Ўзбек адабиётининг энг буюк намояндаси деб эътироф этилган, мутафаккир шоир Алишер Навоий шарофати билан ўзбек мумтоз сўз санъати XV асрнинг иккинчи ярмида Ҳиротда, Темурий султон Ҳусайн Бойқаро саройида ўзининг юксак чўққисига етди. Айни пайтда Алишер Навоий форс шеъриятига назиралари билан ҳам форсигўй шоирлар орасида шуҳрат қозонди.

Марк ТОУТАНТ
НАВОИЙ ВА ЖОМИЙ

  Марк Тоутант — Калифорния универоитети профессори (Лос Анжелос, АҚШ). Мазкур мақола олимнинг “Сўнгги Темурийлар даври маданияти: назира амалиётини Алишер Навоийнинг “Хамса” асари мисолида ўрганиш” номли тадқиқотидан олинган парчадан иборат.

Марказий Осиёдаги ўрта асрлар интеллектуал ҳаёт тадрижи тарихи адабий таъсир жараёнлари билан чамбарчас боғлиқ. Чунончи, илк чиғатой (туркий — таҳр.) шеъриятининг шаклланишида мумтоз форс адабиёти ўзига хос аҳамиятга эга. Ўзбек адабиётининг энг буюк намояндаси деб эътироф этилган, мутафаккир шоир Алишер Навоий шарофати билан ўзбек мумтоз сўз санъати XV асрнинг иккинчи ярмида Ҳиротда, Темурий султон Ҳусайн Бойқаро саройида ўзининг юксак чўққисига етди. Айни пайтда Алишер Навоий форс шеъриятига назиралари билан ҳам форсигўй шоирлар орасида шуҳрат қозонди.

Ўрта асрларда назира амалиёти нафақат шеъриятда, балки шеърий достонлар, хусусан, хамсачилик анъаналарида ҳам кўзга ташланади. Масалан, Низомий Ганжавий “Хамса”си, шубҳасиз, бу жараённинг яхши намунасидир. Жомий ўзининг “Ҳафт авранг” асарининг сўнгги қисмларини тугатаётган пайтда (1480 йилларнинг биринчи ярмида) Низомий берган тартиб асосида яратилган Навоийнинг “Хамса” достони шуниси билан ҳам қизиқки, унда машҳур форсийзабон замондоши асарининг бевосита таъсирини кўриш мумкин. Баъзан Алишер Навоий Абдураҳмон Жомийнинг “Ҳафт авранг”идан намуна сифатида фойдаланган, деган хулосага ҳам келиш мумкин. Ҳар икки мутафаккир — Жомий ва Навоий ўртасидаги яқин муносабатларга асосан бундай ижодий таъсир бўлганлиги у қадар ҳайратланарли туюлмайди. Хусусан, Навоийнинг нақшбандия тариқатига киришида ҳам Жомийнинг таъсири кучли бўлган. Шундан сўнг Навоий тез орада нафақат унинг шогирди, балки маънавий-руҳий жиҳатдан яқин ҳаммаслаги, дўстига ҳам айланди.

Бутун ҳаёти давомида Навоий ўзининг устозига содиқ қолди. Бу яқинлик Жомийнинг ўлимидан сўнг ёзилган ва унинг хотирасига бағишланган “Хамсат ул-мутахаййирин” асарида ҳам ўз аксини топган. Мазкур асарда Навоий устозининг адабий ҳаётдаги ўзига хос ўрнига урғу берган. Масалан, тасаввуфий асарлар мутолаасини Жомийдан ўрганганини ёзади2. Демак, мана шунга ўхшаш жиҳатлар Жомий ва Навоий ўртасидаги руҳий яқинликни кўрсатади. Лекин, айтиш жоизки, Жомийнинг Навоий ижодига таъсири унинг турли хил асарлари, айниқса, “Хамса” достонида сезиларли даражада кўзга ташланади. Алишер Навоий “Хамса” достонининг яратилишида Жомийнинг ўзига хос ўрнини достондаги ҳар бир маснавий муқаддимасида айтиб ўтади. Ҳар бир достон муқаддимасида ўзидан олдинги барча форсий шоирлар олдидаги бурчини эслайди ва ўз замондошини улуғлаб, унга мадҳия бағишлайди. Низомий ва Амир Хусрав Дехдавийга бағишланган мадҳлар эса битта бобга жам бўлган. Алишер Навоийнинг устозига бўлган ҳурмат ва эҳтиромининг ўзи ҳам “Хамса”нинг туркий тилдаги варианти яратилишида Жомийнинг ўзига хос ўрни борлигини далиллайди. Айни пайтда Навоий яратган “Хамса”да Жомийнинг таъсирига ишора қиладиган бошқа ҳолатларни ҳам кўрсатиш мумкин. Масалан, “Садди Искандарий” достонининг бир неча бобида Навоий ўзини Жомий қаторида тасвирлайди ва достонни муваффақиятли тугатиш учун устозидан руҳий мадад сўрайди. Асарни тугаллагач, Жомийнинг достон ҳақидаги фикрини билиш учун унинг ҳузурига борганини айтади.

Навоийнинг беш маснавийсини Жомий асарларига муқояса қилиб ўқиш ҳамда бу икки бешликларни қиёсий аспектда ўрганиш турли хил қизиқарли хулосалар чиқаришга асос бўлади. Шу билан бирга Жомий ва Навоий қаламига мансуб “Хамса” асарларининг ўзаро уйғунлигига аниқ далиллар мавжуд эса-да, устоз ва шогирднинг ўзаро муносабатларини тадқиқ қилиш кўплаб муаммоларга ҳам дуч келганки, бунда, шубҳасиз, мафкуравий нохолислик етакчи ўрин тутади. Навоийни шўро даврида ўрганган ўша давр олимлари унинг ижодини форсий таъсирдан иҳоталашга ҳаракат қилишган эди. Машҳур шарқшунос Евгений Бертельс Жомий ва Навоийнинг адабий ва маданий маслакдош сифатида тадқиқ қилинишига йўл очиб берган бўлса-да, у Жомийнинг маснавийси Навоий “Хамса”сига боғлиқ равишда тушунилиши керак, акси эмас, деган хулосага келган.

Жомийнинг Навоийга таъсири қай даражада намоён бўлган деган саволга имкон қадар аниқ жавоб бериш мақсадида Навоийнинг “Садди Искандарий” ҳамда Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий” асарларини қиёсий таҳлил асосида кўриб чиқамиз. “Садди Искандарий” ва “Хирадномаи Искандарий”ларнинг муқоясаси бу икки шоир ўртасидаги маънавий-руҳий яқинлик, ўша даврдаги адабий таъсир масалалари ҳақида муайян тасаввурларга эга бўлишимиз учун асос беради.

“Хираднома” ва “Садди Искандарий”

“Хираднома” ва “Садди Искандарий”нинг қиёсий таҳлили аҳамиятини тасдиқловчи бир қанча омиллар мавжуд бўлиб, улар қуйидагиларда ўз аксини топади: биринчидан, Навоийнинг “Садди Искандарий”и Навоий ва Жомий асарларидаги ўхшашликни кўрсатувчи уч маснавийдан биридир. Навоийнинг беш маснавийси Низомий ва Амир Хусрав Дехдавий асарларига ўхшаш бўлса-да, Жомий бешлигида фақат уч асарга Низомий асарларининг қайта ёзилган нусхаси сифатида қараш мумкин. “Туҳфат ул-асрор” — Низомийнинг “Маҳзан ул-асрор”и ва Деҳлавийнинг “Матлаъ ул-анвор” асари таъсирида ёзилган бўлса, “Хирадномаи Искандарий” — Искандар туркумининг Жомийча талқинидир. Жомийнинг “Лайли ва Мажнун”и бу машҳур ишқий достоннинг Навоий нусхасидан кейин ёзилганлиги туфайли Жомийнинг Навоий маснавийларига бевосита таъсири “Туҳфат ул- аҳрор” ва “Ҳайрат ул-аброр” ҳамда “Хираднома” ва “Садди Искандарий” асарларини қиёсий ўрганиш натижасида кўзга ташланади. Шу билан бирга, “Муҳокамат ул-луғатайн”дан келтирилган қуйидаги парчада Навоийнинг ўзи Жомийнинг “Хираднома”си унга Искандар ҳақидаги ўз асарини яратишида бевосита таъсир кўрсатганини айтиб ўтади:

Яна чун Садди Искандарий асосин хотирим муҳандиси солибдур,
Ҳазрати махдум хирадномасидин кўси ислоҳу имдод чалибдур.

Бу сатрлар Абдураҳмон Жомий тимсоли асарда бошқа устозларига нисбатан кўпроқ учраши фактини тасдиқлайди.

Жомий ва Навоий асарларини деярли бир хил вақтда тугатишган. Шунга қарамасдан, асарнинг Жомий мадҳиясига бағишланган кириш қисмида Навоий шундай ёзади:

Бу дамкин қилиб хомасин дурфишон,
Сикандар ҳадисин айтур нишон.

Ҳар иккала достон ҳам мутақориб вазнида ёзилган, Низомийнинг машҳур “Искандарнома”си ҳам айнан шу вазнда яратилган. Жомий асарининг “Хираднома” деб аталиши ҳам Низомийнинг бешлигининг иккинчи қисмидаги — “Хираднома” деб аталадиган боби таъсир бўлиши мумкин. Низомий асарининг дастлабки қисми, яъни “Шарафнома” Искандарнинг дунёни забт этишини тасвирласа, иккинчи қисми — “Иқболнома” ёки “Хираднома” эса Искандарни доно ва авлиё инсон сифатида кўрсатади. Аслида, Жомий ўз асарини ёзаётганда Низомийнинг “Искандарнома”си ва Амир Хусравнинг “Ойнаи Искандарий”идан таъсирланган бўлиши мумкин, лекин у Амир Хусрав асари таъсири ҳақида ҳеч бир ўринда тўхталмайди.

Жомийнинг “Хираднома” асари иккилик шаклида ёзилган: Искандар ҳақидаги ҳар бир ҳикоядан кейин ҳикоят келади. Низомий асарида эса сюжетга риоя килинган, фақат айрим ўринлардагина Искандар ҳаётига тааллуқли бўлмаган ҳикоятлар қўшилган. Жомий ёндашуви бутунлай бошқача. Унинг асари дидактик асар сифатида тузилган, у Искандар ҳаёти достонини камайтириб, кўпроқ ҳикоятлар бериб боради. Шундай килиб, асар сюжети қаҳрамон ҳаётидан тасаввуфий мавзуларша кўчади ва бу жараён асарнинг асосий лейтмотивига айланади. Искандар ҳаётига бағишланган олдинги китоблардан бундай чекиниш олам мадҳига бағишланган бобда изохданган, бу бобда Искандар мавзусининг панд- ибратлар билан боғлиқлиги кўрсатилган:

Ба як силк хоҳам чу гавҳар кашид,
Хиранднома к-аз Сикандар расид.

Хиранднома з-ан ихтиёри ман аст —
ки афсонахони на кори ман аст.

3-асрори ҳикмат сухан рондан аст,
Беҳ аз қиссаи кўҳан хондан аст.

Мазмуни: “Бир ипга мен дур каби Искандар томонидан етказилган ҳикматлар китобини тераман. Мен ҳикматлар китобини ёзмоқчиман, зеро, эртак айтиш менинг ишим эмас, ҳикматлар сиридан сўзлаш қадимги ривоятларни айтишдан яхшироққир”.

Навоий талқини эса “Садди Искандарий” деб аталган ва Қуръондаги Зулқарнайнга топширилган яъжуж-маъжужларга қарши девор қуришдек эсхатологик вазифа ҳақидаги парчага ишора қилади. Навоий “Ойнаи Искандарий”да икки асосий ва айни пайтда янгича ёндашувга амал қилган. Биринчидан, Деҳлавийдан кейин кўп шоирлар эргашган анъанага кўра Навоий ҳам Низомийнинг икки китобини бир китобга жамлаган. Иккинчидан, бутун достон муайян ахлоқий мавзуга бағишланган бобларга бўлинган ва бу боблар Деҳлавий китобидан фарқли уч қисмга эмас, балки тўрт қисмга ажратилганки, шу йўл билан ҳинд шоирининг китобига қараганда аниқроқ тузилма вужудга келган. Тўрт қисмдан иборат бўлган асаргатартиб берилган: ҳар бир бобнинг биринчи қисми унинг асосий мавзуси муҳокамасига бағишланган, бу мавзу бўйича кичкина ривоят келтирилган, учинчи қисмда Искандар ва унинг доно маслаҳатчиси Арасту ўртасида ҳиммат мавзусида суҳбат келтирилган. Охирги — тўртинчи қисмда эса акс эттирилган мавзуни тасдиқлаш учун Искандар ҳаётидан мисоллар келтиради. Шундай қилиб, достоннинг етмиш икки боби ўн саккизта тематик бобларга бўлинган, буларнинг ҳар бири яна тўрт қисмга ажратилган.

Жомийнинг “Хираднома” асарининг ўзига хос хусусиятларидан бири асарнинг фақат учдан бир қисмигина македониялик шоҳнинг юришларига бағишланганлиги билан белгиланади. Агар муқаддима бўлимини ҳисобга олмасак, “Хираднома”нинг учдан икки қисмидан кўпроғи Искандарнинг шаклланиши ва ўлими ҳақида.

Достонларда Искандар образи талқини

Маълумки, Абдураҳмон Жомий Искандар ҳаётидан лавҳаларни Низомий Ганжавий ва Хусрав Деҳлавийдан бутунлай фарқли шаклда ҳикоя қилади. Бошқа асарларда Искандар тахт меросхўри сифатида гавдалантирилиб, тахтга Филипп ўлимидан кейин чиққан бўлса, Жомийда бу халқ хоҳиши натижаси сифатида тасвирланади. Жомий талқинида Искандар отаси ўлимидан кейин тахтни эгаллашдан бош тортади ва ўзини оддий халқ билан тенг кўради. У халқига яхшироқ “чўпон” топишни маслаҳат беради, халқ бунга рози бўлмайди ва уни тахтни эгаллашга мажбур қилади. Алишер Навоий “Садди Искандарий”да ҳам айнан шу эпизод асосида асар сюжетини кенгайтиради. “Садди Искандарий” 135 байтни, “Хираднома” 37 байтни ташкил этади. Айни ўринда Навоийнинг “Садди Искандарий” асарида келтирилган айрим ҳикоятларга ҳам Жомий “Хираднома”сининг таъсири бўлганини кўриш мумкин. Жумладан, Искандарнинг тахтни эгалашдан бош тортиши ҳақидаги ҳикоят юқоридаги фикримизнинг асосли эканини далиллайди. “Хираднома”нинг сўнгида Искандар тарки дунё қилган бир шаҳзода ҳақида эшитади. Искандар уни таклиф қилганида у шоҳ ҳузурига қўлида бир неча суяк билан келади ва қиёматда шоҳлар ва тиланчилар ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ, дейди. Ўлимдан кейин барча баробар эканлиги ҳақидаги сабоққан ҳайратга тушган Искандар тиланчини шоҳликка таклиф қилади. У рад этади, менинг мартабам бундан ҳам улуғроқ, дейди. У агар Искандар унга абадий ҳаёт, ёшлик, ғам соя солмайдиган қувонч, қашшоқлик путур етказмайдиган бойлик бера олса, унинг айтганига кўнишини билдиради. Искандар Яратгандан бошқа ҳеч ким бунга қодир эмаслигини тан олади.

Мазкур ҳикоят “Садди Искандарий”да ҳам шу тартибда келтирилган, байтлар сони ҳам деярли бир хил. Асосий фарқи шундаки, “Хираднома”да бу ривоят Искандар ҳаётининг бир қисми сифатида акс эттирилади ва мазкур бобларда бу дунё ҳавасидан воз кечиш ғоясини ўз ичига олади. Жомий асарида Искандарнинг турфа одамлар — брахманлар, идеал шаҳарнинг художўй аҳолиси, ўз қалбини “рўза қайчиси билан бурдалаган” тикувчи билан учрашувлари уни ҳаётининг маънавий чўққиси — тиланчи-шоҳ суҳбатига тайёрлашга хизмат қилади. Лекин тиланчи-шоҳнинг Искандарга берган сабоғи — инсонлар ўртасидаги фарқ уларнинг маънавий идеалида (бу ўринда матнда “ҳиммат” сўзи ишлатилган) эканлиги — Навоийда воқеалар баёнининг бошида келтирилган.

Навоий бу эпизодга ўзига хос фалсафий маъно юкламоқчи бўлган. “Садди Искандарий”да  тиланчи-шоҳииривояти мавзуси биринчи бобнинг иккинчи қисмида келтирилади, Искандарнинг хоҳиш-иродаси эса мазкур бобнинг тўртинчи қисмида баён қилинган. Китобнинг тўр қисмли тузилишига кўра, тиланчи билан учрашув Искандарнин тахтдан доноларча юз ўгириши сабабини тушунтириш эмас, бали бобнинг биринчи қисмида сўз юритилган — ҳиммат (арабча мақсад идеал, бу ўринда маънавий идеал маъносида келмоқда) мавзусии мустаҳкамлашга хизмат қилган.

Навоий ўз Искандарига инсон олдидаги турли хил тўсиқларни енгмоқчи бўлган қаҳрамон сифатида қарайди, шу туфайли ҳиммат тушунчаси қисқа фурсат ичида Искандар номи билан боғланади. Шунинг учун ҳам, Навоий шоҳнинг бу фазилати хусусида муайян мавзу боблари бошида сўз юритгани ўринлидир. Айтиш жоизки, Навоийгаю бўлган форсий адиблар ҳиммат тушунчасига Навоий қадар аниқ  мукаммал ёндаша олмаган.

“Садди Искандарий”да Искандарнинг тахтни рад этиши унинг “буюк ҳиммат соҳиби” эканлигини кўрсатиш ва ушбу маънавий фазилатга эга шоҳ қандай йўл тутиши лозимлигини акс эттириш учун хизмат қилади Бу Жомий тушунчасига яқин бўлиб, айни ўринда Навоий уни янада ойдинлаштиради. Навоий шоҳлар учун ҳиммат тушунчаси маънавий нуқтаи назардан муҳимлигини кўрсатиб, Жомийнинг ушбу борадаги фикрларини аниқлаштиради ва мазкур тушунча моҳиятини чуқурроқ англатишга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам, Навоий ҳикоят сўнгида бир неча сатрларни қўшади.

Жомий талқинидаги Искандар эса тиланчи хоҳиши фақат Яратган ижобати билан амалга ошиши мумкинлигини тан олади ва бу тарки дунё қилган кишининг сўзларидан таажжубланиб, ҳеч бир сўз айта олмайди:

Сикандар чу он нуқтаро гўш кард,
Зи чизи ки мигуфт хомуш кард.

Мазмуни: “Искандар унинг нутқини эшитиб, жим бўлиб қолди”.

Навоий талқинидаги Искандар эса тиланчининг сўзларидан ҳайратга тушади, лекин бу ҳайрат уни сукутга ундамайди. Аксинча, тиланчининг сўзларидан таъсирланиб, қуйидаги ҳикматли сўзларни айтади:

Ки бу дайр аро топсанг огоҳлиқ,
Санга фақр берди, манга шоҳлиқ.

Агарчи мени айлади аржуманд,
Санга берди ҳимматни мендин баланд.

Ўз қарашини янада аниқроқ қилиш мақсадида Навоий фикрини қуйидагича хулосалайди:

Гадои-ки бўлгай буюк ҳиммати,
Анга паст эрур шоҳлиқ рифъати.

Бу ҳикоят ҳиммат нуқтаи назаридан тиланчи шаҳзода учун ўрнак бўлиши мумкинлигини кўрсатади.

Кейинги қисмда Искандар Арастудан бундай ҳимматдан тўғри фойдаланиш ҳақида сўрайди. Файласуф шаҳзодага ҳимматдан тўғри фойдаланишнинг дастлабки йўли бу — ўз шахсий манфаатларидан воз кечишдир, дея уқтиради. Асарнинг кейинги бобларида Искандар шоҳ бўлишдан бош тортади. Шоҳликни қабул қилиши Искандарнинг буюк ҳиммат намунаси бўла олмаганлигини кўрсатади. Аммо у ўз манфаатларидан воз кечиб, ўзини бутунлай раъияти (халқи) фаровонлигига бағишлайди, солиқларни камайтиради, оғир қонунларни ислоҳ қилади. Шу тариқа Искандар нафақат эътиқодли, балки дунё кўрган одил шоҳ сифатида гавдаланади:

Кетур соқий тўлдуруп жоми адл —
Ки кўргузди Искандар айёми адл.

Искандарнинг адолат ҳақидаги ўзига хос тушунчаси унинг маънавий идеали ва ундан қай даражада фойдалана олиши самараси билан белгиланади. Тиланчи-шоҳ сабоғи ва Арастунинг йўл-йўриқлари ҳиммат тушунчаси моҳиятини ўқувчига аниқ кўрсатиб бера олган. Шундай қилиб, Навоий Искандарни ўз ҳукмронлигининг дастлабки даврида дунёвий қудратга эга бўлмаган, кўпроқ маънавий, руҳий қадр-қийматга интилган шоҳ сифатида тасвирлайди. Дарвиш Искандар учун ўрнак бўлиб хизмат қилади, лекин шоҳ Искандар жаҳонни забт этиш такдиридан қутула олмаса-да, у куч-кудрат, ҳокимиятга ружу қўймайди, ўзини Оллоҳга, адолатга бахшида қилади.

Маълум бўладики, Алишер Навоий Жомийнинг “Хирадномаси”га қайта тартиб бериши билан воқеалар баёнига, ҳикоятларга аниқлик киритган, бу эса асарни фалсафий-ахлоқий жиҳатдан бойитиб, Искандар тимсолининг туркий адабиётдаги ўзига хос шакл-шамойилини вужудга келтирган.

“Хираднома”даги Искандарнинг ўлими билан боғлиқ бобни Низомий Ганжавий “Иқболнома” асаридаги шу бўлимлар билан қиёсласак, Жомий асарида икки ҳолат яққол кўзга ташланади. Биринчидан, асарда дунё бевафолигига алоҳида урғу қаратилади, иккинчидан, Искандарнинг онасига тасалли бериши муҳим аҳамият касб этади, чунки шу йўл билан асарга сўфийликдаги ридо тушунчаси, яъни Оллоҳ одамзоднинг бошига солиши мумкин бўлган ҳар қандай синовда ҳам яхшиликни кўриши кераклиги уқтирилади. Дунё бевафолиги ва ридо тушунчалари Навоий учун ҳам алоҳида аҳамиятга молик тушунчалардир. Чунки уларнинг ҳар бири “Садди Искандарий” асарининг тўрт қисмдан иборат сўнгги икки бобида алоҳида мавзу сифатида киритилган.

Низомий Ганжавийнинг “Иқболнома”сида бу дунёни тарк этиш вақти яқинлашганини сезган буюк саркарда ўзининг онасига мактуб ёзади ва мактубда жудоликдан чуқур ғам-ғуссага ботмаслигини сўрайди. Қиш фасли бошланиши билан Искандарнинг қўшини унинг танасини Искандарияга дафн қилишга олиб боради. Саркардани тобутга жойлаштиришади ва бир қўлини, ўзи васият қилганидек, тобутдан чиқариб, тупроққа тўлдиришади. Бу билан инсон дунёдан кетганида ўзи билан фақат шу тупроқни олиб кетиши мумкинлиги кўрсатилади. Жомий Искандар ўлими билан боғлиқ айнан шу воқеалар кетма-кетлигини такрорлайди, лекин ўқувчига айтмоқчи бўлган мақсадини кучайтириш учун бир неча бобларни қўшади. “Хираднома”да ўн нафар донишманд Искандар ўлими ҳамда яна шоҳлик ва бойлик, ҳаётнинг ўткинчилиги, унинг боқий эмаслиги борасида фикр юритишади. “Бу дунёда умид йўқ”, ёзади Жомий, учинчи дарвиш эса “Дунё бундай шоҳни кўрмаган, лекин у абадий бахтни кўрмади”, дейди. Бундан ташқари, китоб охирида дунё бевафолиги мавзусига алоҳида боб ажратилган. Бу бобда Жомий Одам Атодан Муҳаммад алайҳиссаломгача бўлган энг машҳур пайғамбарлар ва шоҳларни санаб ўтади ҳамда ҳар бирининг ўлими борасида фикр юритади. Искандарнинг волидаи муҳтарамасига тасалли бериши борасида эса Жомий Низомийда мавжуд бўлмаган бир неча қисмларни илова қилади ва ридо мавзусига кенг ўрин беради. Искандарнинг тобути Искандарияга олиб келинганда беш нафар донишманд ҳам Искандарнинг онасига тасалли беради6. Донишмандларнинг нутқидан ташқари, кейинги бобда Арасту томонидан ёзилган мактуб келтирилган, бу мактубда файласуф Искандарнинг онасига ҳамдардлик билдиради. Искандарнинг онаси унга жавоб ёзиб, мактубида оғир жудоликка дучор бўлганига қарамай, Оллоҳ иродасини қабул қилганлигини айтади.

Жомийнинг дунё бевафолиги ҳақидаги фикрлари, Искандар ҳаётини ифода этувчи ҳикоятлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, изчиллик, Навоийнинг “Садди Искандарий” асарида янада равшанроқ ифода этилганлигини кўриш мумкин. Навоий “ҳеч ким, ҳатто жаҳондаги энг буюк шоҳ ҳам дунё бевафолигидан ҳимояланган эмас”, деган фикрга кўпроқ урғу беради. Жомийдан фарқли равишда Навоий Искандар ҳаётига бағишланган мавзуга оид барча материалини тўрт қисмдан иборат битта бобга йиғади.

Бу бобнинг биринчи қисмида Навоий дунё бевафолиги ҳақидаги фикрини қуйидаги сатрлар билан бошлайди:
.
Жаҳонга йўқтур бақо, эй, кўнгул,
Тамаъ қилма андин вафо, эй, кўнгул.

Бу ерда шоир Искандарнинг фожиали такдирини мисол сифатида келтиради:

Қаю шоҳ нечукким Сикандар эди,
Ҳакиму валию пайамбар эди.

Анга қилмади давру гардон вафо,
Жафо бирла қилмади иқтифо.

Яна бир карра Навоий матнида дунё бевафолигининг тасаввуфий талқини ва унинг Искандар тақдири билан боғлиқ нуқталари аниқ кўрсатилади. Ушбу дастлабки боблардан бошлаб Навоий айрим улуғ эроний шоҳларнинг такдирини ёдга солиб, ўқувчига македониялик Искандар тақдири ҳақида эслатади. Ушбу бобнинг сўнгги байти китобхонга панд-насиҳат тарзида битилгани муҳим аҳамият касб этади:

Анга ким жаҳон комин айлар ҳавас,
Бу афсона танбиҳи ўлгунча бас.

Навбатдаги бобда Алишер Навоий ўзини ўткинчи дунё ва унинг бевафолигидан узоқроқ тутиш мақсадида харобаларда яшаган Луқмони Ҳаким ҳақидаги ҳикоятни келтиради. Шундан сўнг ўқувчи Луқмони Ҳакимнинг қандай қилиб донишмандлик рутбасига эришганлиги ҳақида билиб олади. Унинг оқиллиги фоний дунёни тарк қилиш истагидан ҳосил бўлган:

Жаҳон таркидур шодлиқ боиси,
Харобидур ободлиги боиси.

Искандарнинг ҳаётига мос келадиган эпизод унинг ўлими воқеасидир. Искандар ўлими олдинги уч бобда (андарз — ҳикоят — ҳикмат) айтилган фикрларга исбот сифатида келтирилади. Умуман олганда, Навоий “Хираднома”даги бир неча бобларни бир жойга йиғади.

Навоийнинг “Садди Искандарий”да шоҳ ўлими билан боғлиқ бобларни бир жойга жамлашидан мақсад Искандар ҳикоясига тартиб беришдир. Бу ҳеч ким, ҳатто энг буюк шоҳ ҳам дунё вафосизлигидан ҳимояланган эмас, деган фикрга тасдиқ бўлиб хизмат қилади. Агар ўқувчи бу сабоқни англай олса, у ўз ҳаётида шунга яраша иш кўради.

Анга ким мададкор бўлгай билик,
Жаҳон шуғлидин бари чекгай илик.

Навоий Искандарнинг онаси дардига тасалли бериш ўринларини ҳам Жомийга нисбатан кенг ва мукаммал тасвирлайди. Мазкур мавзу акс этган бобнинг биринчи қисми ридо тушунчасига бағишланган. Жомийда бу тушунча бечора онаизорга таскин бераётган дарвишлар тилидан янграйди. “Садқи Искандарий”да “Хиранднома”даги беш нафар дарвиш ўрнини етти юнон файласуфи эгаллайди. Арасту маслаҳат беришга ожизлигини тан олади, лекин тақдирни қабул қилмаслик Худонинг марҳаматига ношукурлик қилишдир, дейди. Навоий Афлотун нутқи орқали ридо тушунчасига қуйидагича таъриф беради:

Ва лекул кишиким хирандманддур,
Неким Тенгридан келса хурсанддур.

Афлотун Искандарнинг онасини ридоси учун шарафлайди:

Ки андоқ ўгул андин ўлди қадо,
Қадога зиён етмади юз ридо.

“Садди Искандарий” достонидаги мазкур парчада Искандар онасининг сўзлари “Хираднома”даги донишмандларга миннатдорчилик билдиришдан фарқ қилади. Навоий талқинидаги оқиллар шоир учун муҳим бўлган, лекин Жомий асарида мавҳум тушунчаларни ойдинлаштиради. Боб сўнгида Искандарнинг онаси марҳум шоҳга бу қадар азиз бўлган етти файласуфдан унинг дардига шерик бўлиб, кўнглига таскин берганликлари учун миннатдор бўлади ва ўз дардини улар билан баҳам кўриб, қалбини очади. Бу билан асарга ҳамдардлик тушунчаси киритилади:

Чу сиздин аён бўлди ҳамдардлиқ,
Эмас яхши ҳамдарддин фардлиқ.

Мени солдингиз сўзга бу ихтиёр —
Ки ҳамдард ўлуб сўзга не ихтиёр.

Бу тушунчалар “Саддий Искандарий” асарида муҳим аҳамият касб этади ҳамда мазкур бобда Навоий эътибори ридодан ҳамдардликка кўчади. Айнан кейинги ҳикоятда ридо эмас, ҳамдардлик тушунчасига мисол келтирилади.

Жомий матнидан фарқ қилувчи бу қўшимча ҳикоятлар асарда муҳим аҳамият касб этадики, Алишер Навоий асар мобайнида “ҳамдардлик” тушунчасига бошқа бобларда ҳам тўхталади. Низомий Ганжавий асарвда эса Искандар ўлимидан олдин онасига хайрлашув мактуби ёзади ва унинг кўнглига таскин бермоқчи бўлади. У волидасига унинг ўлимидан кейин катта зиёфат уюштириши ва бу зиёфатда фақат яқин кишисини ерга қўймаган кишиларгина овқатдан тановул қилиши мумкинлигини васият қилади.

Жомий ҳам юқоридаги мажозий маънони ва ундан келиб чиқадиган хулосани қўллаб-қувватлайди, айни пайтда ўз асарига бошқаларга ўхшамайдиган, хос йўлига эга бўлган сўфий дарвиш образини киритади.

“Садди Искандарий”даги мазкур парча аввалги шоирлар асарларида акс этган моқиятдан бошқачароқ хулосага олиб келади.

Бу маълум ўлурким йўқ эрмиш биров —
Ки туфроқ аро йўқ кишиси гаров.

Билингачки бу навъ эмиш рўзгор,
Ул ишдин ўзунгга бўл омўзгор.

Ғамимга алам ҳузнидин фард бўл,
Бари олам аҳлига ҳамдард бўл.

“Садди Искандарий”даги македониялик Искандарнинг шаклланиши ва ўлимига бағишланган қисмлар таҳлили Навоий ва Жомий матнлари ўртасидаги адабий таъсир масалалари ҳақида муайян тасаввурлар беради. Юқоридаги кузатишларимиз асосида қуйидаги жиҳатларни кўрсатиш мумкин: биринчидан, Навоийнинг “Саддий Искандарий” асаридаги Искандар ҳаётига оид айрим ҳикоятлар Жомий матни асари таъсирида ёзилган бўлса-да, бу ривоятлар ва ундан олинадиган хулосалар Навоийда кенгроқ ва яққолроқ намоён бўлади. Иккинчидан, Навоийнинг тўрт қисмдан иборат боблар тузилмасининг ўзига хос жиҳати бу — Навоийга Жомий қарашларини таъсирчанроқ ва аниқроқ ифодалаш имконини беради. Учинчидан, Навоий Жомийдан фарқли равишда асаридаги ўзи муҳим деб қараган тушунчаларга кўпроқ эътибор қаратиб, мавзуни кенг ва аниқ тасвирлайди, уни фалсафий жиҳатдан бойитади. Айрим ўринларда Навоийнинг “Садди Искандарий” асари Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий”ини атрофлича тушуниш ва англаш имконини ҳам беради.

Хулоса

Абдураҳмон Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий” ва Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” асарларини қиёсий аспектда ўрганиш ҳар жиҳатдан ўзига хос хулосалар чиқаришга асос бўлади. Бир тарафдан, Навоий ўз асарида “Хираднома”даги айрим муҳим бобларнинг ўрнини алмаштириш ва тўлдириш орқали Искандар ҳаёти ва ундан келиб чиқадиган сабоқлар орасидаги боғлиқликни аниқ ва тўлиқ акс эттиради. Иккинчидан, Навоий Жомий асарида урғу берилмаган айрим жиҳатларга, масалан, нақшбандийликда муҳим бўлган “сафар дар ватан” (ватанга сафар) тушунчасига урғу беради. Шунга ўхшаш ҳолатда, Жомий асари ўзидан олдинги Искандар тўғрисидаги достонлардан фарқли равишда жисмоний саёҳатни ички (маънавий) саёҳатга қарама- қарши қўйиш орқали сўфийликнинг айрим тушунчаларини шарҳлаб ўтади. “Хираднома”ни ўқир экан, ўқувчи Искандарда жаҳонгирдан кўра кўпроқ ички саёҳатчи, одамийликдан фаришталик томон йўл тутган кишининг тимсолини кўради. Жомий достонидаги ушбу “ўзини англаш” сари ҳаракат Нақшбанд қарашларига мос келади. Юқорида кузатганимиздек, Навоий Жомий достонидаги айрим муҳим тушунчаларни янада ойдинроқ, яққолроқ акс эттирган.

Навоий ва Жомийнинг Искандар ҳақидаги достонлари эски ўзбек адабий ва форс тилида ёзилган бўлиб, турли хил ўқувчилар аудиториясига мўлжалланган. Айтиш жоизки, Навоий форсийда ҳам беназир ижод намуналарини яратган. Навоий “Хамса” достонини туркий тилда яратиб, бир жиҳатдан, инсонпарварлик ва жўмардлик ғояларини темурийлар даври туркийзабон аҳолиси ўртасида оммалаштиришни, иккинчи жиҳатдан, мазкур асар воситасида ўзбек адабий тилининг ўзига хос сифатини намойиш этиш ва шу асосда уни такомиллаштиришни мақсад қилган. Ҳиротда сарой аҳли зуллисонайн бўлган, демакки, “Хирадномаи Искандарий” ҳам, “Садди Искандарий” ҳам султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган ва уни яхши, савоб ишларга ундаган. Шу билан бирга, Навоий асари султонга кўпроқ таъсир кўрсатган, деган хулосага келишимиз учун асослар мавжуд. Чунки форс тили ўша давр шеъриятининг асосий тили бўлганлигига қарамай, Ҳусайн Бойқаро ҳам туркий тилда “Ҳусайний” тахаллуси билан шеърлар битган. Навоий шахсияти ва ижоди Бойқаро саройида туркий маданиятнинг юксалишида катта аҳамият касб этган ва султон бунинг учун Навоийдан миннатдор бўлган.

“Бадоеъ ул-вақое”да тасвирланишича, Навоий “Хамса”сини тугатиб, уни Бойқарога бағишлаганида султон ўзини Навоийнинг муриди, Навоийни эса пир деб атаган. Демак, Навоий ўзи “Искандари Соний” деб атаган ҳукмдор — Ҳусайн Бойқаро учун “Шаҳзодаларга руҳий-ахлоқий кўзгу” бўлган асар яратмоқчи бўлган ва султонга нақшбандийлик ғояларидан сабоқ бериб, уни кўпроқ ўзини англашга ундаган.

Мазкур тадқиқотимиз Навоий асарлари Шарқ фалсафаси ва икки буюк шоирнинг маънавий дунёсини ўрганишда қай даражада муҳим манба эканлигини тасдиқлаш, “Садди Искандарий” ҳамда “Хирадномаи Искандарий” асарларидаги умумий ва хусусий жиҳатлар, Жомий ва Навоий ўртасидаги шахсий муносабат ва ижодий таъсир масалалари борасидаги тасаввурларимизни имкон қадар ойдинлаштириш, умуман, Жомий ва Навоий ижодини қисман бўлса-да англашимиз учун хизмат қилади, деб умид қиламиз.

Инглиз тилидан Зулхумор МИРЗАЕВА таржимаси

Алишер Навоийнинг «Садди Искандарий» достони билан танишинг(Кирил алифбосида)
Алишер Навоийнинг «Садди Искандарий» достони билан танишинг(Лотин алифбосида)

O‘zbek adabiyotining eng buyuk namoyandasi deb e’tirof etilgan, mutafakkir shoir Alisher Navoiy sharofati bilan o‘zbek mumtoz so‘z san’ati XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda, Temuriy sulton Husayn Boyqaro saroyida o‘zining yuksak cho‘qqisiga yetdi. Ayni paytda Alisher Navoiy fors she’riyatiga naziralari bilan ham forsigo‘y shoirlar orasida shuhrat qozondi.

Mark TOUTANT
NAVOIY VA JOMIY

Mark Toutant — Kaliforniya univeroiteti professori (Los Anjelos, AQSH). Mazkur maqola olimning “So‘nggi Temuriylar davri madaniyati: nazira amaliyotini Alisher Navoiyning “Xamsa” asari misolida o‘rganish” nomli tadqiqotidan olingan parchadan iborat.

Markaziy Osiyodagi o‘rta asrlar intellektual hayot tadriji tarixi adabiy ta’sir jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq. Chunonchi, ilk chig‘atoy (turkiy — tahr.) she’riyatining shakllanishida mumtoz fors adabiyoti o‘ziga xos ahamiyatga ega. O‘zbek adabiyotining eng buyuk namoyandasi deb e’tirof etilgan, mutafakkir shoir Alisher Navoiy sharofati bilan o‘zbek mumtoz so‘z san’ati XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda, Temuriy sulton Husayn Boyqaro saroyida o‘zining yuksak cho‘qqisiga yetdi. Ayni paytda Alisher Navoiy fors she’riyatiga naziralari bilan ham forsigo‘y shoirlar orasida shuhrat qozondi.

O‘rta asrlarda nazira amaliyoti nafaqat she’riyatda, balki she’riy dostonlar, xususan, xamsachilik an’analarida ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si, shubhasiz, bu jarayonning yaxshi namunasidir. Jomiy o‘zining “Haft avrang” asarining so‘nggi qismlarini tugatayotgan paytda (1480 yillarning birinchi yarmida) Nizomiy bergan tartib asosida yaratilgan Navoiyning “Xamsa” dostoni shunisi bilan ham qiziqki, unda mashhur forsiyzabon zamondoshi asarining bevosita ta’sirini ko‘rish mumkin. Ba’zan Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang”idan namuna sifatida foydalangan, degan xulosaga ham kelish mumkin. Har ikki mutafakkir — Jomiy va Navoiy o‘rtasidagi yaqin munosabatlarga asosan bunday ijodiy ta’sir bo‘lganligi u qadar hayratlanarli tuyulmaydi. Xususan, Navoiyning naqshbandiya tariqatiga kirishida ham Jomiyning ta’siri kuchli bo‘lgan. Shundan so‘ng Navoiy tez orada nafaqat uning shogirdi, balki ma’naviy-ruhiy jihatdan yaqin hammaslagi, do‘stiga ham aylandi.

Butun hayoti davomida Navoiy o‘zining ustoziga sodiq qoldi. Bu yaqinlik Jomiyning o‘limidan so‘ng yozilgan va uning xotirasiga bag‘ishlangan “Xamsat ul-mutaxayyirin” asarida ham o‘z aksini topgan. Mazkur asarda Navoiy ustozining adabiy hayotdagi o‘ziga xos o‘rniga urg‘u bergan. Masalan, tasavvufiy asarlar mutolaasini Jomiydan o‘rganganini yozadi2. Demak, mana shunga o‘xshash jihatlar Jomiy va Navoiy o‘rtasidagi ruhiy yaqinlikni ko‘rsatadi. Lekin, aytish joizki, Jomiyning Navoiy ijodiga ta’siri uning turli xil asarlari, ayniqsa, “Xamsa” dostonida sezilarli darajada ko‘zga tashlanadi. Alisher Navoiy “Xamsa” dostonining yaratilishida Jomiyning o‘ziga xos o‘rnini dostondagi har bir masnaviy muqaddimasida aytib o‘tadi. Har bir doston muqaddimasida o‘zidan oldingi barcha forsiy shoirlar oldidagi burchini eslaydi va o‘z zamondoshini ulug‘lab, unga madhiya bag‘ishlaydi. Nizomiy va Amir Xusrav Dexdaviyga bag‘ishlangan madhlar esa bitta bobga jam bo‘lgan. Alisher Navoiyning ustoziga bo‘lgan hurmat va ehtiromining o‘zi ham “Xamsa”ning turkiy tildagi varianti yaratilishida Jomiyning o‘ziga xos o‘rni borligini dalillaydi. Ayni paytda Navoiy yaratgan “Xamsa”da Jomiyning ta’siriga ishora qiladigan boshqa holatlarni ham ko‘rsatish mumkin. Masalan, “Saddi Iskandariy” dostonining bir necha bobida Navoiy o‘zini Jomiy qatorida tasvirlaydi va dostonni muvaffaqiyatli tugatish uchun ustozidan ruhiy madad so‘raydi. Asarni tugallagach, Jomiyning doston haqidagi fikrini bilish uchun uning huzuriga borganini aytadi.

Navoiyning besh masnaviysini Jomiy asarlariga muqoyasa qilib o‘qish hamda bu ikki beshliklarni qiyosiy aspektda o‘rganish turli xil qiziqarli xulosalar chiqarishga asos bo‘ladi. Shu bilan birga Jomiy va Navoiy qalamiga mansub “Xamsa” asarlarining o‘zaro uyg‘unligiga aniq dalillar mavjud esa-da, ustoz va shogirdning o‘zaro munosabatlarini tadqiq qilish ko‘plab muammolarga ham duch kelganki, bunda, shubhasiz, mafkuraviy noxolislik yetakchi o‘rin tutadi. Navoiyni sho‘ro davrida o‘rgangan o‘sha davr olimlari uning ijodini forsiy ta’sirdan ihotalashga harakat qilishgan edi. Mashhur sharqshunos Yevgeniy Bertels Jomiy va Navoiyning adabiy va madaniy maslakdosh sifatida tadqiq qilinishiga yo‘l ochib bergan bo‘lsa-da, u Jomiyning masnaviysi Navoiy “Xamsa”siga bog‘liq ravishda tushunilishi kerak, aksi emas, degan xulosaga kelgan.

Jomiyning Navoiyga ta’siri qay darajada namoyon bo‘lgan degan savolga imkon qadar aniq javob berish maqsadida Navoiyning “Saddi Iskandariy” hamda Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” asarlarini qiyosiy tahlil asosida ko‘rib chiqamiz. “Saddi Iskandariy” va “Xiradnomai Iskandariy”larning muqoyasasi bu ikki shoir o‘rtasidagi ma’naviy-ruhiy yaqinlik, o‘sha davrdagi adabiy ta’sir masalalari haqida muayyan tasavvurlarga ega bo‘lishimiz uchun asos beradi.

“Xiradnoma” va “Saddi Iskandariy”

“Xiradnoma” va “Saddi Iskandariy”ning qiyosiy tahlili ahamiyatini tasdiqlovchi bir qancha omillar mavjud bo‘lib, ular quyidagilarda o‘z aksini topadi: birinchidan, Navoiyning “Saddi Iskandariy”i Navoiy va Jomiy asarlaridagi o‘xshashlikni ko‘rsatuvchi uch masnaviydan biridir. Navoiyning besh masnaviysi Nizomiy va Amir Xusrav Dexdaviy asarlariga o‘xshash bo‘lsa-da, Jomiy beshligida faqat uch asarga Nizomiy asarlarining qayta yozilgan nusxasi sifatida qarash mumkin. “Tuhfat ul-asror” — Nizomiyning “Mahzan ul-asror”i va Dehlaviyning “Matla’ ul-anvor” asari ta’sirida yozilgan bo‘lsa, “Xiradnomai Iskandariy” — Iskandar turkumining Jomiycha talqinidir. Jomiyning “Layli va Majnun”i bu mashhur ishqiy dostonning Navoiy nusxasidan keyin yozilganligi tufayli Jomiyning Navoiy masnaviylariga bevosita ta’siri “Tuhfat ul- ahror” va “Hayrat ul-abror” hamda “Xiradnoma” va “Saddi Iskandariy” asarlarini qiyosiy o‘rganish natijasida ko‘zga tashlanadi. Shu bilan birga, “Muhokamat ul-lug‘atayn”dan keltirilgan quyidagi parchada Navoiyning o‘zi Jomiyning “Xiradnoma”si unga Iskandar haqidagi o‘z asarini yaratishida bevosita ta’sir ko‘rsatganini aytib o‘tadi1:

Yana chun Saddi Iskandariy asosin xotirim muhandisi solibdur,
Hazrati maxdum xiradnomasidin ko‘si islohu imdod chalibdur.

Bu satrlar Abdurahmon Jomiy timsoli asarda boshqa ustozlariga nisbatan ko‘proq uchrashi faktini tasdiqlaydi.

Jomiy va Navoiy asarlarini deyarli bir xil vaqtda tugatishgan. Shunga qaramasdan, asarning Jomiy madhiyasiga bag‘ishlangan kirish qismida Navoiy shunday yozadi:

Bu damkin qilib xomasin durfishon,
Sikandar hadisin aytur nishon.

Har ikkala doston ham mutaqorib vaznida yozilgan, Nizomiyning mashhur “Iskandarnoma”si ham aynan shu vaznda yaratilgan. Jomiy asarining “Xiradnoma” deb atalishi ham Nizomiyning beshligining ikkinchi qismidagi — “Xiradnoma” deb ataladigan bobi ta’sir bo‘lishi mumkin. Nizomiy asarining dastlabki qismi, ya’ni “Sharafnoma” Iskandarning dunyoni zabt etishini tasvirlasa, ikkinchi qismi — “Iqbolnoma” yoki “Xiradnoma” esa Iskandarni dono va avliyo inson sifatida ko‘rsatadi. Aslida, Jomiy o‘z asarini yozayotganda Nizomiyning “Iskandarnoma”si va Amir Xusravning “Oynai Iskandariy”idan ta’sirlangan bo‘lishi mumkin, lekin u Amir Xusrav asari ta’siri haqida hech bir o‘rinda to‘xtalmaydi.

Jomiyning “Xiradnoma” asari ikkilik shaklida yozilgan: Iskandar haqidagi har bir hikoyadan keyin hikoyat keladi. Nizomiy asarida esa syujetga rioya kilingan, faqat ayrim o‘rinlardagina Iskandar hayotiga taalluqli bo‘lmagan hikoyatlar qo‘shilgan. Jomiy yondashuvi butunlay boshqacha. Uning asari didaktik asar sifatida tuzilgan, u Iskandar hayoti dostonini kamaytirib, ko‘proq hikoyatlar berib boradi. Shunday kilib, asar syujeti qahramon hayotidan tasavvufiy mavzularsha ko‘chadi va bu jarayon asarning asosiy leytmotiviga aylanadi. Iskandar hayotiga bag‘ishlangan oldingi kitoblardan bunday chekinish olam madhiga bag‘ishlangan bobda izoxdangan, bu bobda Iskandar mavzusining pand- ibratlar bilan bog‘liqligi ko‘rsatilgan:

Ba yak silk xoham chu gavhar kashid,
Xirandnoma k-az Sikandar rasid.

Xirandnoma z-an ixtiyori man ast —
ki afsonaxoni na kori man ast.

3-asrori hikmat suxan rondan ast,
Beh az qissai ko‘han xondan ast.

Mazmuni: “Bir ipga men dur kabi Iskandar tomonidan yetkazilgan hikmatlar kitobini teraman. Men hikmatlar kitobini yozmoqchiman, zero, ertak aytish mening ishim emas, hikmatlar siridan so‘zlash qadimgi rivoyatlarni aytishdan yaxshiroqqir”.

Navoiy talqini esa “Saddi Iskandariy” deb atalgan va Qur’ondagi Zulqarnaynga topshirilgan ya’juj-ma’jujlarga qarshi devor qurishdek esxatologik vazifa haqidagi parchaga ishora qiladi. Navoiy “Oynai Iskandariy”da ikki asosiy va ayni paytda yangicha yondashuvga amal qilgan. Birinchidan, Dehlaviydan keyin ko‘p shoirlar ergashgan an’anaga ko‘ra Navoiy ham Nizomiyning ikki kitobini bir kitobga jamlagan. Ikkinchidan, butun doston muayyan axloqiy mavzuga bag‘ishlangan boblarga bo‘lingan va bu boblar Dehlaviy kitobidan farqli uch qismga emas, balki to‘rt qismga ajratilganki, shu yo‘l bilan hind shoirining kitobiga qaraganda aniqroq tuzilma vujudga kelgan. To‘rt qismdan iborat bo‘lgan asargatartib berilgan: har bir bobning birinchi qismi uning asosiy mavzusi muhokamasiga bag‘ishlangan, bu mavzu bo‘yicha kichkina rivoyat keltirilgan, uchinchi qismda Iskandar va uning dono maslahatchisi Arastu o‘rtasida himmat mavzusida suhbat keltirilgan. Oxirgi — to‘rtinchi qismda esa aks ettirilgan mavzuni tasdiqlash uchun Iskandar hayotidan misollar keltiradi. Shunday qilib, dostonning yetmish ikki bobi o‘n sakkizta tematik boblarga bo‘lingan, bularning har biri yana to‘rt qismga ajratilgan.

Jomiyning “Xiradnoma” asarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri asarning faqat uchdan bir qismigina makedoniyalik shohning yurishlariga bag‘ishlanganligi bilan belgilanadi. Agar muqaddima bo‘limini hisobga olmasak, “Xiradnoma”ning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i Iskandarning shakllanishi va o‘limi haqida.

Dostonlarda Iskandar obrazi talqini

Ma’lumki, Abdurahmon Jomiy Iskandar hayotidan lavhalarni Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviydan butunlay farqli shaklda hikoya qiladi. Boshqa asarlarda Iskandar taxt merosxo‘ri sifatida gavdalantirilib, taxtga Filipp o‘limidan keyin chiqqan bo‘lsa, Jomiyda bu xalq xohishi natijasi sifatida tasvirlanadi. Jomiy talqinida Iskandar otasi o‘limidan keyin taxtni egallashdan bosh tortadi va o‘zini oddiy xalq bilan teng ko‘radi. U xalqiga yaxshiroq “cho‘pon” topishni maslahat beradi, xalq bunga rozi bo‘lmaydi va uni taxtni egallashga majbur qiladi. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy”da ham aynan shu epizod asosida asar syujetini kengaytiradi. “Saddi Iskandariy” 135 baytni, “Xiradnoma” 37 baytni tashkil etadi. Ayni o‘rinda Navoiyning “Saddi Iskandariy” asarida keltirilgan ayrim hikoyatlarga ham Jomiy “Xiradnoma”sining ta’siri bo‘lganini ko‘rish mumkin. Jumladan, Iskandarning taxtni egalashdan bosh tortishi haqidagi hikoyat yuqoridagi fikrimizning asosli ekanini dalillaydi. “Xiradnoma”ning so‘ngida Iskandar tarki dunyo qilgan bir shahzoda haqida eshitadi. Iskandar uni taklif qilganida u shoh huzuriga qo‘lida bir necha suyak bilan keladi va qiyomatda shohlar va tilanchilar o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, deydi. O‘limdan keyin barcha barobar ekanligi haqidagi saboqqan hayratga tushgan Iskandar tilanchini shohlikka taklif qiladi. U rad etadi, mening martabam bundan ham ulug‘roq, deydi. U agar Iskandar unga abadiy hayot, yoshlik, g‘am soya solmaydigan quvonch, qashshoqlik putur yetkazmaydigan boylik bera olsa, uning aytganiga ko‘nishini bildiradi. Iskandar Yaratgandan boshqa hech kim bunga qodir emasligini tan oladi.

Mazkur hikoyat “Saddi Iskandariy”da ham shu tartibda keltirilgan, baytlar soni ham deyarli bir xil. Asosiy farqi shundaki, “Xiradnoma”da bu rivoyat Iskandar hayotining bir qismi sifatida aks ettiriladi va mazkur boblarda bu dunyo havasidan voz kechish g‘oyasini o‘z ichiga oladi. Jomiy asarida Iskandarning turfa odamlar — braxmanlar, ideal shaharning xudojo‘y aholisi, o‘z qalbini “ro‘za qaychisi bilan burdalagan” tikuvchi bilan uchrashuvlari uni hayotining ma’naviy cho‘qqisi — tilanchi-shoh suhbatiga tayyorlashga xizmat qiladi. Lekin tilanchi-shohning Iskandarga bergan sabog‘i — insonlar o‘rtasidagi farq ularning ma’naviy idealida (bu o‘rinda matnda “himmat” so‘zi ishlatilgan) ekanligi — Navoiyda voqealar bayonining boshida keltirilgan.

Navoiy bu epizodga o‘ziga xos falsafiy ma’no yuklamoqchi bo‘lgan. “Saddi Iskandariy”da tilanchi-shohiirivoyati mavzusi birinchi bobning ikkinchi qismida keltiriladi, Iskandarning xohish-irodasi esa mazkur bobning to‘rtinchi qismida bayon qilingan. Kitobning to‘r qismli tuzilishiga ko‘ra, tilanchi bilan uchrashuv Iskandarnin taxtdan donolarcha yuz o‘girishi sababini tushuntirish emas, bali bobning birinchi qismida so‘z yuritilgan — himmat (arabcha maqsad ideal, bu o‘rinda ma’naviy ideal ma’nosida kelmoqda) mavzusii mustahkamlashga xizmat qilgan.

Navoiy o‘z Iskandariga inson oldidagi turli xil to‘siqlarni yengmoqchi bo‘lgan qahramon sifatida qaraydi, shu tufayli himmat tushunchasi qisqa fursat ichida Iskandar nomi bilan bog‘lanadi. Shuning uchun ham, Navoiy shohning bu fazilati xususida muayyan mavzu boblari boshida so‘z yuritgani o‘rinlidir. Aytish joizki, Navoiygayu bo‘lgan forsiy adiblar himmat tushunchasiga Navoiy qadar aniq mukammal yondasha olmagan.

“Saddi Iskandariy”da Iskandarning taxtni rad etishi uning “buyuk himmat sohibi” ekanligini ko‘rsatish va ushbu ma’naviy fazilatga ega shoh qanday yo‘l tutishi lozimligini aks ettirish uchun xizmat qiladi Bu Jomiy tushunchasiga yaqin bo‘lib, ayni o‘rinda Navoiy uni yanada oydinlashtiradi. Navoiy shohlar uchun himmat tushunchasi ma’naviy nuqtai nazardan muhimligini ko‘rsatib, Jomiyning ushbu boradagi fikrlarini aniqlashtiradi va mazkur tushuncha mohiyatini chuqurroq anglatishga harakat qiladi. Shuning uchun ham, Navoiy hikoyat so‘ngida bir necha satrlarni qo‘shadi.

Jomiy talqinidagi Iskandar esa tilanchi xohishi faqat Yaratgan ijobati bilan amalga oshishi mumkinligini tan oladi va bu tarki dunyo qilgan kishining so‘zlaridan taajjublanib, hech bir so‘z ayta olmaydi:

Sikandar chu on nuqtaro go‘sh kard,
Zi chizi ki miguft xomush kard.

Mazmuni: “Iskandar uning nutqini eshitib, jim bo‘lib qoldi”.

Navoiy talqinidagi Iskandar esa tilanchining so‘zlaridan hayratga tushadi, lekin bu hayrat uni sukutga undamaydi. Aksincha, tilanchining so‘zlaridan ta’sirlanib, quyidagi hikmatli so‘zlarni aytadi:

Ki bu dayr aro topsang ogohliq,
Sanga faqr berdi, manga shohliq.

Agarchi meni ayladi arjumand,
Sanga berdi himmatni mendin baland.

O‘z qarashini yanada aniqroq qilish maqsadida Navoiy fikrini quyidagicha xulosalaydi:

Gadoi-ki bo‘lgay buyuk himmati,
Anga past erur shohliq rif’ati.

Bu hikoyat himmat nuqtai nazaridan tilanchi shahzoda uchun o‘rnak bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.

Keyingi qismda Iskandar Arastudan bunday himmatdan to‘g‘ri foydalanish haqida so‘raydi. Faylasuf shahzodaga himmatdan to‘g‘ri foydalanishning dastlabki yo‘li bu — o‘z shaxsiy manfaatlaridan voz kechishdir, deya uqtiradi. Asarning keyingi boblarida Iskandar shoh bo‘lishdan bosh tortadi. Shohlikni qabul qilishi Iskandarning buyuk himmat namunasi bo‘la olmaganligini ko‘rsatadi. Ammo u o‘z manfaatlaridan voz kechib, o‘zini butunlay ra’iyati (xalqi) farovonligiga bag‘ishlaydi, soliqlarni kamaytiradi, og‘ir qonunlarni isloh qiladi. Shu tariqa Iskandar nafaqat e’tiqodli, balki dunyo ko‘rgan odil shoh sifatida gavdalanadi:

Ketur soqiy to‘ldurup jomi adl —
Ki ko‘rguzdi Iskandar ayyomi adl.

Iskandarning adolat haqidagi o‘ziga xos tushunchasi uning ma’naviy ideali va undan qay darajada foydalana olishi samarasi bilan belgilanadi. Tilanchi-shoh sabog‘i va Arastuning yo‘l-yo‘riqlari himmat tushunchasi mohiyatini o‘quvchiga aniq ko‘rsatib bera olgan. Shunday qilib, Navoiy Iskandarni o‘z hukmronligining dastlabki davrida dunyoviy qudratga ega bo‘lmagan, ko‘proq ma’naviy, ruhiy qadr-qiymatga intilgan shoh sifatida tasvirlaydi. Darvish Iskandar uchun o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi, lekin shoh Iskandar jahonni zabt etish takdiridan qutula olmasa-da, u kuch-kudrat, hokimiyatga ruju qo‘ymaydi, o‘zini Ollohga, adolatga baxshida qiladi.

Ma’lum bo‘ladiki, Alisher Navoiy Jomiyning “Xiradnomasi”ga qayta tartib berishi bilan voqealar bayoniga, hikoyatlarga aniqlik kiritgan, bu esa asarni falsafiy-axloqiy jihatdan boyitib, Iskandar timsolining turkiy adabiyotdagi o‘ziga xos shakl-shamoyilini vujudga keltirgan.

“Xiradnoma”dagi Iskandarning o‘limi bilan bog‘liq bobni Nizomiy Ganjaviy “Iqbolnoma” asaridagi shu bo‘limlar bilan qiyoslasak, Jomiy asarida ikki holat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Birinchidan, asarda dunyo bevafoligiga alohida urg‘u qaratiladi, ikkinchidan, Iskandarning onasiga tasalli berishi muhim ahamiyat kasb etadi, chunki shu yo‘l bilan asarga so‘fiylikdagi rido tushunchasi, ya’ni Olloh odamzodning boshiga solishi mumkin bo‘lgan har qanday sinovda ham yaxshilikni ko‘rishi kerakligi uqtiriladi. Dunyo bevafoligi va rido tushunchalari Navoiy uchun ham alohida ahamiyatga molik tushunchalardir. Chunki ularning har biri “Saddi Iskandariy” asarining to‘rt qismdan iborat so‘nggi ikki bobida alohida mavzu sifatida kiritilgan.

Nizomiy Ganjaviyning “Iqbolnoma”sida bu dunyoni tark etish vaqti yaqinlashganini sezgan buyuk sarkarda o‘zining onasiga maktub yozadi va maktubda judolikdan chuqur g‘am-g‘ussaga botmasligini so‘raydi. Qish fasli boshlanishi bilan Iskandarning qo‘shini uning tanasini Iskandariyaga dafn qilishga olib boradi. Sarkardani tobutga joylashtirishadi va bir qo‘lini, o‘zi vasiyat qilganidek, tobutdan chiqarib, tuproqqa to‘ldirishadi. Bu bilan inson dunyodan ketganida o‘zi bilan faqat shu tuproqni olib ketishi mumkinligi ko‘rsatiladi. Jomiy Iskandar o‘limi bilan bog‘liq aynan shu voqealar ketma-ketligini takrorlaydi, lekin o‘quvchiga aytmoqchi bo‘lgan maqsadini kuchaytirish uchun bir necha boblarni qo‘shadi. “Xiradnoma”da o‘n nafar donishmand Iskandar o‘limi hamda yana shohlik va boylik, hayotning o‘tkinchiligi, uning boqiy emasligi borasida fikr yuritishadi. “Bu dunyoda umid yo‘q”, yozadi Jomiy, uchinchi darvish esa “Dunyo bunday shohni ko‘rmagan, lekin u abadiy baxtni ko‘rmadi”, deydi. Bundan tashqari, kitob oxirida dunyo bevafoligi mavzusiga alohida bob ajratilgan. Bu bobda Jomiy Odam Atodan Muhammad alayhissalomgacha bo‘lgan eng mashhur payg‘ambarlar va shohlarni sanab o‘tadi hamda har birining o‘limi borasida fikr yuritadi. Iskandarning volidai muhtaramasiga tasalli berishi borasida esa Jomiy Nizomiyda mavjud bo‘lmagan bir necha qismlarni ilova qiladi va rido mavzusiga keng o‘rin beradi. Iskandarning tobuti Iskandariyaga olib kelinganda besh nafar donishmand ham Iskandarning onasiga tasalli beradi6. Donishmandlarning nutqidan tashqari, keyingi bobda Arastu tomonidan yozilgan maktub keltirilgan, bu maktubda faylasuf Iskandarning onasiga hamdardlik bildiradi. Iskandarning onasi unga javob yozib, maktubida og‘ir judolikka duchor bo‘lganiga qaramay, Olloh irodasini qabul qilganligini aytadi.

Jomiyning dunyo bevafoligi haqidagi fikrlari, Iskandar hayotini ifoda etuvchi hikoyatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, izchillik, Navoiyning “Saddi Iskandariy” asarida yanada ravshanroq ifoda etilganligini ko‘rish mumkin. Navoiy “hech kim, hatto jahondagi eng buyuk shoh ham dunyo bevafoligidan himoyalangan emas”, degan fikrga ko‘proq urg‘u beradi. Jomiydan farqli ravishda Navoiy Iskandar hayotiga bag‘ishlangan mavzuga oid barcha materialini to‘rt qismdan iborat bitta bobga yig‘adi.

Bu bobning birinchi qismida Navoiy dunyo bevafoligi haqidagi fikrini quyidagi satrlar bilan boshlaydi:
.
Jahonga yo‘qtur baqo, ey, ko‘ngul,
Tama’ qilma andin vafo, ey, ko‘ngul.

Bu yerda shoir Iskandarning fojiali takdirini misol sifatida keltiradi:

Qayu shoh nechukkim Sikandar edi,
Hakimu valiyu payambar edi.

Anga qilmadi davru gardon vafo,
Jafo birla qilmadi iqtifo.

Yana bir karra Navoiy matnida dunyo bevafoligining tasavvufiy talqini va uning Iskandar taqdiri bilan bog‘liq nuqtalari aniq ko‘rsatiladi. Ushbu dastlabki boblardan boshlab Navoiy ayrim ulug‘ eroniy shohlarning takdirini yodga solib, o‘quvchiga makedoniyalik Iskandar taqdiri haqida eslatadi. Ushbu bobning so‘nggi bayti kitobxonga pand-nasihat tarzida bitilgani muhim ahamiyat kasb etadi:

Anga kim jahon komin aylar havas,
Bu afsona tanbihi o‘lguncha bas.

Navbatdagi bobda Alisher Navoiy o‘zini o‘tkinchi dunyo va uning bevafoligidan uzoqroq tutish maqsadida xarobalarda yashagan Luqmoni Hakim haqidagi hikoyatni keltiradi. Shundan so‘ng o‘quvchi Luqmoni Hakimning qanday qilib donishmandlik rutbasiga erishganligi haqida bilib oladi. Uning oqilligi foniy dunyoni tark qilish istagidan hosil bo‘lgan:

Jahon tarkidur shodliq boisi,
Xarobidur obodligi boisi.

Iskandarning hayotiga mos keladigan epizod uning o‘limi voqeasidir. Iskandar o‘limi oldingi uch bobda (andarz — hikoyat — hikmat) aytilgan fikrlarga isbot sifatida keltiriladi. Umuman olganda, Navoiy “Xiradnoma”dagi bir necha boblarni bir joyga yig‘adi.

Navoiyning “Saddi Iskandariy”da shoh o‘limi bilan bog‘liq boblarni bir joyga jamlashidan maqsad Iskandar hikoyasiga tartib berishdir. Bu hech kim, hatto eng buyuk shoh ham dunyo vafosizligidan himoyalangan emas, degan fikrga tasdiq bo‘lib xizmat qiladi. Agar o‘quvchi bu saboqni anglay olsa, u o‘z hayotida shunga yarasha ish ko‘radi.

Anga kim madadkor bo‘lgay bilik,
Jahon shug‘lidin bari chekgay ilik.

Navoiy Iskandarning onasi dardiga tasalli berish o‘rinlarini ham Jomiyga nisbatan keng va mukammal tasvirlaydi. Mazkur mavzu aks etgan bobning birinchi qismi rido tushunchasiga bag‘ishlangan. Jomiyda bu tushuncha bechora onaizorga taskin berayotgan darvishlar tilidan yangraydi. “Sadqi Iskandariy”da “Xirandnoma”dagi besh nafar darvish o‘rnini yetti yunon faylasufi egallaydi. Arastu maslahat berishga ojizligini tan oladi, lekin taqdirni qabul qilmaslik Xudoning marhamatiga noshukurlik qilishdir, deydi. Navoiy Aflotun nutqi orqali rido tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi:

Va lekul kishikim xirandmanddur,
Nekim Tengridan kelsa xursanddur.

Aflotun Iskandarning onasini ridosi uchun sharaflaydi:

Ki andoq o‘gul andin o‘ldi qado,
Qadoga ziyon yetmadi yuz rido.

“Saddi Iskandariy” dostonidagi mazkur parchada Iskandar onasining so‘zlari “Xiradnoma”dagi donishmandlarga minnatdorchilik bildirishdan farq qiladi. Navoiy talqinidagi oqillar shoir uchun muhim bo‘lgan, lekin Jomiy asarida mavhum tushunchalarni oydinlashtiradi. Bob so‘ngida Iskandarning onasi marhum shohga bu qadar aziz bo‘lgan yetti faylasufdan uning dardiga sherik bo‘lib, ko‘ngliga taskin berganliklari uchun minnatdor bo‘ladi va o‘z dardini ular bilan baham ko‘rib, qalbini ochadi. Bu bilan asarga hamdardlik tushunchasi kiritiladi:

Chu sizdin ayon bo‘ldi hamdardliq,
Emas yaxshi hamdarddin fardliq.

Meni soldingiz so‘zga bu ixtiyor —
Ki hamdard o‘lub so‘zga ne ixtiyor.

Bu tushunchalar “Saddiy Iskandariy” asarida muhim ahamiyat kasb etadi hamda mazkur bobda Navoiy e’tibori ridodan hamdardlikka ko‘chadi. Aynan keyingi hikoyatda rido emas, hamdardlik tushunchasiga misol keltiriladi.

Jomiy matnidan farq qiluvchi bu qo‘shimcha hikoyatlar asarda muhim ahamiyat kasb etadiki, Alisher Navoiy asar mobaynida “hamdardlik” tushunchasiga boshqa boblarda ham to‘xtaladi. Nizomiy Ganjaviy asarvda esa Iskandar o‘limidan oldin onasiga xayrlashuv maktubi yozadi va uning ko‘ngliga taskin bermoqchi bo‘ladi. U volidasiga uning o‘limidan keyin katta ziyofat uyushtirishi va bu ziyofatda faqat yaqin kishisini yerga qo‘ymagan kishilargina ovqatdan tanovul qilishi mumkinligini vasiyat qiladi.

Jomiy ham yuqoridagi majoziy ma’noni va undan kelib chiqadigan xulosani qo‘llab-quvvatlaydi, ayni paytda o‘z asariga boshqalarga o‘xshamaydigan, xos yo‘liga ega bo‘lgan so‘fiy darvish obrazini kiritadi.

“Saddi Iskandariy”dagi mazkur parcha avvalgi shoirlar asarlarida aks etgan moqiyatdan boshqacharoq xulosaga olib keladi.

Bu ma’lum o‘lurkim yo‘q ermish birov —
Ki tufroq aro yo‘q kishisi garov.

Bilingachki bu nav’ emish ro‘zgor,
Ul ishdin o‘zungga bo‘l omo‘zgor.

G‘amimga alam huznidin fard bo‘l,
Bari olam ahliga hamdard bo‘l.

“Saddi Iskandariy”dagi makedoniyalik Iskandarning shakllanishi va o‘limiga bag‘ishlangan qismlar tahlili Navoiy va Jomiy matnlari o‘rtasidagi adabiy ta’sir masalalari haqida muayyan tasavvurlar beradi. Yuqoridagi kuzatishlarimiz asosida quyidagi jihatlarni ko‘rsatish mumkin: birinchidan, Navoiyning “Saddiy Iskandariy” asaridagi Iskandar hayotiga oid ayrim hikoyatlar Jomiy matni asari ta’sirida yozilgan bo‘lsa-da, bu rivoyatlar va undan olinadigan xulosalar Navoiyda kengroq va yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, Navoiyning to‘rt qismdan iborat boblar tuzilmasining o‘ziga xos jihati bu — Navoiyga Jomiy qarashlarini ta’sirchanroq va aniqroq ifodalash imkonini beradi. Uchinchidan, Navoiy Jomiydan farqli ravishda asaridagi o‘zi muhim deb qaragan tushunchalarga ko‘proq e’tibor qaratib, mavzuni keng va aniq tasvirlaydi, uni falsafiy jihatdan boyitadi. Ayrim o‘rinlarda Navoiyning “Saddi Iskandariy” asari Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy”ini atroflicha tushunish va anglash imkonini ham beradi.

Xulosa

Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” asarlarini qiyosiy aspektda o‘rganish har jihatdan o‘ziga xos xulosalar chiqarishga asos bo‘ladi. Bir tarafdan, Navoiy o‘z asarida “Xiradnoma”dagi ayrim muhim boblarning o‘rnini almashtirish va to‘ldirish orqali Iskandar hayoti va undan kelib chiqadigan saboqlar orasidagi bog‘liqlikni aniq va to‘liq aks ettiradi. Ikkinchidan, Navoiy Jomiy asarida urg‘u berilmagan ayrim jihatlarga, masalan, naqshbandiylikda muhim bo‘lgan “safar dar vatan” (vatanga safar) tushunchasiga urg‘u beradi. Shunga o‘xshash holatda, Jomiy asari o‘zidan oldingi Iskandar to‘g‘risidagi dostonlardan farqli ravishda jismoniy sayohatni ichki (ma’naviy) sayohatga qarama- qarshi qo‘yish orqali so‘fiylikning ayrim tushunchalarini sharhlab o‘tadi. “Xiradnoma”ni o‘qir ekan, o‘quvchi Iskandarda jahongirdan ko‘ra ko‘proq ichki sayohatchi, odamiylikdan farishtalik tomon yo‘l tutgan kishining timsolini ko‘radi. Jomiy dostonidagi ushbu “o‘zini anglash” sari harakat Naqshband qarashlariga mos keladi. Yuqorida kuzatganimizdek, Navoiy Jomiy dostonidagi ayrim muhim tushunchalarni yanada oydinroq, yaqqolroq aks ettirgan.

Navoiy va Jomiyning Iskandar haqidagi dostonlari eski o‘zbek adabiy va fors tilida yozilgan bo‘lib, turli xil o‘quvchilar auditoriyasiga mo‘ljallangan. Aytish joizki, Navoiy forsiyda ham benazir ijod namunalarini yaratgan. Navoiy “Xamsa” dostonini turkiy tilda yaratib, bir jihatdan, insonparvarlik va jo‘mardlik g‘oyalarini temuriylar davri turkiyzabon aholisi o‘rtasida ommalashtirishni, ikkinchi jihatdan, mazkur asar vositasida o‘zbek adabiy tilining o‘ziga xos sifatini namoyish etish va shu asosda uni takomillashtirishni maqsad qilgan. Hirotda saroy ahli zullisonayn bo‘lgan, demakki, “Xiradnomai Iskandariy” ham, “Saddi Iskandariy” ham sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan va uni yaxshi, savob ishlarga undagan. Shu bilan birga, Navoiy asari sultonga ko‘proq ta’sir ko‘rsatgan, degan xulosaga kelishimiz uchun asoslar mavjud. Chunki fors tili o‘sha davr she’riyatining asosiy tili bo‘lganligiga qaramay, Husayn Boyqaro ham turkiy tilda “Husayniy” taxallusi bilan she’rlar bitgan. Navoiy shaxsiyati va ijodi Boyqaro saroyida turkiy madaniyatning yuksalishida katta ahamiyat kasb etgan va sulton buning uchun Navoiydan minnatdor bo‘lgan.

“Badoe’ ul-vaqoye”da tasvirlanishicha, Navoiy “Xamsa”sini tugatib, uni Boyqaroga bag‘ishlaganida sulton o‘zini Navoiyning muridi, Navoiyni esa pir deb atagan. Demak, Navoiy o‘zi “Iskandari Soniy” deb atagan hukmdor — Husayn Boyqaro uchun “Shahzodalarga ruhiy-axloqiy ko‘zgu” bo‘lgan asar yaratmoqchi bo‘lgan va sultonga naqshbandiylik g‘oyalaridan saboq berib, uni ko‘proq o‘zini anglashga undagan.

Mazkur tadqiqotimiz Navoiy asarlari Sharq falsafasi va ikki buyuk shoirning ma’naviy dunyosini o‘rganishda qay darajada muhim manba ekanligini tasdiqlash, “Saddi Iskandariy” hamda “Xiradnomai Iskandariy” asarlaridagi umumiy va xususiy jihatlar, Jomiy va Navoiy o‘rtasidagi shaxsiy munosabat va ijodiy ta’sir masalalari borasidagi tasavvurlarimizni imkon qadar oydinlashtirish, umuman, Jomiy va Navoiy ijodini qisman bo‘lsa-da anglashimiz uchun xizmat qiladi, deb umid qilamiz.

Ingliz tilidan Zulxumor MIRZAYEVA tarjimasi

Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni bilan tanishing(Kiril alifbosida)
Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni bilan tanishing(Lotin alifbosida)

Porso Shamsiyev. Abdurahmon Jomiy Va Alisher Navoiy by Khurshid Davron on Scribd