Ўртада айримлар матбуотда, телевидениеда, ижтимоий тармоқларда «Бизга лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси керакми, йўқми», деган масалани кўтариб, сувни бир лойқалатиб ҳам олди. Яхшики, чувалашмасидан бу гапга нуқта қўйилди: дунё аҳолисининг энг кўп ва энг илғор қисми фойдаланаётган, чорак аср мобайнида ёшларимизнинг тафаккур кўзини очиб келаётган алифбомиздан воз кечиш эмас, балки уни янада мукаммаллаштириб, амалиётда кенг жорий этишимиз керак! Бироқ, шу ўринда савол уйғонади: шунча йилдан буён чўзилиб келаётган бу муаммони қачон узил-кесил ҳал қиламиз?
Воҳид Луқмон
24 ЙИЛДАН БУЁН БИР ЎЗАНГА ТУШОЛМАЁТГАН
МИЛЛИЙ АЛИФБОМИЗНИНГ МУКАММАЛ
БЎЛИШИНИ ИСТАБ
Бирор бир партиянинг аъзоси эмасман. Очиғи, бунга эҳтиёжим бўлмаган. Бироқ, журналист сифатида, партиялар фаолиятидан озми-кўпми хабарим бор. Мақсад-вазифалари (улар бир-бирига ўхшаб кетса-да) нималардан иборат эканини биламан. Партияларнинг дастурлари, сайловолди платформалари билан танишман.
Бугун депутатларимиз фаолиятида бир оз жонланиш сезилаётгандай. Бироқ Президентимизнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидлангандек, «парламентимиз фаолияти кўп ҳолларда шунчаки расмий йиғилишлардан иборат бўлиб қолмоқда».
Давлатимиз раҳбарининг «Нима учун аниқланган муаммолар ёки сайловчилар кўтараётган масалалар тегишли қонунлар қабул қилиш йўли билан ёки ижро ҳокимияти олдига масалани қатъий қўйиш билан ҳал этилмаяпти?» – деган саволи ҳамон жавобсиздек назаримда.
Қонунчилик палатасининг бир гуруҳ депутатлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 2017 йил 4 сентябрда қабул қилинган «Инновацион ўқитиш услубларини жорий этиш йўли билан ҳайдовчиларни тайёрлаш, шунингдек, уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори бўйича ҳукуматга киритилган депутатлик сўрови инобатга олинди. «Автотест-Репорт» МЧЖнинг монапол ҳуқуқи бекор қилинди. Халқ ноибларининг бу ҳаракати ижтимоий тармоқларда оламшумул қаҳрамонлик сифатида олқишланди.
Ўзбекистон тарихида биринчи бор Вазирлар Маҳкамаси қарори юзасидан киритилган депутатлик сўрови аслида ҳам қаҳрамонлик эди.
Яқинда Ўзбекистон «Миллий тикланиш» демократик партиясининг Тошкент шаҳар Юнусобод туман кенгаши томонидан аъзоликка таклиф этилдим. Бу мени қувонтирди. Чунки миллатимиз зиёлиларини ўз атрофида бирлаштирган партия аъзолари сафида забардаст шоир ва ёзувчилар, журналистлар, илм-фан намояндалари, маданият ва санъат аҳли борлигини яхши биламан.
«Миллий тикланиш» демократик партиясининг Устави ва Дастури, Сайловолди Платформасини қайта-қайта ўқиб чиқдим. Партиянинг дастурий мақсад-вазифалари билан танишиш асносида Президентимизнинг бир саволи ёдимга тушди: «Қачон парламент, майли, кўп эмас, ҳеч бўлмаса битта соҳани тубдан яхшилашга қаратилган қарор ёки қонун ишлаб чиқади? Қачон бўлади бу иш?»
«Миллий тикланиш»нинг Сайловолди Платформасида « – давлат тилини бойитиш ва янада такомиллаштиришга, тил маданиятини, ўзаро муомала сифатини юксалтиришга йўналтирилган чора-тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқиш, оммавий муомалада ўзбек адабий тили меъёр ва қоидаларининг бузилишини олдини оладиган аниқ мақсадли ишларни олиб бориш» дастурий вазифаси белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 13 майда қабул қилинган «Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида»ги фармонида янги олий таълим муассасасига «ўзбек тилининг асл табиати ва хусусиятларини тўла акс эттирадиган мукаммал академик ва ўқув грамматикаларини яратиш, унинг товушлар тизими ва уларнинг ёзувда акс этиши, жорий имло қоидаларини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклифлар тайёрлаш, турли мавзу ва йўналишлар бўйича луғат ва қомуслар, рисола ва дарсликлар яратиш» вазифаси юкланган.
Ушбу вазифадан келиб чиқиб, Ўзбек тили ва адабиёти университети қошида лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосини ислоҳ қилиш бўйича Ишчи гуруҳ тузилган эди. Мана, орадан қирийб икки йил вақт ўтмоқда. Ишчи гуруҳ ўзининг дастлабки хулосаларини эълон қилди, лекин у расмий мақомга эга эмас. Бевосита «давлат тилини бойитиш ва янада такомиллаштириш»ни ўз олдига мақсад қилган партия эса бу масалада негадир жим.
Ўртада айримлар матбуотда, телевидениеда, ижтимоий тармоқларда «Бизга лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси керакми, йўқми», деган масалани кўтариб, сувни бир лойқалатиб ҳам олди. Яхшики, чувалашмасидан бу гапга нуқта қўйилди: дунё аҳолисининг энг кўп ва энг илғор қисми фойдаланаётган, чорак аср мобайнида ёшларимизнинг тафаккур кўзини очиб келаётган алифбомиздан воз кечиш эмас, балки уни янада мукаммаллаштириб, амалиётда кенг жорий этишимиз керак! Бироқ, шу ўринда савол уйғонади: шунча йилдан буён чўзилиб келаётган бу муаммони қачон узил-кесил ҳал қиламиз?
Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини такомиллаштириш бўйича Ишчи гуруҳ томонидан Facebook ижтимоий тармоғида «Ўзбек тили жонкуярлари» гуруҳи ташкил этилган. Гуруҳ орқали олимлар, зиёлилар, кенг жамоатчиликнинг фикрлари йиғилиб, илмий таҳлилдан ўтказиб борилмоқда. Ишчи гуруҳ ўтган вақт мобайнида икки алифбо лойиҳасини, шунингдек, дастлабки хулосаларини интернетда эълон қилди. Табиийки, ҳақли савол туғилади: нима учун бу лойиҳа ва хулосалар расмий ОАВ ёки давлат нашрларида эълон қилинмади? Умуман, ўзи, бу лойиҳалар, «Ўзбек тили жонкуярлари» гуруҳи аъзоларидан ташқари, кимнидир қизиқтиряптими?
Дастлабки хулосаларда, жумладан: «Мазур ишчи гуруҳ муайян масала бўйича қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга эмас, у фақат мавжуд фикрларни ўрганиб, таклифларни ишлаб чиқади ва тегишли ҳукумат органига уларни тақдим қилади», дейилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони ижросини таъминлаш мақсадида ташкил этилган Ишчи гуруҳнинг хулосалари фақат таклиф характерига эга экани кишини ўйлантиради. Демак, бу таклиф «тегишли ҳукумат органи» томонидан қабул қилинмаслиги ҳам мумкин.
Ишчи гуруҳнинг дастлабки хулосасида айни пайтга қадар йиғилган таклифларни икки гуруҳга бўлиш мумкинлиги, 1-гуруҳ алифбога умуман тегмасликни, ҳаммасини ўз ҳолича қолдириб, фақат имло билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш, 2-гуруҳ алифбони қисман ислоҳ қилиш, қўшалоқ ҳарфларни алмаштириш таклифини билдиргани айтилади.
Ишчи гуруҳ хулосасида 2-гуруҳ томонидан билдирилган фикрлар қуйидагича умумлаштирилади: «Кўпчилик ҳамюртларимиз, жумладан, мутахассислар жорий алифбомиздаги G‘ O‘ Ch Sh Ng ҳарфлари ёзиш ва ўқиш жараёнида муайян қийинчиликлар туғдираётгани ва янги алифбомизнинг халқ ичида оммалашиб кетишига халал бераётгани тўғрисида ўз фикр ва таклифларини билдиришди. Ўрганиш жараёнида ислоҳ этилиши лозим бўлган ҳарфлар уч гуруҳга бўлинди.
Биринчи гуруҳ – ўта ноқулай ҳарфлар. Бу гуруҳга G‘ ва O‘ ҳарфлари киради. Сабаби бу ҳарфларни ёзиш учун аввало G, O ҳарфлари ёзилади, сўнг ‘ белгисини қўйиш учун тўрт рақамдан иборат код терилади – яъни, бир ҳарфни ёзиш учун қўлимиз 5 марта компьютер клавиатурасига урилиши талаб этилади. Дунёдаги бирор бир алифбода битта ҳарфни ёзиш учун бунча машаққат чекилмайди. Шу боис халқимиз ‘ белгисини ёзишга эриниб, унинг ўрнига кўпинча ’ белгисидан фойдаланади, бу эса катта хато, чунки бу белги алифбомизда тутуқ белгиси сифатида қайд этилган. Мабодо, эринмасдан ёзаман деганимизда ҳам баъзан бунинг уддасидан чиқолмаймиз, сабаби бу белгилар айрим замонавий мосламаларда умуман топилмайди. Хуллас, бир пайтлар ёзувни қулайлаштириш учун қабул қилинган ‘ белгиси амалиётда энг ноқулай, бошоғриқ белги экани маълум бўлди.
Иккинчи гуруҳ – ноқулай ҳарфлар. Бу гуруҳга Sh ва Ch ҳарфий бирикмалари киради. Одатда бир товушга – бир белги тамойили устувор бўлган алифбода ўқиш-ёзиш жараёни осон кечади. Sh ва Ch ҳарфларининг худди инглиз тилидаги каби икки белгидан иборат бўлиши, айниқса, ёши катта ватандошларимизга қийинчилик туғдиряпти. Бундан ташқари, маълум сўзларни ёзишда алоҳида қоида ишлаб чиқишга тўғри келяпти. Масалан, муқаддас китоб маъносидаги Мусҳаф сўзини Mushaf деб ёзсангиз, у Мушаф деб ўқилади. Исҳоқ эса Ишоқ (Ishoq)қа айланади. Натижада, маънони йўқотмаслик учун, сунъий равишда Mus’haf, Is’hoq деб, тутуқ белгисини ўз вазифасидан бошқа ишга ҳам жалб этишга тўғри келади. Бундай сўзлар эса ўзбек тилида кўп.
Ch ҳарфий бирикмасининг ҳолати эса бундан ҳам мураккаб. Болаларимизга бу ҳарфнинг биринчи белгиси қандай ўргатилади – бу ҳар бир ўқитувчининг маҳоратига, тасаввур кенглигига боғлиқ. Сабаби Ch нинг биринчи белгиси – С алифбода умуман йўқ!? Ҳолбуки, бу алифбо тузиш мантиғига мутлақо зид ҳодиса. Чунки ҳар қандай ҳарфий бирикма алифбода мавжуд бўлган ҳарфлар иштирокида бириктирилиб тузилиши лозим. 1995 йилда миллий алифбомиз ўзгартирилаётганда бу мантиқий талаб негадир эътибордан четда қолган…
Мазкур фикрни ёқловчилар орасида атоқли тилшунос-олимлар, ўқитувчилар, талабалар бор. Бу гуруҳда журналистлар, нашриёт ходимлари, муҳаррирлар, компьютер технологиялари мутахассислари кўпчиликни ташкил қилади», дейилади Ишчи гуруҳ хулосасида.
Мен ҳам журналист, ҳам ношир сифатида, албатта, 2-гуруҳ фикрини ёқлайман. Газета ва журналларимизнинг 24 йилдан бери лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтолмаётганинг асосий сабабларидан бири ҳам шу — G‘ O‘ Ch Sh ҳарфларини ёзишдаги ортиқча заҳмат билан боғлиқ. Тўғри, «кирилл ёзувидаги ҳар қандай матнни бир лаҳзада лотин ёзувига ўгириб берадиган дастурлар бор», дейишингиз мумкин. Ҳақсиз. Бироқ, биринчидан, бу дастурларнинг мукаммаллик даражасини барчамиз яхши биламиз. Иккинчидан, энг асосийси, матнни кирилл ёзувида ёзиб, кейин лотин ёзувига ўгиришга эҳтиёж борлиги – ўйлаб кўриладиган масала.
Ҳарфлар якка ҳолда маъно ташимайди. Бироқ шакл нуқтаи-назаридан мазмунга эга. Буни визуал мазмун, десак тўғри бўлади. Сўнгги пайтларда босма ва электорон нашрларда дизайн биринчи ўринга кўтарилмоқда. Буни эскилардан қолган «Онангни отангга бепардоз кўрсатма» мақолининг замонавий ифодаси, дейиш мумкин.
Тилимиз табиатига кўра, нафақат O‘, G‘ ҳарфлари, шунингдек, Ch ва Sh ҳарфларидан ҳам кўп фойдаланамиз. Бу ҳарфлар нафақат ўқиш-ёзишни қийинлаштиради, айни пайтда нашр дизайнига ҳам салбий таъсир қилмай қолмайди. Раҳматли Хожибой Тожибоевнинг «QO`QON» ёзуви ҳақидаги ҳазили эсингиздадир? Газета ва журналлар, реклама матнлари сарлавҳаларининг деярли барчасида бир ёки иккитадан, «Shoshmashoshar» (Шошмашошар) сингари сўзларда эса тўрттагача Sh бирикмаси ишлатилади. Тилимизда — ch, — chi, — chan, — inch, chilik, — sh, — dosh, — ish, — lash сингари ўта фаол сўз ясовчи қўшимчалар бор.
Яна бир масала, Ch, Sh ҳарфий бирикмалари ягона ҳарфни ифодалагани боис, атоқли отлар, қисқартма сўзларни бош ҳарф билан ёзишда чалкашлик, ноқулайлик юзага келади. Айтайлик, бирикмадаги икки ҳарфни ҳам йирик ёзсангиз, SHamol, SHosh, CHorsu, CHaros каби Ч ва Ш ҳарфи билан бошланувчи сўзлар беўхшов кўринишга келади; агарда бирикмадаги биринчи белги бош, иккинчиси кичик ҳарф билан ёзилса, TOShDU, AQSh, ChIRChIQ каби Ч ва Ш ҳарфлари сўз ўртасида келган атамаларда ўнғайсиз ҳолат пайдо бўлади. Афсуски, айнан шу ҳарфлар сабаб ёзувимизда истиснолар (mus’haf, is’hoq, as’hob каби) кўпайиб кетган.
Юқоридаги фикрларни инобатга олиб, G‘ ва O‘ ҳарфларини Ŏŏ, Ğğ ёки қозоқ ва қорақалпоқ қардошларимиз каби Óó Ǵǵ шаклда, махсус белгини O ва G ҳарфларининг устига қўйиб ифодалашимиз тўғрироқ бўлади, деб ўйлайман. Бугун Андроид тизими учун яратилган «Klavus-Uzbek Keyboard» сингари дастурлар мавжуд. Уларда G‘ ва O‘ ҳарфлари битта клавиатура билан ёзилади. Тўғри, уларни ҳам, ёзувда муаммо туғдираётган қўшалоқ ҳарфларни ҳам, эҳтимол, қачондир «Windows» тизимида ишлайдиган компьютер клавиатурасига жойлаштириш мумкиндир. Бироқ юқорида айтганимдек, ҳарфлар нафақат луғавий маъно яратади, балки шаклий мазмунга ҳам эга. Масалан, qashshoq – qaşşoq, ushshoq – uşşoq, achchiq – aççiq, shoshmashoshar – şoşmaşoşar сингари сўзларнинг ёзилиш шаклига, аниқ-равшанлигига эътибор қаратинг.
G‘ ва O‘ ҳарфларини ЮНИКОД тизимига киритиб бир ҳарфга айлантирган тақдиримизда ҳам оралиқда ёзув дизайнига путур етказадиган бўшлиқ қолади. Қиёсланг: O‘ZBEKISTON – ŎZBEKISTON ёки ÓZBEKISTON Таассуфки, биз учун муқаддас бўлган Ватанимиз номининг кўп ҳолларда айнан O‘ ҳарфи туфайли хато, нотўғри ёзилишига кўникиб қолдик.
Президентимиз яқин қўшниларимиз билан дўстона муносабатларни мустаҳкамлашга, барча соҳаларда ҳамкорлик алоқаларини янада ривожлантиришга ҳаракат қилмоқда. Биз 1993 йилда бошлаган лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтиш ҳаракатини қардошларимиз биздан анча кейин бошлади ва айримлари якунлади ҳам. Нима учун улар қабул қилган Şş ва Çç ҳарфларини биз рад этишимиз керак? Ахир, бу дастлаб бизнинг танловимиз эди-ку? Миллий алифбомизда йўқ, бироқ паспорт ва диплом сингари расмий ҳужжатлар серияларида, автомобиллар давлат рақамларида ишлатиладиган Сс ҳарфини ўқитувчиларимиз қачонгача болаларга тушуниролмай азият чекади? Алифбода йўқ ҳарф иштирокида ҳарфий бирикма яратишнинг ўзи кулгили эмасми, ахир? Қолаверса, бу ҳарфлар фақат қўшниларимиз ва туркий тилли халқлар алифбосида эмас, Европа халқлари алифбосида ҳам учрайди. Масалан, француз тили алифбосида Ç ҳарфи мавжуд ва айнан миллат номи шу ҳарф иштирокида ёзилади – Français. Ёки «Барселона» футбол клуби мухлисларига яхши таниш бўлган Barça атамасини олайлик. Шунингдек, Румин алифбосидаги Ș ș ҳарфлари ҳам бизнинг илк лотин алифбомиздаги Şş ҳарфига жуда ўхшаш ҳарфлар саналади.
Назаримда, Ишчи гуруҳ тақдим қилган иккинчи алифбо лойиҳасида бизни ўйлантириб, қийнаб келаётган ҳарфлар масаласига яхши ечим топилган эди. Бироқ бу лойиҳа жуда тор доирада муҳокама қилинди ва Ишчи гуруҳ аъзолари таъкидлаган тегишли органлар эътиборига тушмади. Бу вазифани эса, назаримда, айнан сиёсий патиялар, биринчи навбатда «Миллий тикланиш» демократик партияси бажариши керак эди.
Бир журналистнинг партия сафига кириш-кирмаслиги муҳим эмасдир. Эҳтимол, партиянинг унга кўзи ҳам учиб турмагандир. Бироқ шу мамлакатнинг фуқароси, 24 йилдан буён бир ўзанга тушолмаётган миллий алифбомизнинг мукаммал бўлишини истайдиган миллат зиёлиси сифатида у «Миллий тикланиш» демократик партиясидан Сайловолди Платформасида ўз олдига қўйган «давлат тилини бойитиш ва янада такомиллаштириш» вазифасини қачон бажаради, деб сўрашга ҳақли, менимча.
Манба: www.uza.uz
O‘rtada ayrimlar matbuotda, televideniyeda, ijtimoiy tarmoqlarda “Bizga lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi kerakmi, yo‘qmi”, degan masalani ko‘tarib, suvni bir loyqalatib ham oldi. Yaxshiki, chuvalashmasidan bu gapga nuqta qo‘yildi: dunyo aholisining eng ko‘p va eng ilg‘or qismi foydalanayotgan, chorak asr mobaynida yoshlarimizning tafakkur ko‘zini ochib kelayotgan alifbomizdan voz kechish emas, balki uni yanada mukammallashtirib, amaliyotda keng joriy etishimiz kerak! Biroq, shu o‘rinda savol uyg‘onadi: shuncha yildan buyon cho‘zilib kelayotgan bu muammoni qachon uzil-kesil hal qilamiz?
Vohid Luqmon
24 YILDAN BUYON BIR O‘ZANGA TUSHOLMAYOTGAN
MILLIY ALIFBOMIZNING MUKAMMAL
BO‘LISHINI ISTAB
>Biror bir partiyaning a’zosi emasman. Ochig‘i, bunga ehtiyojim bo‘lmagan. Biroq, jurnalist sifatida, partiyalar faoliyatidan ozmi-ko‘pmi xabarim bor. Maqsad-vazifalari (ular bir-biriga o‘xshab ketsa-da) nimalardan iborat ekanini bilaman. Partiyalarning dasturlari, saylovoldi platformalari bilan tanishman.
Bugun deputatlarimiz faoliyatida bir oz jonlanish sezilayotganday. Biroq Prezidentimizning Oliy Majlisga Murojaatnomasida ta’kidlangandek, “parlamentimiz faoliyati ko‘p hollarda shunchaki rasmiy yig‘ilishlardan iborat bo‘lib qolmoqda”.
Davlatimiz rahbarining “Nima uchun aniqlangan muammolar yoki saylovchilar ko‘tarayotgan masalalar tegishli qonunlar qabul qilish yo‘li bilan yoki ijro hokimiyati oldiga masalani qat’iy qo‘yish bilan hal etilmayapti?” – degan savoli hamon javobsizdek nazarimda.
Qonunchilik palatasining bir guruh deputatlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2017 yil 4 sentyabrda qabul qilingan “Innovatsion o‘qitish uslublarini joriy etish yo‘li bilan haydovchilarni tayyorlash, shuningdek, ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori bo‘yicha hukumatga kiritilgan deputatlik so‘rovi inobatga olindi. “Avtotest-Report” MCHJning monapol huquqi bekor qilindi. Xalq noiblarining bu harakati ijtimoiy tarmoqlarda olamshumul qahramonlik sifatida olqishlandi.
O‘zbekiston tarixida birinchi bor Vazirlar Mahkamasi qarori yuzasidan kiritilgan deputatlik so‘rovi aslida ham qahramonlik edi.
Yaqinda O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasining Toshkent shahar Yunusobod tuman kengashi tomonidan a’zolikka taklif etildim. Bu meni quvontirdi. Chunki millatimiz ziyolilarini o‘z atrofida birlashtirgan partiya a’zolari safida zabardast shoir va yozuvchilar, jurnalistlar, ilm-fan namoyandalari, madaniyat va san’at ahli borligini yaxshi bilaman.
“Milliy tiklanish” demokratik partiyasining Ustavi va Dasturi, Saylovoldi Platformasini qayta-qayta o‘qib chiqdim. Partiyaning dasturiy maqsad-vazifalari bilan tanishish asnosida Prezidentimizning bir savoli yodimga tushdi: “Qachon parlament, mayli, ko‘p emas, hech bo‘lmasa bitta sohani tubdan yaxshilashga qaratilgan qaror yoki qonun ishlab chiqadi? Qachon bo‘ladi bu ish?”
“Milliy tiklanish”ning Saylovoldi Platformasida “ – davlat tilini boyitish va yanada takomillashtirishga, til madaniyatini, o‘zaro muomala sifatini yuksaltirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqish, ommaviy muomalada o‘zbek adabiy tili me’yor va qoidalarining buzilishini oldini oladigan aniq maqsadli ishlarni olib borish” dasturiy vazifasi belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 13 mayda qabul qilingan “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmonida yangi oliy ta’lim muassasasiga “o‘zbek tilining asl tabiati va xususiyatlarini to‘la aks ettiradigan mukammal akademik va o‘quv grammatikalarini yaratish, uning tovushlar tizimi va ularning yozuvda aks etishi, joriy imlo qoidalarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar tayyorlash, turli mavzu va yo‘nalishlar bo‘yicha lug‘at va qomuslar, risola va darsliklar yaratish” vazifasi yuklangan.
Ushbu vazifadan kelib chiqib, O‘zbek tili va adabiyoti universiteti qoshida lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosini isloh qilish bo‘yicha Ishchi guruh tuzilgan edi. Mana, oradan qiriyb ikki yil vaqt o‘tmoqda. Ishchi guruh o‘zining dastlabki xulosalarini e’lon qildi, lekin u rasmiy maqomga ega emas. Bevosita “davlat tilini boyitish va yanada takomillashtirish”ni o‘z oldiga maqsad qilgan partiya esa bu masalada negadir jim.
O‘rtada ayrimlar matbuotda, televideniyeda, ijtimoiy tarmoqlarda “Bizga lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi kerakmi, yo‘qmi”, degan masalani ko‘tarib, suvni bir loyqalatib ham oldi. Yaxshiki, chuvalashmasidan bu gapga nuqta qo‘yildi: dunyo aholisining eng ko‘p va eng ilg‘or qismi foydalanayotgan, chorak asr mobaynida yoshlarimizning tafakkur ko‘zini ochib kelayotgan alifbomizdan voz kechish emas, balki uni yanada mukammallashtirib, amaliyotda keng joriy etishimiz kerak! Biroq, shu o‘rinda savol uyg‘onadi: shuncha yildan buyon cho‘zilib kelayotgan bu muammoni qachon uzil-kesil hal qilamiz?
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini takomillashtirish bo‘yicha Ishchi guruh tomonidan Facebook ijtimoiy tarmog‘ida “O‘zbek tili jonkuyarlari” guruhi tashkil etilgan. Guruh orqali olimlar, ziyolilar, keng jamoatchilikning fikrlari yig‘ilib, ilmiy tahlildan o‘tkazib borilmoqda. Ishchi guruh o‘tgan vaqt mobaynida ikki alifbo loyihasini, shuningdek, dastlabki xulosalarini internetda e’lon qildi. Tabiiyki, haqli savol tug‘iladi: nima uchun bu loyiha va xulosalar rasmiy OAV yoki davlat nashrlarida e’lon qilinmadi? Umuman, o‘zi, bu loyihalar, “O‘zbek tili jonkuyarlari” guruhi a’zolaridan tashqari, kimnidir qiziqtiryaptimi?
Dastlabki xulosalarda, jumladan: “Mazur ishchi guruh muayyan masala bo‘yicha qaror qabul qilish huquqiga ega emas, u faqat mavjud fikrlarni o‘rganib, takliflarni ishlab chiqadi va tegishli hukumat organiga ularni taqdim qiladi”, deyiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan Ishchi guruhning xulosalari faqat taklif xarakteriga ega ekani kishini o‘ylantiradi. Demak, bu taklif “tegishli hukumat organi” tomonidan qabul qilinmasligi ham mumkin.
Ishchi guruhning dastlabki xulosasida ayni paytga qadar yig‘ilgan takliflarni ikki guruhga bo‘lish mumkinligi, 1-guruh alifboga umuman tegmaslikni, hammasini o‘z holicha qoldirib, faqat imlo bilan bog‘liq muammolarni hal qilish, 2-guruh alifboni qisman isloh qilish, qo‘shaloq harflarni almashtirish taklifini bildirgani aytiladi.
Ishchi guruh xulosasida 2-guruh tomonidan bildirilgan fikrlar quyidagicha umumlashtiriladi: «Ko‘pchilik hamyurtlarimiz, jumladan, mutaxassislar joriy alifbomizdagi G‘ O‘ Ch Sh Ng harflari yozish va o‘qish jarayonida muayyan qiyinchiliklar tug‘dirayotgani va yangi alifbomizning xalq ichida ommalashib ketishiga xalal berayotgani to‘g‘risida o‘z fikr va takliflarini bildirishdi. O‘rganish jarayonida isloh etilishi lozim bo‘lgan harflar uch guruhga bo‘lindi.
Birinchi guruh – o‘ta noqulay harflar. Bu guruhga G‘ va O‘ harflari kiradi. Sababi bu harflarni yozish uchun avvalo G, O harflari yoziladi, so‘ng ‘ belgisini qo‘yish uchun to‘rt raqamdan iborat kod teriladi – ya’ni, bir harfni yozish uchun qo‘limiz 5 marta kompyuter klaviaturasiga urilishi talab etiladi. Dunyodagi biror bir alifboda bitta harfni yozish uchun buncha mashaqqat chekilmaydi. Shu bois xalqimiz ‘ belgisini yozishga erinib, uning o‘rniga ko‘pincha ’ belgisidan foydalanadi, bu esa katta xato, chunki bu belgi alifbomizda tutuq belgisi sifatida qayd etilgan. Mabodo, erinmasdan yozaman deganimizda ham ba’zan buning uddasidan chiqolmaymiz, sababi bu belgilar ayrim zamonaviy moslamalarda umuman topilmaydi. Xullas, bir paytlar yozuvni qulaylashtirish uchun qabul qilingan ‘ belgisi amaliyotda eng noqulay, boshog‘riq belgi ekani ma’lum bo‘ldi.
Ikkinchi guruh – noqulay harflar. Bu guruhga Sh va Ch harfiy birikmalari kiradi. Odatda bir tovushga – bir belgi tamoyili ustuvor bo‘lgan alifboda o‘qish-yozish jarayoni oson kechadi. Sh va Ch harflarining xuddi ingliz tilidagi kabi ikki belgidan iborat bo‘lishi, ayniqsa, yoshi katta vatandoshlarimizga qiyinchilik tug‘diryapti. Bundan tashqari, ma’lum so‘zlarni yozishda alohida qoida ishlab chiqishga to‘g‘ri kelyapti. Masalan, muqaddas kitob ma’nosidagi Mus’haf so‘zini Mushaf deb yozsangiz, u Mushaf deb o‘qiladi. Is’hoq esa Ishoq (Ishoq)qa aylanadi. Natijada, ma’noni yo‘qotmaslik uchun, sun’iy ravishda Mus’haf, Is’hoq deb, tutuq belgisini o‘z vazifasidan boshqa ishga ham jalb etishga to‘g‘ri keladi. Bunday so‘zlar esa o‘zbek tilida ko‘p.
Ch harfiy birikmasining holati esa bundan ham murakkab. Bolalarimizga bu harfning birinchi belgisi qanday o‘rgatiladi – bu har bir o‘qituvchining mahoratiga, tasavvur kengligiga bog‘liq. Sababi Ch ning birinchi belgisi – S alifboda umuman yo‘q!? Holbuki, bu alifbo tuzish mantig‘iga mutlaqo zid hodisa. Chunki har qanday harfiy birikma alifboda mavjud bo‘lgan harflar ishtirokida biriktirilib tuzilishi lozim. 1995 yilda milliy alifbomiz o‘zgartirilayotganda bu mantiqiy talab negadir e’tibordan chetda qolgan…
Mazkur fikrni yoqlovchilar orasida atoqli tilshunos-olimlar, o‘qituvchilar, talabalar bor. Bu guruhda jurnalistlar, nashriyot xodimlari, muharrirlar, kompyuter texnologiyalari mutaxassislari ko‘pchilikni tashkil qiladi», deyiladi Ishchi guruh xulosasida.
Men ham jurnalist, ham noshir sifatida, albatta, 2-guruh fikrini yoqlayman. Gazeta va jurnallarimizning 24 yildan beri lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tolmayotganing asosiy sabablaridan biri ham shu — G‘ O‘ Ch Sh harflarini yozishdagi ortiqcha zahmat bilan bog‘liq. To‘g‘ri, “kirill yozuvidagi har qanday matnni bir lahzada lotin yozuviga o‘girib beradigan dasturlar bor”, deyishingiz mumkin. Haqsiz. Biroq, birinchidan, bu dasturlarning mukammallik darajasini barchamiz yaxshi bilamiz. Ikkinchidan, eng asosiysi, matnni kirill yozuvida yozib, keyin lotin yozuviga o‘girishga ehtiyoj borligi – o‘ylab ko‘riladigan masala.
Harflar yakka holda ma’no tashimaydi. Biroq shakl nuqtai-nazaridan mazmunga ega. Buni vizual mazmun, desak to‘g‘ri bo‘ladi. So‘nggi paytlarda bosma va elektoron nashrlarda dizayn birinchi o‘ringa ko‘tarilmoqda. Buni eskilardan qolgan “Onangni otangga bepardoz ko‘rsatma” maqolining zamonaviy ifodasi, deyish mumkin.
Tilimiz tabiatiga ko‘ra, nafaqat O‘, G‘ harflari, shuningdek, Ch va Sh harflaridan ham ko‘p foydalanamiz. Bu harflar nafaqat o‘qish-yozishni qiyinlashtiradi, ayni paytda nashr dizayniga ham salbiy ta’sir qilmay qolmaydi. Rahmatli Xojiboy Tojiboyevning “QO`QON” yozuvi haqidagi hazili esingizdadir? Gazeta va jurnallar, reklama matnlari sarlavhalarining deyarli barchasida bir yoki ikkitadan, “Shoshmashoshar” (Shoshmashoshar) singari so‘zlarda esa to‘rttagacha Sh birikmasi ishlatiladi. Tilimizda — ch, — chi, — chan, — inch, chilik, — sh, — dosh, — ish, — lash singari o‘ta faol so‘z yasovchi qo‘shimchalar bor.
Yana bir masala, Ch, Sh harfiy birikmalari yagona harfni ifodalagani bois, atoqli otlar, qisqartma so‘zlarni bosh harf bilan yozishda chalkashlik, noqulaylik yuzaga keladi. Aytaylik, birikmadagi ikki harfni ham yirik yozsangiz, SHamol, SHosh, CHorsu, CHaros kabi Ch va Sh harfi bilan boshlanuvchi so‘zlar beo‘xshov ko‘rinishga keladi; agarda birikmadagi birinchi belgi bosh, ikkinchisi kichik harf bilan yozilsa, TOShDU, AQSh, ChIRChIQ kabi Ch va Sh harflari so‘z o‘rtasida kelgan atamalarda o‘ng‘aysiz holat paydo bo‘ladi. Afsuski, aynan shu harflar sabab yozuvimizda istisnolar (mus’haf, is’hoq, as’hob kabi) ko‘payib ketgan.
Yuqoridagi fikrlarni inobatga olib, G‘ va O‘ harflarini Ŏŏ, Ğğ yoki qozoq va qoraqalpoq qardoshlarimiz kabi Óó Ǵǵ shaklda, maxsus belgini O va G harflarining ustiga qo‘yib ifodalashimiz to‘g‘riroq bo‘ladi, deb o‘ylayman. Bugun Android tizimi uchun yaratilgan “Klavus-Uzbek Keyboard” singari dasturlar mavjud. Ularda G‘ va O‘ harflari bitta klaviatura bilan yoziladi. To‘g‘ri, ularni ham, yozuvda muammo tug‘dirayotgan qo‘shaloq harflarni ham, ehtimol, qachondir “Windows” tizimida ishlaydigan kompyuter klaviaturasiga joylashtirish mumkindir. Biroq yuqorida aytganimdek, harflar nafaqat lug‘aviy ma’no yaratadi, balki shakliy mazmunga ham ega. Masalan, qashshoq – qaşşoq, ushshoq – uşşoq, achchiq – aççiq, shoshmashoshar – şoşmaşoşar singari so‘zlarning yozilish shakliga, aniq-ravshanligiga e’tibor qarating.
G‘ va O‘ harflarini YUNIKOD tizimiga kiritib bir harfga aylantirgan taqdirimizda ham oraliqda yozuv dizayniga putur yetkazadigan bo‘shliq qoladi. Qiyoslang: O‘ZBEKISTON – ŎZBEKISTON yoki ÓZBEKISTON Taassufki, biz uchun muqaddas bo‘lgan Vatanimiz nomining ko‘p hollarda aynan O‘ harfi tufayli xato, noto‘g‘ri yozilishiga ko‘nikib qoldik.
Prezidentimiz yaqin qo‘shnilarimiz bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlashga, barcha sohalarda hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirishga harakat qilmoqda. Biz 1993 yilda boshlagan lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tish harakatini qardoshlarimiz bizdan ancha keyin boshladi va ayrimlari yakunladi ham. Nima uchun ular qabul qilgan Şş va Çç harflarini biz rad etishimiz kerak? Axir, bu dastlab bizning tanlovimiz edi-ku? Milliy alifbomizda yo‘q, biroq pasport va diplom singari rasmiy hujjatlar seriyalarida, avtomobillar davlat raqamlarida ishlatiladigan Ss harfini o‘qituvchilarimiz qachongacha bolalarga tushunirolmay aziyat chekadi? Alifboda yo‘q harf ishtirokida harfiy birikma yaratishning o‘zi kulgili emasmi, axir? Qolaversa, bu harflar faqat qo‘shnilarimiz va turkiy tilli xalqlar alifbosida emas, Yevropa xalqlari alifbosida ham uchraydi. Masalan, fransuz tili alifbosida Ç harfi mavjud va aynan millat nomi shu harf ishtirokida yoziladi – Français. Yoki “Barselona” futbol klubi muxlislariga yaxshi tanish bo‘lgan Barça atamasini olaylik. Shuningdek, Rumin alifbosidagi Ș ș harflari ham bizning ilk lotin alifbomizdagi Şş harfiga juda o‘xshash harflar sanaladi.
Nazarimda, Ishchi guruh taqdim qilgan ikkinchi alifbo loyihasida bizni o‘ylantirib, qiynab kelayotgan harflar masalasiga yaxshi yechim topilgan edi. Biroq bu loyiha juda tor doirada muhokama qilindi va Ishchi guruh a’zolari ta’kidlagan tegishli organlar e’tiboriga tushmadi. Bu vazifani esa, nazarimda, aynan siyosiy patiyalar, birinchi navbatda “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi bajarishi kerak edi.
Bir jurnalistning partiya safiga kirish-kirmasligi muhim emasdir. Ehtimol, partiyaning unga ko‘zi ham uchib turmagandir. Biroq shu mamlakatning fuqarosi, 24 yildan buyon bir o‘zanga tusholmayotgan milliy alifbomizning mukammal bo‘lishini istaydigan millat ziyolisi sifatida u “Milliy tiklanish” demokratik partiyasidan Saylovoldi Platformasida o‘z oldiga qo‘ygan “davlat tilini boyitish va yanada takomillashtirish” vazifasini qachon bajaradi, deb so‘rashga haqli, menimcha.
Manba: www.uza.uz
