноиблик вазифасида қолган.
1533 й.да Абу Саидхон вафотидан сўнг, туркий анъанага биноан султонлар ичида энг ёши улуғи Убайдуллохон Бухорода шайбонийлар сулоласининг хони қилиб кўтарилган. Пойтахт ҳам Самарқанддан Бухорога кўчирилиб, давлатнинг номи расмий равишда Бухоро хонлиги деб аталган. Убайдуллохон ҳукмронлиги даврида Бухоронинг сиёсий, иқтисодий ва маданий марказ сифатидаги мавқеи кучайди. Бухорода Мир Араб мадрасаси, Мирак Сайд Ғиёс боғи, Кўҳак (Зарафшон) дарёси устида Меҳтар Қосим кўприги ва б. иншоотлар қурилди.
Убайдуллохон яссавия ва нақшбандия тариқатларига эътиқод қилиб, шайх сифатида муридлар ҳам тарбиялаган. Убайдуллохон «Убайдий», «Қул Убайдий», «Убайдуллоҳ» тахаллуслари билан ўзбек, форс ва араб тилларида ижод қилган. Унинг учала тилдаги девонларини ўз ичига олган куллиёти кейинчалик Мир Ҳусайн ал-Ҳусайний томонидан кўчирилган (1583). Убайдуллохоннинг туркий девонида 310 ғазал, 430 рубоий, 11 туюқ,18 маснавий, 7 муаммо, 2 ёр-ёр мавжуд. Шунингдек, девондан диний-тасаввуфий ва ахлоқий-дидактик руҳдаги «Омонатнома», «Шавқнома», «Ғайратнома», «Сабрнома» манзумалари ўрин олган. Форсий девонида эса 163 ғазал, 418 рубоий, 7 қитъа, 1 фард, 1 маснавий, 1 таржеъбанд ва 3 муаммо бор. Араб тилидаги мероси 35 га яқин ғазал, қитъа ва фардлардан иборат. Убайдий Аҳмад Яссавий асос солган ҳикматнавислик анъанасини ривожлантирган. Ундан 1786 байтдан иборат 220 дан ортиқ ҳикмат етиб келган. Унинг ижодида диний-тасаввуфий ғоялар етакчилик қилади.
Убайдий ўзбек ва форс адабиётидаги йирик рубоийнавислардан ҳисобланади. Унинг 2 тилдаги рубоийлари 850 га яқин. Хусусан, ўзбек адабиётида рубоийнинг Бобурдан кейинги тараққиёти Убайдий номи б-н боғлиқ. Шоир шеърларида ўзбек тилининг бой имкониятларидан, ўзига хос хусусиятларидан маҳорат б-н фойдаланган.
Убайдуллохон Бухоро яқинида жойлашган Баҳоуддин мажмуасидаги Дахмаи шоҳон (Шохлар дахмаси)даги шайбонийлар хилхонасида дафн этилган. Унинг куллиёти ягона нусхада Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-тининг қўлёзмалар фондида (инв. №8931), «Девони Убайдуллохон» қўлёзмаси Туркиянинг Нури Усмония кутубхонасида (инв. №4904), «Масоил уссалот» номли терма баёзи Кўниёдаги Иззатқуюн хусусий кутубхонасида сакланади.
Убайдуллохон ҳақида Фазлуллоҳ ибн Рўзбихон Исфаҳонийнинг «Меҳмонномайи Бухоро», Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккири аҳбоб», Мирзо Муҳаммад Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий», Ҳофиз Таниш ал- Бухорийнинг «Абдулланома» асарларида маълумотлар мавжуд. Убайдийнинг «Вафо қилсанг» тўплами 1994 йили нашр этилган.

ҒАЗАЛЛАР

Ошиқ эрмастур киши девона бўлмаса,
Ғам дашти ичра сокини вайрона бўлмаса.

Не ошиқ ўлғай ул кишиким жону кўнглини,
Ўз дилбариға сарф этиб, афсона бўлмаса.

Келмас ўзига ошиқи мадҳуш соқиё,
Оҳу фиғону наъраи мастона бўлмаса.

Бўстон аро очилмағуси ғунчадин кўнгул,
Гул мавсумида бодаю паймона бўлмаса.

Ғам кулбасида найлағай эрдинг, Убайдий,
Соқию жому мутрибу паймона бўлмаса.

* * *

Ёр истамаким, олам аро ёр топилмас,
Топилса дағи мушфиқу ғамхор топилмас.

Ахтарсанг агар бир яратиб икки жаҳонни,
Мендек сенга бир зору гирифтор топилмас.

Ҳушёр нетарсен тилабон, эй кўзи усрук,
Мастона кўзунг даврида ҳушёр топилмас.

Кўп ёр агарчи топилур сенга валекин,
Жон бергучи мен каби вафодор топилмас.

Дийдор ғанимат турур, эй телба Убайдий,
Дийдоридин айрилмаки, дийдор топилмас.

* * *

Кўрар кўзимсан, эй жону жаҳоним,
Севар ёрим, азизим, меҳрибоним.

Тараҳҳум қилки, бўлди хоки роҳинг,
Тани фарсуда, жисми нотавоним.

Кўнгул уйин бузар сели сиришком,
Ҳам ўтлуқ нолаю оҳу фиғоним.

Сенинг ишқингда Мажнун қиссасидек,
Эл ичра топти шуҳрат достоним.

Убайдийға топилмас олам ичра,
Сенингдек мушфиқ, эй ороми жоним.

* * *

Бир лаҳза кўнглум ўлмади беғам замонадин,
Тўйди замона мендину мен ҳам замонадин.

Йетмай кўнгулга шодлиғ, эй ҳамдамим,йетар,
Юз минг ғаму алам анга ҳардам замонадин.

Жамъиятики бор эди кўнгул диёрида,
Ул доғи бўлди бир йўли дарҳам замонадин.

Кўнглум гули бу гулшан аро сўлғали даме,
Умрим ниҳоли бўлмади хуррам замонадин.

Марҳам жароҳатингға, Убайдий, тиларни қўй,
Йетмас жароҳат аҳлиға марҳам замонадин.

* * *

Шамъ эрур парвонанинг ҳолиға гирён ҳар кеча.
Йиғларам они кўруб мен ҳам фаровон ҳар кеча.

Аҳду паймонни танимас тонгға будур турфаким,
Жону кўнглум бирла айлар аҳду паймон ҳар кеча.

Кўргали ҳусн авжи узра моҳи тобоним анинг,
Уялиб юз ёшурур хуршеди тобон ҳар кеча.

Анбар афшон зулфининг савдосидин Мажнун бўлуб,
Сўзни ўз-ўзумга айтурмен паришон ҳар кеча.

Тортамен уммед ила ҳар кун фироқи дардини,
Васлидин қилғайму деб дардимға дармон ҳар кеча.

Айларам бир гул ғамидин нотавон булбул каби,
Тинмайин ҳар лаҳза тонг отқунча афғон ҳар кеча.

Ҳолима раҳм айламай кўнглим қушин парвонадек,
Эй Убайдий, ўртар ул шамъи шабистон ҳар кеча.

* * *

Неча ул ой жонимизға жавру бедод айлагай,
Ўзгаларнинг шод айлаб, бизни ношод айлагай.

Кўрсат, эй кўнглум, бориб ўзингни ул дилбарғаким,
Шояд ул соат сени кўргач, мени ёд айлагай.

Оҳким ғам селидин вайрон эрур кўнглум уйи,
Eмди ул вайронани ким бўлғай обод айлагай.

Ишқи иш андоқ қилай даврингда, эй лайливашим,
Не они Мажнун қила олғай, не Фарҳод айлагай.

Эй Убайдий, йўқтур андоқ дилбари олам аро,
Нотавон кўнглумни ғам қайдидин озод айлагай.

МАСНАВИЙЛАР

Сарв қадлар сарвари гулчеҳрадур, ёр-ёр,
Дилраболар дилбари гулчеҳрадур, ёр-ёр.

Гулчеҳралар бирла боғ гулшан эрур, ёр-ёр
Гулшан аро сиз мудом гулхан эрур, ёр-ёр.

Гулчеҳралар исидин тўлди жаҳон, ёр-ёр,
Бошдин оёқ муаттар бўлди жаҳон, ёр-ёр.

Гулчеҳралар қомати тўби эрур, ёр-ёр,
Жаннат аро тўбининг хўби эрур, ёр-ёр.

Сарви саҳийдек бўйи нозик эмиш, ёр-ёр,
Бўйи каби ҳам хўйи нозик эмиш, ёр-ёр.

Меҳрки гулдин аён бўлғусидур, ёр-ёр,
Булбулу гул меҳрибон бўлғусидур, ёр-ёр.

Бир-бирининг қадрини билса керак, ёр-ёр,
Айлагуси шукрини қилса керак, ёр-ёр.

* * *

Қойин эна давлати янга эрур, ёр-ёр,
Иззатию ҳурмати янга эрур, ёр-ёр.

Қойин ини янгасин олғусидур, ёр-ёр,
Ой юзингга кўзларин солғусидур, ёр-ёр.

Урса сафойи анинг шайдо бўлур, ёр-ёр
Ғояти йўқ меҳр анга пайдо бўлур, ёр-ёр.

Бир-бирига меҳрибон бўлғусидир, ёр-ёр,
Бир-бири меҳри билан тўлғусидур, ёр-ёр.

Янга мунингдек зариф бўлмас эмиш, ёр-ёр,
Хулқию ҳусни латиф бўлмас эмиш, ёр-ёр.

Қайни ини янганинг қадрини бил, ёр-ёр,
Билиб анинг қадрини шукрини қил, ёр-ёр.

Нуқтасига бу сўзнинг йетмак керак, ёр-ёр,
Иззатини яхшироқ этмак керак, ёр-ёр.

РУБОИЙЛАР

Дўстнинг узрини қабул этмак
Дўстлуқнинг улуғ нишони эрур.
Кимки қилмас қабул узри анинг,
Билким ул дўстнинг ёмони эрур.

* * *

Гар уруш тушса ики ҳамдам аро,
Бот анинг тадбирини этмак керак.
Биридин айб ўлса зоҳир, ул бири
Узр айтиб айбини ёпмоқ керак.

* * *

Ҳижрон ғамидин кўнгул ичи тўлди яна,
Кўнглум уйи қайғу маскани бўлди яна.
Ҳажр ўлди висол ўрниға толе йўқдин,
Найлайки даво дардға юрулди яна.

* * *

Ёрин киши, эй ёр, соғинмасму бўлур,
Маҳжурини дилдор соғинмасму бўлур.
Кўзу қошидин мусофир ўлғон ёрин,
Эй шўхи ситамгар соғинмасму бўлур?

* * *

Мажнун ишидин ул кишиким огоҳдур,
Ушшоқ орасинда Убайдуллоҳдур.
Пайваста жунун аҳли эрур ҳамроҳ анга,
Ул раҳбар эрур аларғаю, ҳам шоҳдур.

* * *

Сарвики юзи гулу қадди раънодур,
Жон мойил ўлуб, анга кўнгул шайдодур,
Эй кимки тиласанг хўблуқ асбобини,
Ул руҳи мужассамда бори пайдодур.

* * *

Сенингдек бу жаҳонда ғамгузорим йўқтур,
Кўрмай сени бир йерда қарорим йўқтур,
Эй ёр, демаки ўзга ёринг бор эмиш,
Ёрим сен эрурсен, ўзга ёрим йўқтур.

* * *

Эй нома, ўзингни васлиға йеткура кўр,
Илкини ўпуб, юзингга олиб сура кўр,
Мен хасталиғимдин кўра олмай қолдим,
Сен бори анинг ҳусну жамолин кўра кўр.

* * *

Эй жон, ғаму дард поймол ўлғусидур,
Ҳамдам сенга ул тоза ниҳол ўлғусидур.
Зинҳор кўнгулни солма ҳижронидаким,
Ҳажр ўлса бу кун, тонгла висол ўлғусидур.

* * *

Ҳар дўстким ул душманингга ёр дурур,
Билким сенга ул ёр эмас, ағёр дурур.
Айланг ҳазар андинким анингдек кишида
Бир навъ хаёлу, бир бало бор дурур.

* * *

Эй шўх, мени ҳуснунгга ҳайрон қилғил,
Ё ишқинг аро бесару сомон қилғил.
Ё йеткур аёғингға менинг бошимни,
Ё соя каби йер била яксон қиғил.

* * *

Кўнгул санга, эй ғунчаи хандон, берайин,
Кофир кўзунгга дин била имон берайин,
Жонимни агар олур хаёлинг бўлса,
Кел-келки сени бир кўрубон жон берайин.

* * *

Шарҳ айлама дардсизга роҳат қадрин,
Меҳнат кўрган билур фароғат қадрин.
Чекмай аламу оғримайин билмас эмиш,
Умринда киши роҳату сиҳҳат қадрин.

* * *

Бўлмас нима оламда адабдин яхши,
Ҳам роҳату ҳам ғам адабдин яхши,
Йўқтур кўрамен барча сифатлар ораким,
Яхши сифат одамда адабдин яхши.

ТУЮҚЛАР

Кирсанг, эй жону жаҳоним тушгасен,
Лутф этиб кўнглум уйига тушгасен,
Келайин дединг тонг отқач келмадинг,
Бу дағи хуштурки, келсанг тушга сен.

* * *

Сўғд ичинда ўлтурубдур ёбулар,
Ёбуларнинг минган оти ёбулар,
Ёбуларнинг илгидин эл тинмади,
Ё булар турсун бу йерда, ё булар.

* * *

Эй муҳиблар жаннат ўлсун дорингиз,
Ёр бўлсун душман учун дорингиз,
Солсангиз йўл байтул аҳзоним сори,
Бир фақире бор эди деб дорингиз.

 

Mumtoz adabiyotimizning ulug‘ siymolaridan bo‘lmish Ubaydiy hali hanuz o‘zining butun salohiyati bilan bizga ravshan bo‘lmay qolayotgan shoirlardan biridir. Biz hamon uning qalamining kuchi-yu adabiyotimizda tutgan munosib mavqe’idan bexabar qolmoqdamiz. Ona tilimiz shiddati va qudrati uning asarlarida nechog‘lik namoyon bo‘lganining o‘zigina Ubaydiyning tengsiz ijodkor ekanini anglatadi.

Dashti Qipchoqdagi o‘zbeklar davlatining asoschisi Abulxayrxonning evarasi, Buxoro hokimi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullo Bahodirxon XVI asr Movarounnahr adabiy-madaniy hayotida katta o‘rin tutgan mashhur ijodkorlardan biridir. Xoja Ubaydulloh Ahror Valiydek buyuk pir bu o‘g‘longa o‘zining muborak ismini bergan, xojaning shogirdi — Mir Arab nomi bilan mashhur bo‘lgan Amir Abdulla Yamaniy murshidlik qilgan. Ubaydiyning o‘zi ham so‘fiy shayx — naqshbandiy edi. Ayni paytda, u Ahmad Yassaviyga ergashib, hikmatlar yozgan. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida yozganidek: “Uning davri va xalofati zamonida Movarounnahr, xususan, Buxoro viloyati gullab-yashnadi”.

Ubaydulloxon donishmand davlat arbobi va jasur sarkarda bo‘libgina qolmay, zamonasining “barcha fazilatlar bilan bezangan” (Mirzo Haydar) har jihatdan yetuk kishisi edi. U “she’r ilmlarida sohibi fan” (Hasanxoja Nisoriy) bo‘lib, o‘zbek, fors-tojik va arab tillarida qalam tebratgan iste’dodli zullisonayn shoir, Qur’on mutolaasini osonlashtirish uchun turkiy tilda “At-tajvid” risolasini yaratgan ilohiyot olimi, shariat qonunlari bo‘yicha maxsus kitob bitgan faqih, yetti xil husnixatda yoza oladigan, xususan, nastaliqni juda go‘zal ko‘chiradigan xattot, Qur’onni tajvid bilan qiroat qiladigan hofizi Qur’on, musiqa ilmida va ashulada mohir san’atkor ham edi.

Ubaydiy nafaqat turkiy, balki forsiy adabiyotda ham zabardast ruboiynavislardan hisoblanadi. Bu ruboiylarda islom va iymon ulug‘lanib, tasavvuf va futuvvat g‘oyalari targ‘ib qilinadi, ilohiy va dunyoviy ishq tarannum etilib, Olam va Odam to‘g‘risidagi falsafiy mulohazalar ifodalanadi. Ular orasida zamonadan, charxu falakdan shikoyat, pand-nasihat ruhidagi, tarjimai hol xarakteridagi ruboiylar ham anchagina. Ubaydiy ruboiylari dunyoning barcha pastu balandini ko‘rgan, hayotning butun achchiq-chuchugini totgan, inson fe’lining turfa tuslanishlarini obdan o‘rgangan, ilmi zohir va ilmi botinni o‘zida mujassam etgan olim va orif insonning qalbidan qaynab chiqqan hikmatlardir.

Ubaydiy
ASARLARIDAN  NAMUNALAR

UBAYDULLAXON, Ubaydulla Sulton, Ubaydiy (to’liq ismi: Abulg’oziy Ubaydulloh Bahodirxon ibn Mahmud Sulton ibn Shoh Budog’ Sulton ibn Abulxayrxon) (1486, Xorazmning Vazir shahri yaqinidagi Tirsak mavzesi — 1540.17.3, Buxoro) — Buxoro xoni (1533—40), shoir. Shayboniylar sulolasidan. Muhammad Shayboniyxonning jiyani, Mahmud Sultonning o’g’li. Otasining iltimosiga kura, unga Xoja Ubaydulloh Ahror o’z ismini bergan. Tasavvuf bo’yicha dastlabki saboqni otasiningpiri Mavlono Muhammad Qozidan olgan. Ubaydulloxonga o’z davrining mashhur ulamolari Fazlulloh ibn Ro’zbehon, Maxdumi A’zam, Mavlono Muhammad Azizon, Mavlono Xoja Muhammad Sadr va boshqalar ustozlik qilgan. Xususan, unga davlat arbobi va sarkarda amir Abdulla Yamaniy (Buxoroda Mir Arab nomi b-n mashhur bo’lgan) harbiy san’atdan saboq bergan va o’ziga murid qilib olgan.
Xorazm va Buxoro hokimi bo’lgan otasi Mahmud Sulton Qunduzda vafot etgach (1504), unga O’rusbek Do’rmon (1512 y. Ko’li Malikda bo’lgan jangda o’ldirilgan) otaliq qilib tayinlangan. Ubaydulloxon amakisi Shayboniyxonning Xorazm (1505), Balx (1506), Hirot va Mashhad (1507)ga qilgan harbiy yurishlarida qatnashgan. Dastlab safaviylar qo’shinining Movarounnahr ichkarisiga bostirib kirishidan cho’chigan Ubaydiy va Muhammad Temur Sulton (Shayboniyxonning o’g’li) shoh Ismoil Avval (Ismoil I) b-n elchilar almashib, sulh tuzishga uringanlar. Shayboniylar sulolasining xoni Ko’chkunchixonikng asosiy noibi (1510 y.dan) va Buxoro hokimi (1504 y.dan) sifatida Ubaydulloxon dushmanga qarshi kurashga otlangan. 1511 y.da bo’lgan jangda yengilgan Ubaydulloxon va Ko’chkunchixon, Samarqand hokimi Suyunchxo’jaxon, shunnngdek, Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton o’z yaqinlari b-n Turkiston shahriga chekinadilar.
1512 yil 28 aprelda Ko’li Malik jangida Ubaydulloxon g’alaba qozonib, Buxoro va Samarqandni egallaydi. 1512 yil bahorida Ubaydulloxonning shijoati natijasida Movarounnahr yana shayboniylar qo’liga o’tdi. Biroq Ismoil Avval yuborgan Najmi Soniy boshchiligidagi 60 ming kishilik safaviylar qo’shiniga suyangan Bobur 1512 yil kuzida G’uzor va Qarshini egallaydi. Najmi Soniy qo’shini G’ijduvonni qamal qilishga kirishdi. Ubaydulloxon va Jonibek Sulton Karmanaga; Ko’chkunchixon va Temur Sulton Miyonkolga chekinib, hal qiluvchi jangga tayyorgarlik kurishadi. 1512 y. 24 noyabrida G’ijduvon jangida Ubaydulloxon boshchiligidagi qo’shin g’alaba qozongan.
1513 y. yanvarida Ubaydulloxon boshchiligidagi qo’shin Xurosonga harbiy yurishlar qilib, safaviylarga kuchli zarbalar berdi. 1513 y. 11 martda Ubaydulloxon Marvni egallaydi. Bu orada Xorazmni ham egallab, o’g’li Abdulazizxonni hokim qilib tayinlaydi. Uzoq davom etgan harbiy to’qnashuvlardan so’ng Mashhad, Hirot (1529) va b. shaharlar egallandi. Ubaydulloxon Hirotdagi murakkab vaziyatni tartibga solish (bu yerda shialarning ta’siri kuchayib ketgan edi) va uning Buxoro b-n aloqalarini mustahkamlashga katta e’tibor qaratgan. Kuchkunchixon vafot etgach, uning o’g’li Abu Saidxon davrida ham Ubaydulloxon noiblik vazifasida qolgan.
1533 y.da Abu Saidxon vafotidan so’ng, turkiy an’anaga binoan sultonlar ichida eng yoshi ulug’i Ubaydulloxon Buxoroda shayboniylar sulolasining xoni qilib ko’tarilgan. Poytaxt ham Samarqanddan Buxoroga ko’chirilib, davlatning nomi rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb atalgan. Ubaydulloxon hukmronligi davrida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqei kuchaydi. Buxoroda Mir Arab madrasasi, Mirak Sayd G’iyos bog’i, Ko’hak (Zarafshon) daryosi ustida Mehtar Qosim ko’prigi va b.inshootlar qurildi.
Ubaydulloxon yassaviya va naqshbandiya tariqatlariga e’tiqod qilib, shayx sifatida muridlar ham tarbiyalagan. Ubaydulloxon «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», «Ubaydulloh» taxalluslari bilan o’zbek, fors va arab tillarida ijod qilgan. Uning uchala tildagi devonlarini o’z ichiga olgan kulliyoti keyinchalik Mir Husayn al-Husayniy tomonidan ko’chirilgan (1583). Ubaydulloxonning turkiy devonida 310 g’azal, 430 ruboiy, 11 tuyuq,18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor mavjud. Shuningdek, devondan diniy-tasavvufiy va axloqiy-didaktik ruhdagi «Omonatnoma», «Shavqnoma», «G’ayratnoma», «Sabrnoma» manzumalari o’rin olgan. Forsiy devonida esa 163 g’azal, 418 ruboiy, 7 qit’a, 1 fard, 1 masnaviy, 1 tarje’band va 3 muammo bor. Arab tilidagi merosi 35 ga yaqin g’azal, qit’a va fardlardan iborat. Ubaydiy Ahmad Yassaviy asos solgan hikmatnavislik an’anasini rivojlantirgan. Undan 1786 baytdan iborat 220 dan ortiq hikmat yetib kelgan. Uning ijodida diniy-tasavvufiy g’oyalar yetakchilik qiladi.
Ubaydiy o’zbek va fors adabiyotidagi yirik ruboiynavislardan hisoblanadi. Uning 2 tildagi ruboiylari 850 ga yaqin. Xususan, o’zbek adabiyotida ruboiyning Boburdan keyingi taraqqiyoti Ubaydiy nomi b-n bog’liq. Shoir she’rlarida o’zbek tilining boy imkoniyatlaridan, o’ziga xos xususiyatlaridan mahorat b-n foydalangan.
Ubaydulloxon Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin majmuasidagi Daxmai shohon (Shoxlar daxmasi)dagi shayboniylar xilxonasida dafn etilgan. Uning kulliyoti yagona nusxada O’zbekiston FA Sharqshunoslik in-tining qo’lyozmalar fondida (inv. №8931), «Devoni Ubaydulloxon» qo’lyozmasi Turkiyaning Nuri Usmoniya kutubxonasida (inv. №4904), «Masoil ussalot» nomli terma bayozi Ko’niyodagi Izzatquyun xususiy kutubxonasida saklanadi.Ubaydulloxon haqida Fazlulloh ibn Ro’zbixon Isfahoniyning «Mehmonnomayi Buxoro», Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob», Mirzo Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy», Hofiz Tanish al- Buxoriyning «Abdullanoma» asarlarida ma’lumotlar mavjud. Ubaydiyning «Vafo qilsang» to’plami 1994 yili nashr etilgan.

G’AZALLAR

Oshiq ermastur kishi devona bo’lmasa,
G’am dashti ichra sokini vayrona bo’lmasa.

Ne oshiq o’lg’ay ul kishikim jonu ko’nglini,
O’z dilbarig’a sarf etib, afsona bo’lmasa.

Kelmas o’ziga oshiqi madhush soqiyo,
Ohu fig’onu na’rai mastona bo’lmasa.

Bo’ston aro ochilmag’usi g’unchadin ko’ngul,
Gul mavsumida bodayu paymona bo’lmasa.

G’am kulbasida naylag’ay erding, Ubaydiy,
Soqiyu jomu mutribu paymona bo’lmasa.

* * *

Yor istamakim, olam aro yor topilmas,
Topilsa dag’i mushfiqu g’amxor topilmas.

Axtarsang agar bir yaratib ikki jahonni,
Mendek senga bir zoru giriftor topilmas.

Hushyor netarsen tilabon, ey ko’zi usruk,
Mastona ko’zung davrida hushyor topilmas.

Ko’p yor agarchi topilur senga valekin,
Jon berguchi men kabi vafodor topilmas.

Diydor g’animat turur, ey telba Ubaydiy,
Diydoridin ayrilmaki, diydor topilmas.

* * *

Ko’rar ko’zimsan, ey jonu jahonim,
Sevar yorim, azizim, mehribonim.

Tarahhum qilki, bo’ldi xoki rohing,
Tani farsuda, jismi notavonim.

Ko’ngul uyin buzar seli sirishkom,
Ham o’tluq nolayu ohu fig’onim.

Sening ishqingda Majnun qissasidek,
El ichra topti shuhrat dostonim.

Ubaydiyg’a topilmas olam ichra,
Seningdek mushfiq, ey oromi jonim.

* * *

Bir lahza ko’nglum o’lmadi beg’am zamonadin,
To’ydi zamona mendinu men ham zamonadin.

Yetmay ko’ngulga shodlig’, ey hamdamim,yetar,
Yuz ming g’amu alam anga hardam zamonadin.

Jam’iyatiki bor edi ko’ngul diyorida,
Ul dog’i bo’ldi bir yo’li darham zamonadin.

Ko’nglum guli bu gulshan aro so’lg’ali dame,
Umrim niholi bo’lmadi xurram zamonadin.

Marham jarohatingg’a, Ubaydiy, tilarni qo’y,
Yetmas jarohat ahlig’a marham zamonadin.

* * *

Sham’ erur parvonaning holig’a giryon har kecha.
Yig’laram oni ko’rub men ham farovon har kecha.

Ahdu paymonni tanimas tongg’a budur turfakim,
Jonu ko’nglum birla aylar ahdu paymon har kecha.

Ko’rgali husn avji uzra mohi tobonim aning,
Uyalib yuz yoshurur xurshedi tobon har kecha.

Anbar afshon zulfining savdosidin Majnun bo’lub,
So’zni o’z-o’zumga ayturmen parishon har kecha.

Tortamen ummed ila har kun firoqi dardini,
Vaslidin qilg’aymu deb dardimg’a darmon har kecha.

Aylaram bir gul g’amidin notavon bulbul kabi,
Tinmayin har lahza tong otquncha afg’on har kecha.

Holima rahm aylamay ko’nglim qushin parvonadek,
Ey Ubaydiy, o’rtar ul sham’i shabiston har kecha.

* * *

Necha ul oy jonimizg’a javru bedod aylagay,
O’zgalarning shod aylab, bizni noshod aylagay.

Ko’rsat, ey ko’nglum, borib o’zingni ul dilbarg’akim,
Shoyad ul soat seni ko’rgach, meni yod aylagay.

Ohkim g’am selidin vayron erur ko’nglum uyi,
Emdi ul vayronani kim bo’lg’ay obod aylagay.

Ishqi ish andoq qilay davringda, ey laylivashim,
Ne oni Majnun qila olg’ay, ne Farhod aylagay.

Ey Ubaydiy, yo’qtur andoq dilbari olam aro,
Notavon ko’nglumni g’am qaydidin ozod aylagay.

MASNAVIYLAR

Sarv qadlar sarvari gulchehradur, yor-yor,
Dilrabolar dilbari gulchehradur, yor-yor.

Gulchehralar birla bog’ gulshan erur, yor-yor
Gulshan aro siz mudom gulxan erur, yor-yor.

Gulchehralar isidin to’ldi jahon, yor-yor,
Boshdin oyoq muattar bo’ldi jahon, yor-yor.

Gulchehralar qomati to’bi erur, yor-yor,
Jannat aro to’bining xo’bi erur, yor-yor.

Sarvi sahiydek bo’yi nozik emish, yor-yor,
Bo’yi kabi ham xo’yi nozik emish, yor-yor.

Mehrki guldin ayon bo’lg’usidur, yor-yor,
Bulbulu gul mehribon bo’lg’usidur, yor-yor.

Bir-birining qadrini bilsa kerak, yor-yor,
Aylagusi shukrini qilsa kerak, yor-yor.

* * *

Qoyin ena davlati yanga erur, yor-yor,
Izzatiyu hurmati yanga erur, yor-yor.

Qoyin ini yangasin olg’usidur, yor-yor,
Oy yuzingga ko’zlarin solg’usidur, yor-yor.

Ursa safoyi aning shaydo bo’lur, yor-yor
G’oyati yo’q mehr anga paydo bo’lur, yor-yor.

Bir-biriga mehribon bo’lg’usidir, yor-yor,
Bir-biri mehri bilan to’lg’usidur, yor-yor.

Yanga muningdek zarif bo’lmas emish, yor-yor,
Xulqiyu husni latif bo’lmas emish, yor-yor.

Qayni ini yanganing qadrini bil, yor-yor,
Bilib aning qadrini shukrini qil, yor-yor.

Nuqtasiga bu so’zning yetmak kerak, yor-yor,
Izzatini yaxshiroq etmak kerak, yor-yor.

RUBOIYLAR

Do’stning uzrini qabul etmak
Do’stluqning ulug’ nishoni erur.
Kimki qilmas qabul uzri aning,
Bilkim ul do’stning yomoni erur.

* * *

Gar urush tushsa iki hamdam aro,
Bot aning tadbirini etmak kerak.
Biridin ayb o’lsa zohir, ul biri
Uzr aytib aybini yopmoq kerak.

* * *

Hijron g’amidin ko’ngul ichi to’ldi yana,
Ko’nglum uyi qayg’u maskani bo’ldi yana.
Hajr o’ldi visol o’rnig’a tole yo’qdin,
Naylayki davo dardg’a yuruldi yana.

* * *

Yorin kishi, ey yor, sog’inmasmu bo’lur,
Mahjurini dildor sog’inmasmu bo’lur.
Ko’zu qoshidin musofir o’lg’on yorin,
Ey sho’xi sitamgar sog’inmasmu bo’lur?

* * *

Majnun ishidin ul kishikim ogohdur,
Ushshoq orasinda Ubaydullohdur.
Payvasta junun ahli erur hamroh anga,
Ul rahbar erur alarg’ayu, ham shohdur.

* * *

Sarviki yuzi gulu qaddi ra’nodur,
Jon moyil o’lub, anga ko’ngul shaydodur,
Ey kimki tilasang xo’bluq asbobini,
Ul ruhi mujassamda bori paydodur.

* * *

Seningdek bu jahonda g’amguzorim yo’qtur,
Ko’rmay seni bir yerda qarorim yo’qtur,
Ey yor, demaki o’zga yoring bor emish,
Yorim sen erursen, o’zga yorim yo’qtur.

* * *

Ey noma, o’zingni vaslig’a yetkura ko’r,
Ilkini o’pub, yuzingga olib sura ko’r,
Men xastalig’imdin ko’ra olmay qoldim,
Sen bori aning husnu jamolin ko’ra ko’r.

* * *

Ey jon, g’amu dard poymol o’lg’usidur,
Hamdam senga ul toza nihol o’lg’usidur.
Zinhor ko’ngulni solma hijronidakim,
Hajr o’lsa bu kun, tongla visol o’lg’usidur.

* * *

Har do’stkim ul dushmaningga yor durur,
Bilkim senga ul yor emas, ag’yor durur.
Aylang hazar andinkim aningdek kishida
Bir nav’ xayolu, bir balo bor durur.

* * *

Ey sho’x, meni husnungga hayron qilg’il,
YO ishqing aro besaru somon qilg’il.
YO yetkur ayog’ingg’a mening boshimni,
YO soya kabi yer bila yakson qig’il.

* * *

Ko’ngul sanga, ey g’unchai xandon, berayin,
Kofir ko’zungga din bila imon berayin,
Jonimni agar olur xayoling bo’lsa,
Kel-kelki seni bir ko’rubon jon berayin.

* * *

Sharh aylama dardsizga rohat qadrin,
Mehnat ko’rgan bilur farog’at qadrin.
Chekmay alamu og’rimayin bilmas emish,
Umrinda kishi rohatu sihhat qadrin.

* * *

Bo’lmas nima olamda adabdin yaxshi,
Ham rohatu ham g’am adabdin yaxshi,
Yo’qtur ko’ramen barcha sifatlar orakim,
Yaxshi sifat odamda adabdin yaxshi.

TUYUQLAR

Kirsang, ey jonu jahonim tushgasen,
Lutf etib ko’nglum uyiga tushgasen,
Kelayin deding tong otqach kelmading,
Bu dag’i xushturki, kelsang tushga sen.

* * *

So’g’d ichinda o’lturubdur yobular,
Yobularning mingan oti yobular,
Yobularning ilgidin el tinmadi,
YO bular tursun bu yerda, yo bular.

* * *

Ey muhiblar jannat o’lsun doringiz,
Yor bo’lsun dushman uchun doringiz,
Solsangiz yo’l baytul ahzonim sori,
Bir faqire bor edi deb doringiz.