Аз-Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оид ўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катта шуҳрат келтирган. Алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва ғайри араблар устози»), «Фахру Хваразм» («Хоразм фахри») каби шарафли номлар билан атаганлар. (Убайдулла Уватовнинг «Маҳмуд аз-Замахшарий» мақоласидан).
БУЮК АЛЛОМА ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
Саидафзал Саиджалолов
Тошкент Ислом университети ўқитувчиси
МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ – ҲАНАФИЙ МАЗҲАБИ НАМОЯНДАСИ
Маҳмуд Замахшарий (1075-1144) тилшуносликнинг барча соҳалари, хусусан, унинг грамматика, адабиёт, балоғат, аруз сингари йўналишлари бўйича дунё тан олган устоз, шунингдек, тафсир, ҳадис ва фиқҳ соҳалари бўйича етук аллома ҳисобланади. Замахшарий меросида фиқҳ, яъни ислом ҳуқуқига бағишланган асарлар мавжудлиги унинг мазкур соҳа тараққиётидаги ўрнини белгилаб беради.
Аллома таълиф этган 70 дан ортиқ асарнинг[1] олтитаси фиқҳ соҳасига тегишли ва улардан фақат “Руусул-масаил”гина бизгача етиб келган бўлиб, у исломдаги мазҳабларни ўрганиш борасида муҳим қўлланмадир.
Фиқҳ ва ундаги йўналишлар моҳиятини яхши англаган Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳабининг намояндасидир ва фиқҳ соҳасида унинг Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит (699-767) асос солган мазҳабга мансуб экани ўз исботини топган. Буни қуйидаги беш омил билан изоҳлаш мумкин:
Библиографик асарларнинг аксариятида Замахшарийнинг ҳанафий мазҳаби вакили сифатида эътироф этилган.
Аллома илмий меросига бағишланган замонавий тадқиқотларда ҳам фаолиятидаги мазкур жиҳат ўзининг исботини топган.
Замахшарий таълиф этган “Кашшоф” тафсирида ва “Руусул-масаил” асарида Абу Ҳанифа ва унинг шогирдлари қарашларига устувор мақом берилган. Алломага устозлик қилган фақиҳлар ва унинг шогирдлари асосан ҳанафийликка мансуб бўлган. Маҳмуд Замаҳшарийнинг ўзи ҳанафий мазҳабида эканидан фахрланган.
Биринчи омил. Қомусларда Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳаби фақиҳлари қаторида зикр этилган. Бунга Ал-Қурашийнинг (1297-1373) “Ал-Жаваҳир ал-музия фи табақот ал-ҳанафия”, Ибн Қутлуғбеканинг (1399-1474) “Тожут-тарожим фи табақот ал-ҳанафия” ва Ёфиъийнинг “Миръот ал-жанон” каби асарларини мисол сифатида келтириш мумкин[2].
Ҳанафийликнинг машҳур намояндаларидан бири Абдулҳай Лакнавий (1848-1886) “ал-Фаваид ал-баҳия фи тарожум ал-ҳанафия” асарида Замахшарийни ҳанафий мазҳабининг улуғ фақиҳларидан ҳисоблаган. “Шазарот аз-заҳаб фи ахбар ман заҳаб” номли тарихий манбада эса аллома мазкур мазҳабнинг пешволаридан деб зикр этилган.
Иккинчи омил. Маҳмуд Замахшарий асарларини тадқиқ этишда самарали фаолият олиб бориб, аллома қаламига мансуб “Ад-дур ад-даир”, “Рисала фий калима аш-шаҳада”, “Ал-қистос ал-мустақим фий илм ал-аруз”, “Ал-қасида ал- баъузийя”, “Ал-муфрад вал-муаллаф фин-наҳв”, “Ал-муфрад вал-мураккаб фил-арабия” каби асарларини нашр этган ироқлик олима доктор Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний Замахшарийнинг “Ал-муҳожот бил-масаил ан-наҳвия” асарига ёзган сўзбошисида алломанинг фиқҳда ҳанафий мазҳабига мансуб бўлганини қайд этган.
Замахшарийнинг “Руусул-масаил ал-хилафия байнал-ҳанафийя ваш-шафиийя” асарининг нашри муқаддимасида доктор Абдуллоҳ Назир Аҳмад ҳам алломанинг ҳанафий мазҳабининг фақиҳи эканини таъкидлаган.
Учинчи омил. Маҳмуд Замахшарий ўзининг машҳур тафсири “Кашшоф”да юздан ортиқ ўринда Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит ва унинг Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Абу Юсуф Яъқуб ибн Иброҳим ал-Ансорий ҳамда Зуфар ибн Ҳузайл каби шогирдларининг оятлардан олинадиган фиқҳий ҳукмлар борасидаги қарашларини нақл қилган. Шунингдек, “Руусул-масаил” асарида Замахшарийнинг ҳанафий мазҳабига оид масалаларни ёритишда “Бизнинг қарашимиз ёки бизнинг далилимиз” қабилидаги ибораларни ишлатгани унинг мазкур мазҳаб вакили ва намояндаси эканини исботлайди.
Тўртинчи омил. Замахшарий ҳанафий мазҳабининг машҳур намояндаларидан бири Абул-Ҳусайн Аҳмад ибн Али Домғонийдан (1090-1145) таълим олган. Алломанинг тилшунослик ва грамматика борасида энг яқин талабаларидан бири Муҳаммад ибн Абил-Қосим Бойжук ал-Баққолий, ҳадис илми бўйича ундан сабоқ олган Абу Тоҳир Сомон ибн Абдул-малик ибн ал-Ҳусайн ас-Сомоний ал-Ҳанафий ал-Хоразмий, Имом Аъзам биографиясига бағишланган муҳим асарни таълиф этган фақиҳ, адиб, шоир Абул-Муайяд Хоразмий каби шогирдлари ҳанафий мазҳабида бўлишган.
Бешинчи омил. Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳаби вакили бўлганидан фахрланган ва бу турли давр тарихчилари томонидан ёзилган асарлар қаторида эътироф этилган. Алломанинг бир қанча асарларини тадқиқ этиб, нашр этган доктор Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний машҳур муаррих Ибн Халликоннинг “Вафаётул-аъён”идан, доктор Абдуллоҳ Назир Аҳмад эса Мисрлик олим Аҳмад Муҳаммад Ал-Ҳуфийнинг “Аз-Замахшарий” асаридан Замахшарий қаламига мансуб қуйидаги назмни нақл қилишган:
“Дину эътиқодимни, маслаку мазҳабимни
Ҳанафийларга боғладим, уларни ихтиёр этдим.
Диёнатлари ҳақиқий, мазҳаблари ҳанафий
Машаққатни талаб этмас, йўлларидан равон кетдим[3].
Мазкур мисралар Маҳмуд Замахшарийнинг ҳанафий мазҳабида бўлганини англатади. Шеърдаги яъни “эътиқодимни” дея, ақида борасида ҳам ҳанафий мазҳабида эканини аллома томонидан эътироф этилиши эътиборга лойиқдир.
Шу ўринда бир нарсани алоҳида таъкидлаш жоизки, Замахшарий мероси бўйича изланиш олиб борганлар, хусусан, араб дунёсидаги баъзи тарихчилар асарларида алломанинг мўътазила оқимига мансублиги тўғрисидаги фикрларга урғу бериш кўзга ташланади. Айрим ҳолларда, унинг араб тили ва адабиёти тараққиётига қўшган беназир ҳиссаси унутилиб, ақидаси борасидаги турли қарашларни бўрттириш сезилади. Бу ҳолат илмий изланиш борасидаги энг муҳим талаблардан бири бўлмиш холисликдан четланишни англатади. Аслида, агар Маҳмуд Замахшарий ҳаёти борасидаги тадқиқотларнинг кўлами кенгайтирилса ва таҳлиллар чуқурлаштирилса, мазкур даъволарнинг ноўрин экани маълум бўлади. Масалан, аллома таълиф этган 70 дан ортиқ асарнинг асосий қисми тилшунослик ва адабиётга қаратилган. Унинг тафсир, ҳадис ва фиқҳ соҳаларидаги асарлари меросининг оз қисмини ташкил қилади. Замахшарийнинг ақида соҳасига тегишли деб тахмин қилинаётган биргина “Ал-минҳож фи усул” рисоласи ҳам шу пайтгача мусулмон оламида ўрганилмаган. Бинобарин, Маҳмуд Замахшарийнинг ақидаси борасидаги қарашларга урғу бериш мақсадга мувофиқ эмас ва аллома илмий меросига нисбатан нохолис муносабатни келтириб чиқариши табиий.
Гарчи тарихий манбаларнинг аксариятида Замахшарий фиқҳда ҳанафий, ақидада мўътазилий йўналишига мансуб, дея қайд этилса-да, аммо сўнгги илмий изланишлар натижалари у умрининг охирида мўътазиладан суннийлик ақидасига қайтганини кўрсатмоқда. Мазкур қарашни илгари сурган тадқиқотчилар исбот учун қуйидаги далилларни келтирганлар:
Ибн Халликон нақл қилишича, Маҳмуд Замахшарий вафотидан илгари ўз қабри устига ҳаётининг биринчи давридаги гуноҳларидан қилган тавбасини ифода этган шеъри ёзилишини васият қилган. Муаррихлар биринчи даврдан мурод, мўътазила ақидасига эътиқод қилинган давр эканини қайд этишган.
“Муъжам ал-муаллифийн”, “Ҳадият ал-арифийн” ҳамда Зириклийнинг “Ал-аълам” китобларида келтирилишича, ўз даврида муаррих, фақиҳ, адиб, шоир ва тилшунослик сифатида танилган Марокашлик Ҳофиз Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Муҳаммад ас-Соғийр ал-Яфроний (баъзи манбаларда ал-Ифроний) (1669-1728) “Талъат ал-муштарий фи субут ат-тавба аз-Замахшарий” (“Муштарий ёғдуси каби собит бўлган Замахшарий тавбаси”) номли рисола ёзган[4].
Ибн Тулуннинг “Ал-арф ал-анбарий фи таржама аз- Замахшарий” (“Замахшарий таржимаи ҳолидаги мушк-анбар ифори”) номли асарида ҳам Замахшарийнинг суннийлик ақидасига қайтгани ҳақида сўз юритилган.
Юқоридаги маълумотлар заминида Маҳмуд Замахшарий нафақат фиқҳ борасида, балки ақидада ҳам ҳанафий мазҳабига мансуб бўлган, деган хулоса ётади. Мазҳабсизлик ғояси мусулмон олами учун энг катта таҳдидлардан бирига айланган ҳозирги даврда “Хоразм фахри”, “Дунё устози” деган шарафли номга сазовор бўлган Замахшарий каби аллома ҳам суннийлик мазҳабларидан бирига мансуб бўлганини тадқиқ этиш жаҳолат ва билимсизлик туфайли юзага келаётган турли зиддиятларга барҳам беришда, кишилар ўртасидаги бирдамлик ва жамиятдаги барқарорликни муҳофаза этишда долзарбдир.
Умуман, Маҳмуд Замахшарий илмий меросини, унинг фиқҳ ва мазҳаблар борасидаги қарашларини ўрганиш Марказий Осиёда ҳанафий мазҳаби, қиёсий фиқҳшунослик, қиёсий диншунослик каби соҳалар тараққиётини тадқиқ этиш ҳамда бугунги кунда диншунослик борасида долзарб бўлган масалаларни ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади.
[1]З.Исломов, С.Саиджалолов. Маҳмуд Замахшарий ва фиқҳ илми. – Т.: “Мовароуннаҳр”, 2011. – Б 8
[2]Ал-Қураший Абу Муҳаммад Абдул-Қодир ибн Абил-Вафа Муҳаммад ибн Муҳаммад Мисрий. ал-Жаваҳир ал-Музийа фий табақатил-ханафийа: 2-жилд. – Ҳайдарабад. 1910 , – Б. 493. ; Ибн Қутлуғбека, Тожут-таражим фий табақотил-ҳанафия, – Қоҳира. 2001, – Б. 493; Лакнавий Муҳаммад Абдул- Ҳайй ал-Ҳиндий. ал-Фавоидил-баҳийа фий таражим ал-ханафийа: 2-жилд. – Қоҳира. 1902. – Б. 210.
[3] Аҳмад Муҳаммад ал-Хуфий. Аз-Замахшарий. – Қоҳира: Ал-ҳайъа ал-мисрияал-аммалил-китоб.1980.–Б. 91.
[4] Хайруддин аз-Зириклий. “Ал-Аълам”. “Дор ал-илм лил-малайин”, 2002. 7-ж. – Б. 67.
МАҲМУД АЗ-ЗАМАХШАРИЙНИНГ ИККИ ТАХАЛЛУСИ ҲАҚИДА
Мустақиллик туфайли номи тикланган, мероси тадқиқ ва нашр этилаётган буюк алломаларимиздан бири Маҳмуд Замахшарийдир. У адабиётшунослик, луғатшунослик, тилшунослик, ислом илмлари, аруз, мантиқ каби қатор фанларга бағишланган асарлар яратган бўлиб, мероси асрлар давомида шарқ ва ғарб тадқиқотчиларини ўзига ром этиб келмоқда. Замахшарийнинг илм-фан ривожидаги ўрни муносиб баҳоланиб, у “Дунё устози”, “Жоруллоҳ” “Хоразм фахри”, “Араб ва ажам устози”, “Адиблар каъбаси” каби номлар билан шарафланган.
Библиографик манбаларда Маҳмуд Замахшарий номига икки тахаллус: “ал-луғавий” ва “ан-наҳвий” сўзлари қўшиб ёзилганига гувоҳ бўлиш мумкин. Бу номларнинг биринчиси “тилшунос”, иккинчиси “грамматик”, яъни “грамматика мутахассиси” маъноларини англатади. Бинобарин, Замахшарий тилшунослик, луғатшунослик, грамматика каби соҳалар ривожига улкан ҳисса қўшгани сабаб бу фанлар билан боғлиқ тахаллуслар унинг номига қўшиб зикр этиладиган бўлди. Зеро, шу пайтгача баъзиларининг фақат номи, баъзиларининг эса қўлёзмаси топилган аллома қаламига мансуб 72 асарнинг орасида тилшунослик ва грамматикага оид асарлар салмоқли ўрин эгаллайди. Алломанинг мазкур соҳада эришган муваффақияти унинг тилшуносликдан бошқа соҳаларда ҳам гўзал асарлар битишида муҳим омил бўлди, дейишга тўла асос бор.
Маҳмуд Замахшарий тилшунослик соҳасида “Муқаддамат ал-адаб” (Адаб илмига кириш) “Асос ал-балоға” (Балоғат асослари), “Савоир ал-амсол” (Сараланган иборалар), “Муташобиҳ асомий ар-рувот” (Ровийларнинг исмларидаги ноаниқликлар ҳақида), “Жавоҳирул-луға” (Тил жавҳарлари), “Ал-Асмо фил-луға” (Тилшуносликда исмлар) “Ал-қистос ал-мустақийм фи илмил-аруз” (Аруз илмида аниқ мезон), “Рисола фил-мажоз вал-истиъара” (Мажоз ва истиъора ҳақида рисола), “Ал-Муъжам ал-арабий ал-фарсий” (Арабча-форсча луғат) “Ал-мустақсо фил-амсол” (Чуқур ўрганилган иборалар) каби асарлар таълиф этди. Улар орасида “Муқаддамат ал-адаб” ва “Асос ал-балоға” кўплаб мутахассисларни қадимдан ўзига жалб этиб, турли тилларга таржима қилиниб, кўп марта нашр қилинган асарлардир.
“Муқаддамат ал-адаб” Хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсизга (1127-1156) бағишлаб ёзилган бўлиб, унинг арабча-форсча, арабча-туркий, арабча-хо-размийча, арабча-форсча-туркий, арабча-форсча-туркий-мўғулий тилларидаги сўзликлар киритилган қўлёзмалари бўлган. Шу нуқтаи назардан асарни тадқиқ этиш ва уни бошқа тилларга таржима қилиш кейинги асрларда ҳам давом этган.
“Муқаддамат ал-адаб” бешта катта қисмга бўлинган бўлиб, унда отлар, феъллар, боғловчилар, от ўзгаришлари ва феъл ўзгаришлари ҳақида батафсил фикр билдирилган. Бу мўътабар асарнинг йиғма илмий-танқидий матни филология фанлари доктори, профессор Зоҳиджон Исломов томонидан 2002 йилда “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмасида чоп этилган. Муҳим манба сифатида бу асар 1706 йилда усмонли турк тилига, сўнгроқ француз, немис тилларига таржима қилинган. Париж, Лейпциг, Вена, Лейден, Қозон, Норвегия, Миср ва Ҳиндистонда бир неча маротаба нашр этилган. Асарнинг чиғатой тилига қилинган таржимаси ўзбек тили тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда машҳур ёзувчи Садриддин Айний ҳам 1921 йили “Меҳнаткашлар товуши” газетасидаги мақоласида: “Замахшарийнинг “Муқаддамат ал-адаб” асари ўзбек тили учун бутун дунёнинг хазинаси билан баробардир”, деб ёзган эди.
Маҳмуд Замахшарийнинг “Асос ал-балоға” (Балоғат асослари) нафақат унинг тилшуносликка оид асарлари орасида, балки бутун араб луғатшунослигида ҳам муҳим аҳамиятга эга асардир. У мазкур асари билан араб луғатшунослиғида яна бир мактабга асос солган. Йирик шарқшунослар, тилшунослар, тарихчилар томонидан “Асос ал-балоға”нинг бу қадар юқори баҳоланишига Замахшарийнинг луғатшунослик соҳасиға киритган бир қатор янгиликларини сабаб қилиб кўрсатиш мумкин.
Замахшарийнинг “Асос ал-балоға”даги асосий ютуғи бу унғача мавжуд бўлған, лекин ривожлантирилмаған усул, яъни луғатда барча ўзак ундошларни ҳисобға олған ҳолда сўзларни қатъий алифбо тартибида бериш усулининғ такомиллаштирилганлигидадир. Шунинг учун ҳам Замахшарий араб луғатшунослиги-да биринчи бўлиб алифбо тизимини йўлга қуйган луғатшунос ҳисобланади.
Замахшарийнинг араб луғатшунослигига бағишланган “Асос ал-балоға” асарида фикрни чиройли ибора ва сўзлар билан ифодалаш, луғат бойлигидан ўринли ва ғоятда моҳирлик билан фойдаланиш каби масалалар мукаммал равишда ўз ифодасин топган. Бу қимматли асар ҳам араб мамлакатларида бир неча бор нашр этилган ва қўлёзма нусхалари Шарқнинг кўплаб шаҳарларида сақланади.
Маҳмуд Замахшарийнинг грамматика соҳасидаги асарлари ҳам ҳали-ҳануз тилшунос олимларнинг тадқиқот объекти бўлиб қолмоқда. Масалан, Ироқлик тилшунос олима, Бағдод университети профессори Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний (1931 йилда туғилган) Замахшарийнинг “Ал-муҳожот бил-масаил ан-наҳвия” (Грамматикага оид баъзи нодир масалалар), “Ал-қистос ал-мустақим фий илм ал-аруз” (Аруз илмига доир аниқ мезон), “Ал-муфрад вал-муаллаф фин-наҳв” (Грамматикадаги ёлғиз ва қўшма сўзлар), “Ал-муфрад вал-мураккаб фил-арабия” (Араб тилидаги бирлик ва кўплик) каби асарларини нашр этди.
Маҳмуд Замахшарий “Ал-Муфассал фин-наҳв” номли асарини у Маккада яшаган пайтида бир ярим йил давомида ёзган. “Ал-Муфассал” араб тили наҳву сарфини мукаммал ўрганишда энг муҳим манбалардан бири сифатида азалдан Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам шуҳрат топган ва ғоятда қадрланади. Кўпчилик олимлар ўз илмий қиммати жиҳатидан Замахшарийнинг бу асари таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг (у 796 йили вафот этган) араб грамматикасига оид машҳур китобидан кейин иккинчи ўринда туради деб таъкидлаганлар. Ўша даврнинг ўзидаёқ Замахшарийнинг бу асари катта эътибор қозонган ва араб тилини ўрганишда асосий қўлланмалардан бири сифатида кенг тарқалган. Ҳатто Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо кимда-ким Замахшарийнинг ушбу асарини ёд олса, унга беш минг кумуш танга пул ва бош-оёқ сарупо совға қилишни эълон қилган. Бир қанча кишилар асарни ёд олиб, мукофотга ҳам сазовор бўлганлиги ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар келтирилган. Бу мисол Замахшарий асарининг ўша даврда ҳам қанчалик юксак баҳоланганлигини кўрсатади. Бу муҳим асар Шарқ ва Ғарб олимлари томонидан илмий тадқиқотга кенг жалб қилинган ва бир неча марта нашр ҳам этилган. Асарнинг бир қанча қўлёзма нусхалари Тошкентда, ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади.
XIX асрда ижод этган немис тилшунос олими Макс Мюллер кимки фақат она тилини ўрганишга эътибор қаратса-ю, бошқа бирор тилни ўзлаштирмаса, у ўз тилини ҳам мукаммал била олмайди, деган мазмундаги ғояни илгари сурган эди. Мюллернинг бу фикрини ундан саккиз аср олдин ватандошимиз Маҳмуд Замахшарий ўз асарлари орқали амалий жиҳатдан исботлаб берган эди.
Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, “Ўрта асрларда Хоразм диёридан олис Арабистонга бориб, араб тили грамматикасини мукаммал тарзда ишлаб чиққан, илм-фаннинг кўплаб бошқа соҳаларида ҳам шуҳрат қозонган Маҳмуд Замахшарий бобомизни эсга олайлик. Ўзининг жисмоний ногиронлигига қарамай, дунёнинг кўплаб мамлакатларига машаққатли сафарлар қилган, теран билими ва илмий салоҳияти билан бутун ислом оламини лол қолдирган бу зот, ҳеч шубҳасиз, халқимиз учун маънавий етуклик тимсоли бўлиб қолаверади”
МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ
ҲИКМАТЛАР
Ёки илмли бўл, ёки илмга таяниб иш тутадиган бўл, лоақал илмни тинглаб эшитадиган бўл, аммо тўртинчиси бўлма, чунки касодга учраб ҳалок бўласан.
Ёмон фикр соҳиблари ҳам, куфрони неъмат қилувчилар ҳам ёввойи қобонлар мисоли Аллоҳ таолонинг мағфиратидан йироқдирлар.
Одамнинг умри аввалида қилган ишлари умрининг охиридаги ишларига ҳам далолатдир.
Аллоҳ таолодан астойдил илтижо билан ўтиниб сўраган кимсанинг нидоси сира ноумид қолмайди.
Сув йўллари ирмоқлари билан бўлгани каби шариатнинг тўғри қонун-қоидалари Пайғамбар алайҳиссалом таълимотлари биландир.
Уруғликни ҳам, пўчоқни ҳам, нияту орзуларни ҳам, муҳаббату фироқни ҳам яратувчи Аллоҳ таолодир.
Сен залолат тўлқинига ўзингни уриб сузсанг, сени фақат кўп тоат-ибодат ва тасбеҳлар қутқаради.
Ҳар қандай ишни бошлашдан аввал Аллоҳнинг розилигини ўйла. Акс ҳолда қилган ишларингнинг ҳаммаси беҳуда бўлиб, зое кетади.
Бамисоли тумов киши гулнинг ҳидини сезмаганидек, аҳмоқ киши ҳикмат лаззатини билмайди.
Кимки ўз нафси-балосию орзу-ҳаваси домига тушиб қолса, у бешак ўзини-ўзи чуқур қаърига ташлагани муқаррар.
Ўз нафсингга ҳоким бўлмасанг, уни ўз ҳукмингда тутасан. Акс ҳолда ундан ғолиб чиқиб, ушлаб тура олмайсан.
Кимнинг ҳиммати-ю муруввати қанчалик кўп бўлса, шунга яраша одамлар унинг кайғусига шерик бўларлар, ҳамдардлик билдирарлар.
Бошингизга мушкул иш ва ташвиш тушганида мунис бўлиб, одамларга меҳр-муҳаббат кўрсатасиз. Аммо давлату неъматларга эришганингизда бағритошликка мойил бўласиз.
Одамлар ичидаги энг ярамаси хасисдир, уларнинг ичидаги энг ялқови пасткашдир.
Ҳаёт вақтингда берган инъом-эҳсонларинг, гарчи уларни туки йўқ (қирчанғи) бўрига берган бўлсанг-да, зое кетмас. Қиёмат кунида буларнинг ажри сенга бўлур.
Ўз вақтидан кечикиб берилган инъом-эҳсон маҳкам тортилган занжир мисоли қаттиқ бўғувчидир.
Тоғ тепасидаги қояларни кўчириш миннат эшитиш юкларига нисбатан енгилроқдир.
Риё бор ҳар қандай ишда раволиг-у зиё йўқдир.
Мол-мулкни беҳуда исроф қилиш куфрони неъматдур. Ўйламасдан бойлигини сарфлаш тўлиқ таназзулга олиб келади.
Агар бирор қайғу-алам юз бергани ёки таъзияли жойни эшитсанг, дарҳол ўша ерга бор. Агар зиёфату меҳмондорчиликка чақирилсанг, унда ўзинг ўйлаб иш тут.
Фақиру мискинларга вожиб садақаларни бажо келтирмаган бойларга жаҳаннамда даҳшатли бир ҳандақ бордир.
Кўпинча ёки баъзан Ҳасан ал-Басрийга ўхшаш буюкларни Хажжож золимга ўхшашлар туғадилар, гўё шўр денгиз сувидан дур-маржонлар чиққани каби.
Пора фақат ноҳақлигу золимларга ёрдам бергувчидир.
Ўткир қиличнинг бошга тушадиган зарбаси баъзи нодонларнинг ҳукми остида мутеъ-итоатда бўлиб юришдан афзалдир.
Ҳақиқат ва адолат билан тўғри сиёсат юргизмаган ҳар бир раҳбар ва бошлиқ қаттиқ азоб-уқубат ва балога гирифтор бўлур.
Бу дунё ибратли ишлар ва панд-насиҳатларга тўладир. Айни вақтда кўз ёшларига ҳам сероб.
Қўрқувга мубтало бўлган киши фақат қочишдан нажот излайди.
Устингга кексалик кийими ташланган бўлса ҳам бироқ сен узоқ умр кўриш ҳирсида (таъмасида) янги-янги кийимлар киймоқдасан.
Гарчанд узоқ умр кўрган бўлсалар-да, кўп одамлар ғўр ва тажрибасиздир.
Туну кунни ўтказаман-у, аммо бугунги куним кечаги кунимдан яхшироқ бўлмаётир. Чунки замона кундан-кунга ҳалокат томон бормоқда. Шундай экан, кечаги кун бугунгидан аълороқ, бугунгиси эса эртангидан яхшироқдир.
Вақти-соати ўтгандан сўнг ижро бўладиган ваъдадан ҳеч бир яхшилик бўлмас.
Кимки бахт-иқболли, солиҳ кишиларнинг этагини тутса, у албатта муродига эришиб, хайру барака топади.
Тўғри ва ҳақ йўлдан юрган кишининг қадам босиши арслон юришидан ҳам маҳобатлироқ ҳайбатлироқ дир.
Ёмон, норасо эътиқод билан қилинган эзгу иш сароб ва кул каби ҳеч қанақа фойда бермайди.
Гўзал сифат ва ҳусни хулқ сийратлари безамаган кишини ҳеч қандай чиройли кийимлар кўркам қилолмас, гуноҳ ва хатолардан сақланмаган кимсанинг қалби сира айбдан фориғ бўлмас.
Қабоҳатли суврат, чиркин юзнинг ва ёмон чеҳранинг орқасида ярамас хулқдан бошқа нарса йўқдир.
Виждон азобию таънадан тўғри бўлмаган кимсани таълим-тарбия ва қийнаш билан ҳам тўғрилаш амри маҳол.
Пасткаш кимсанинг ўз насл-насабини мақтаб, у билан фахрланиши чанқоқ кишининг сув шуъласи (сароб)ни кўриб алдангани кабидир.
Кўпинча тил билан етказилган жароҳат қилич билан етказилган жароҳатдан оғирроқдир.
Ўзи сазовор бўлмаган ҳамду сано ва мақтовларни талаб қилиш уятсиз, телба одамларнинг одатларидандир.
Қуёш нурларини беркитиб бўлмаганидек, ҳақиқатнинг чироғини ҳам сўндириб бўлмайди.
Ёлғончининг қасами бор (ҳақиқий) илмининг сохталигини оширади.
Кўп ортиқча сўзлашув эшитувчини ранжитади.
Агар тилингнинг ортиқча сўзлашига эга бўла олмасанг, унда тизгининг жиловини шайтонга топширган бўласан.
Тилингдан чиққан садақанг (яъни, панду насиҳатинг ва маъвиза-ю ҳасананг) баъзан қўлингдан чиққан садақангдан хайрлироқдир.
Ўз ваъдасида турмаганда турли-туман важ-карсонлар кўрсатувчи кимса ҳеч қачон мард ва ҳимматли инсон бўлолмайди.
Ўлим қанчадан-қанча такаббур одамларнинг бошларини чуқурга, яъни қабрга улоқтирган.
Такаббурликни қанчалик хурсандлиг-у шодликка томон айлантиришга уринсанг ҳам, асли лой бўлганидан кейин кулол цингари, яъни тупроққа (лой ишларига) қайтиши муқаррар.
Кимки адовату хусуматни экса, албатта у ташвишу машаққат ўради.
Таниқлиг-у шарафинг отангдандир, меҳрибонлик, мушфиқлик онангдандир.
Хотин зоти агар қалбинг улар ишқига гирифтор бўлганини сезса, бурнингни тупроққа ишқайди.
Мисвоклар билан оғзингни тозаладинг, кошки эди бундан кейин сен оғзингни бўҳтон, ёлғон, ғийбат сўзларни айтиш билан булғамасанг!
Фисқу фасод қилувчилар ва фожирлар кўпайса, Аллоҳ таоло вабо юборади.
Мен рўзадорман, дейсан-у аммо ўзинг бўлса, биродаринг гўштини ейсан (яъни, ғийбатлар ва хўрликлардан сўзлайсан).
Худди қурт-қумурсқалар арслон боласини егани каби олийжаноб ва ҳимматли одамнинг гўштини ҳасад аҳли ейди.
Инсоннинг кийимига қарама, билимига қара. Илм – бу ота, балки у сут беришда онадан фойдалироқдир. У ёмонликни тузатиш учун ҳамма нарсадан яхшироқдир. Агар тилингни тиймасанг, жиловингни душманингга бериб қўясан.
Ақлли ғофилнинг ҳоли нодон ғофилнинг умрига силтов бўлади.
Сенга энг яхши маслаҳат мутакаббирлик билан юзингни тескари бурма ва шон-шуҳратинг билан фахрланма.
Урушқоқ ва жанжалкаш киши хафалик билан шодлик орасида яшайди.
Ҳаддан ошишингни пасайтир, кибрланишдан воз кеч.
Яхшилик билан инсон камоли, ани қилургача йўқтир мажоли.
Қуёш нури беркитилмайди, ҳақиқат шами сўнмайди.
Виждонли киши хавфдан ҳоли яшаса, хиёнат қилувчи киши беҳаловат яшайди.
Савдогарнинг шуҳрати чўнтагида.
Чайқовчи – овчи ити. Хатолар қилишда оворалардир. Хато – алар тушган аробалардир.
BUYUK ALLOMA HAQIDA IKKI MAQOLA
Saidafzal Saidjalolov
Toshkent Islom universiteti o‘qituvchisi
MAHMUD ZAMAXSHARIY – HANAFIY MAZHABI NAMOYANDASI
Mahmud Zamaxshariy (1075-1144) tilshunoslikning barcha sohalari, xususan, uning grammatika, adabiyot, balog‘at, aruz singari yo‘nalishlari bo‘yicha dunyo tan olgan ustoz, shuningdek, tafsir, hadis va fiqh sohalari bo‘yicha yetuk alloma hisoblanadi. Zamaxshariy merosida fiqh, ya’ni islom huquqiga bag‘ishlangan asarlar mavjudligi uning mazkur soha taraqqiyotidagi o‘rnini belgilab beradi.
Alloma ta’lif etgan 70 dan ortiq asarning[1] oltitasi fiqh sohasiga tegishli va ulardan faqat “Ruusul-masail”gina bizgacha yetib kelgan bo‘lib, u islomdagi mazhablarni o‘rganish borasida muhim qo‘llanmadir.
Fiqh va undagi yo‘nalishlar mohiyatini yaxshi anglagan Mahmud Zamaxshariy hanafiy mazhabining namoyandasidir va fiqh sohasida uning Imom A’zam Abu Hanifa No‘’mon ibn Sobit (699-767) asos solgan mazhabga mansub ekani o‘z isbotini topgan. Buni quyidagi besh omil bilan izohlash mumkin:
Bibliografik asarlarning aksariyatida Zamaxshariyning hanafiy mazhabi vakili sifatida e’tirof etilgan.
Alloma ilmiy merosiga bag‘ishlangan zamonaviy tadqiqotlarda ham faoliyatidagi mazkur jihat o‘zining isbotini topgan.
Zamaxshariy ta’lif etgan “Kashshof” tafsirida va “Ruusul-masail” asarida Abu Hanifa va uning shogirdlari qarashlariga ustuvor maqom berilgan. Allomaga ustozlik qilgan faqihlar va uning shogirdlari asosan hanafiylikka mansub bo‘lgan. Mahmud Zamahshariyning o‘zi hanafiy mazhabida ekanidan faxrlangan.
Birinchi omil. Qomuslarda Mahmud Zamaxshariy hanafiy mazhabi faqihlari qatorida zikr etilgan. Bunga Al-Qurashiyning (1297-1373) “Al-Javahir al-muziya fi tabaqot al-hanafiya”, Ibn Qutlug‘bekaning (1399-1474) “Tojut-tarojim fi tabaqot al-hanafiya” va Yofi’iyning “Mir’ot al-janon” kabi asarlarini misol sifatida keltirish mumkin[2].
Hanafiylikning mashhur namoyandalaridan biri Abdulhay Laknaviy (1848-1886) “al-Favaid al-bahiya fi tarojum al-hanafiya” asarida Zamaxshariyni hanafiy mazhabining ulug‘ faqihlaridan hisoblagan. “Shazarot az-zahab fi axbar man zahab” nomli tarixiy manbada esa alloma mazkur mazhabning peshvolaridan deb zikr etilgan.
Ikkinchi omil. Mahmud Zamaxshariy asarlarini tadqiq etishda samarali faoliyat olib borib, alloma qalamiga mansub “Ad-dur ad-dair”, “Risala fiy kalima ash-shahada”, “Al-qistos al-mustaqim fiy ilm al-aruz”, “Al-qasida al- ba’uziyya”, “Al-mufrad val-muallaf fin-nahv”, “Al-mufrad val-murakkab fil-arabiya” kabi asarlarini nashr etgan iroqlik olima doktor Bahiyja Boqir al-Hasaniy Zamaxshariyning “Al-muhojot bil-masail an-nahviya” asariga yozgan so‘zboshisida allomaning fiqhda hanafiy mazhabiga mansub bo‘lganini qayd etgan.
Zamaxshariyning “Ruusul-masail al-xilafiya baynal-hanafiyya vash-shafiiyya” asarining nashri muqaddimasida doktor Abdulloh Nazir Ahmad ham allomaning hanafiy mazhabining faqihi ekanini ta’kidlagan.
Uchinchi omil. Mahmud Zamaxshariy o‘zining mashhur tafsiri “Kashshof”da yuzdan ortiq o‘rinda Imom A’zam Abu Hanifa No‘’mon ibn Sobit va uning Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Abu Yusuf Ya’qub ibn Ibrohim al-Ansoriy hamda Zufar ibn Huzayl kabi shogirdlarining oyatlardan olinadigan fiqhiy hukmlar borasidagi qarashlarini naql qilgan. Shuningdek, “Ruusul-masail” asarida Zamaxshariyning hanafiy mazhabiga oid masalalarni yoritishda “Bizning qarashimiz yoki bizning dalilimiz” qabilidagi iboralarni ishlatgani uning mazkur mazhab vakili va namoyandasi ekanini isbotlaydi.
To‘rtinchi omil. Zamaxshariy hanafiy mazhabining mashhur namoyandalaridan biri Abul-Husayn Ahmad ibn Ali Domg‘oniydan (1090-1145) ta’lim olgan. Allomaning tilshunoslik va grammatika borasida eng yaqin talabalaridan biri Muhammad ibn Abil-Qosim Boyjuk al-Baqqoliy, hadis ilmi bo‘yicha undan saboq olgan Abu Tohir Somon ibn Abdul-malik ibn al-Husayn as-Somoniy al-Hanafiy al-Xorazmiy, Imom A’zam biografiyasiga bag‘ishlangan muhim asarni ta’lif etgan faqih, adib, shoir Abul-Muayyad Xorazmiy kabi shogirdlari hanafiy mazhabida bo‘lishgan.
Beshinchi omil. Mahmud Zamaxshariy hanafiy mazhabi vakili bo‘lganidan faxrlangan va bu turli davr tarixchilari tomonidan yozilgan asarlar qatorida e’tirof etilgan. Allomaning bir qancha asarlarini tadqiq etib, nashr etgan doktor Bahiyja Boqir al-Hasaniy mashhur muarrix Ibn Xallikonning “Vafayotul-ayon”idan, doktor Abdulloh Nazir Ahmad esa Misrlik olim Ahmad Muhammad Al-Hufiyning “Az-Zamaxshariy” asaridan Zamaxshariy qalamiga mansub quyidagi nazmni naql qilishgan:
“Dinu e’tiqodimni, maslaku mazhabimni
Hanafiylarga bog‘ladim, ularni ixtiyor etdim.
Diyonatlari haqiqiy, mazhablari hanafiy
Mashaqqatni talab etmas, yo‘llaridan ravon ketdim[3].
Mazkur misralar Mahmud Zamaxshariyning hanafiy mazhabida bo‘lganini anglatadi. She’rdagi ya’ni “e’tiqodimni” deya, aqida borasida ham hanafiy mazhabida ekanini alloma tomonidan e’tirof etilishi e’tiborga loyiqdir.
Shu o‘rinda bir narsani alohida ta’kidlash joizki, Zamaxshariy merosi bo‘yicha izlanish olib borganlar, xususan, arab dunyosidagi ba’zi tarixchilar asarlarida allomaning mo‘’tazila oqimiga mansubligi to‘g‘risidagi fikrlarga urg‘u berish ko‘zga tashlanadi. Ayrim hollarda, uning arab tili va adabiyoti taraqqiyotiga qo‘shgan benazir hissasi unutilib, aqidasi borasidagi turli qarashlarni bo‘rttirish seziladi. Bu holat ilmiy izlanish borasidagi eng muhim talablardan biri bo‘lmish xolislikdan chetlanishni anglatadi. Aslida, agar Mahmud Zamaxshariy hayoti borasidagi tadqiqotlarning ko‘lami kengaytirilsa va tahlillar chuqurlashtirilsa, mazkur da’volarning noo‘rin ekani ma’lum bo‘ladi. Masalan, alloma ta’lif etgan 70 dan ortiq asarning asosiy qismi tilshunoslik va adabiyotga qaratilgan. Uning tafsir, hadis va fiqh sohalaridagi asarlari merosining oz qismini tashkil qiladi. Zamaxshariyning aqida sohasiga tegishli deb taxmin qilinayotgan birgina “Al-minhoj fi usul” risolasi ham shu paytgacha musulmon olamida o‘rganilmagan. Binobarin, Mahmud Zamaxshariyning aqidasi borasidagi qarashlarga urg‘u berish maqsadga muvofiq emas va alloma ilmiy merosiga nisbatan noxolis munosabatni keltirib chiqarishi tabiiy.
Garchi tarixiy manbalarning aksariyatida Zamaxshariy fiqhda hanafiy, aqidada mo‘’taziliy yo‘nalishiga mansub, deya qayd etilsa-da, ammo so‘nggi ilmiy izlanishlar natijalari u umrining oxirida mo‘’taziladan sunniylik aqidasiga qaytganini ko‘rsatmoqda. Mazkur qarashni ilgari surgan tadqiqotchilar isbot uchun quyidagi dalillarni keltirganlar:
Ibn Xallikon naql qilishicha, Mahmud Zamaxshariy vafotidan ilgari o‘z qabri ustiga hayotining birinchi davridagi gunohlaridan qilgan tavbasini ifoda etgan she’ri yozilishini vasiyat qilgan. Muarrixlar birinchi davrdan murod, mo‘’tazila aqidasiga e’tiqod qilingan davr ekanini qayd etishgan.
“Mu’jam al-muallifiyn”, “Hadiyat al-arifiyn” hamda Zirikliyning “Al-a’lam” kitoblarida keltirilishicha, o‘z davrida muarrix, faqih, adib, shoir va tilshunoslik sifatida tanilgan Marokashlik Hofiz Abu Abdulloh Muhammad ibn Muhammad as-Sog‘iyr al-Yafroniy (ba’zi manbalarda al-Ifroniy) (1669-1728) “Tal’at al-mushtariy fi subut at-tavba az-Zamaxshariy” (“Mushtariy yog‘dusi kabi sobit bo‘lgan Zamaxshariy tavbasi”) nomli risola yozgan[4].
Ibn Tulunning “Al-arf al-anbariy fi tarjama az- Zamaxshariy” (“Zamaxshariy tarjimai holidagi mushk-anbar ifori”) nomli asarida ham Zamaxshariyning sunniylik aqidasiga qaytgani haqida so‘z yuritilgan.
Yuqoridagi ma’lumotlar zaminida Mahmud Zamaxshariy nafaqat fiqh borasida, balki aqidada ham hanafiy mazhabiga mansub bo‘lgan, degan xulosa yotadi. Mazhabsizlik g‘oyasi musulmon olami uchun eng katta tahdidlardan biriga aylangan hozirgi davrda “Xorazm faxri”, “Dunyo ustozi” degan sharafli nomga sazovor bo‘lgan Zamaxshariy kabi alloma ham sunniylik mazhablaridan biriga mansub bo‘lganini tadqiq etish jaholat va bilimsizlik tufayli yuzaga kelayotgan turli ziddiyatlarga barham berishda, kishilar o‘rtasidagi birdamlik va jamiyatdagi barqarorlikni muhofaza etishda dolzarbdir.
Umuman, Mahmud Zamaxshariy ilmiy merosini, uning fiqh va mazhablar borasidagi qarashlarini o‘rganish Markaziy Osiyoda hanafiy mazhabi, qiyosiy fiqhshunoslik, qiyosiy dinshunoslik kabi sohalar taraqqiyotini tadqiq etish hamda bugungi kunda dinshunoslik borasida dolzarb bo‘lgan masalalarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
[1]Z.Islomov, S.Saidjalolov. Mahmud Zamaxshariy va fiqh ilmi. – T.: “Movarounnahr”, 2011. – B 8
[2]Al-Qurashiy Abu Muhammad Abdul-Qodir ibn Abil-Vafa Muhammad ibn Muhammad Misriy. al-Javahir al-Muziya fiy tabaqatil-xanafiya: 2-jild. – Haydarabad. 1910 , – B. 493. ; Ibn Qutlug‘beka, Tojut-tarajim fiy tabaqotil-hanafiya, – Qohira. 2001, – B. 493; Laknaviy Muhammad Abdul- Hayy al-Hindiy. al-Favoidil-bahiya fiy tarajim al-xanafiya: 2-jild. – Qohira. 1902. – B. 210.
[3] Ahmad Muhammad al-Xufiy. Az-Zamaxshariy. – Qohira: Al-hay’a al-misriyaal-ammalil-kitob.1980.–B. 91.
[4] Xayruddin az-Zirikliy. “Al-A’lam”. “Dor al-ilm lil-malayin”, 2002. 7-j. – B. 67.
MAHMUD AZ-ZAMAXSHARIYNING IKKI TAXALLUSI HAQIDA
Mustaqillik tufayli nomi tiklangan, merosi tadqiq va nashr etilayotgan buyuk allomalarimizdan biri Mahmud Zamaxshariydir. U adabiyotshunoslik, lug‘atshunoslik, tilshunoslik, islom ilmlari, aruz, mantiq kabi qator fanlarga bag‘ishlangan asarlar yaratgan bo‘lib, merosi asrlar davomida sharq va g‘arb tadqiqotchilarini o‘ziga rom etib kelmoqda. Zamaxshariyning ilm-fan rivojidagi o‘rni munosib baholanib, u “Dunyo ustozi”, “Jorulloh” “Xorazm faxri”, “Arab va ajam ustozi”, “Adiblar ka’basi” kabi nomlar bilan sharaflangan.
Bibliografik manbalarda Mahmud Zamaxshariy nomiga ikki taxallus: “al-lug‘aviy” va “an-nahviy” so‘zlari qo‘shib yozilganiga guvoh bo‘lish mumkin. Bu nomlarning birinchisi “tilshunos”, ikkinchisi “grammatik”, ya’ni “grammatika mutaxassisi” ma’nolarini anglatadi. Binobarin, Zamaxshariy tilshunoslik, lug‘atshunoslik, grammatika kabi sohalar rivojiga ulkan hissa qo‘shgani sabab bu fanlar bilan bog‘liq taxalluslar uning nomiga qo‘shib zikr etiladigan bo‘ldi. Zero, shu paytgacha ba’zilarining faqat nomi, ba’zilarining esa qo‘lyozmasi topilgan alloma qalamiga mansub 72 asarning orasida tilshunoslik va grammatikaga oid asarlar salmoqli o‘rin egallaydi. Allomaning mazkur sohada erishgan muvaffaqiyati uning tilshunoslikdan boshqa sohalarda ham go‘zal asarlar bitishida muhim omil bo‘ldi, deyishga to‘la asos bor.
Mahmud Zamaxshariy tilshunoslik sohasida “Muqaddamat al-adab” (Adab ilmiga kirish) “Asos al-balog‘a” (Balog‘at asoslari), “Savoir al-amsol” (Saralangan iboralar), “Mutashobih asomiy ar-ruvot” (Roviylarning ismlaridagi noaniqliklar haqida), “Javohirul-lug‘a” (Til javharlari), “Al-Asmo fil-lug‘a” (Tilshunoslikda ismlar) “Al-qistos al-mustaqiym fi ilmil-aruz” (Aruz ilmida aniq mezon), “Risola fil-majoz val-isti’ara” (Majoz va isti’ora haqida risola), “Al-Mu’jam al-arabiy al-farsiy” (Arabcha-forscha lug‘at) “Al-mustaqso fil-amsol” (Chuqur o‘rganilgan iboralar) kabi asarlar ta’lif etdi. Ular orasida “Muqaddamat al-adab” va “Asos al-balog‘a” ko‘plab mutaxassislarni qadimdan o‘ziga jalb etib, turli tillarga tarjima qilinib, ko‘p marta nashr qilingan asarlardir.
“Muqaddamat al-adab” Xorazmshoh Alouddavla Abulmuzaffar Otsizga (1127-1156) bag‘ishlab yozilgan bo‘lib, uning arabcha-forscha, arabcha-turkiy, arabcha-xo-razmiycha, arabcha-forscha-turkiy, arabcha-forscha-turkiy-mo‘g‘uliy tillaridagi so‘zliklar kiritilgan qo‘lyozmalari bo‘lgan. Shu nuqtai nazardan asarni tadqiq etish va uni boshqa tillarga tarjima qilish keyingi asrlarda ham davom etgan.
“Muqaddamat al-adab” beshta katta qismga bo‘lingan bo‘lib, unda otlar, fe’llar, bog‘lovchilar, ot o‘zgarishlari va fe’l o‘zgarishlari haqida batafsil fikr bildirilgan. Bu mo‘’tabar asarning yig‘ma ilmiy-tanqidiy matni filologiya fanlari doktori, professor Zohidjon Islomov tomonidan 2002 yilda “Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasida chop etilgan. Muhim manba sifatida bu asar 1706 yilda usmonli turk tiliga, so‘ngroq fransuz, nemis tillariga tarjima qilingan. Parij, Leypsig, Vena, Leyden, Qozon, Norvegiya, Misr va Hindistonda bir necha marotaba nashr etilgan. Asarning chig‘atoy tiliga qilingan tarjimasi o‘zbek tili tarixini o‘rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. Bu haqda mashhur yozuvchi Sadriddin Ayniy ham 1921 yili “Mehnatkashlar tovushi” gazetasidagi maqolasida: “Zamaxshariyning “Muqaddamat al-adab” asari o‘zbek tili uchun butun dunyoning xazinasi bilan barobardir”, deb yozgan edi.
Mahmud Zamaxshariyning “Asos al-balog‘a” (Balog‘at asoslari) nafaqat uning tilshunoslikka oid asarlari orasida, balki butun arab lug‘atshunosligida ham muhim ahamiyatga ega asardir. U mazkur asari bilan arab lug‘atshunoslig‘ida yana bir maktabga asos solgan. Yirik sharqshunoslar, tilshunoslar, tarixchilar tomonidan “Asos al-balog‘a”ning bu qadar yuqori baholanishiga Zamaxshariyning lug‘atshunoslik sohasig‘a kiritgan bir qator yangiliklarini sabab qilib ko‘rsatish mumkin.
Zamaxshariyning “Asos al-balog‘a”dagi asosiy yutug‘i bu ung‘acha mavjud bo‘lg‘an, lekin rivojlantirilmag‘an usul, ya’ni lug‘atda barcha o‘zak undoshlarni hisobg‘a olg‘an holda so‘zlarni qat’iy alifbo tartibida berish usulining‘ takomillashtirilganligidadir. Shuning uchun ham Zamaxshariy arab lug‘atshunosligi-da birinchi bo‘lib alifbo tizimini yo‘lga quygan lug‘atshunos hisoblanadi.
Zamaxshariyning arab lug‘atshunosligiga bag‘ishlangan “Asos al-balog‘a” asarida fikrni chiroyli ibora va so‘zlar bilan ifodalash, lug‘at boyligidan o‘rinli va g‘oyatda mohirlik bilan foydalanish kabi masalalar mukammal ravishda o‘z ifodasin topgan. Bu qimmatli asar ham arab mamlakatlarida bir necha bor nashr etilgan va qo‘lyozma nusxalari Sharqning ko‘plab shaharlarida saqlanadi.
Mahmud Zamaxshariyning grammatika sohasidagi asarlari ham hali-hanuz tilshunos olimlarning tadqiqot obyekti bo‘lib qolmoqda. Masalan, Iroqlik tilshunos olima, Bag‘dod universiteti professori Bahiyja Boqir al-Hasaniy (1931 yilda tug‘ilgan) Zamaxshariyning “Al-muhojot bil-masail an-nahviya” (Grammatikaga oid ba’zi nodir masalalar), “Al-qistos al-mustaqim fiy ilm al-aruz” (Aruz ilmiga doir aniq mezon), “Al-mufrad val-muallaf fin-nahv” (Grammatikadagi yolg‘iz va qo‘shma so‘zlar), “Al-mufrad val-murakkab fil-arabiya” (Arab tilidagi birlik va ko‘plik) kabi asarlarini nashr etdi.
Mahmud Zamaxshariy “Al-Mufassal fin-nahv” nomli asarini u Makkada yashagan paytida bir yarim yil davomida yozgan. “Al-Mufassal” arab tili nahvu sarfini mukammal o‘rganishda eng muhim manbalardan biri sifatida azaldan Sharqda ham, G‘arbda ham shuhrat topgan va g‘oyatda qadrlanadi. Ko‘pchilik olimlar o‘z ilmiy qimmati jihatidan Zamaxshariyning bu asari taniqli arab tilshunosi Sibavayhning (u 796 yili vafot etgan) arab grammatikasiga oid mashhur kitobidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi deb ta’kidlaganlar. O‘sha davrning o‘zidayoq Zamaxshariyning bu asari katta e’tibor qozongan va arab tilini o‘rganishda asosiy qo‘llanmalardan biri sifatida keng tarqalgan. Hatto Shom (Suriya) hokimi Muzaffariddin Muso kimda-kim Zamaxshariyning ushbu asarini yod olsa, unga besh ming kumush tanga pul va bosh-oyoq sarupo sovg‘a qilishni e’lon qilgan. Bir qancha kishilar asarni yod olib, mukofotga ham sazovor bo‘lganligi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilgan. Bu misol Zamaxshariy asarining o‘sha davrda ham qanchalik yuksak baholanganligini ko‘rsatadi. Bu muhim asar Sharq va G‘arb olimlari tomonidan ilmiy tadqiqotga keng jalb qilingan va bir necha marta nashr ham etilgan. Asarning bir qancha qo‘lyozma nusxalari Toshkentda, O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
XIX asrda ijod etgan nemis tilshunos olimi Maks Myuller kimki faqat ona tilini o‘rganishga e’tibor qaratsa-yu, boshqa biror tilni o‘zlashtirmasa, u o‘z tilini ham mukammal bila olmaydi, degan mazmundagi g‘oyani ilgari surgan edi. Myullerning bu fikrini undan sakkiz asr oldin vatandoshimiz Mahmud Zamaxshariy o‘z asarlari orqali amaliy jihatdan isbotlab bergan edi.
Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, “O‘rta asrlarda Xorazm diyoridan olis Arabistonga borib, arab tili grammatikasini mukammal tarzda ishlab chiqqan, ilm-fanning ko‘plab boshqa sohalarida ham shuhrat qozongan Mahmud Zamaxshariy bobomizni esga olaylik. O‘zining jismoniy nogironligiga qaramay, dunyoning ko‘plab mamlakatlariga mashaqqatli safarlar qilgan, teran bilimi va ilmiy salohiyati bilan butun islom olamini lol qoldirgan bu zot, hech shubhasiz, xalqimiz uchun ma’naviy yetuklik timsoli bo‘lib qolaveradi”
MAHMUD ZAMAXSHARIY
HIKMATLAR
Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo‘l, loaqal ilmni tinglab eshitadigan bo‘l, ammo to‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga uchrab halok bo‘lasan.
Yomon fikr sohiblari ham, kufroni ne’mat qiluvchilar ham yovvoyi qobonlar misoli Alloh taoloning mag‘firatidan yiroqdirlar.
Odamning umri avvalida qilgan ishlari umrining oxiridagi ishlariga ham dalolatdir.
Alloh taolodan astoydil iltijo bilan o‘tinib so‘ragan kimsaning nidosi sira noumid qolmaydi.
Suv yo‘llari irmoqlari bilan bo‘lgani kabi shariatning to‘g‘ri qonun-qoidalari Payg‘ambar alayhissalom ta’limotlari bilandir.
Urug‘likni ham, po‘choqni ham, niyatu orzularni ham, muhabbatu firoqni ham yaratuvchi Alloh taolodir.
Sen zalolat to‘lqiniga o‘zingni urib suzsang, seni faqat ko‘p toat-ibodat va tasbehlar qutqaradi.
Har qanday ishni boshlashdan avval Allohning roziligini o‘yla. Aks holda qilgan ishlaringning hammasi behuda bo‘lib, zoye ketadi.
Bamisoli tumov kishi gulning hidini sezmaganidek, ahmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi.
Kimki o‘z nafsi-balosiyu orzu-havasi domiga tushib qolsa, u beshak o‘zini-o‘zi chuqur qa’riga tashlagani muqarrar.
O‘z nafsingga hokim bo‘lmasang, uni o‘z hukmingda tutasan. Aks holda undan g‘olib chiqib, ushlab tura olmaysan.
Kimning himmati-yu muruvvati qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunga yarasha odamlar uning kayg‘usiga sherik bo‘larlar, hamdardlik bildirarlar.
Boshingizga mushkul ish va tashvish tushganida munis bo‘lib, odamlarga mehr-muhabbat ko‘rsatasiz. Ammo davlatu ne’matlarga erishganingizda bag‘ritoshlikka moyil bo‘lasiz.
Odamlar ichidagi eng yaramasi xasisdir, ularning ichidagi eng yalqovi pastkashdir.
Hayot vaqtingda bergan in’om-ehsonlaring, garchi ularni tuki yo‘q (qirchang‘i) bo‘riga bergan bo‘lsang-da, zoye ketmas. Qiyomat kunida bularning ajri senga bo‘lur.
O‘z vaqtidan kechikib berilgan in’om-ehson mahkam tortilgan zanjir misoli qattiq bo‘g‘uvchidir.
Tog‘ tepasidagi qoyalarni ko‘chirish minnat eshitish yuklariga nisbatan yengilroqdir.
Riyo bor har qanday ishda ravolig-u ziyo yo‘qdir.
Mol-mulkni behuda isrof qilish kufroni ne’matdur. O‘ylamasdan boyligini sarflash to‘liq tanazzulga olib keladi.
Agar biror qayg‘u-alam yuz bergani yoki ta’ziyali joyni eshitsang, darhol o‘sha yerga bor. Agar ziyofatu mehmondorchilikka chaqirilsang, unda o‘zing o‘ylab ish tut.
Faqiru miskinlarga vojib sadaqalarni bajo keltirmagan boylarga jahannamda dahshatli bir handaq bordir.
Ko‘pincha yoki ba’zan Hasan al-Basriyga o‘xshash buyuklarni Xajjoj zolimga o‘xshashlar tug‘adilar, go‘yo sho‘r dengiz suvidan dur-marjonlar chiqqani kabi.
Pora faqat nohaqligu zolimlarga yordam berguvchidir.
O‘tkir qilichning boshga tushadigan zarbasi ba’zi nodonlarning hukmi ostida mute’-itoatda bo‘lib yurishdan afzaldir.
Haqiqat va adolat bilan to‘g‘ri siyosat yurgizmagan har bir rahbar va boshliq qattiq azob-uqubat va baloga giriftor bo‘lur.
Bu dunyo ibratli ishlar va pand-nasihatlarga to‘ladir. Ayni vaqtda ko‘z yoshlariga ham serob.
Qo‘rquvga mubtalo bo‘lgan kishi faqat qochishdan najot izlaydi.
Ustingga keksalik kiyimi tashlangan bo‘lsa ham biroq sen uzoq umr ko‘rish hirsida (ta’masida) yangi-yangi kiyimlar kiymoqdasan.
Garchand uzoq umr ko‘rgan bo‘lsalar-da, ko‘p odamlar g‘o‘r va tajribasizdir.
Tunu kunni o‘tkazaman-u, ammo bugungi kunim kechagi kunimdan yaxshiroq bo‘lmayotir. Chunki zamona kundan-kunga halokat tomon bormoqda. Shunday ekan, kechagi kun bugungidan a’loroq, bugungisi esa ertangidan yaxshiroqdir.
Vaqti-soati o‘tgandan so‘ng ijro bo‘ladigan va’dadan hech bir yaxshilik bo‘lmas.
Kimki baxt-iqbolli, solih kishilarning etagini tutsa, u albatta murodiga erishib, xayru baraka topadi.
To‘g‘ri va haq yo‘ldan yurgan kishining qadam bosishi arslon yurishidan ham mahobatliroq haybatliroq dir.
Yomon, noraso e’tiqod bilan qilingan ezgu ish sarob va kul kabi hech qanaqa foyda bermaydi.
Go‘zal sifat va husni xulq siyratlari bezamagan kishini hech qanday chiroyli kiyimlar ko‘rkam qilolmas, gunoh va xatolardan saqlanmagan kimsaning qalbi sira aybdan forig‘ bo‘lmas.
Qabohatli suvrat, chirkin yuzning va yomon chehraning orqasida yaramas xulqdan boshqa narsa yo‘qdir.
Vijdon azobiyu ta’nadan to‘g‘ri bo‘lmagan kimsani ta’lim-tarbiya va qiynash bilan ham to‘g‘rilash amri mahol.
Pastkash kimsaning o‘z nasl-nasabini maqtab, u bilan faxrlanishi chanqoq kishining suv shu’lasi (sarob)ni ko‘rib aldangani kabidir.
Ko‘pincha til bilan yetkazilgan jarohat qilich bilan yetkazilgan jarohatdan og‘irroqdir.
O‘zi sazovor bo‘lmagan hamdu sano va maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir.
Quyosh nurlarini berkitib bo‘lmaganidek, haqiqatning chirog‘ini ham so‘ndirib bo‘lmaydi.
Yolg‘onchining qasami bor (haqiqiy) ilmining soxtaligini oshiradi.
Ko‘p ortiqcha so‘zlashuv eshituvchini ranjitadi.
Agar tilingning ortiqcha so‘zlashiga ega bo‘la olmasang, unda tizgining jilovini shaytonga topshirgan bo‘lasan.
Tilingdan chiqqan sadaqang (ya’ni, pandu nasihating va ma’viza-yu hasanang) ba’zan qo‘lingdan chiqqan sadaqangdan xayrliroqdir.
O‘z va’dasida turmaganda turli-tuman vaj-karsonlar ko‘rsatuvchi kimsa hech qachon mard va himmatli inson bo‘lolmaydi.
O‘lim qanchadan-qancha takabbur odamlarning boshlarini chuqurga, ya’ni qabrga uloqtirgan.
Takabburlikni qanchalik xursandlig-u shodlikka tomon aylantirishga urinsang ham, asli loy bo‘lganidan keyin kulol singari, ya’ni tuproqqa (loy ishlariga) qaytishi muqarrar.
Kimki adovatu xusumatni eksa, albatta u tashvishu mashaqqat o‘radi.
Taniqlig-u sharafing otangdandir, mehribonlik, mushfiqlik onangdandir.
Xotin zoti agar qalbing ular ishqiga giriftor bo‘lganini sezsa, burningni tuproqqa ishqaydi.
Misvoklar bilan og‘zingni tozalading, koshki edi bundan keyin sen og‘zingni bo‘hton, yolg‘on, g‘iybat so‘zlarni aytish bilan bulg‘amasang!
Fisqu fasod qiluvchilar va fojirlar ko‘paysa, Alloh taolo vabo yuboradi.
Men ro‘zadorman, deysan-u ammo o‘zing bo‘lsa, birodaring go‘shtini yeysan (ya’ni, g‘iybatlar va xo‘rliklardan so‘zlaysan).
Xuddi qurt-qumursqalar arslon bolasini yegani kabi oliyjanob va himmatli odamning go’shtini hasad ahli yeydi.
Insonning kiyimiga qarama, bilimiga qara. Ilm – bu ota, balki u sut berishda onadan foydaliroqdir. U yomonlikni tuzatish uchun hamma narsadan yaxshiroqdir. Agar tilingni tiymasang, jilovingni dushmaningga berib qo‘yasan.
Aqlli g‘ofilning holi nodon g‘ofilning umriga siltov bo‘ladi.
Senga eng yaxshi maslahat mutakabbirlik bilan yuzingni teskari burma va shon-shuhrating bilan faxrlanma.
Urushqoq va janjalkash kishi xafalik bilan shodlik orasida yashaydi.
Haddan oshishingni pasaytir, kibrlanishdan voz kech.
Yaxshilik bilan inson kamoli, ani qilurgacha yo‘qtir majoli.
Quyosh nuri berkitilmaydi, haqiqat shami so‘nmaydi.
Vijdonli kishi xavfdan holi yashasa, xiyonat qiluvchi kishi behalovat yashaydi.
Savdogarning shuhrati cho‘ntagida.
Chayqovchi – ovchi iti. Xatolar qilishda ovoralardir. Xato – alar tushgan arobalardir.
Az-Zamaxshariy. Nozik iboralar by Khurshid Davron on Scribd
