Муҳаммад Юсуф таваллудининг 70 йиллиги олдидан
Муҳаммад Юсуф шеъриятга 80-йилларда кириб келди. 70-йиллар авлоди ижодида бир қадар бўй кўрсатган эркка ташналик, мустабид тузумга бўлган норозилик ифодаси кейинги ўн йилликда шеъриятга қадам қўйган ижодкорлар асарларида ўзининг янада очиқроқ ифодасини топдики, бундан шоир шеърияти ҳам мустасно эмас.
МУҲАММАД ЮСУФ ШEЪРИЯТИ:
ХАЛҚПАРВАРЛИК ВА ДАРД
Ф.Н.Бўриева, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD),
Ўзбекистон-Финландия педагогика институти, Самарқанд
Ижод – истеъдодли кишилар қисмати, ижод – бир дард, дейдилар. Лекин бу дарднинг азоби муҳаббат қадар гўзал ва сеҳрли. Бунга унинг мўъжизавий кучи сабаб: у фақат ижодкорини туйғулантирмайди, балки унинг юрагидан кўчиб миллионлар қалбини забт этади. Ижодкорлик бахти эса айнан мана шунда, яъни миллионлар юрагидагини куйлай олишида, улар қайғуси ва қувончини ўзиники деб билиб, чин ёза билишидадир. Бир сўз билан айтганда, ҳақиқий ижодкор қалбининг улканлиги ҳам, буюклиги ҳам унинг Ватани ва халқига, қолаверса, тириклик ва одамиятга бўлган муҳаббати билан ўлчанади. Сўзимизнинг далили учун кўп ҳам узоққа бормайлик. Халқининг эрксизлик гирдобида қолаётганлигидан қайғувор сатрлар битган Чўлпон, Фитратлар, ўзининг мисраларида ўзбекнинг танти ва бағрикенг образи тасвирини бера олган Ғафур Ғулом, юртининг табиати ва баҳорини ҳеч қаерга алмашмаслигини шеърларига жо қилган Ҳамид Олимжон, халқ оғзаки ижоди, бахшилар бисотини замонавий шеъриятга мужассамлантирган Усмон Азим, юрт тарихига бўлган ифтихор, буюк бобокалонлар қисматидан сабоқлар ижодининг меҳварини ташкил этган Хуршид Даврон каби ижодкорларимиз асарларининг яшовчанлиги, айтганимиздек, аввало, эл-юрт муҳаббати билан йўғрилганлиги сабаблидир.
Муҳаммад Юсуф шеъриятига таъриф берилганда эса кўпгина адабиётшунослар унинг шеъриятидаги халқоналикнинг бош хусусият эканлигини айтадилар. Жумладан, адабиётшунос олим Озод Шарофутдинов “Муҳаммад Юсуф қўшиқлари билан эмас, аввало, халқ дардини барала айтган, юрт муҳаббатини ҳеч кимга ўхшамаган мисраларда таърифлаган шеърлари билан танилди, шуҳрат қозонди”[2.10], дея шоир ижодинининг ҳаққоний баҳосини берган бўлса, “… Дарҳақиқат, у ўз элини, халқи, Ватанини чин фарзанддай, беғараз, сидқидилдан яхши кўрар эди. Шу меҳрнинг натижаси ўлароқ, унинг шеърияти ҳам худди шундоқ беминнат ва беғараз шеърият сифатида майдонга келди”[2.10], дея ижодкор қалбини таърифлаган эди ўзбекнинг улкан шоири Абдулла Орипов.
Муҳаммад Юсуф шеърияти учун самимийлик, туйғуларнинг беғуборлиги – энг муҳим фазилатлардандир. Ваҳоланки, бундай хусусиятлар ижодкор услубида қайсидир даражада ўз тажассумини топмас экан, ҳар қандай поэтик бўёқдорлик шеърнинг юксаклигини тўласинча таъминлай олмайди. Ўз эътирофича, ўзбекнинг “содда” шоири Муҳаммад Юсуф шеъриятини кўздан кечирар эканмиз, унинг адабиётга кириб келган илк йиллариданоқ индивидуал услуби, ижодий йўналишига эга бўлганлигининг гувоҳи бўламиз. Шоир ўз ижоди давомида «Таниш тераклар» (1985, шоирнинг илк китоби). «Булбулга бир гапим бор» (1987), «Илтижо» (1988), «Уйқудаги қиз», «Ҳалима энам аллалари» (1989), «Ишқ кемаси» (1990), «Кўнглимда бир ёр» (1991), «Бевафо кўп экан», «Ёлғончи ёр» (1993), «Эрка кийик» (1995), «Осмонимга олиб кетаман» (1998), «Улуғимсан, ватаним» (2004) каби ўндан ортиқ шеърий тўпламларига киритилган шеърларида ранг-баранг мавзуларга тўхталган бўлса-да, улардаги бош мавзу Ватанга муҳаббат, халқига садоқат ва меҳр ҳисобланади. Бу ўринда 2021-йилнинг 24-апрелида шоирнинг порлоқ хотирасига бағишланган халқаро анжуманнинг ҳам “Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф – Ватан ва муҳаббат куйчиси”[2] деб номланиши айни шоир сийрати ва ижодига мос бўлганлигини таъкидламоқ жоиздир.
Шоир шеъриятини кўздан кечирар эканмиз, унинг ижодга қадам қўйган илк йилларидан то умрининг поёнига қадар турли ижодий манера(усул)ларда қалам тебратганлигининг гувоҳи бўламиз. Шоирнинг “Булбулга бир гапим бор” (1987), “Илтижо” (1989) номли дастлабки тўпламларидаги аксарият шеърлари асосан соф, интим туйғуларни ифода этган лирика намуналари болиб, аксарият китобхонлар орасида ижодкорнинг шундай шеърияти машҳурдир. Аммо шоир ижоди батафсилроқ ўрганилса, унинг жамиятда бўлаётган адолатсизликлар, инсон ҳуқуқларига дахли бўлган ҳақсизликлар қаршисида бефарқ тура олмаганлиги намоён этган кўплаб шеърлари мавжудлигини кўришимиз мумкин. Масалан, ижодкорнинг 1990-йилда нашр этилган “Ишқ кемаси” тўпламида бирмунча ижтимоий мазмун касб этувчи шеърлар ҳам диққатни тортадики, улар ифода йўсини, лирик қаҳрамон дардининг залвари жиҳатидан жадид шоирлари асарларига, хусусан, Чўлпоннинг “Бинафша” “Виждон эрки” каби бир қатор шеърларига ҳам ўхшаш эканлиги диққатни тортади. Масалан, Чўлпон ўз халқининг қиёфасини
“Ай тутқунлар… ай эзилган,
Ай қийналган йўқсул эллар,
Ай умидсиз, ай чизилган
Дор олдига… оппоқ диллар”[3.15]
дея тасвирлаган бўлса, Муҳаммад Юсуф ижодига мансуб бир қанча асарларда ҳам мустабид тузум даврида яшаб ўтган ҳалол, меҳнаткаш, аммо ўз қадр-қимматини ҳимоя эта олмаган ўзбек миллати кишиларининг типик характерлари яратилган. Масалан, шоир ижодига мансуб “Элим” шеърида мустабид тузумнинг инсон қадрини паймол этувчи сиёсати халимизнинг осойишта турмушига кўрсатган бало-ю офатлари, яъни пахта яккаҳокимлиги, ўзбек миллати ўғлонларининг бемақсад равишда Афғон урушига жўнатилиши, “ўзбек иши” миссияси туфайли туҳматга қолган инсонлар қисмати дард билан тилга олинади. Унда ўзбекнинг меҳмондўст, бағрикенглик мужассам феъл-сажиясини суиистеъмол қилган шахслар қиёфасини фош этувчи чизгилар берилганлиги ўша давр учун шоирнинг жасорати дейилса хато бўлмас. Мазкур шеър ижтимоий мавзуси, лирик қаҳрамоннинг тўғридан-тўғри элга мурожаат этиши билан бирмунча публицистик мазмун касб этиши Чўлпоннинг айнан юқорида келтирилган мисралари билан муштараклик ҳосил қилиб, унда ижодкор қайғуси, дардининг улканлиги, мустабидликка қарши исён ўқувчини ларзага солади. Ҳар иккала шеърда ҳам лирик қаҳрамоннинг ўз халқининг тутқун, эзилган ва бечора ҳолидан ғамдийда ва кўнгли нотинч эканлиги ифодаланади:
Кўзинг очган кундан кетмонни таниб,
Умринг уватларда ўтди куйманиб,
Ер тинса тиндики тегранг айланиб,
Сенинг савил жонинг тинмади, элим…
… Хирмонинг осмонга етди юксалиб,
Пахтангга юлдузлар олди юз чайиб,
Ўзинг зўрға турсанг белинг букчайиб,
Елкангга не зотлар минмади, элим.[1.39]
Муҳаммад Юсуф шеъриятга 80-йилларда кириб келди. 70-йиллар авлоди ижодида бир қадар бўй кўрсатган эркка ташналик, мустабид тузумга бўлган норозилик ифодаси кейинги ўн йилликда шеъриятга қадам қўйган ижодкорлар асарларида ўзининг янада очиқроқ ифодасини топдики, бундан шоир шеърияти ҳам мустасно эмас. Серқирра ижод соҳиби ушбу мавзудаги шеърларини воқелик тасвирида хронолик изчилликни ташкил этишига кўра ҳатто бир туркум деб олинса ҳам бўлади. Кейинчалик шоир “Элим” шеърда бирваракайига ифодалаган мавзуларнинг ҳар бирига бағишланган алоҳида-алоҳида шеърлар ҳам ёздики, таъкидланганидек, улар поэтик жиҳатдан яқинлигига кўра туркум шеърлар каби таассурот уйғотади. Масалан, ижодкорнинг “Ишқ кемаси” тўпламидаги Афғон уруши мавзусига бағишланган “Иброҳим марсияси” (Афғонистонда ҳалок бўлган аскар йигит Иброҳим Аҳмедов хотирасига)[1.55], “Марсия”[1.168]; пахта яккаҳокимлигининг халқимиз инсоний қадр-қимматини паймол этиши ифодаси акс этган “Куз она тупроққа дурлар тўкар жим”[1.103], “Тараққиёт”[1.105], “Ўзбек”[1.112], “Турғунлик”[1.121]; неча-неча бегуноҳ юртдошларимизнинг “ўзбек иши” миссияси билан туҳматга қолиши айрим халқпарвар ижодкорлар каби Муҳаммад Юсуф ижодидаги акс этдики, “Гдлян”[1.107] деб номланган шеъри бунга мисолдир.
Муҳаммад Юсуф услубида лириканинг турли шаклларидаги намуналари учрайди. Хусусан, воқеабанд ва персонажли лирика ўзига хос ўрин тутади ҳамда шеърлар аро сочилган воқеаларнинг аксарияти бир-бирини тўлдирган каби тассурот уйғотади. Биз шеърларда хилма-хил лирик персонажларни учратамизки, улар яхлит ҳолда бутун бир ўзбек халқи тимсоли каби тасаввуримизда жонланади. Ижодкор турли инсонларнинг нутқлари, портретлари, ўй-хаёллари, орзу-армонларини тасвирлар экан, улар қалбини англай билгани ва руҳиятига анчайин чуқур кириб борганлиги кўринади. Уларнинг дардларини дардмандона ҳис этади. Уларнинг улкан ва энг майда дардларини ўз тилларидан ифодалайди. Бунинг натижаси ўлароқ шоир шеъриятида халқ оғзаки ижоди жанрлари бўлган ёр-ёр, ўлан, йиғи, йўқлов, қарғиш кабилар таъсирида вужудга келган бир қатор шеърий намуналарни ҳам учратамиз. Шоирнинг юқорида саналган шеърларида ҳам ўзбекона киноявий кулгу унсурлари ва халқ орасида тарқалган қарғиш, айтим каби фольклор жанрларида мавжуд лексик бирликларни ўзида мужассам этилган, шунингдек, шоирнинг маҳорати натижасида акс эттирилган персонажлар қиёфалари поэтик мукаммалликда намоён бўлган. Шоир шеъриятида, айниқса, кулгининг хилма-хил кўринишларига дуч келамизки, бу ҳам шоир индивидуал услубидаги етакчи хусусиятлардан биридир. Чонончи, шоирнинг ижтимоий лирикасида аччиқ киноявий кулгига йўғрилган кўпгина ифодаларга дуч келамиз. Масалан, унинг “Тараққиёт” шеъри шундай банд билан бошланади:
Аёллар, пайкалдан кўтарманг бошни,
Фақат меҳнат қилинг, йиллар кутмайди.
Шийпонда кутиб-кузатинг қуёшни,
Келажак авлодлар бизни унутмайди![1.105]
Кўринадики, шоир кинояси ниҳоятда заҳархандали, шунингдек, дардли, унда шоирнинг қалб оғриғи мужассам.
Баъзан миллатдошларининг ўз қадр-қимматлари учун курашмаётганлиги, мутеликка кўникканлиги боис шоир кинояси ошкора ғазабга ёғрилади:
Сен нега Қримга бормайсан ёзда,
Ёки сен отангнинг ўгай ўғлисан?
Сўкса индамайсан, қўйми-тўқлисан,
Урса йиғламайсан, демак – ўғрисан!
[1.112] (“Ўзбек”)
Келтирилган жумлалардан лирик қаҳрамон, яъни шоирнинг ўта даражада самимийлиги кўринади. Айниқса, иккинчи шеърдан олинган бандда кулги ва ғазаб ифодаси учун шундай сўзлар жамланганки, улар фақат инсоннинг энг яқин кишисига, олайлик, ака укасига, она боласига нисбатан қўллагандагина оғир ботмайди. Шоир эса халқига нисбатан шундай яқинлик туяди, унинг учун чин юракдан куйинади. Шу боисдан қаттиқ сўзлар орқали уларнинг нафсониятини қўзғотмоқчи, ғурурини уйғотмоқчи бўлади. Шунингдек, шоир асарлари тилида халқ луғат бойлигида кенг қўлланувчи қарғиш жанри элементлари ҳам учрайди. Жумладан, халқимизда “уйинг куйсин”, “шўринг қурисин” каби қарғиш маъносидаги иборалар ижодкорнинг мисраларида юрт бошига келган бало-ю офатнинг нақадар улканлигини ифода этиш учун муносиб туюлади ҳамда шоир асарлари тилининг ўзига хослигини намоён этади:
Уйинг куйди, ўзбек,
Шўринг қуриди,
Пойгагинг қуриди,
Тўринг қуриди.
Деҳқонинг, Чўпонинг
Пахта чопонинг,
Юртингдаги ҳамма зўринг қуриди.
(“Гдлян”)[1.174]
Умуман олганда, шоирнинг аксарият шеърларидаги лирик қаҳрамон баъзан ҳазилкаш, содда, самимий, баъзан эса ғазабга минган чапани, жайдари, аммо ундаги энг муҳим фазилат юрагига халқ дардининг жо бўлганидир. Шунингдек, шоирнинг воэабандли ва персонажли лирика намуналаридаги турли тоифа ва ёшдаги кўплаб миллатимиз кишилари тимсоллари яратилганки, уларнинг ўрганилиши шоир ижодий йўналиши, бадиий маҳоратини тайин этилишида алоҳида аҳамиятга молик жиҳатдир.
Умуман олганда, шоир ижоди ниҳоятда серқирра бўлиб, адабиётшуносликда бу улкан меросни ўрганиш ҳали ижодкор ҳаёт эканлигидаёқ бошланганлиги манбалардан маълум. Жумладан, 2008-йилда “Муҳаммад Юсуфнинг поэтик маҳорати”[4] (М.Давронова) деб номланган илк номзодлик диссертацияси Самарқанд давлат университети тадқиқотчиси томонидан ҳимоя этилган эди. Бугунги кунда шоир хотирасини абадийлштириш, ижодкор бадиий оламини тадқиқ этиш борасидаги ишлар кўлами қувонарли даражада кенг қамровли эканлиги гўёки ардоқлаганнинг ардоқланишини авлодларга билдириб келаётир.
Адабиётлар рўйхати
1. Муҳаммад Юсуф. Ишқ кемаси. Шеърлар. Ғафур Ғулом нашриёт-матбаа бирлашмаси. Тошкент, – 1991 йил, 220 бет.
2. “Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф – Ватан ва муҳаббат куйчиси” мавзусидаги халқаро илмий-амалий анжуман манбалари, 2021-йил 24-апрель. Тошкент. – 2021. 266 бет.
3. Чўлпон. Булоқлар қучоғида. Шеърлар. Чўлпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. Тошкент. – 2007-йил, 48 бет.
4. Давронова М. Муҳаммад Юсуфнинг поэтик маҳорати. Фил.фан.ном. диссерт. -Тошкент, 2008, — 147 б.
Muhammad Yusuf tavalludining 70 yilligi oldidan
Muhammad Yusuf she’riyatga 80-yillarda kirib keldi. 70-yillar avlodi ijodida bir qadar bo‘y ko‘rsatgan erkka tashnalik, mustabid tuzumga bo‘lgan norozilik ifodasi keyingi o‘n yillikda she’riyatga qadam qo‘ygan ijodkorlar asarlarida o‘zining yanada ochiqroq ifodasini topdiki, bundan shoir she’riyati ham mustasno emas.
MUHAMMAD YUSUF SHE’RIYATI:
XALQPARVARLIK VA DARD
F.N.Buriyeva, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD),
O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti, Samarqand
Ijod – iste’dodli kishilar qismati, ijod – bir dard, deydilar. Lekin bu dardning azobi muhabbat qadar go‘zal va sehrli. Bunga uning mo‘jizaviy kuchi sabab: u faqat ijodkorini tuyg‘ulantirmaydi, balki uning yuragidan ko‘chib millionlar qalbini zabt etadi. Ijodkorlik baxti esa aynan mana shunda, ya’ni millionlar yuragidagini kuylay olishida, ular qayg‘usi va quvonchini o‘ziniki deb bilib, chin yoza bilishidadir. Bir so‘z bilan aytganda, haqiqiy ijodkor qalbining ulkanligi ham, buyukligi ham uning Vatani va xalqiga, qolaversa, tiriklik va odamiyatga bo‘lgan muhabbati bilan o‘lchanadi. So‘zimizning dalili uchun ko‘p ham uzoqqa bormaylik. Xalqining erksizlik girdobida qolayotganligidan qayg‘uvor satrlar bitgan Cho‘lpon, Fitratlar, o‘zining misralarida o‘zbekning tanti va bag‘rikeng obrazi tasvirini bera olgan G‘afur G‘ulom, yurtining tabiati va bahorini hech qayerga almashmasligini she’rlariga jo qilgan Hamid Olimjon, xalq og‘zaki ijodi, baxshilar bisotini zamonaviy she’riyatga mujassamlantirgan Usmon Azim, yurt tarixiga bo‘lgan iftixor, buyuk bobokalonlar qismatidan saboqlar ijodining mehvarini tashkil etgan Xurshid Davron kabi ijodkorlarimiz asarlarining yashovchanigi, aytganimizdek, avvalo, el-yurt muhabbati bilan yo‘g’rilganligi sabablidir.
Muhammad Yusuf she’riyatiga ta’rif berilganda esa ko‘pgina adabiyotshunoslar uning she’riyatidagi xalqonalikning bosh xususiyat ekanligini aytadilar. Jumladan, adabiyotshunos olim Ozod Sharofutdinov “Muhammad Yusuf qo‘shiqlari bilan emas, avvalo, xalq dardini barala aytgan, yurt muhabbatini hech kimga o‘xshamagan misralarda ta’riflagan she’rlari bilan tanildi, shuhrat qozondi”[2.10], deya shoir ijodinining haqqoniy bahosini bergan bo‘lsa, “… Darhaqiqat, u o‘z elini, xalqi, Vatanini chin farzandday, beg‘araz, sidqidildan yaxshi ko‘rar edi. Shu mehrning natijasi o‘laroq, uning she’riyati ham xuddi shundoq beminnat va beg‘araz she’riyat sifatida maydonga keldi”[2.10], deya ijodkor qalbini ta’riflagan edi o‘zbekning ulkan shoiri Abdulla Oripov.
Muhammad Yusuf she’riyati uchun samimiylik, tuyg‘ularning beg‘uborligi – eng muhim fazilatlardandir. Vaholanki, bunday xususiyatlar ijodkor uslubida qaysidir darajada o‘z tajassumini topmas ekan, har qanday poetik bo‘yoqdorlik she’rning yuksakligini to‘lasincha ta’minlay olmaydi. O‘z e’tiroficha, o‘zbekning “sodda” shoiri Muhammad Yusuf she’riyatini ko‘zdan kechirar ekanmiz, uning adabiyotga kirib kelgan ilk yillaridanoq individual uslubi, ijodiy yo‘nalishiga ega bo‘lganligining guvohi bo‘lamiz. Shoir o‘z ijodi davomida «Tanish teraklar» (1985, shoirning ilk kitobi). «Bulbulga bir gapim bor» (1987), «Iltijo» (1988), «Uyqudagi qiz», «Halima enam allalari» (1989), «Ishq kemasi» (1990), «Ko‘nglimda bir yor» (1991), «Bevafo ko‘p ekan», «Yolg‘onchi yor» (1993), «Erka kiyik» (1995), «Osmonimga olib ketaman» (1998), «Ulug‘imsan, vatanim» (2004) kabi o‘ndan ortiq she’riy to‘plamlariga kiritilgan she’rlarida rang-barang mavzularga to‘xtalgan bo‘lsa-da, ulardagi bosh mavzu Vatanga muhabbat, xalqiga sadoqat va mehr hisoblanadi. Bu o‘rinda 2021-yilning 24-aprelida shoirning porloq xotirasiga bag‘ishlangan xalqaro anjumanning ham “O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf – Vatan va muhabbat kuychisi”[2] deb nomlanishi ayni shoir siyrati va ijodiga mos bo‘lganligini ta’kidlamoq joizdir.
Shoir she’riyatini ko‘zdan kechirar ekanmiz, uning ijodga qadam qo‘ygan ilk yillaridan to umrining poyoniga qadar turli ijodiy manera(usul)larda qalam tebratganligining guvohi bo‘lamiz. Shoirning “Bulbulga bir gapim bor” (1987), “Iltijo” (1989) nomli dastlabki to‘plamlaridagi aksariyat she’rlari asosan sof, intim tuyg‘ularni ifoda etgan lirika namunalari bolib, aksariyat kitobxonlar orasida ijodkorning shunday she’riyati mashhurdir. Ammo shoir ijodi batafsilroq o‘rganilsa, uning jamiyatda bo‘layotgan adolatsizliklar, inson huquqlariga daxli bo‘lgan haqsizliklar qarshisida befarq tura olmaganligi namoyon etgan ko‘plab she’rlari mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, ijodkorning 1990-yilda nashr etilgan “Ishq kemasi” to‘plamida birmuncha ijtimoiy mazmun kasb etuvchi she’rlar ham diqqatni tortadiki, ular ifoda yo‘sini, lirik qahramon dardining zalvari jihatidan jadid shoirlari asarlariga, xususan, Cho‘lponning “Binafsha” “Vijdon erki” kabi bir qator she’rlariga ham o‘xshash ekanligi diqqatni tortadi. Masalan, Cho‘lpon o‘z xalqining qiyofasini
“Ay tutqunlar… ay ezilgan,
Ay qiynalgan yo‘qsul ellar,
Ay umidsiz, ay chizilgan
Dor oldiga… oppoq dillar”[3.15]
deya tasvirlagan bo‘lsa, Muhammad Yusuf ijodiga mansub bir qancha asarlarda ham mustabid tuzum davrida yashab o‘tgan halol, mehnatkash, ammo o‘z qadr-qimmatini himoya eta olmagan o‘zbek millati kishilarining tipik xarakterlari yaratilgan. Masalan, shoir ijodiga mansub “Elim” she’rida mustabid tuzumning inson qadrini paymol etuvchi siyosati xalimizning osoyishta turmushiga ko‘rsatgan balo-yu ofatlari, ya’ni paxta yakkahokimligi, o‘zbek millati o‘g‘lonlarining bemaqsad ravishda Afg‘on urushiga jo‘natilishi, “o‘zbek ishi” missiyasi tufayli tuhmatga qolgan insonlar qismati dard bilan tilga olinadi. Unda o‘zbekning mehmondo‘st, bag‘rikenglik mujassam fe’l-sajiyasini suiiste’mol qilgan shaxslar qiyofasini fosh etuvchi chizgilar berilganligi o‘sha davr uchun shoirning jasorati deyilsa xato bo‘lmas. Mazkur she’r ijtimoiy mavzusi, lirik qahramonning to‘g‘ridan to‘g‘ri elga murojaat etishi bilan birmuncha publitsistik mazmun kasb etishi Cho‘lponning aynan yuqorida keltirilgan misralari bilan mushtaraklik hosil qilib, unda ijodkor qayg‘usi, dardining ulkanligi, mustabidlikka qarshi isyon o‘quvchini larzaga soladi. Har ikkala she’rda ham lirik qahramonning o‘z xalqining tutqun, ezilgan va bechora holidan g‘amdiyda va ko‘ngli notinch ekanligi ifodalanadi:
Ko‘zing ochgan kundan ketmonni tanib,
Umring uvatlarda o‘tdi kuymanib,
Yer tinsa tindiki tegrang aylanib,
Sening savil joning tinmadi, elim…
… Xirmoning osmonga yetdi yuksalib,
Paxtangga yulduzlar oldi yuz chayib,
O‘zing zo‘rg‘a tursang beling bukchayib,
Yelkangga ne zotlar minmadi, elim.[1.39]
Muhammad Yusuf she’riyatga 80-yillarda kirib keldi. 70-yillar avlodi ijodida bir qadar bo‘y ko‘rsatgan erkka tashnalik, mustabid tuzumga bo‘lgan norozilik ifodasi keyingi o‘n yillikda she’riyatga qadam qo‘ygan ijodkorlar asarlarida o‘zining yanada ochiqroq ifodasini topdiki, bundan shoir she’riyati ham mustasno emas. Serqirra ijod sohibi ushbu mavzudagi she’rlarini voqelik tasvirida xronolik izchillikni tashkil etishiga ko‘ra hatto bir turkum deb olinsa ham bo‘ladi. Keyinchalik shoir “Elim” she’rda birvarakayiga ifodalagan mavzularning har biriga bag’ishlangan alohida-alohida she’rlar ham yozdiki, ta’kidlanganidek, ular poetik jihatdan yaqinligiga ko‘ra turkum she’rlar kabi taassurot uyg‘otadi. Masalan, ijodkorning “Ishq kemasi” to‘plamidagi Afg‘on urushi mavzusiga bag‘ishlangan “Ibrohim marsiyasi” (Afg‘onistonda halok bo‘lgan askar yigit Ibrohim Ahmedov xotirasiga)[1.55], “Marsiya”[1.168]; paxta yakkahokimligining xalqimiz insoniy qadr-qimmatini paymol etishi ifodasi aks etgan “Kuz ona tuproqqa durlar to‘kar jim”[1.103], “Taraqqiyot”[1.105], “O‘zbek”[1.112], “Turg‘unlik”[1.121]; necha-necha begunoh yurtdoshlarimizning “o‘zbek ishi” missiyasi bilan tuhmatga qolishi ayrim xalqparvar ijodkorlar kabi Muhammad Yusuf ijodidagi aks etdiki, “Gdlyan”[1.107] deb nomlangan she’ri bunga misoldir.
Muhammad Yusuf uslubida lirikaning turli shakllaridagi namunalari uchraydi. Xususan, voqeaband va personajli lirika o‘ziga xos o‘rin tutadi hamda she’rlar aro sochilgan voqealarning aksariyati bir-birini to‘ldirgan kabi tassurot uyg‘otadi. Biz she’rlarda xilma-xil lirik personajlarni uchratamizki, ular yaxlit holda butun bir o‘zbek xalqi timsoli kabi tasavvurimizda jonlanadi. Ijodkor turli insonlarning nutqlari, portretlari, o‘y-xayollari, orzu-armonlarini tasvirlar ekan, ular qalbini anglay bilgani va ruhiyatiga anchayin chuqur kirib borganligi ko‘rinadi. Ularning dardlarini dardmandona his etadi. Ularning ulkan va eng mayda dardlarini o‘z tillaridan ifodalaydi. Buning natijasi o‘laroq shoir she’riyatida xalq og‘zaki ijodi janrlari bo‘lgan yor-yor, o‘lan, yig‘i, yo‘qlov, qarg‘ish kabilar ta’sirida vujudga kelgan bir qator she’riy namunalarni ham uchratamiz. Shoirning yuqorida sanalgan she’rlarida ham o‘zbekona kinoyaviy kulgu unsurlari va xalq orasida tarqalgan qarg‘ish, aytim kabi folklor janrlarida mavjud leksik birliklarni o‘zida mujassam etilgan, shuningdek, shoirning mahorati natijasida aks ettirilgan personajlar qiyofalari poetik mukammallikda namoyon bo‘lgan. Shoir she’riyatida, ayniqsa, kulgining xilma-xil ko‘rinishlariga duch kelamizki, bu ham shoir individual uslubidagi yetakchi xususiyatlardan biridir. Chononchi, shoirning ijtimoiy lirikasida achchiq kinoyaviy kulgiga yo‘g‘rilgan ko‘pgina ifodalarga duch kelamiz. Masalan, uning “Taraqqiyot” she’ri shunday band bilan boshlanadi:
Ayollar, paykaldan ko‘tarmang boshni,
Faqat mehnat qiling, yillar kutmaydi.
Shiyponda kutib-kuzating quyoshni,
Kelajak avlodlar bizni unutmaydi![1.105]
Ko‘rinadiki, shoir kinoyasi nihoyatda zaharxandali, shuningdek, dardli, unda shoirning qalb og‘rig‘i mujassam.
Ba’zan millatdoshlarining o‘z qadr-qimmatlari uchun kurashmayotganligi, mutelikka ko‘nikkanligi bois shoir kinoyasi oshkora g‘azabga yog‘riladi:
Sen nega Qrimga bormaysan yozda,
Yoki sen otangning o‘gay o‘g‘lisan?
So‘ksa indamaysan, qo‘ymi-to‘qlisan,
Ursa yig‘lamaysan, demak – o‘g‘risan!
[1.112] (“O‘zbek”)
Keltirilgan jumlalardan lirik qahramon, ya’ni shoirning o‘ta darajada samimiyligi ko‘rinadi. Ayniqsa, ikkinchi she’rdan olingan bandda kulgi va g‘azab ifodasi uchun shunday so‘zlar jamlanganki, ular faqat insonning eng yaqin kishisiga, olaylik, aka ukasiga, ona bolasiga nisbatan qo‘llagandagina og‘ir botmaydi. Shoir esa xalqiga nisbatan shunday yaqinlik tuyadi, uning uchun chin yurakdan kuyinadi. Shu boisdan qattiq so‘zlar orqali ularning nafsoniyatini qo‘zg‘otmoqchi, g‘ururini uyg‘otmoqchi bo‘ladi. Shuningdek, shoir asarlari tilida xalq lug‘at boyligida keng qo‘llanuvchi qarg‘ish janri elementlari ham uchraydi. Jumladan, xalqimizda “uying kuysin”, “sho‘ring qurisin” kabi qarg‘ish ma’nosidagi iboralar ijodkorning misralarida yurt boshiga kelgan balo-yu ofatning naqadar ulkanligini ifoda etish uchun munosib tuyuladi hamda shoir asarlari tilining o‘ziga xosligini namoyon etadi:
Uying kuydi, o‘zbek,
Sho‘ring quridi,
Poygaging quridi,
To‘ring quridi.
Dehqoning, Cho‘poning
Paxta choponing,
Yurtingdagi hamma zo‘ring quridi.
(“Gdlyan”)[1.174]
Umuman olganda, shoirning aksariyat she’rlaridagi lirik qahramon ba’zan hazilkash, sodda, samimiy, ba’zan esa g‘azabga mingan chapani, jaydari, ammo undagi eng muhim fazilat yuragiga xalq dardining jo bo‘lganidir. Shuningdek, shoirning voeabandli va personajli lirika namunalaridagi turli toifa va yoshdagi ko‘plab millatimiz kishilari timsollari yaratilganki, ularning o‘rganilishi shoir ijodiy yo‘nalishi, badiiy mahoratini tayin etilishida alohida ahamiyatga molik jihatdir.
Umuman olganda, shoir ijodi nihoyatda serqirra bo‘lib, adabiyotshunoslikda bu ulkan merosni o‘rganish hali ijodkor hayot ekanligidayoq boshlanganligi manbalardan ma’lum. Jumladan, 2008-yilda “Muhammad Yusufning poetik mahorati”[4] (M.Davronova) deb nomlangan ilk nomzodlik dissertatsiyasi Samarqand davlat universiteti tadqiqotchisi tomonidan himoya etilgan edi. Bugungi kunda shoir xotirasini abadiylshtirish, ijodkor badiiy olamini tadqiq etish borasidagi ishlar ko‘lami quvonarli darajada keng qamrovli ekanligi go‘yoki ardoqlaganning ardoqlanishini avlodlarga bildirib kelayotir.
Adabiyotlar ro‘yxati
1. Муҳаммад Юсуф. Ишқ кемаси. Шеърлар. Ғафур Ғулом нашриёт-матбаа бирлашмаси. Тошкент, – 1991 йил, 220 бет.
2. “O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf – Vatan va muhabbat kuychisi” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman manbalari, 2021-yil 24-aprel. Toshkent. – 2021. 266 bet.
3. Cho‘lpon. Bulolar quchog‘ida. She’rlar. Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Tошкент. – 2007-yil, 48 bet.
4. Давронова М. Муҳаммад Юсуфнинг поэтик маҳорати. Фил.фан.ном. диссерт. -Тошкент, 2008, — 147 б.
