Mahmud Az-Zamaxshariy. Nozik iboralar & Ubaydulla Uvatov. Mahmud Az-Zamaxshariy

Ashampoo_Snap_2016.06.02_20h57m13s_009_.png     19 Март (1075 й.)   Буюк ватандошимиз, тилшунос, адиб, муфассир ва муҳаддис Маҳмуд Замахшарий таваллуд топган кун

Аз-Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оид ўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катта шуҳрат келтирган. Алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва ғайри араблар устози»), «Фахру Хваразм» («Хоразм фахри») каби шарафли номлар билан атаганлар.

Убайдулла УВАТОВ
МАҲМУД АЗ-ЗАМАХШАРИЙ
09

Ashampoo_Snap_2017.01.31_17h24m20s_001_.pngКўҳна Хоразм заминида жаҳон фани ва маданияти ривожига муносиб ҳисса қўшган кўплаб буюк алломалар етишиб чиққан. Абул қосим аз-Замахшарий ана шундай улуғ сиймолардан биридир.

Алломанинг тўлиқ исми Абул қосим Маҳмуд ибн Умар аз-Замахшарий бўлиб, у ҳижрий 467 йил ражаб ойининг 27 куни (1075 йил 19 март) Хоразмнинг катта қасабаларидан бири — Замахшар қишлоғида таваллуд топди. Аз-Замахшарий ҳақидаги маълумотлар асосан Ўрта аср араб манбаларида келтирилади. Отаси унчалик бадавлат бўлмаса-да, саводли, тақводор, диёнатли киши бўлган ва аксар вактини Қуръон тиловатию намоз ўқиш билан ўтказиб, Замахшардаги бир масжидда имомлик ҳам қилган. Аз-Замахшарийнинг онаси ҳам тақводор, диндор аёллардан ҳисобланган.

Афтидан, аз-Замахшарийнинг отаси серфарзанд бўлган. Чунончи, шоир қасидаларидан бирида отасининг фарзандлари кўп ва оиласи катта бўлгани туфайли ҳам тирикчилик йўлида тинмай меҳнат қилгани ҳақида ёзади.

Аз-Замахшарийлар оиласи исломнинг муътазилий таълимотига мансуб бўлиб, ёш Маҳмуднинг дунёқараши мана шу диндор, тақводор отасининг таъсирида шаклланди ва дастлабки билимни ҳам ўз отасидан олди. Аллома ҳақидаги маълумотлардан маълумки, унинг бир оёғи ёғочдан бўлиб, тарихчилар бу ҳақда: «Бир оёғи ёғочдан эди ва узун яктагини тушириб кийгани учун кўрган одам уни чўлоқ деб ўйларди» — деб ёзганлар. Оғир иллат туфайли у ёшлигидан бир оёқ бўлиб қолган ва шундан сўнг отаси уни энди оғир меҳнатга ярамайди, деб кийим тикувчи устага шогирдликка бермоқчи бўлади. Бироқ ёшлигидан илмга ҳавасманд ўсган Маҳмуд отасидан ўзини мадрасага ўқишга юборишни сўрайди. Ўғлидаги илмга бўлган зўр иштиёқ ва ҳавасни сезган отаси уни мадрасага беради.

Аз-Замахшарий илм-фаннинг турли соҳалари билан қизиқиб, толиби илмлар орасида зўр истеъдодини намоён қила бошлайди. У мадрасада ўқитиладиган илмларни, айниқса, араб тили ва адабиё-ти, диний илмларни пухта эгаллашга киришади, ўша даврда илм аҳпи орасида қадрланган хаттотлик санъатини ҳам мукаммал эгаллаб, ўз тирикчилигини бирқадар тузатади. Сўнг, араб тарихчиси ва биографи ибн Халликоннинг ёзишича, талабалик ёшига етгач, билимини янада ошириш, ҳар томонлама камол топтириш мақсадида Бухорога йўл олади. Бухоро, машҳур олим Абу Мансур ас-Саолибийнинг (961-1138) ибораси билан айтганда: «Сомонийлар давридан бошлаб шон-шуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган: ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва ўз даврининг фозил кишилари йиғилган (жой) эди». Аз-Замахшарий Бухорода ўқишни тугатгач, бир неча йил Хоразмшоҳлар хизматида бўлиб, котиблик билан шуғулланади, ҳукмдорлар билан яқинлашишга уринади. Бироқ қобилияти, илми, фазилатига яраша бирор мансаб ва муносиб эътибор кўрмагач, ўзга юртларга сафар қилади, матлабу-мақсадларининг ушалишига умид боғлайди. 1118 йили аз-Замахшарий оғир дардга чалинади, бу касалликдан тузалгач эса ҳукмдорлар хизматию мансаб ва мол-дунё таъмасидан мутлақо воз кечади, қолган умрини фақат илм-фанга бағишлашга, асарлар таълиф этишга астойдил қарор қилади.

Аз-Замахшарийнинг ўз даври илмларини тўлиқ эгаллашга, олимлик даражасига етишишида, шубҳасиз, устозларининг хизмати бениҳоя катта бўлган. Мана шундай устозлардан бири — тил, луғат ва адабиёт соҳасида машҳур олим Абу Мудар Маҳмуд ибн Жарийр ал-Даббий ал-Исфаҳонийдир (1113 йили Марвда вафот этган). Ал-Исфаҳоний Хоразмда ҳам бир қанча муддат яшаган. Бу ўлкада муьтазилийлар таълимотининг жорий бўлиши ҳам мана шу Ал-Исфаҳоний номи билан боғлиқдир. Аз-Замахшарий Бағдодда шайх ул-ислом Абу Мансур Наср ал-Хорисий, Абу Саад аш-Шаққоний, Абул Хаттаб ибн Абул Батар каби машҳур олимлардан ҳадис илмидан таҳсил одди. Маккада бўлганида эса наҳв ва фиқҳ бўйича илмни Абу Бакр Абдуллоҳ ибн Талхат ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Йабирий ал-Андалусий, аш-шайх ас-Садийд ал-Хаййатий, луғат илмини эса Абу Мансур Мавҳуб ибн ал-Хадар ал-Жаволиқий каби машҳур олимлардан ўрганди.

Аз-Замахшарий ҳаёти давомида Марв, Нишопур, Исфаҳон, Шом, Бағдод ва Щижозда, икки марта Маккада бўлди. Олим бу ерда илмий ишларини давом эттирди, араб тили грамматикаси ва луғатини ҳамда маҳаллий қабилаларнинг лаҳжалари, мақоллари, урф-одатларини чуқур ўрганди, бу минтақа жуғрофиясига оид хилма-хил маълумотларни тўплади.

Адиб кўп асарларини Маккалигида яратади. Ўз ҳаётида чуқур из қоддирган Маккада аз-Замахшарий беш йилча яшайди. Шу боисдан у Жоруллоҳ («Оллоҳнинг қўшниси») деган шарафли лақабга муяссар бўлади.

Ўз даврининг йирик олими даражасига кўтарилган аз-Замахшарийнинг Хоразмда ҳам, Шарқнинг бошқа кўпгина шаҳарларида ҳам кўпдан-кўп шогирдлари бўлган, аллома кўп вақтини ўшаларга бағишларди. У қариндош-уруғларининг қийин-қистовларига қарамасдан, ҳаётида бирор марта ҳам уйланмаган. Илмий асарлар яратиш ва муносиб шогирдлар тайёрлашни фарзанд ўстиришдан аъло деб ҳисоблаган. Аз-Замахшарий охирги марта Маккадан қайтиб, Хоразмда бир неча йил яшайди ва ҳижрий 538 йилда, арафа кечаси (1144 йил 14 апрел) вафот этади. 1333 йили Хоразмда саёҳатда бўлган машҳур араб сайёҳи ибн Баттута (1304-1377) «Ар-Риҳла» («Саёҳатнома») асарида аз-Замахшарийнинг устида қуббаси бўлган мақбарасини кўрганини ёзади.

Буюк мутафаккир аз-Замахшарий араб грамматикаси, луғатшунослик, адабиёт, аруз илми, жуғрофия, тафсир, ҳадис ва фиқҳга оид элликдан ортиқ асарлар яратган, уларнинг аксарияти бизгача етиб келган.

Араб тилшунослиги ва грамматикасининг турли томонларига оид асарлар аз-Замахшарий ижодида салмоқли ўрин эгаллайди. Жумладан, араб тили грамматикасига оид «Ал-Муфассал» (1121 йил) номли асарини у Маккада яшаган пайтида, бир ярим йил давомида ёзган. «Ал-Муфассал» араб тили наҳву сарфини ўрганишда йирик қўлланма сифатида азалдан Шарқда ҳам, ғарбда ҳам шуҳрат топган асарлардан ҳисобланади. Кўпчилик олимлар ўз илмий қиммати жиҳатидан аз-Замахшарийнинг бу асари таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг (796 йили вафот этган) араб грамматикасига оид китобидан кейин иккинчи ўринда туради, деб таъкидлаганлар. Ўша даврнинг ўзидаёқ араблар орасида ҳам бу асар катта эътибор қозонган ва араб тилини ўрганишда асосий қўлланмалардан бири сифатида кенг тарқалган. Ҳатто Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо кимда-ким Аз-Замахшарийнинг ушбу асарини ёд олса, унга беш минг кумуш танга пул ва сарупо совға қилишни ваъда берган. Бир қанча кишилар асарни ёд олиб, мукофотга ҳам сазовор бўлганлиги манбаларда келтирилган. Бу мисол аз-Замахшарий асарининг ўша даврда ҳам қанчалик юксак баҳоланганини кўрсатади. Бу асарнинг бир қўлёзмаси Тошкентда, ЎзР ФА Шарқшунослик институтида сақланади. «Ал-Муфассал»нинг ихчамлаштирилиб, мухтасар ҳолга келтирилган нусхаси «Ал-Унмазаж» («Намуна») номи билан аталади. Грамматикага оид асарларидан Шарҳ абйат китоб Сибавайҳ» — ҳозир зикр этганимиз Сибавайҳнинг китобига ёзилган мукаммал шарҳдир. Аз-Замахшарийнинг хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсизга бағишлаб ёзилган «Муқаддимат ул-адаб» асари алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу ўринда шуни таъкидлаш керакки, хоразмшоҳлар даврида илм-фан, маданият анча тараққий қилган эди. Ҳукмдорлар, айниқса, хоразмшоҳ Отсиз олимлар, шоиру адибларга ҳурмат билан қарар, ўзи ҳам истеъдодли, маърифатпарвар, адабиётга қизиққан, билимдон одам эди. Унинг даврида илм-фан тараққиёти йўлида бир қанча хайрли ишлар амалга оширилган. Шу сабабдан бўлса керак, аз-Замахшарий «Муқаддимат ул-адаб»ни унинг номига бағишлаб ёзган. Асар беш катта қисмга бўлинган бўлиб — отлар, феъллар, боғловчилар, от ўзгаришлари ва феъл ўзгаришлари ҳақида баҳс юритади. Асар 1137 йиллари ёзиб тугалланган.

Аз-Замахшарий ўз асарида ўша давр араб тилининг истеъмолда бўлган барча сўзлари, ибораларини қамрашга интилган, уларнинг этимологиясига катта эътибор қилган. Шу боисдан ҳам аз-Замахшарийнинг бу йирик асарини мазкур йўналишдаги дастлабки асарлардан дейишга ҳақлимиз. «Муқаддимат ул-адаб» арабчадан форс, чиғатой, мўғул ва турк тилларига таржима қилинган. Манбаларда таъкидланишича, асарнинг чиғатой тилидаги таржимаси аз-Замахшарийнинг ўзи томонидан амалга оширилган. Зотан хоразмшоҳ Отсизнинг тушуниши учун асарнинг арабча матни билан биргаликда чиғатой тилидаги таржимаси ҳам яратилган, деб билиш ўринлидир. «Муқаддимат ул-адаб» яратилган давридан бошлаб бир неча асрлар давомида олимлар, тадқиқотчилар диққатини ўзига тортиб келаётир. У биринчи марта 1706 йили Хўжа Исҳоқ Афанди томонидан усмонли турк тилига таржима этилган. Сўнгра Оврўпонинг бир қанча тилларига (француз, немис) ўгирилган. Париж, Лейпциг, Вена, Лейдан, қозон шаҳарларида, Норвегия, Миср ва Ҳиндистонда бир неча марта чоп этилган. Немис олими Ватзастайн «Муқаддимат ул-адаб»нинг Оврўпо қўлёзма фондларидаги еттита нусхасини қиёсий ўрганиб, 1850 йили Лейпцигда асарнинг икки жилдлик танқидий матнини нашр этган.

Асарнинг чиғатой тилидаги таржимаси узбек тили тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда Садриддин Айний 1921 йили «Меҳнаткашлар товуши» газетасига ёзган мақоласида «Аз-Замахшарийнинг «Муқаддимат ул-адаб» асари ўзбек тили учун бутун дунёнинг хазинаси билан баробардир», деб ёзган эди.

Аз-Замахшарий Макка амири, олим ва адиб Абул Ҳасан Али ибн Ҳамза ибн Ваҳҳос ас-Сулаймон билан дўст эди. Ибн Ваҳҳос ўз мамлакатининг жуғрофияси билан жуда яхши таниш бўлган. Аз-Замахшарий ибн Ваҳҳос маълумотларига таяниб, ўзининг Ҳижозга қилган сафаридан олган шахсий кузатишлари асосида ёзган «Китоб ал-жибол ва-л-амкина ва-л-мийоҳ» («Тоғлар, жойлар ва сувлар ҳақида китоб») номли асарида жуғрофий жойлар, тоғлар ва денгизларга дойр қимматбаҳо маълумотлар келтиради. Машҳур араб олими ва сайёҳи Ёқут ал-Ҳамавий (1179-1229) ҳам ўзининг бутун дунёга таниқли «Муъжам ал-булдон» («Мамлакатлар қомуси») асарида Арабистон, хусусан, Ҳижоз ҳақидаги маълумотларни аз-Замахшарийнинг ушбу асарига таяниб ёзган. Аз-Замахшарийнинг бу асари ғарб олимлари ўртасида ҳам кенг танилган, 1856 йили голландиялик арабшунос олим Сальверда де Граве томонидан мукаммал тадқиқ қилинган ҳолда нашр этилган.

Аз-Замахшарий адабиёт, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари бўйича ҳам мукаммал асарлар яратган.

Олимнинг «Асос ал-балоға» («Нотиқлик асослари») асари асосан луғатшуносликка бағишланган. Унда араб тилининг фасоҳати, мукаммаллиги ҳақида сўз боради. Фикрни чиройли ибора ва сўзлар билан ифодалаш, сўз бойлигидан усталик билан фойдаланиш учун киши фасоҳат, балоғат илмларидан яхши хабардор бўлиши керак.

Бунинг учун сўзни тўғри, ўз ўрнида ишлатиш, қоидага мувофиқ сўзлаш ва ёзиш ҳам керак бўлган. Бу асарда адабиётнинг асосий қисмлари, фразеологик сўз бирикмалари, уларни амалда тадбиқ этиш йўллари чуқур таҳлил қилинган.

«Атвоқ уз-заҳаб фи-л-мавоиъз ва-л-хутаб» («Хутбалар ва ваъзлар баёнида олтин шодалар») — насиҳатомуз мақолалар тўпламидан иборат. Асар биринчи марта 1835 йили олмон олими Фон Хомир томонидан немисчага таржима қилиниб, арабча матни билан нашр этилган. Ўттиз йилча ўтгач, французчага таржима қилиниб, 1886 йили Парижда чоп этилган. 1873 йили ҳам усмонли турк тилига таржима қилиниб, Истамбулда нашрдан чиққан…

Аз-Замахшарийнинг «Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахйар» («Эзгулар баҳори ва яхшилар баёни») асарида адабиёт, тарих ва бошқа фанларга оид ҳикоялар, латифалар, суҳбатларнинг энг саралари жамланган, 97 бобдан иборат бу асарнинг нодир бир қўлёзма нусха-си Тошкентда, ЎзР ФА Шарқшунослик институтада сақланади. Бундан ташқари, Лейден, Берлин кутубхоналарида ҳам қўлёзмалари мавжуд.

Олимнинг аруз вазни ҳақида баҳс юритувчи «Ал-Кустос фи-л-аруз» («Арузда ўлчов (мезон)») асари муҳим манбалардан ҳисобланади. Алифбо тартибида йиғилган араб мақоллари, масалларига бағишланган бошқа бир асарини «Ал-Мустақсо фи-л-амсол» («Ниҳоясига етган масаллар») деб атади. «Мақомат» («Мақомлар») — эллик мақомдан иборат бўлиб, қофияли наср — сажъ услубининг нозик намуналарини ўзида мужассам этган муҳим асардир. «Девон уш-шеър» китоби ҳам диққатга сазовор асарлардан саналади. Аз-Замахшарийнинг «Навобиғ ул-калим» («Нозик иборалар») асари эса араб луғатларини ўрганишга бағишланган юксак дид билан ёзилган. Бу асар дастлаб француз тилига таржима қилиниб, асл нусхаси билан биргалиқда 1876 йили Парижда, 1870 йили қоҳирада, 1884 йили Байрутда, 1896 йили эса қозонда нашр этилган.

Аз-Замахшарийнинг ғоятда кенг танилган «Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ит-танзийл ва уйун илгақовийл фи вужуҳ ит-таъвийл» («Куръон ҳақиқатлари ва уни шарҳлаш орқали сўзлар кўзларини очиш») асари Қуръон тафсирига бағишланган. Маълумки, Ўрта асрлардан бошлаб Қуръонни тафсир ёки шарҳ билан ўқиш одат тусини олган. Шу боисдан ҳам қуръон яратилган даврдан бошлабоқ унга бағишланган тафсирлар, шарҳлар ёзишга катта эҳтиёж сезилган. Турмуш тақозоси билан шундай вазиятда ислом тарихида қуръонга бағишланган кўпдан-кўп тафсирлар, шарҳлар вужудга келган. Аз-Замахшарий ҳам тафсир ёзишдан аввал ўзидан олдин яратилган Қуръон тафсирига бағишланган кўплаб асарларни қунт билан ўрганган. «Ал-Кашшоф» аз-Замахшарий Маккада турган пайтида, уч йил давомида (1332— 1334) ёзилган.

Немис шарқшуноси Карл Броккелман дунёнинг турли қўлёзма хазиналарида «Ал-Кашшоф»нинг юзга яқин қўлёзмалари ва асарнинг ўзига битилган йигирмадан ортиқ шарҳ ва ҳошиялар борлиги ҳақида ёзиши аз-Замахшарий асарининг катта шуҳратидан далолат беради. Қоҳирадаги бутун дунёга машҳур Ал-Азҳар диний дорулфунунининг талабалари ҳам аз-Замахшарийнинг «Ал-Кашшоф» асари асосида Қуръонни ўрганадилар. «Ал-Кашшоф»нинг Тошкентда, жумладан, Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диния назоратининг кутубхонасида бир қанча қўлёзма нусхалари сақланади.

Аз-Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оид ўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катта шуҳрат келтирган. Алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва ғайри араблар устози»), «Фахру Хваразм» («Хоразм фахри») каби шарафли номлар билан атаганлар. Машҳур олимлар, шоирлар, адиблар даврасида у доимо пешволардан бири бўлиб, қизғин илмий баҳслар, мунозараларда унинг фикри инобатга олинарди. Мана шундай улкан обрў-эътибор, эҳтимол, даҳо ўз асарларидан бирида «ва инний фи Хваразм каабат ул-адаб» («Чиндан ҳам мен Хоразмда адиблар учун бир каъбаман») деб ёзишига асос бўлган бўлса керак!

ЗАМАХШАРИЙ ҲИКМАТЛАРИДАН
09

***

Ёки илмли бўл, ёки илмга таяниб иш тутадиган бўл, лоақал илмни тинглаб эшитадиган бўл, аммо тўртинчиси бўлма, чунки касодга учраб ҳалок бўласан.

***

Ёмон фикр соҳиблари ҳам, куфрони неъмат қилувчилар ҳам ёввойи қобонлар мисоли Аллоҳ таолонинг мағфиратидан йироқдирлар.

***

Одамнинг умри аввалида қилган ишлари умрининг охиридаги ишларига ҳам далолатдир.

***

Аллоҳ таолодан астойдил илтижо билан ўтиниб сўраган кимсанинг нидоси сира ноумид қолмайди.

***

Сув йўллари ирмоқлари билан бўлгани каби шариатнинг тўғри қонун-қоидалари Пайғамбар алайҳиссалом таълимотлари биландир.

***

Уруғликни ҳам, пўчоқни ҳам, нияту орзуларни ҳам, муҳаббату фироқни ҳам яратувчи Аллоҳ таолодир.

***

Сен залолат тўлқинига ўзингни уриб сузсанг, сени фақат кўп тоат-ибодат ва тасбеҳлар қутқаради.

***

Ҳар қандай ишни бошлашдан аввал Аллоҳнинг розилигини ўйла. Акс ҳолда қилган ишларингнинг ҳаммаси беҳуда бўлиб, зое кетади.

***

Бамисоли тумов киши гулнинг ҳидини сезмаганидек, аҳмоқ киши ҳикмат лаззатини билмайди.

***

Кимки ўз нафси-балосию орзу-ҳаваси домига тушиб қолса, у бешак ўзини-ўзи чуқур қаърига ташлагани муқаррар.

***

Ўз нафсингга ҳоким бўлмасанг, уни ўз ҳукмингда тутасан. Акс ҳолда ундан ғолиб чиқиб, ушлаб тура олмайсан.

***

Кимнинг ҳиммати-ю муруввати қанчалик кўп бўлса, шунга яраша одамлар унинг кайғусига шерик бўларлар, ҳамдардлик билдирарлар.

***

Бошингизга мушкул иш ва ташвиш тушганида мунис бўлиб, одамларга меҳр-муҳаббат кўрсатасиз. Аммо давлату неъматларга эришганингизда бағритошликка мойил бўласиз.

***

Одамлар ичидаги энг ярамаси хасисдир, уларнинг ичидаги энг ялқови пасткашдир.

***

Ҳаёт вақтингда берган инъом-эҳсонларинг, гарчи уларни туки йўқ (қирчанғи) бўрига берган бўлсанг-да, зое кетмас. Қиёмат кунида буларнинг ажри сенга бўлур.

***

Ўз вақтидан кечикиб берилган инъом-эҳсон маҳкам тортилган занжир мисоли қаттиқ бўғувчидир.

***

Тоғ тепасидаги қояларни кўчириш миннат эшитиш юкларига нисбатан енгилроқдир.

***

Риё бор ҳар қандай ишда раволиг-у зиё йўқдир.

***

Мол-мулкни беҳуда исроф қилиш куфрони неъматдур. Ўйламасдан бойлигини сарфлаш тўлиқ таназзулга олиб келади.

***

Агар бирор қайғу-алам юз бергани ёки таъзияли жойни эшитсанг, дарҳол ўша ерга бор. Агар зиёфату меҳмондорчиликка чақирилсанг, унда ўзинг ўйлаб иш тут.

***

Фақиру мискинларга вожиб садақаларни бажо келтирмаган бойларга жаҳаннамда даҳшатли бир ҳандақ бордир.

***

Кўпинча ёки баъзан Ҳасан ал-Басрийга ўхшаш буюкларни Хажжож золимга ўхшашлар туғадилар, гўё шўр денгиз сувидан дур-маржонлар чиққани каби.

***

Пора фақат ноҳақлигу золимларга ёрдам бергувчидир.

***

Ўткир қиличнинг бошга тушадиган зарбаси баъзи нодонларнинг ҳукми остида мутеъ-итоатда бўлиб юришдан афзалдир.

***

Ҳақиқат ва адолат билан тўғри сиёсат юргизмаган ҳар бир раҳбар ва бошлиқ қаттиқ азоб-уқубат ва балога гирифтор бўлур.

***

Бу дунё ибратли ишлар ва панд-насиҳатларга тўладир. Айни вақтда кўз ёшларига ҳам сероб.

***

Қўрқувга мубтало бўлган киши фақат қочишдан нажот излайди.

***

Устингга кексалик кийими ташланган бўлса ҳам бироқ сен узоқ умр кўриш ҳирсида (таъмасида) янги-янги кийимлар киймоқдасан.

***

Гарчанд узоқ умр кўрган бўлсалар-да, кўп одамлар ғўр ва тажрибасиздир.

***

Туну кунни ўтказаман-у, аммо бугунги куним кечаги кунимдан яхшироқ бўлмаётир. Чунки замона кундан-кунга ҳалокат томон бормоқда. Шундай экан, кечаги кун бугунгидан аълороқ, бугунгиси эса эртангидан яхшироқдир.

***

Вақти-соати ўтгандан сўнг ижро бўладиган ваъдадан ҳеч бир яхшилик бўлмас.

***

Кимки бахт-иқболли, солиҳ кишиларнинг этагини тутса, у албатта муродига эришиб, хайру барака топади.

***

Тўғри ва ҳақ йўлдан юрган кишининг қадам босиши арслон юришидан ҳам маҳобатлироқ ҳайбатлироқ дир.

***

Ёмон, норасо эътиқод билан қилинган эзгу иш сароб ва кул каби ҳеч қанақа фойда бермайди.

***

Гўзал сифат ва ҳусни хулқ сийратлари безамаган кишини ҳеч қандай чиройли кийимлар кўркам қилолмас, гуноҳ ва хатолардан сақланмаган кимсанинг қалби сира айбдан фориғ бўлмас.

***

Қабоҳатли суврат, чиркин юзнинг ва ёмон чеҳранинг орқасида ярамас хулқдан бошқа нарса йўқдир.

***

Виждон азобию таънадан тўғри бўлмаган кимсани таълим-тарбия ва қийнаш билан ҳам тўғрилаш амри маҳол.

***

Пасткаш кимсанинг ўз насл-насабини мақтаб, у билан фахрланиши чанқоқ кишининг сув шуъласи (сароб)ни кўриб алдангани кабидир.

***

Кўпинча тил билан етказилган жароҳат қилич билан етказилган жароҳатдан оғирроқдир.

***

Ўзи сазовор бўлмаган ҳамду сано ва мақтовларни талаб қилиш уятсиз, телба одамларнинг одатларидандир.

***

Қуёш нурларини беркитиб бўлмаганидек, ҳақиқатнинг чироғини ҳам сўндириб бўлмайди.

***

Ёлғончининг қасами бор (ҳақиқий) илмининг сохталигини оширади.

***

Кўп ортиқча сўзлашув эшитувчини ранжитади.

***

Агар тилингнинг ортиқча сўзлашига эга бўла олмасанг, унда тизгининг жиловини шайтонга топширган бўласан.

***

Тилингдан чиққан садақанг (яъни, панду насиҳатинг ва маъвиза-ю ҳасананг) баъзан қўлингдан чиққан садақангдан хайрлироқдир.

***

Ўз ваъдасида турмаганда турли-туман важ-карсонлар кўрсатувчи кимса ҳеч қачон мард ва ҳимматли инсон бўлолмайди.

***

Ўлим қанчадан-қанча такаббур одамларнинг бошларини чуқурга, яъни қабрга улоқтирган.

***

Такаббурликни қанчалик хурсандлиг-у шодликка томон айлантиришга уринсанг ҳам, асли лой бўлганидан кейин кулол цингари, яъни тупроққа (лой ишларига) қайтиши муқаррар.

***

Кимки адовату хусуматни экса, албатта у ташвишу машаққат ўради.

***

Таниқлиг-у шарафинг отангдандир, меҳрибонлик, мушфиқлик онангдандир.

8878

Хотин зоти агар қалбинг улар ишқига гирифтор бўлганини сезса, бурнингни тупроққа ишқайди.

8878

Мисвоклар билан оғзингни тозаладинг, кошки эди бундан кейин сен оғзингни бўҳтон, ёлғон, ғийбат сўзларни айтиш билан булғамасанг!

8878

Фисқу фасод қилувчилар ва фожирлар кўпайса, Аллоҳ таоло вабо юборади.

8878

Мен рўзадорман, дейсан-у аммо ўзинг бўлса, биродаринг гўштини ейсан (яъни, ғийбатлар ва хўрликлардан сўзлайсан).

8878

Худди қурт-қумурсқалар арслон боласини егани каби олийжаноб ва ҳимматли одамнинг гўштини ҳасад аҳли ейди.

8878

Инсоннинг кийимига қарама, билимига қара. Илм – бу ота, балки у сут беришда онадан фойдалироқдир. У ёмонликни тузатиш учун ҳамма нарсадан яхшироқдир. Агар тилингни тиймасанг, жиловингни душманингга бериб қўясан.

8878

Ақлли ғофилнинг ҳоли нодон ғофилнинг умрига силтов бўлади.

8878

Сенга энг яхши маслаҳат мутакаббирлик билан юзингни тескари бурма ва шон-шуҳратинг билан фахрланма.

8878

Урушқоқ ва жанжалкаш киши хафалик билан шодлик орасида яшайди.

8878

Ҳаддан ошишингни пасайтир, кибрланишдан воз кеч.

8878

Яхшилик билан инсон камоли, ани қилургача йўқтир мажоли.

8878

Қуёш нури беркитилмайди, ҳақиқат шами сўнмайди.

8878

Виждонли киши хавфдан ҳоли яшаса, хиёнат қилувчи киши беҳаловат яшайди.

8878

Савдогарнинг шуҳрати чўнтагида.

8878

Чайқовчи – овчи ити. Хатолар қилишда оворалардир. Хато – алар тушган аробалардир.

19 Mart (1075 y.)  — Buyuk vatandoshimiz, tilshunos, adib, mufassir va muhaddis Mahmud Zamaxshariy tavallud topgan kun

 

Az-Zamaxshariyning chuqur bilimi, dahosi va fanning turli sohalariga oid oʻlmas asarlari hali u hayot paytidayoq butun musulmon Sharqida unga katta shuhrat keltirgan. Allomani chuqur hurmat va mehr bilan “Ustoz ul-arab va-l-ajam” (“Arablar va gʻayri arablar ustozi”), “Faxru Xvarazm” (“Xorazm faxri”) kabi sharafli nomlar bilan ataganlar.

Ubaydulla Uvatov
MAHMUD AZ-ZAMAXSHARIY
09

Ko’hna Xorazm zaminida jahon fani va madaniyati rivojiga munosib hissa qo’shgan ko’plab buyuk allomalar yetishib chiqqan. Abul qosim az-Zamaxshariy ana shunday  ulug’ siymolardan biridir.

Allomaning to’liq ismi Abul qosim Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy bo’lib, u hijriy 467 yil rajab oyining 27 kuni (1075 yil 19 mart) Xorazmning katta qasabalaridan biri — Zamaxshar qishlog’ida tavallud topdi. Az-Zamaxshariy haqidagi ma’lumotlar asosan O’rta asr arab manbalarida keltiriladi. Otasi unchalik badavlat bo’lmasa-da, savodli, taqvodor, diyonatli kishi bo’lgan va aksar vaktini Qur’on tilovatiyu namoz o’qish bilan o’tkazib, Zamaxshardagi bir masjidda imomlik ham qilgan. Az-Zamaxshariyning onasi ham taqvodor, dindor ayollardan hisoblangan.

Aftidan, az-Zamaxshariyning otasi serfarzand bo’lgan. Chunonchi, shoir qasidalaridan birida otasining farzandlari ko’p va oilasi katta bo’lgani tufayli ham tirikchilik yo’lida tinmay mehnat qilgani haqida yozadi.

Az-Zamaxshariylar oilasi islomning mu’taziliy ta’limotiga mansub bo’lib, yosh Mahmudning dunyoqarashi mana shu dindor, taqvodor otasining ta’sirida shakllandi va dastlabki bilimni ham o’z otasidan oldi. Alloma haqidagi ma’lumotlardan ma’lumki, uning bir oyog’i yog’ochdan bo’lib, tarixchilar bu haqda: «Bir oyog’i yog’ochdan edi va uzun yaktagini tushirib kiygani uchun ko’rgan odam uni cho’loq deb o’ylardi» — deb yozganlar. Og’ir illat tufayli u yoshligidan bir oyoq bo’lib qolgan va shundan so’ng otasi uni endi og’ir mehnatga yaramaydi, deb kiyim tikuvchi ustaga shogirdlikka bermoqchi bo’ladi. Biroq yoshligidan ilmga havasmand o’sgan Mahmud otasidan o’zini madrasaga o’qishga yuborishni so’raydi. O’g’lidagi ilmga bo’lgan zo’r ishtiyoq va havasni sezgan otasi uni madrasaga beradi.

Az-Zamaxshariy ilm-fanning turli sohalari bilan qiziqib, tolibi ilmlar orasida zo’r iste’dodini namoyon qila boshlaydi. U madrasada o’qitiladigan ilmlarni, ayniqsa, arab tili va adabiyo-ti, diniy ilmlarni puxta egallashga kirishadi, o’sha davrda ilm ahpi orasida qadrlangan xattotlik san’atini ham mukammal egallab, o’z tirikchiligini birqadar tuzatadi. So’ng, arab tarixchisi va biografi ibn Xallikonning yozishicha, talabalik yoshiga yetgach, bilimini yanada oshirish, har tomonlama kamol toptirish maqsadida Buxoroga yo’l oladi. Buxoro, mashhur olim Abu Mansur as-Saolibiyning (961-1138) iborasi bilan aytganda: «Somoniylar davridan boshlab shon-shuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg’or kishilari jamlangan: yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan va o’z davrining fozil kishilari yig’ilgan (joy) edi». Az-Zamaxshariy Buxoroda o’qishni tugatgach, bir necha yil Xorazmshohlar xizmatida bo’lib, kotiblik bilan shug’ullanadi, hukmdorlar bilan yaqinlashishga urinadi. Biroq qobiliyati, ilmi, fazilatiga yarasha biror mansab va munosib e’tibor ko’rmagach, o’zga yurtlarga safar qiladi, matlabu-maqsadlarining ushalishiga umid bog’laydi. 1118 yili az-Zamaxshariy og’ir dardga chalinadi, bu kasallikdan tuzalgach esa hukmdorlar xizmatiyu mansab va mol-dunyo ta’masidan mutlaqo voz kechadi, qolgan umrini faqat ilm-fanga bag’ishlashga, asarlar ta’lif etishga astoydil qaror qiladi.

Az-Zamaxshariyning o’z davri ilmlarini to’liq egallashga, olimlik darajasiga yetishishida, shubhasiz, ustozlarining xizmati benihoya katta bo’lgan. Mana shunday ustozlardan biri — til, lug’at va adabiyot sohasida mashhur olim Abu Mudar Mahmud ibn Jariyr al-Dabbiy al-Isfahoniydir (1113 yili Marvda vafot etgan). Al-Isfahoniy Xorazmda ham bir qancha muddat yashagan. Bu o’lkada mu`taziliylar ta’limotining joriy bo’lishi ham mana shu Al-Isfahoniy nomi bilan bog’liqdir.

Az-Zamaxshariy Bag’dodda shayx ul-islom Abu Mansur Nasr al-Xorisiy, Abu Saad ash-Shaqqoniy, Abul Xattab ibn Abul Batar kabi mashhur olimlardan hadis ilmidan tahsil oddi. Makkada bo’lganida esa nahv va fiqh bo’yicha ilmni Abu Bakr Abdulloh ibn Talxat ibn Muhammad ibn Abdulloh al-Yabiriy al-Andalusiy, ash-shayx as-Sadiyd al-Xayyatiy, lug’at ilmini esa Abu Mansur Mavhub ibn al-Xadar al-Javoliqiy kabi mashhur olimlardan o’rgandi.

Az-Zamaxshariy hayoti davomida Marv, Nishopur, Isfahon, Shom, Bag’dod va Shijozda, ikki marta Makkada bo’ldi. Olim bu yerda ilmiy ishlarini davom ettirdi, arab tili grammatikasi va lug’atini hamda mahalliy qabilalarning lahjalari, maqollari, urf-odatlarini chuqur o’rgandi, bu mintaqa jug’rofiyasiga oid xilma-xil ma’lumotlarni to’pladi.

Adib ko’p asarlarini Makkaligida yaratadi. O’z hayotida chuqur iz qoddirgan Makkada az-Zamaxshariy besh yilcha yashaydi. Shu boisdan u Jorulloh («Ollohning  qo’shnisi») degan sharafli laqabga muyassar bo’ladi.

O’z davrining yirik olimi darajasiga ko’tarilgan az-Zamaxshariyning Xorazmda ham, Sharqning boshqa ko’pgina shaharlarida ham ko’pdan-ko’p shogirdlari bo’lgan, alloma ko’p vaqtini o’shalarga bag’ishlardi. U qarindosh-urug’larining qiyin-qistovlariga qaramasdan, hayotida biror marta ham uylanmagan. Ilmiy asarlar yaratish va munosib shogirdlar tayyorlashni farzand o’stirishdan a’lo deb hisoblagan. Az-Zamaxshariy oxirgi marta Makkadan qaytib, Xorazmda bir necha yil yashaydi va hijriy 538 yilda, arafa kechasi (1144 yil 14 aprel) vafot etadi. 1333 yili Xorazmda sayohatda bo’lgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta (1304-1377) «Ar-Rihla» («Sayohatnoma») asarida az-Zamaxshariyning ustida qubbasi bo’lgan maqbarasini ko’rganini yozadi.

Buyuk mutafakkir az-Zamaxshariy arab grammatikasi, lug’atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, jug’rofiya, tafsir, hadis va fiqhga oid ellikdan ortiq asarlar yaratgan, ularning aksariyati bizgacha yetib kelgan.

Arab tilshunosligi va grammatikasining turli tomonlariga oid asarlar az-Zamaxshariy ijodida salmoqli o’rin egallaydi. Jumladan, arab tili grammatikasiga oid «Al-Mufassal» (1121 yil) nomli asarini u Makkada yashagan paytida, bir yarim yil davomida yozgan. «Al-Mufassal» arab tili nahvu sarfini o’rganishda yirik qo’llanma sifatida azaldan Sharqda ham, g’arbda ham shuhrat topgan asarlardan hisoblanadi. Ko’pchilik olimlar o’z ilmiy qimmati jihatidan az-Zamaxshariyning bu asari taniqli arab tilshunosi Sibavayhning (796 yili vafot etgan) arab grammatikasiga oid kitobidan keyin ikkinchi o’rinda turadi, deb ta’kidlaganlar. O’sha davrning o’zidayoq arablar orasida ham bu asar katta e’tibor qozongan va arab tilini o’rganishda asosiy qo’llanmalardan biri sifatida keng tarqalgan. Hatto Shom (Suriya) hokimi Muzaffariddin Muso kimda-kim Az-Zamaxshariyning ushbu asarini yod olsa, unga besh ming kumush tanga pul va sarupo sovg’a qilishni va’da bergan.

Bir qancha kishilar asarni yod olib, mukofotga ham sazovor bo’lganligi manbalarda keltirilgan. Bu misol az-Zamaxshariy asarining o’sha davrda ham qanchalik yuksak baholanganini ko’rsatadi. Bu asarning bir qo’lyozmasi Toshkentda, O’zR FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. «Al-Mufassal»ning ixchamlashtirilib, muxtasar holga keltirilgan nusxasi «Al-Unmazaj» («Namuna») nomi bilan ataladi. Grammatikaga oid asarlaridan Sharh abyat kitob Sibavayh» — hozir zikr etganimiz Sibavayhning kitobiga yozilgan mukammal sharhdir. Az-Zamaxshariyning xorazmshoh Alouddavla Abulmuzaffar Otsizga bag’ishlab yozilgan «Muqaddimat ul-adab» asari alohida ahamiyatga egadir. Bu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, xorazmshohlar davrida ilm-fan, madaniyat ancha taraqqiy qilgan edi. Hukmdorlar, ayniqsa,  xorazmshoh Otsiz olimlar, shoiru adiblarga hurmat bilan qarar, o’zi ham iste’dodli, ma’rifatparvar, adabiyotga qiziqqan, bilimdon odam edi. Uning davrida ilm-fan taraqqiyoti yo’lida bir qancha xayrli ishlar amalga oshirilgan. Shu sababdan bo’lsa kerak, az-Zamaxshariy «Muqaddimat ul-adab»ni uning nomiga bag’ishlab yozgan. Asar besh katta qismga bo’lingan bo’lib — otlar, fe’llar, bog’lovchilar, ot o’zgarishlari va fe’l o’zgarishlari haqida bahs yuritadi. Asar 1137 yillari yozib tugallangan.

Az-Zamaxshariy o’z asarida o’sha davr arab tilining iste’molda bo’lgan barcha so’zlari, iboralarini qamrashga intilgan, ularning etimologiyasiga katta e’tibor qilgan. Shu boisdan ham az-Zamaxshariyning bu yirik asarini mazkur yo’nalishdagi dastlabki asarlardan deyishga haqlimiz. «Muqaddimat ul-adab» arabchadan fors, chig’atoy, mo’g’ul va turk tillariga tarjima qilingan. Manbalarda ta’kidlanishicha, asarning chig’atoy tilidagi tarjimasi az-Zamaxshariyning o’zi tomonidan amalga oshirilgan. Zotan xorazmshoh Otsizning tushunishi uchun asarning arabcha matni bilan birgalikda chig’atoy tilidagi tarjimasi ham yaratilgan, deb bilish o’rinlidir. «Muqaddimat ul-adab» yaratilgan davridan boshlab bir necha asrlar davomida olimlar, tadqiqotchilar diqqatini o’ziga tortib kelayotir. U birinchi marta 1706 yili Xo’ja Is’hoq Afandi tomonidan usmonli turk tiliga tarjima etilgan. So’ngra Ovro’poning bir qancha tillariga (frantsuz, nemis) o’girilgan.

Parij, Leyptsig, Vena, Leydan, qozon shaharlarida, Norvegiya, Misr va Hindistonda bir necha marta chop etilgan. Nemis olimi Vatzastayn «Muqaddimat ul-adab»ning Ovro’po qo’lyozma fondlaridagi yettita nusxasini qiyosiy o’rganib, 1850 yili Leyptsigda asarning ikki jildlik tanqidiy matnini nashr etgan.

Asarning chig’atoy tilidagi tarjimasi uzbek tili tarixini o’rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. Bu haqda Sadriddin Ayniy 1921 yili «Mehnatkashlar tovushi» gazetasiga yozgan maqolasida «Az-Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» asari o’zbek tili uchun butun dunyoning xazinasi bilan barobardir», deb yozgan edi.

Az-Zamaxshariy Makka amiri, olim va adib Abul Hasan Ali ibn Hamza ibn Vahhos as-Sulaymon bilan do’st edi. Ibn Vahhos o’z mamlakatining jug’rofiyasi bilan juda yaxshi tanish bo’lgan. Az-Zamaxshariy ibn Vahhos ma’lumotlariga tayanib, o’zining Hijozga qilgan safaridan olgan shaxsiy kuzatishlari asosida yozgan «Kitob al-jibol va-l-amkina va-l-miyoh» («Tog’lar, joylar va suvlar haqida kitob») nomli asarida jug’rofiy joylar, tog’lar va dengizlarga doyr qimmatbaho  ma’lumotlar keltiradi. Mashhur arab olimi va sayyohi Yoqut al-Hamaviy (1179-1229) ham o’zining butun dunyoga taniqli «Mu’jam al-buldon» («Mamlakatlar qomusi») asarida Arabiston, xususan, Hijoz haqidagi ma’lumotlarni az-Zamaxshariyning ushbu asariga tayanib yozgan. Az-Zamaxshariyning bu asari g’arb olimlari o’rtasida ham keng tanilgan, 1856 yili gollandiyalik arabshunos olim Sal`verda de Grave tomonidan mukammal tadqiq qilingan holda nashr etilgan.

Az-Zamaxshariy adabiyot, tafsir, hadis, fiqh ilmlari bo’yicha ham mukammal asarlar yaratgan.

Olimning «Asos al-balog’a» («Notiqlik asoslari») asari asosan lug’atshunoslikka bag’ishlangan. Unda arab tilining fasohati, mukammalligi haqida so’z boradi. Fikrni chiroyli ibora va so’zlar bilan ifodalash, so’z boyligidan ustalik bilan foydalanish uchun kishi fasohat, balog’at ilmlaridan yaxshi xabardor bo’lishi kerak.

Buning uchun so’zni to’g’ri, o’z o’rnida ishlatish, qoidaga muvofiq so’zlash va yozish ham kerak bo’lgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari, frazeologik so’z birikmalari, ularni amalda tadbiq etish yo’llari chuqur tahlil qilingan.

«Atvoq uz-zahab fi-l-mavoi’z va-l-xutab» («Xutbalar va va’zlar bayonida oltin shodalar») — nasihatomuz maqolalar to’plamidan iborat. Asar birinchi marta 1835 yili olmon olimi Fon Xomir tomonidan nemischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan nashr etilgan. O’ttiz yilcha o’tgach, frantsuzchaga tarjima qilinib, 1886 yili Parijda chop etilgan. 1873 yili ham usmonli turk tiliga tarjima qilinib, Istambulda nashrdan chiqqan…

Az-Zamaxshariyning «Rabi’ ul-abror va nusus ul-axyar» («Ezgular bahori va yaxshilar bayoni») asarida adabiyot, tarix va boshqa fanlarga oid hikoyalar, latifalar, suhbatlarning eng saralari jamlangan, 97 bobdan iborat bu asarning nodir bir qo’lyozma nusxa-si Toshkentda, O’zR FA Sharqshunoslik institutada saqlanadi. Bundan tashqari, Leyden, Berlin kutubxonalarida ham qo’lyozmalari mavjud.

Olimning aruz vazni haqida bahs yurituvchi «Al-Kustos fi-l-aruz» («Aruzda o’lchov (mezon)») asari muhim manbalardan hisoblanadi. Alifbo tartibida yig’ilgan arab maqollari, masallariga bag’ishlangan boshqa bir asarini «Al-Mustaqso fi-l-amsol» («Nihoyasiga yetgan masallar») deb atadi. «Maqomat» («Maqomlar») — ellik maqomdan iborat bo’lib, qofiyali nasr — saj’ uslubining nozik namunalarini o’zida mujassam etgan muhim asardir. «Devon ush-she’r» kitobi ham diqqatga sazovor asarlardan sanaladi. Az-Zamaxshariyning «Navobig’ ul-kalim» («Nozik iboralar») asari esa arab lug’atlarini o’rganishga bag’ishlangan yuksak did bilan yozilgan. Bu asar dastlab frantsuz tiliga tarjima qilinib, asl nusxasi bilan birgaliqda 1876 yili Parijda, 1870 yili qohirada, 1884 yili Bayrutda, 1896 yili esa qozonda nashr etilgan.

Az-Zamaxshariyning g’oyatda keng tanilgan «Al-Kashshof an haqoiq it-tanziyl va uyun ilgaqoviyl fi vujuh it-ta’viyl» («Kur’on haqiqatlari va uni sharhlash orqali so’zlar ko’zlarini ochish») asari Qur’on tafsiriga bag’ishlangan. Ma’lumki, O’rta asrlardan boshlab Qur’onni tafsir yoki sharh bilan o’qish odat tusini olgan. Shu boisdan ham qur’on yaratilgan davrdan boshlaboq unga bag’ishlangan tafsirlar, sharhlar yozishga katta ehtiyoj sezilgan. Turmush taqozosi bilan shunday vaziyatda islom tarixida qur’onga bag’ishlangan ko’pdan-ko’p tafsirlar, sharhlar vujudga kelgan. Az-Zamaxshariy ham tafsir yozishdan avval o’zidan oldin yaratilgan Qur’on tafsiriga bag’ishlangan ko’plab asarlarni qunt bilan o’rgangan. «Al-Kashshof» az-Zamaxshariy Makkada turgan paytida, uch yil davomida (1332— 1334) yozilgan.

Nemis sharqshunosi Karl Brokkelman dunyoning turli qo’lyozma xazinalarida «Al-Kashshof»ning yuzga yaqin qo’lyozmalari va asarning o’ziga bitilgan yigirmadan ortiq sharh va hoshiyalar borligi haqida yozishi az-Zamaxshariy asarining katta shuhratidan dalolat beradi. Qohiradagi butun dunyoga mashhur Al-Azhar diniy dorulfununining talabalari ham az-Zamaxshariyning «Al-Kashshof» asari asosida Qur’onni o’rganadilar. «Al-Kashshof»ning Toshkentda, jumladan, O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari diniya nazoratining kutubxonasida bir qancha qo’lyozma nusxalari saqlanadi.

Az-Zamaxshariyning chuqur bilimi, dahosi va fanning turli sohalariga oid o’lmas asarlari hali u hayot paytidayoq butun musulmon Sharqida unga katta shuhrat keltirgan. Allomani chuqur hurmat va mehr bilan «Ustoz ul-arab va-l-ajam» («Arablar va g’ayri arablar ustozi»), «Faxru Xvarazm» («Xorazm faxri») kabi sharafli nomlar bilan ataganlar. Mashhur olimlar, shoirlar, adiblar davrasida u doimo peshvolardan biri bo’lib, qizg’in ilmiy bahslar, munozaralarda uning fikri inobatga olinardi. Mana shunday ulkan obro’-e’tibor, ehtimol, daho o’z asarlaridan birida «va inniy fi Xvarazm kaabat ul-adab» («Chindan ham men Xorazmda adiblar uchun bir ka’baman») deb yozishiga asos bo’lgan bo’lsa kerak!

ZAMAXSHARIY HIKMATLARIDAN
09

* * *

Yoki ilmli bo’l, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo’l, loaqal ilmni tinglab eshitadigan bo’l, ammo to’rtinchisi bo’lma, chunki kasodga uchrab halok bo’lasan.

* * *

Yomon fikr sohiblari ham, kufroni ne’mat qiluvchilar ham yovvoyi qobonlar misoli Alloh taoloning mag’firatidan yiroqdirlar.

* * *

Odamning umri avvalida qilgan ishlari umrining oxiridagi ishlariga ham dalolatdir.

* * *

Alloh taolodan astoydil iltijo bilan o’tinib so’ragan kimsaning nidosi sira noumid qolmaydi.

* * *

Suv yo’llari irmoqlari bilan bo’lgani kabi shariatning to’g’ri qonun-qoidalari Payg’ambar alayhissalom ta’limotlari bilandir.

* * *

Urug’likni ham, po’choqni ham, niyatu orzularni ham, muhabbatu firoqni ham yaratuvchi Alloh taolodir.

* * *

Sen zalolat to’lqiniga o’zingni urib suzsang, seni faqat ko’p toat-ibodat va tasbehlar qutqaradi.

* * *

Har qanday ishni boshlashdan avval Allohning roziligini o’yla. Aks holda qilgan ishlaringning hammasi behuda bo’lib, zoe ketadi.

* * *

Bamisoli tumov kishi gulning hidini sezmaganidek, ahmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi.

* * *

Kimki o’z nafsi-balosiyu orzu-havasi domiga tushib qolsa, u beshak o’zini-o’zi chuqur qa’riga tashlagani muqarrar.

* * *

O’z nafsingga hokim bo’lmasang, uni o’z hukmingda tutasan. Aks holda undan g’olib chiqib, ushlab tura olmaysan.

* * *

Kimning himmati-yu muruvvati qanchalik ko’p bo’lsa, shunga yarasha odamlar uning kayg’usiga sherik bo’larlar, hamdardlik bildirarlar.

* * *

Boshingizga mushkul ish va tashvish tushganida munis bo’lib, odamlarga mehr-muhabbat ko’rsatasiz. Ammo davlatu ne’matlarga erishganingizda bag’ritoshlikka moyil
bo’lasiz.

* * *

Odamlar ichidagi eng yaramasi xasisdir, ularning ichidagi eng yalqovi pastkashdir.

* * *

Hayot vaqtingda bergan in’om-ehsonlaring, garchi ularni tuki yo’q (qirchang’i) bo’riga bergan bo’lsang-da, zoe ketmas. Qiyomat kunida bularning ajri senga bo’lur.

* * *

O’z vaqtidan kechikib berilgan in’om-ehson mahkam tortilgan zanjir misoli qattiq bo’g’uvchidir.

* * *

Tog’ tepasidagi qoyalarni ko’chirish minnat eshitish yuklariga nisbatan yengilroqdir.

* * *

Riyo bor har qanday ishda ravolig-u ziyo yo’qdir.

* * *

Mol-mulkni behuda isrof qilish kufroni ne’matdur. O’ylamasdan boyligini sarflash to’liq tanazzulga olib keladi.

* * *

Agar biror qayg’u-alam yuz bergani yoki ta’ziyali joyni eshitsang, darhol o’sha yerga bor. Agar ziyofatu mehmondorchilikka chaqirilsang, unda o’zing o’ylab ish tut.

* * *

Faqiru miskinlarga vojib sadaqalarni bajo keltirmagan boylarga jahannamda dahshatli bir handaq bordir.

* * *

Ko’pincha yoki ba’zan Hasan al-Basriyga o’xshash buyuklarni Xajjoj zolimga o’xshashlar tug’adilar, go’yo sho’r dengiz suvidan dur-marjonlar chiqqani kabi.

* * *

Pora faqat nohaqligu zolimlarga yordam berguvchidir.

* * *

O’tkir qilichning boshga tushadigan zarbasi ba’zi nodonlarning hukmi ostida mute’-itoatda bo’lib yurishdan afzaldir.

* * *

Haqiqat va adolat bilan to’g’ri siyosat yurgizmagan har bir rahbar va boshliq qattiq azob-uqubat va baloga giriftor bo’lur.

* * *

Bu dunyo ibratli ishlar va pand-nasihatlarga to’ladir. Ayni vaqtda ko’z yoshlariga ham serob.

* * *

Qo’rquvga mubtalo bo’lgan kishi faqat qochishdan najot izlaydi.

* * *

Ustingga keksalik kiyimi tashlangan bo’lsa ham biroq sen uzoq umr ko’rish hirsida (ta’masida) yangi-yangi kiyimlar kiymoqdasan.

* * *

Garchand uzoq umr ko’rgan bo’lsalar-da, ko’p odamlar g’o’r va tajribasizdir.

* * *

Tunu kunni o’tkazaman-u, ammo bugungi kunim kechagi kunimdan yaxshiroq bo’lmayotir. Chunki zamona kundan-kunga halokat tomon bormoqda. Shunday ekan, kechagi kun  bugungidan a’loroq, bugungisi esa ertangidan yaxshiroqdir.

* * *

Vaqti-soati o’tgandan so’ng ijro bo’ladigan va’dadan hech bir yaxshilik bo’lmas.

* * *

Kimki baxt-iqbolli, solih kishilarning etagini tutsa, u albatta murodiga erishib, xayru baraka topadi.

* * *

To’g’ri va haq yo’ldan yurgan kishining qadam bosishi arslon yurishidan ham mahobatliroq haybatliroq dir.

* * *

Yomon, noraso e’tiqod bilan qilingan ezgu ish sarob va kul kabi hech qanaqa foyda bermaydi.

* * *

Go’zal sifat va husni xulq siyratlari bezamagan kishini hech qanday chiroyli kiyimlar ko’rkam qilolmas, gunoh va xatolardan saqlanmagan kimsaning qalbi sira  aybdan forig’ bo’lmas.

* * *

Qabohatli suvrat, chirkin yuzning va yomon chehraning orqasida yaramas xulqdan boshqa narsa yo’qdir.

* * *

Vijdon azobiyu ta’nadan to’g’ri bo’lmagan kimsani ta’lim-tarbiya va qiynash bilan ham to’g’rilash amri mahol.

* * *

Pastkash kimsaning o’z nasl-nasabini maqtab, u bilan faxrlanishi chanqoq kishining suv shu’lasi (sarob)ni ko’rib aldangani kabidir.

* * *

Ko’pincha til bilan yetkazilgan jarohat qilich bilan yetkazilgan jarohatdan og’irroqdir.

* * *

O’zi sazovor bo’lmagan hamdu sano va maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir.

* * *

Quyosh nurlarini berkitib bo’lmaganidek, haqiqatning chirog’ini ham so’ndirib bo’lmaydi.

* * *

Yolg’onchining qasami bor (haqiqiy) ilmining soxtaligini oshiradi.

* * *

Ko’p ortiqcha so’zlashuv eshituvchini ranjitadi.

* * *

Agar tilingning ortiqcha so’zlashiga ega bo’la olmasang, unda tizgining jilovini shaytonga topshirgan bo’lasan.

* * *

Tilingdan chiqqan sadaqang (ya’ni, pandu nasihating va ma’viza-yu hasanang) ba’zan qo’lingdan chiqqan sadaqangdan xayrliroqdir.

* * *

O’z va’dasida turmaganda turli-tuman vaj-karsonlar ko’rsatuvchi kimsa hech qachon mard va himmatli inson bo’lolmaydi.

* * *

O’lim qanchadan-qancha takabbur odamlarning boshlarini chuqurga, ya’ni qabrga uloqtirgan.

* * *

Takabburlikni qanchalik xursandlig-u shodlikka tomon aylantirishga urinsang ham, asli loy bo’lganidan keyin kulol singari, ya’ni tuproqqa (loy ishlariga)  qaytishi muqarrar.

* * *

Kimki adovatu xusumatni eksa, albatta u tashvishu mashaqqat o’radi.

* * *

Taniqlig-u sharafing otangdandir, mehribonlik, mushfiqlik onangdandir.

* * *

Xotin zoti agar qalbing ular ishqiga giriftor bo’lganini sezsa, burningni tuproqqa ishqaydi.

* * *

Misvoklar bilan og’zingni tozalading, koshki edi bundan keyin sen og’zingni bo’hton, yolg’on, g’iybat so’zlarni aytish bilan bulg’amasang!

* * *

Fisqu fasod qiluvchilar va fojirlar ko’paysa, Alloh taolo vabo yuboradi.

* * *

Men ro’zadorman, deysan-u ammo o’zing bo’lsa, birodaring go’shtini yeysan (ya’ni, g’iybatlar va xo’rliklardan so’zlaysan).

* * *

Xuddi qurt-qumursqalar arslon bolasini yegani kabi oliyjanob va himmatli odamning  go’shtini hasad ahli yeydi.

* * *

Insonning kiyimiga qarama, bilimiga qara. Ilm – bu ota, balki u sut berishda onadan foydaliroqdir. U yomonlikni tuzatish uchun hamma narsadan yaxshiroqdir.
Agar tilingni tiymasang, jilovingni dushmaningga berib qo’yasan.

* * *

Aqlli g’ofilning holi nodon g’ofilning umriga siltov bo’ladi.

* * *

Senga eng yaxshi maslahat mutakabbirlik bilan yuzingni teskari burma va shon-shuhrating bilan faxrlanma.

* * *

Urushqoq va janjalkash kishi xafalik bilan shodlik orasida yashaydi.

* * *

Haddan oshishingni pasaytir, kibrlanishdan voz kech.

* * *

Yaxshilik bilan inson kamoli, ani qilurgacha yo’qtir majoli.

* * *

Quyosh nuri berkitilmaydi, haqiqat shami so’nmaydi.

* * *

Vijdonli kishi xavfdan holi yashasa, xiyonat qiluvchi kishi behalovat yashaydi.

* * *

Savdogarning shuhrati cho’ntagida.

* * *

Chayqovchi – ovchi iti. Xatolar qilishda ovoralardir. Xato – alar tushgan arobalardir.

Az-Zamaxshariy. Nozik iboralar by Khurshid Davron on Scribd

011

(Tashriflar: umumiy 14 167, bugungi 2)

Izoh qoldiring