Насимийни дунёнинг кўпгина мамлакатларида билишади ва асарларини севиб ўқишади. Туркий халқлар, жумладан, ўзбекларнинг эса у ўз шоири ҳисобланади. Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб ва бошқа ўзбек шоирлари унинг шахси ва ижодига юксак эҳтиром билан қараганлар.

Навоий «Насойим ул-муҳаббат»да уни туркий машойихлар қаторида зикр этиб, «Румий ва туркмоний тил билан назм айтибдур ва назмида ҳақойиқ ва маориф батоят кўп мундариждур. Мазкур бўлғон аҳлиға анинг шеъри муқобаласида ҳамоноки шеър йўқдур», — деб лутф этса, «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» асарида «Саййид Насимийнинг назми ўзга ранг тушубдур, зоҳир аҳли шуаросидек назм айтмайдур, балки ҳақиқат тариқин адо қилибдур», — деб ёзади.

ИМОМИДДИН НАСИМИЙ

Саййид Имодиддин Насимий (1370—1417) Озарбайжоннинг Ширвон вилояти Шамоҳи шаҳрида туғилган. Асли исми — Али, лақаби — Имодиддин. У ўз даврига нисбатан мукаммал таҳсил кўрган: форс, араб тиллари ва адабиётини чуқур ўрганган. Бундан ташқари, мантиқ, риёзиёт, табиат ва астрономия фанларини ўзлаштирган.

Машҳур сўфий ва авлиё Мансур Ҳалложга кучли эътиқод қўйиб, ўзини унинг ҳароратли шогирди ҳисоблаганидан илк шеърларини Ҳусайний тахаллуси билан ёзади. Чунки Мансурнинг исми Ҳусайн бўлиб, унинг тариқати ҳам ҳусайния ёки ҳалложия номи билан машҳурдир. XIV асрда Озарбайжонда тасаввуфдан ўсиб чиққан ҳуруфийлик оқими кенг ёйилиб, унда инсон омили муҳим ўрин тутади: инсон, унинг эрки улуғланади; инсонга илоҳий қувватнинг зуҳури ва тажассуми сифатида қаралади. Ҳуруфийлик тариқатининг асосчиси, машҳур шоир ва мутафаккир Фазлуллоҳ Наимий 1394 йили Ширвонга келади ва Имодиддин билан учрашади. Унинг ҳуруфийлик қарашлари ёш шоирга кучли таъсир қилади ва уни қабул этиб, Фазлуллоҳни ўзига муршид билади. Наимийга ҳамоҳанг Насимий тахаллусини олади.

Илғор фикрли кишилар таъқиб остига олиниб, Наимий Мироншоҳ томонидан қатл этилиб, Қосим Анвор Шоҳрух томонидан сургун қилингач, ҳам ўзини қутқариш, ҳам ҳуруфийлик ғояларини кенг ёйиш мақсадида Насимий Озарбайжондан чиқиб кетади. У Бағдод, Онадўли, Токат, Бурса ва бошқа жойларда яшайди, ниҳоят Ҳалабда қарор топади. Миср султони Муайяддин Насимийни даҳрийликда айблаб, унинг тириклайин терисини шилдиради. Ўз таъбири билан айтганда, «сўзнинг додини берган» исёнкор ва ҳассос шоир Насимий илк бор озарбайжон тилида ижод қилгани, озарбайжон адабий тилини халқ жонли сўзлашув тилига яқинлаштиргани билан озарбайжон адабиёти тарихида алоҳида ўрин тутади. У Ҳасан ўғли ва Қози Бурҳониддиндан кейин озарбайжон тилида яратилган шеъриятнинг буюк устодларидандир.

Насимий форс тилида ҳам қалам тебратган бўлиб, унинг форсий ижоди Эронда алоҳида тўплам ҳолида нашр этилган.

Насимийни дунёнинг кўпгина мамлакатларида билишади ва асарларини севиб ўқишади. Туркий халқлар, жумладан, ўзбекларнинг эса у ўз шоири ҳисобланади. Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб ва бошқа ўзбек шоирлари унинг шахси ва ижодига юксак эҳтиром билан қараганлар. Навоий «Насойим ул-муҳаббат»да уни туркий машойихлар қаторида зикр этиб, «Румий ва туркмоний тил билан назм айтибдур ва назмида ҳақойиқ ва маориф батоят кўп мундариждур. Мазкур бўлғон аҳлиға анинг шеъри муқобаласида ҳамоноки шеър йўқдур», — деб лутф этса, «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» асарида «Саййид Насимийнинг назми ўзга ранг тушубдур, зоҳир аҳли шуаросидек назм айтмайдур, балки ҳақиқат тариқин адо қилибдур», — деб ёзади. Дарҳақиқат, у кўпроқ диний-тасаввуфий мавзуларни қаламга олиб, ўзи мансуб ҳуруфийлик тояларини улуғлайди.

Насимий ўз фикр-ўйлари, туйғу-кечинмаларини халқона содда услубда баён қилади. Шунинг учун ҳам шоир шеърлари қўнгилга яқин. Бу шеърлар бир қарашда оддий, содда бўлиб кўринса-да, лекин мазмунан теран ва бадиий юксак.

Насимий озарбайжон адабиёти тарихида мардлик, жасорат, қаҳрамонлик тимсоли сифатида шуҳрат қозонган.

Ўзбек тилида Насимийнинг Миртемир, Холид Расул ва Асқар Қосимовлар озарбайжончадан таржима қилган мўъжазгина шеърлар тўплами босилиб чиққан.

Биз эса шоирнинг форсий рубоийлари таржимасига қўл урдик. Улардан айримларини эътиборингизга ҳавола қиламиз.

Саййид Имодиддин Насимий
РУБОИЙЛАР

1

Дардина ошиқларин дармони йўқ,
Икиюз зоҳидларин имони йўқ,
Жонина ҳай дер,валекин жони йўқ,
Аҳдина собит эмас,паймони йўқ.

2

Эй азал, нури-жамолинг то абад,
Манда нақш бўлди хаёлинг то абад,.
Бир ўзи бўлди ҳилолинг то абад,
Эй қуёш,йўқтур заволинг то абад.

3

Қошларинг ёди мани қурбон этар,
Суратинг нақши кўнгил ҳайрон этар,
Кўр, бу қудрат ожизи яздон этар,
Жумла ашъё сенда чун сайрон этар.

4

Ҳақ таоло борлиги одамдадур,
Уй анингдур,ул бу уйда дамдадур.
Билмади шайтон би сирри,ғамдадур,
Шул сабабдин то абад мотамдадур.

5

Лабини лаъли жонафзо дедилар,
Сўрасам, дардима даво дедилар.
Қомати болосини бало дедилар,
Бизларни анга мубтало дедилар.

6

Жонимнинг жононаси сенсан,ҳабиб,
Хўбларнинг фарзонаси сенсан,ҳабиб,
Кунта-канз*нинг хонаси сенсан,ҳабиб,
Ваҳдатнинг дурдонаси сенсан ҳабиб.

Кунта-канз — хазина

7

То ки,ёрнин суҳбати ширин эди,
Ложарам кўнглум онға ширин эди,
Ошиқи маъшуқам ул маҳбуб эди,
Ўйлаким,Фарҳод ила Ширин эди.

8

Эй кўнгул,Мансур аналҳақ сўйлади,
Ҳақ эди,ҳақни деди,ҳақ сўйлади.
Маърифат сиррини мутлақ сўйлади,
Ориф омонна-ва-саддақ сўйлади.

9

Ким ки,билмас ўз вужуди зотини,
Сўрмагил андин онинг исботини,
Ўйнамас,ким шатранж ишқин отини,
Билмагай бу завқни — ишқ шоҳмотини.

Хуршид Даврон таржималари

1

Дин илмини билса ким шариат шулдир,
Гар қўшса амал билан тариқат шулдир.
Ким илму амални Ҳақ ризосин истаб,
Ихлос ила жам этса, ҳақиқат шулдир.

2

Эй, ваъдани кўп қилдинг-у, йўқ зарра вафо,
Кўрмайди бу шевани вафо аҳли раво.
Майхона тавофидан бирор нафъ борми?
Дин ва шижоат бўлмаса, йўқ сидқу сафо.

3

Соқий, бу кеча берма менга ўзга шароб,
Хуммор кўзинг қилди мени масту хароб.
Кўзимни қорачиқлари тарк айладилар,
Шундан бу кеча ҳамнафасим оташу об.

4

Шу мулки олам ичида мавжуд У,
Ҳар икки жаҳонда мақсаду мақсуд У.
То бўлмас экан эътиқод уйи вайрон,
Мен фош қиламан: сенинг учун маъбуд У.

5

Мен мазҳари нутқу нутқи Ҳақ зотим эрур,
Шу икки жаҳонда менинг исботим эрур.
Тонггидан азалнинг то абад шомигача
Ҳар нарса вужудга келса, зарротим эрур.

6

То бўлмас экан ўзликдан фонию фард,
Буткул ювилиб кетмас кўнгилдаги гард.
Бўл нафсу ҳаводан-у жаҳондан озод,
Қоч турфа ёмонликдан агар бўлсанг мард.

7

Дил дардисиз етмайди киши дармонга,
Хақ жазбаси бўлмай, етмагай Раҳмонга.
Юзинг сени Хақ раҳматининг кўзгусидир,
Етмас уни ким англамаса Қуръонга.

8

Ул нуқтаки, маркази жаҳондир — сенсан,
Ул қатраки, асли кун-фаякондир — сенсан,
Ул исмки, зотдан нишондир — сенсан,
Ул ҳарфки, исми бебаёндир — сенсан.

9

Менман ломакон ганжи — маконга сиғмам!
Юксак бу руҳим — жисм ила жонга сиғмам!
Инсондаги бор ваҳму хаёл менда эса,
Босмас ваҳима, ақли аёнга сиғмам!

Эргаш Очилов таржималари

  Nasimiyni dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida bilishadi va asarlarini sevib o‘qishadi. Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklarning esa u o‘z shoiri hisoblanadi. Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab va boshqa o‘zbek shoirlari uning shaxsi va ijodiga yuksak ehtirom bilan qaraganlar.

Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da uni turkiy mashoyixlar qatorida zikr etib, “Rumiy va turkmoniy til bilan nazm aytibdur va nazmida haqoyiq va maorif batoyat ko‘p mundarijdur. Mazkur bo‘lg‘on ahlig‘a aning she’ri muqobalasida hamonoki she’r yo‘qdur”, — deb lutf etsa, “Holoti Pahlavon Muhammad” asarida “Sayyid Nasimiyning nazmi o‘zga rang tushubdur, zohir ahli shuarosidek nazm aytmaydur, balki haqiqat tariqin ado qilibdur”, — deb yozadi.

IMOMIDDIN NASIMIY

Sayyid Imodiddin Nasimiy (1370—1417) Ozarbayjonning Shirvon viloyati Shamohi shahrida tug‘ilgan. Asli ismi — Ali, laqabi — Imodiddin. U o‘z davriga nisbatan mukammal tahsil ko‘rgan: fors, arab tillari va adabiyotini chuqur o‘rgangan. Bundan tashqari, mshggiq, riyoziyot, tabiat va astronomiya fanlarini o‘zlashtirgan.

Mashhur so‘fiy va avliyo Mansur Hallojga kuchli e’tiqod qo‘yib, o‘zini uning haroratli shogirdi hisoblaganidan ilk she’rlarini Husayniy taxallusi bilan yozadi. Chunki Mansurning ismi Husayn bo‘lib, uning tariqati ham husayniya yoki hallojiya nomi bilan mashxurdir. XIV asrda Ozarbayjonda tasavvufdan o‘sib chiqqan hurufiylik oqimi keng yoyilib, unda inson omili muhim o‘rin tutadi: inson, uning erki ulug‘lanadi; insonga ilohiy quvvatning zuhuri va tajassumi sifatida qaraladi. Hurufiylik tariqatining asoschisi, mashhur shoir va mutafakkir Fazlulloh Naimiy 1394 yili Shirvonga keladi va Imodiddin bilan uchrashadi. Uning hurufiylik qarashlari yosh shoirga kuchli ta’sir qiladi va uni qabul etib, Fazlullohni o‘ziga murshid biladi. Naimiyga hamohang Nasimiy taxallusini oladi.

Ilg‘or fikrli kishilar ta’qib ostiga olinib, Naimiy Mironshoh tomonidan qatl, Qosim Anvor Shohruh tarafidan surgun qilingach, ham o‘zini qutqarish, ham hurufiylik g‘oyalarini keng yoyish maqsadida Nasimiy Ozarbayjondan chiqib ketadi. U Bag‘dod, Onado‘li, Tokat, Bursa va boshqa joylarda yashaydi, nihoyat Halabda qaror topadi. Misr sultoni Muayyaddin Nasimiyni dahriylikda ayblab, uning tiriklayin terisini shildiradi. O’z ta’biri bilan aytganda, «so‘zning dodini bergan» isyonkor va hassos shoir Nasimiy ilk bor ozarbayjon tilida ijod qilgani, ozarbayjon adabiy tilini xalq jonli so‘zlashuv tiliga yaqinlashtirgani bilan ozarbayjon adabiyoti tarixida alohida o‘rin tutadi. U Hasan o‘g‘li va Qozi Burhoniddindan keyin ozarbayjon tilida yaratilgan she’riyatning buyuk ustodlaridandir.

Nasimiy fors tilida ham qalam tebratgan bo‘lib, uning forsiy ijodi Eronda alohida to‘plam holida nashr etilgan.

Nasimiyni dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida bilishadi va asarlarini sevib o‘qishadi. Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklarning esa u o‘z shoiri hisoblanadi. Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab va boshqa o‘zbek shoirlari uning shaxsi va ijodiga yuksak ehtirom bilan qaraganlar. Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat»da uni turkiy mashoyixlar qatorida zikr etib, «Rumiy va turkmoniy til bilan nazm aytibdur va nazmida haqoyiq va maorif batoyat ko‘p mundarijdur. Mazkur bo‘lg‘on ahlig‘a aning she’ri muqobalasida hamonoki she’r yo‘qdur», — deb lutf etsa, «Holoti Pahlavon Muhammad» asarida «Sayyid Nasimiyning nazmi o‘zga rang tushubdur, zohir ahli shuarosidek nazm aytmaydur, balki haqiqat tariqin ado qilibdur», — deb yozadi. Darhaqiqat, u ko‘proq diniy-tasavvufiy mavzularni qalamga olib, o‘zi mansub hurufiylik toyalarini ulug‘laydi.

Nasimiy o‘z fikr-o‘ylari, tuyg‘u-kechinmalarini xalqona sodda uslubda bayon qiladi. Shuning uchun ham shoir she’rlari qo‘ngilga yaqin. Bu she’rlar bir qarashda oddiy, sodda bo‘lib ko‘rinsa-da, lekin mazmunan teran va badiiy yuksak.

Nasimiy ozarbayjon adabiyoti tarixida mardlik, jasorat, qahramonlik timsoli sifatida shuhrat qozongan.

O’zbek tilida Nasimiyning Mirtemir, Xolid Rasul va Asqar Qosimovlar ozarbayjonchadan tarjima qilgan mo‘‘jazgina she’rlar to‘plami bosilib chiqqan.

Biz esa shoirning forsiy ruboiylari tarjimasiga qo‘l urdik. Ulardan ayrimlarini e’tiboringizga havola qilamiz.

Sayyid Imodiddin Nasimiy
RUBOIYLAR

1

Dardina oshiqlarin darmoni yo’q,
Iki yuz zohidlarin imoni yo’q,
Jonina hay der,valekin joni yo’q,
Ahdina sobit emas,paymoni yo’q.

2

Ey azal nuri-jamoling to abad,
Manda naqsh bo’ldi xayoling to abad,.
Bir o’zi bo’ldi hiloling to abad,
Ey quyosh,yo’qtur zavoling to abad.

3

Qoshlaring yodi mani qurbon etar,
Surating naqshi ko’ngil hayron etar,
Ko’r bu qudrat o’jizi yazdon etar,
Jumla ash’yo senda chun sayron etar.

4

Haq taolo borligi odamdadur,
Uy aningdur,ul bu uyda damdadur.
Bilmadi shayton bi sirri,g’amdadur,
Shul sababdin to abad motamdadur.

5

Labini la’li jonafzo dedilar,
So’rasam,dardima davo dedilar.
Qomati bolosini balo dedilar,
Bizlarni anga mubtalo dedilar.

6

Jonimning jononasi sensan,habib,
Xo’blarning farzonasi sensan,habib,
Kunta-kanz*ning xonasi sensan,habib,
Vahdatning durdonasi sensan habib.

Kunta-kanz — xazina

7

To ki,yornin suhbati shirin edi,
Lojaram ko’nglum ong’a shirin edi,
Oshiqi ma’shuqam ul mahbub edi,
O’ylakim,Farhod ila Shirin edi.

8

Ey ko’ngul,Mansur ahalhaq so’yladi,
Haq edi,haqni dedi,haq so’yladi.
Ma’rifat sirrini mutlaq so’yladi,
Orif omonna-va-saddaq so’yladi.

9

Kim ki,bilmas o’z vujudi zotini,
So’rmagil andin oning isbotini,
O’ynamas,kim shatranj ishqin otini
Bilmagay bu zavqni — ishq shohmotini.

Xurshid Davron tarjimalari

1

Din ilmini bilsa kim shariat shuldir,
Gar qo‘shsa amal bilan tariqat shuldir.
Kim ilmu amalni Haq rizosin istab,
Ixlos ila jam etsa, haqiqat shuldir.

2

Ey, va’dani ko‘p qilding-u, yo‘q zarra vafo,
Ko‘rmaydi bu shevani vafo ahli ravo.
Mayxona tavofidan biror naf’ bormi?
Din va shijoat bo‘lmasa, yo‘q sidqu safo.

3

Soqiy, bu kecha berma menga o‘zga sharob,
Xummor ko‘zing qildi meni mastu xarob.
Ko‘zimni qorachiqlari tark ayladilar,
Shundan bu kecha hamnafasim otashu ob.

4

Shu mulki olam ichida mavjud U,
Har ikki jahonda maqsadu maqsud U.
To bo‘lmas ekan e’tiqod uyi vayron,
Men fosh qilaman: sening uchun ma’bud U.

5

Men mazhari nutqu nutqi Haq zotim erur,
Shu ikki jahonda mening isbotim erur.
Tonggidan azalning to abad shomigacha
Har narsa vujudga kelsa, zarrotim erur.

6

To bo‘lmas ekan o‘zlikdan foniyu fard,
Butkul yuvilib ketmas ko‘ngildagi gard.
Bo‘l nafsu havodan-u jahondan ozod,
Qoch turfa yomonlikdan agar bo‘lsang mard.

7

Dil dardisiz yetmaydi kishi darmonga,
Xaq jazbasi bo‘lmay, yetmagay Rahmonga.
Yuzing seni Xaq rahmatining ko‘zgusidir,
Yetmas uni kim anglamasa Qur’onga.

8

Ul nuqtaki, markazi jahondir — sensan,
Ul qatraki, asli kun-fayakondir — censan,
Ul ismki, zotdan nishondir — sensan,
Ul harfki, ismi bebayondir — sensan.

9

Menman lomakon ganji — makonga sig‘mam!
Yuksak bu ruhim — jism ila jonga sig‘mam!
Insondagi bor vahmu xayol menda esa,
Bosmas vahima, aqli ayonga sig‘mam!

Ergash Ochilov tarjimalari