Таниқли шоир ва таржимон Сулаймон Раҳмон таваллудининг 70 йиллиги олдидан

Талабалик йилларим Сулаймон ака номи чиққан шоирлардан эди. Кейинроқ “Ёшлик” журнали таҳририятида бир оз муддат бирга ишладик, шахсини, ижодини яқиндан танишимга имкон яралди. Ўшандан бери қўлимга тушган шеърларини ўқиб келаман. Ёқтираман. Лекин, тўғрисини айтсам, ушбу “Сайланма” қўлёзмасини шимиб ўқимагунимча Сулаймон Раҳмонни бир инсон ўлароқ ҳам, бир шоир ўлароқ ҳам унча яхши билмай юрган эканман. Сабабини ҳадеганда топавермадим.

Нуруллоҳ МУҲАММАД РАУФХОН
ШОИРНИ ТАНИШ ЙЎЛИДА

Оч бўлсам-да сир бермадим, тўқдай ўтдим,
бор бўлсам-да кўринмадим, йўқдай ўтдим…
Сулаймон Раҳмон

Истеъдод ижодкорнинг мизожига кўра турлича кўринади. Мизожи қизғин кишилар истеъдоди очиқ бўлади ва улар эл орасида тез машҳур бўлиб кетади. Бошқа тоифа ижодкорлар ҳам бор, улар нақадар истеъдодли бўлмасинлар, табиатан камсуқум бўлганлари боисми, кўплар уларни тириклигида унча яхши танимайди, қадрламайди. Ҳолбуки чинакам адабиёт яралиши, бой ва кучли бўлишида буларнинг ҳам ҳиссаси асло кам эмас. Ҳатто кўпинча катта адабиётни шундай инсонлар яратади.

Шоир Сулаймон Раҳмон шу иккинчи тоифа ижодкорлар қаторига киради, менимча.

Талабалик йилларим Сулаймон ака номи чиққан шоирлардан эди. Кейинроқ “Ёшлик” журнали таҳририятида бир оз муддат бирга ишладик, шахсини, ижодини яқиндан танишимга имкон яралди. Ўшандан бери қўлимга тушган шеърларини ўқиб келаман. Ёқтираман. Лекин, тўғрисини айтсам, ушбу “Сайланма” қўлёзмасини шимиб ўқимагунимча Сулаймон Раҳмонни бир инсон ўлароқ ҳам, бир шоир ўлароқ ҳам унча яхши билмай юрган эканман. Сабабини ҳадеганда топавермадим. Уялдим. Ёнгинангизда шундай улуғ бир шоир яшаса-да, сиз уни билмасангиз! Адабиётга Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов каби буюкларимиздан кейинроқ, Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш каби буюкларимиз қаторида кириб келган, фикрлари, дардлари бу икковлари билан бир, истеъдодда ҳам деярли бир хил шоир ўзи лойиқ даражада қадрини топмаса, одам ҳайрон бўларкан-да.

Тўғриси, шеърларидан бир сайланма тайёрлашни Сулаймон акага таклиф қилганимда орадан пича муддат ўтгач, “Бир кўриб берасизми?” деб уни ўзимга тутқазиб қолишини сира кутмаган эдим. “Лозим топсангиз, бир-икки оғиз сўз ҳам қиларсиз…” деган таклифини эшитиб-ку нима дейишимни билмай қолдим. Бир томондан, элимизнинг катта бир шоирининг ишончи одамга ёқаётган бўлса, иккинчи ёқдан, мен шоир бўлмасам, шеърни қандай таҳрир қиламан, шеър ҳақида, шоир ҳақида қандай сўз ёзаман, деган андиша чўчитар эди. Шундай бўлса ҳам, “Сайланма” қўлёзмасини ёзувчи Набижон Боқий уйимга келтириб берганида уни интиқиб олдим. Ўқий бошладим. Ва… иккала андишам ҳам ўринсиз эканини ҳис этдим. Биринчидан, Сулаймон ака ўзи тилга инжиқ шоир ва ўткир муҳаррир сифатида бошқа муҳаррирга айтарли иш қолдирмаган эди. Камина ҳам Сулаймон Раҳмон етишган таҳрир мактабида озми-кўпми тажриба орттирганим учунми, энг майда имлою тиниш белгиларигача ишлатиш йўриқларимиз деярли бир чиқди. Иккинчидан, ўқиган сарим қаршимда олдин нимагадир мен унча танимаган улкан бир шоир гавдалана бошлади, айтиш жоиз бўлса, Сулаймон Раҳмонни ҳақиқати билан англаш бахтига муяссар бўлдим ва унинг ижоди ҳақида бирнима дегим келди.

Назаримда, шеър топиб ишлатилган қофиялар, моҳирона қўлланган сўзлар йиғиндиси ёки чаппасига тузилган жумлалару кутилмаган сўз ўйинларигина эмас, одамларни қойил қолдирувчи фикру оҳангларгина ҳам эмас, шеър энг биринчи галда дарддир. Жуда улкан, оғир, юракларни еб битирадиган дард! Қофия, ўхшатиш, сўзларни ўйнатиб юбориш маҳоратга киради ва маҳорат шоир дардини ўқувчи юрагига чиройли етказишда асқотади. Юракдан чиққани юракка боради деганларидек, мени ҳайратга солган нарса ‒ Сулаймон Раҳмон умуман ижодида, хоссатан ушбу “Сайланма”сида юрагини аямай сиқиб-мижғилаб бор дардини элига, Ватанига тўкиб солган улкан шоир бўлиб чиқди! Бошқача айтганда, ўзи чеккан азобли оғриқларни халқи ва Ватани дардига ўткир табиблардек малҳам қилганини кўрдим. Унинг дарди енгил эмас, шахсий эмас, балки имон дарди, Туркистон дарди, Ватан дарди, халқини бир юз йигирма йиллик ўрис-совет мустамлакасидан озод кўриш дарди эди. Ҳатто совет даврида ёзилган шеърларида ҳам бу муқаддас, оғриқли дардларини рамзларга, кинояларга буркаб-йўғириб халққа етказа олгани кишини тўлқинлантириб юборади. Маҳорат билан айтилгани учун у дардлар ўзингиз сезмаган ҳолда юрагингизга кўчиб ўтади ва руҳингизни алғов-далғов қилиб ташлайди.

Булар ҳаммаси яхши, булар гўзал, аммо унда нега Сулаймон Раҳмонни ўз вақтида бор бўйи билан таний олмадим? Нега унинг юрагини, дардини илгари ҳозиргичалик билмадим?

“Сайланма”ни ўқияпману ўйимнинг бир чеккасида доим шу савол тураверди. Ниҳоят, ўқиб-ўқиб бир шеърга келдим. Тагига етолмай турганим саволларга шоир ўзи жавоб бергандай бўлди:

Истакларим доим баландпарвоз бўлди,
жанглар қилдим, орзуларим сарбоз бўлди,
жанг майдони фақат оппоқ қоғоз бўлди,
мен бу оппоқ қоғозларни тарқатмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим…

Бир шам бўлиб эзгу-эзгин нурлар сочдим,
шуҳрат деган касофатдан нари қочдим,
мўминликка, хоксорликка бағрим очдим,
Ҳақ Оллоҳга имонимни йўқотмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим…

Жаҳолатнинг жабридан кўп жафо туйдим,
разолатнинг макридан ҳам роса тўйдим,
адолатни бир қиз каби жондан суйдим,
сув ичган ўз булоғимни лойқатмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим…

Ёвғон ичдим, умр бўйи ёлғон ичдим,
катта-кичик мансаблардан шеър деб кечдим,
ёвузликни янчаман деб ўзни янчдим,
лекин дину диёнатга ўқ отмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим…

Сен маломат юрагини ёқма, болам,
йўқ ердаги гуноҳларни тақма, болам,
бир хоинга боққан каби боқма, болам,
виждонимга хилоф бирон байт айтмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим…

Оч бўлсам-да сир бермадим, тўқдай ўтдим,
бор бўлсам-да кўринмадим, йўқдай ўтдим,
балки ношуд мерган отган ўқдай ўтдим,
сокин замон денгизини чайқатмадим,
олам мени пайқамади, пайқатмадим… (1993)

Диққат қилинг: “пайқамади”нинг ўзигина эмас, “пайқатмадим” деяпти шоир. “Пайқамади”да айтувчи иродаси йўқ, ташқи ирода натижаси у. Олам пайқамаган бўлса, ё шоирнинг, ё оламнинг айби бўлади ‒ ё униси истеъдодини кўрсата олмаган, ё буниси кучли истеъдодни вақтида кўра ва тақдирлай олмаган. Хуллас, мужмаллик. Ҳолбуки, Сулаймон Раҳмонни истеъдодсизликда айблаб бўлмайди, буни унинг ижоди билан эскидан танишлар ҳам, ҳеч бўлмаганда ушбу “Сайланма”ни янгидан ўқиб чиққанлар ҳам билади. Сулаймон Раҳмон истеъдодда замондош машҳур ва тенгқур шоирлардан қолишмайдиган кучли шоирдир!
Унда нимага эл орасида айримларчалик машҳур бўлиб кетмади? Сулаймон акани шахсан таниган мендай бир мухлиси ҳам унинг ниҳоятда дардли ва эътиқодли шоир эканини нимага шу вақтгача илғамадим, орадан йиллар ўтиб эндигина билиб ўтирибман?

Очқичлардан биттаси “пайқатмадим” сўзида. “Пайқатмадим”даги қатъият шоирнинг устун иродасини кўрсатади. У ўзини атай пайқатмаган. Одатда, ҳар қандай ижодкор шуҳратга ўчроқ бўлади. Ҳатто айрим ҳолларда шуҳрат унинг ижодига тоза қон каби куч юбориб туради. Фақат Сулаймон Раҳмонга эмас. У шуҳратни истайдиган нафсини тия олган. Шуҳратга интилиш у ёқда турсин, ундан атай қочган (“Шуҳрат деган касофатдан нари қочдим”), ҳатто номини элга пайқатмасликка ўзида куч-ирода топа олган.

“Пайқатмаслик”нинг, назаримда, бир неча сабаби бор:
1. Шоир камтар, камсуқум. Суйса ҳам, куйса ҳам ичида ва ичидан. Унга шуниси муҳим.

2. У машҳур бўлиш учун шеър ёзмайди, халқининг бир бўлаги ўлароқ юрагидаги дардини қоғозга тўкса, ижоди элига, юртига фойда келтирса бўлди. Минбар, ўзини кўз-кўзлаш унинг табиатига тескари. “Мўминликка, хоксорликка бағрин очган”, “катта-кичик мансаблардан шеър деб кечган” шоир, энг муҳими, ижодий ҳаёти давомида то шу кунгача “виждонига хилоф бирон байт айтмади”! Уни олам танимаса танимасин, бундан заррача изтироб чекмади, чунки олам уни танимаслигини унинг ўзи истади – пайқатмади!

3. Ижодини совет даврида бошлаб, шеърий умрининг асосий бўлдагини совет даврида кечирган шоир ўлароқ, ўзи чекаётган дард ўрис-совет мустамлакачилиги сиёсатига уйғун эмаслигини, ҳатто қалтис эканини Сулаймон Раҳмон жуда яхши билар, шунинг учун Ватан ғоясини, Туркистон қайғусини, имон дардини қават-қават рамзлар остига яширишга мажбур эди. Яъни, ўзини танитмасликдан, “ҳушёр ва зийрак” кўзларга пайқатмасликдан энг биринчи галда унинг ўзи манфаатдор эди. Бир шеърини:

“Дунёдан шеър йиғиб дунёга сочдим,
дил очган кимсага дилимни очдим,
ҳар неки қувласа, ўзимга қочдим,
даврадош бўлмадим даврон ила мен”,

деб бошлайди. Кейинги тўртлигида совет даврида яшаб туриб ҳам юрагининг туб-тубида у тузумни қабул қилмаганига ишора этади: “маслакдош бўлмадим ёлғон ила мен”.

Албатта, бу шеър 1996 йили ‒ мамлакат мустақилликка эришганидан кейин ёзилган. Аммо мазмунига диққат қилсангиз, айниқса, “ўзин мезбон билган меҳмон”ларга киноясидан шоир асосан қайси даврни назарда тутганини илғайсиз:

Суқ кўрсам, сўкиндим, сўқишолмадим,
тўқ кўрсам, тўқиндим, тўқишолмадим,
бу меҳмонхонада чиқишолмадим
ўзин мезбон билган меҳмон ила мен.

Албатта, келган юртида ўзини меҳмон эмас, мезбондек тутувчи ‒ Туркистон тупроқларига вақтинчага эмас, абадийга келгандек ҳисобловчи ўрис-советнинг мустамлакачилик мафкурасига терс бунақа фикрни илгари сураётган шоир шахсини ҳам, ғоясини ҳам яширишга, пайқатмасликка мажбур бўлади-да.

Умуман олганда, 20-аср бошларида жадидлар бошлаб берган ғоявий анъанани гизли давом эттириб, Ватан деганда асл ватанни тушунган, ҳеч йўқса адабиёт жуғрофиясига Туркистон байроғини тикишга бел боғлаган бу тоифа ижод аҳли ўз элигина тушунадиган рамзлар тилида чулдираб, бегоналарга ўзини пайқатмаслик йўлини тутган. Шу боисмикан, Эркин Воҳидов ҳамда Абдулла Ориповдан фарқли ўлароқ, кенг омма Рауф Парфини унча пайқамади, Чўлпон Эргашни умуман пайқамади, Шавкат Раҳмонни у лойиқ даражада пайқамади. Лекин бу ижодкорлар ўзларининг пайқалмаганига парво қилмай, умр бўйи имон ва Туркистон даъвосида халққа, Ватанга буюк хизматлар қилиб ўтишди. Худди шунингдек, “ҳар неки қувласа, ўзига қочган” Сулаймон Раҳмонни ҳам замондош олам пайқамади, назаримда, ҳамон пайқамаётир. Чунки у камтарликдандир ё бўлак бир сабабдандир ўзини ва ижодининг айрим қирраларини айтарли пайқатмади. Пайқатмасдан ҳам елкасига тушган буюк вазифасини ихлос-эътиқод ила бажарди, ҳамон бажариб келмоқда. Муҳими шу эди ва Сулаймон Раҳмон ўзига муҳимини танлади.
Ҳолбуки, бошқа ёқдан қаралса, Сулаймон Раҳмон ўша совет давридаёқ адабиётда ўз номини, ўрнини топган шоир эди. Вақтида “Илдиз нима дейди” (1973), “Хаёл” (1975), “Ҳилол” (1977), “Биллур қўнғироқлар” (1979), “Учинчи қиз” (1984), “Ойдин диёр” (1985), “Яйнаған ўлке” (1986, қорақалпоқ тилида), “Дарахтларни уйғотади шаббода” (1987) каби китоблари чоп этилган. Масков, Ашхобод ва Исфара адабий анжуманларида иштирок этиб, даврининг машҳур шоирлари Қайсин Қулиев, Довуд Қуғултинов каби совет шеърияти оқсоқолларининг назарига тушган. Шеърлари, китобларини қатор ўзбек адабиётшунослари таҳлил қилишган. Айни чоқда, маҳоратли таржимон ҳамдир. Мухлислар унинг таржимасида Александр Пушкин, Ҳенриҳ Ҳейне, Александр Блок, Юстинас Марсинкявичюс, Андрей Вознесенский, Қайсин Қулиев, Ўлжас Сулаймонов, Геворг Эмин каби қатор ўрис ва жаҳон шоирлари ижодидан баҳраманд бўлишган. Шунингдек, у Жўрж Байроннинг “Дон Жуан” шеърий рўмонини, Пабло Неруданинг “Муштарак қўшиқ” шеърий эпопеясини (яқинларда Жалолиддин Румийнинг “Маънавий маснавий” асари биринчи дафтарини ҳам) ва бир қатор насрий асарларни тилимизга ўгирган.

Шундай серқирра ижодли шоирни “биров билмади”, “эл пайқамади” дейишимиз мантиққа тўғри келадими?

Ҳа, масаланинг нозик томони шу ерда. Қайсидир ижодкор балки жуда чиройли нарсалар ёзар, ҳатто эл орасида ўта шуҳрат ҳам топар, лекин шахсига ‒ асл қиёфасига боқсангиз, яқиндан таниганингизга пушмон еб қоласиз. Аксинча, асл истеъдодли кимдир эл орасида унча машҳур бўлмайди, аммо замонлар ўтиб биласиз: чинакам ҳурматга ва эъзозга лойиқ у бўлиб чиқади. Аслида, мен сўзи билан ўзи бошқа-бошқа, айтганига ўзи амал қилмайдиган, “сўз водийларида адашиб-улоқиб” юрадиган ижодкорларни ёқтирмайман, қадрламайман. Ундайлар сўзида вафони куйлайди, ўзи тинимсиз хиёнат қилади ‒ капалакка ўхшаб гулдан-гулга учиб-қўниб юради; сўзида Ватан, халқ манфаатини устун қўяди, ўзи арзимас битта мукофот учун ватанини ҳам, халқини ҳам сотворади ‒ ахир, бундайларни қандай ҳурмат қиласиз?!. Асарларида тўғриликдан лоф урса-да, ўзи қинғир бўлса, ғояси адолат бўлса-да, ўзи зулмга хизмат қилса, бошқаларни яхшилик қилишга чақирса-да, ўзи ўзига яхшилик чиқариш билан овора бўлса, “Ҳақиқат! Ҳақиқат!” деб бақирса-да, ўзи енгилгина шабадага ҳам эгилиб-букилаверса, ҳақиқатга эмас, замонларга, қош-қовоқларга қараб ижод қилса… бунақа ижодкорни киши ёқтирмайди, албатта. Аксинча, бундайларга одам ачинади. Ўзига қараманг, сўзига қаранг, дейди айримлар. Йўқ, ўзига ҳам қараш керак. Ҳатто, лозим бўлса, ўзига кўпроқ қараш керак. Чунки ижодкорнинг сўзи ўзи билан бутун бўлади. Самимийлик дегани шу. Сўзи ҳар қанча кучли бўлмасин, ўзида изи кўринмаса, ҳавойи, ёлғон, қуруқ гап бўлади. Эътиқодида собит, сўзи ишига тўғри келадиган, иши сўзини инкор қилмайдиган ижодкорлар камёб, аммо замонлар ҳурматига лойиқлар шулардир. Ҳарҳолда, менга шундай туюлади.

Сулаймон Раҳмонни шу дамгача унчалик танимабман-пайқамабман деганим шу маънодадир. “Сайланма”ни ўқир эканман, ижодкор бошда қандай эътиқодда бўлса, то ҳозиргача ўша эътиқодда собит қолганини кўрдим. Шеърларини севиб қолдим, шахсига ҳурматим ошди ва кўнглимдан ўтганларини сизлар билан ҳам ўртоқлашгим келди.
Боқинг, илк шеърларидан бирида у нима дейди:

Кут, етиб боргайман бир кун ҳансираб,
йўлимни тўсса-да агар қонсираб
ҳасадлар,
аламлар,
таъналар,
тошлар…
менга бас келолмас адоват, ҳасрат,
енголмас нолалар,
ғамлар,
кўзёшлар…
кут, сенга етгайман, эй буюк МАҚСАД! (1964)

Ажабо, дейсиз,“буюк МАҚСАД” деганда ўн саккиз ёшли йигитча нимани назарда тутган экан?! Юрагида севги туйғулари ҳоким бўлган, севгилиси сиймосидан бошқа нарса кўзига кўринмайдиган ёшда наҳот бу мурти ҳали қотиб улгурмаган йигитча кейинчалик қирқ, эллик, олтмиш каби етук ёшларида куйлаган ғояларни назарда тутган бўлса?! Билмадим. Бир қараганда, масалани ечиш йўли осон ‒ шоирнинг ўзидан сўралса, бўлди. Лекин шоирни кўрмайдиган, ундан сўраш имкони йўқ ўқувчи нима қилади? Албатта, унинг шеърларига, ижодий йўлига, шеърларида кўринаётган шоир юрагига қарайди, дунёқарашининг шаклланиш ва ўсиш жараёнини кузатади. Тандирда пишган ҳар қандай нонда илк хамиртурушнинг хусусиятлари ҳам бўлганидек, эллик ё олтмиш ёшлар ҳам ҳув бошда ўн саккиз ёшлардан шаклланади, албатта. Шуни ҳисобга олсак, шоирнинг “буюк МАҚСАД”и унинг хамиртурушидаёқ бор бўлганини ишонч билан айтса бўлади. Буни илғаш учун шоирнинг барча шеърий тўпламларини, хоссатан ушбу “Сайланма”сини синчиклаб бир ўқиб чиқиш етади.

Йўқ нарсани орзу қилар орзуманд кўнглим,
кўрмаганни кўрсам дейди кўзларим ‒ йиғлоқ.
Ҳеч тутмаган нарсаларни тутсам дер қўлим,
эшитсам дер эшитмаган гапларни қулоқ.

Кошки эди ҳеч бўлмаган нарсалар бўлса,
зўр ниятга она бўлса кошки ҳур ният.
Зурриёдим, кошки сенинг омадинг кулса,
келин бўлиб келса тезроқ гўзал ҳуррият. (1989)

Шоирнинг кўнгли “йўқ нарсани орзу қилади”, йиғлоқ (!) кўзлари “кўрмаганни кўрсам дейди”, қўли “ҳеч тутмаган нарсаларни тутсам” дейди. Бу йўқ нарса нима? Ҳур ният ва ҳуррият! Бу нарсалар совет даврида халқимизда чиндан ҳам йўқ эди. Аммо шоир “Кошки ҳеч бўлмаган нарсалар бўлса” деб ўша замонлардаёқ ҳур ният ва ҳурриятни орзу этади!

Сулаймон Раҳмонни фақат лирик шоир деб бўлмайди. Ҳолбуки, ижодида анча-мунча лирик шеърлар учрайди. Уни фақат манзара шоири деб ҳам бўлмайди. Ҳолбуки, талай шеърларида табиат манзаралари жуда чиройли ва кутилмаган нуқталарда туриб чизилади. Менимча, Сулаймон Раҳмон булардан ташқари ва кўпроқ ғоя одами, эътиқод кишиси, дунёқараши собит миллатпарвар ва ватанпарвар шоирдир. Шу фитратдан чиқиб келиб қаралса, унинг ижодида ижтимоий мавзулар устуворлиги кўринади. Лирикаси, табиат манзараси ичида ҳам ижтимоий оҳанглар гоҳ яширин, гоҳ бўртиб сезилади. Зотан, юрагида имон, Ватан, адолат, эрк туйғулари ўткир бўлган ижодкорлар асарида албатта ижтимоий масалалар устун бўлади-да. У ўн тўққиз ёшлигида ёзган бир шеърида:

“Дарё шовуллайди ‒ дарё эмас у,
тоғлар гулдуроси, ер қаҳқаҳаси.
У ҳорғин руҳларни покловчи туйғу,
ҳурриятнинг азиз, табаррук саси”,

деб дарёнинг шовуллашини “ҳурриятнинг азиз, табаррук саси”га ўхшатади. Бу эса, ўз навбатида, “ҳорғин руҳларни покловчи туйғу”дир. Нимага ҳорғин? Нимадан ҳорғин? “Ҳуррият” сўзи эркинлик, озодлик, мустақиллик маъноларида келишини эсласак, буларни соғинган ва анчадан бери уларга етишолмаётган руҳ қаттиқ соғинчдан анча ҳорғинлашгани билинади. Дарёнинг шовуллаши мана шу ҳорғинликни кетказади, уни ювади, поклайди, тетиклаштиради ва қулоқларга ҳурриятдан дарак берувчи бўлиб эшитилади.

Умуман, айрим ватанпарвар, миллатпарвар ижодкорлар Туронюрт, Туркистон тупроқлари яқин ораларда совет мустамлакасидан озод бўлишини тасаввурларига тўла сиғдира олмаган бўлсалар-да, қачондир шундай бир кун келишини тинимсиз орзу қилиб яшашган ва бу йўлда қайсарларча ижод қилаверишган.

Сулаймон Раҳмон бошқа бир шеърида бу орзусини бундай ифодалайди:

Тоғ ухлар. Ухлар дарахт,
Шамол ухлар қотиб донг.
Кеча кечар бефарах…
Қайлардасан, Буюк Тонг?! (1969)

Қаранг, тоғлар ухлаяпти, дарахтлар ухлаяпти, ҳатто шамол донг қотиб ухлаб ётир. Ҳаммаёқ жимжит, ғафлатда. Бундай ғайритабиий жимжитлик ва ғафлатда кеча ҳам фарахсиз кечади…

Шоир бундай оғир ва эзгин тасвир билан ўқувчи руҳини қандайдир бир кутилмаган хулосага тайёрлаб келади ва: “Қайлардасан, Буюк Тонг?!” деб юрагини очиб юборади. Ҳорғин руҳи аслида нима истаётганини оламга ошкор этади. Тоғи ҳам, дарахти ҳам, шамоли ҳам ухлаб ётган фарахсиз кечадан сўнг отажак Буюк Тонгни ихтиёрсиз равишда ўқувчи ҳам қўмсаб қолади.

Диққат қилинг: Сулаймон Раҳмон Буюк Тонгни ватани ва халқи ҳали зулматда ‒ мустамлака шароитида ухлаб ётган пайтлари соғиняпти. Лекин соғинчини шароитдан келиб чиққан ҳолда имолар билан, ишоралар билан билдиряпти. “Эллик йил элимга эзгу тилагим, эзгу дардларимни мен ёна айтдим. Оғзимда турса ҳам содиқ элагим, имоларда айтдим, хуфёна айтдим”, деб тан олади кейинчалик шоир бир шеърида.

Бу мавзуда Сулаймон Раҳмон юрагини, дунёқарашини янада яққолроқ кўрсатадиган шеър “Америкалик ҳинду монологи”дир:

Ватанда ватансиз ватандошларим,
кўзим, кўзимдаги қонли ёшларим…
…

Не учун толедан фироққа тушдик?
ватанда ватандан йироққа тушдик?

Биз улуғ халқ эдик, буюк халқ эдик,
замонлар қаърига чўкдик, қалқидик.

Бир жаннат маконга дарбон эдик-ку,
юртимиз ҳуснига қурбон эдик-ку?

Оҳ, бу кун ғамларга сарбон бўлдик биз,
оқ танли касларга қурбон бўлдик биз! (1981)

Шундай бир адабий усул бор, уни кўпинча шоирлар қўллайди ‒ кўнгилларининг туб-тубига кўмилган, айтишга сиёсат имкон бермайдиган фикрларини ё тарих, ё замон қаъридан ўхшашини ёзиш билан айтиб олишади. Раҳматли Машраб Бобоевнинг “Муин Бсису монологи” эсингизга тушгандир. Жафокаш фаластин халқининг озодлик учун кураши тимсолида Машраб Бобоев ўзининг ва элининг дардини айтиб олган эди. Бунақа мисоллар жаҳон адабиёти ва ўзимизнинг адабиётимиз тажрибасида жуда кўп. Сулаймон Раҳмон ҳам тепада келтирганимиз шеърида бу усулдан фойдаланиб, амриқолик ҳинду тилидан миллатимизнинг дардларини айтиб олган. Нима деганини қайтариб ўтирмайман, синчиклаб ўқисангиз, шундоқ ҳам тушунасиз.

Ёки бўлмаса, бошқа шеърида замонининг дарду ҳасратини ўзи тиккалайига айта олмаганидан, шахсини сал панага олиб, буюк ўзбек мутафаккир жадид адиби Абдурауф Фитратни сўйлатган:

“Биз қандай бир машъум манзилга етдик,
кунлар куйиб ётар, тунлар ‒ куюнди.
Кулфатлар уйма-уй изғийди итдек,
гар обид куйинди, зобит ‒ суюнди.

Оҳиста-оҳиста забтига олиб
ҳақ деган кимсани эзар исканжа.
Оқил бандаларни кафтига олиб,
мижиғлай бошлайди бир темир панжа.

Қатағон қамчиси чийиллар чунон,
диёнат қон қусиб тушар юзтубан.
Ҳадик ва жаҳолат ‒ қўш бошли илон,
Раббим деганларга бичади кафан.

Айбсиз эътиқодга айб тақар туҳмат,
адолат бу ранжу ситамдан ранжир.
Обид заҳмат олар, зобитлар – рағбат,
итоат тоатга уради занжир.

Бағирни мушукдай тимдалар андуҳ,
наҳотки тош бўлса барча бағирлар?
Наҳот Тошюракка сололмас чандиқ,
тунлари чирқираб чиққан сағирлар?

Наҳотки шу ситам ичра ҳам, шоир,
кўзингга кўринса гул, булбул, чаман?
Мени эса эзар дарз кетган дайр,
етимлар оҳидан силкинган ватан…” (2000)

Умуман олганда, эл дарди, юртини озод кўриш армони шоирга сира тинчлик бермайди. Туркона лўндалик, қисқалик, чўлпонона маҳорат билан битилган мана бу тўртлигига боқинг:

Ў, юрт, ў, юрт, адо юрт,
ой юрт, бой юрт, гадо юрт,
ёт юртларга фидо юрт ‒
ғуруридан жудо юрт… (1977)

Шу тўрт қаторданоқ Сулаймон Раҳмоннинг дарду ғоясини ҳам, истеъдоди даражасини ҳам билиб олса бўлади. Фикр жуда чиройли айтилган! Бадиий тасвир ҳам мукаммал! “Ў”лар, “й”лар, “у”лар, “р”лар, “т”лар, “о”лар, хуллас, барча товушлар уйғунлиги чиройли бир оҳанг яратиб, шеърни ўта жозибали қилган. Мумтоз адабиётимизга хос адабий санъатларнинг кўпи шу битта шеърда учрайди. Айни чоқда, шоирнинг юраги, қайғуси ҳам балқиб кўринади.
Сулаймон Раҳмон ўзига ижодий тиргак қилиб олган маънавий ўлчовни “Иқбол момом ўгитлари” шеърида баён қилган:

Ўлан айтсанг, болам, чечан бўлиб айтгин,
юрак-бағринг эзилиб айт, тўлиб айтгин.
Ўз дардингни эл дарди деб найранг қилма,
эл дардини ўз дардингдай билиб айтгин. (1984)

Шоир бутун ижоди давомида мана шу ўгитни маҳкам тутди, айрим замондош шоирлар каби ўз дардини эл дарди деб кўрсатмади, балки “эл дардини ўз дардидай билиб айт”ишга ҳаракат қилди. Эл дарди эса кўп эди…
Сулаймон Раҳмон ўзбекнинг қайноқ виждонли бир фарзанди, Ватаннинг ажралмас бир бўлдаги ўлароқ доимо уйғоқдир, қўлда қалам ила куну тун иш бошидадир. Жамиятга тийрак боқади, ҳар ҳолига муносабатини дарҳол билдиради. Гўзалликларидан ҳайратланса, қинғирликларидан куюнади. Ҳаётнинг турфа ўйинларини кўриб ҳайрону лол бўлади. Масалан, бир шеърида тарихнинг кир ишлари такрорланаётганидан қаттиқ изтиробга тушади, ундан сабоқ чиқаришга ҳаракат қилади. Ҳаётда учрайдиган бунақа ҳолатга, ахир, элнинг зиёлиси қайғурмаса ким қайғуради:

Халқнинг душманлари халқнинг дўстини
халқнинг душмани деб эълон қилдилар.
Аямай шилдилар унинг пўстини,
кўзларин ўйдилар, тилин юлдилар…

Ҳамон ичимизда яшайди хоин,
сотқинлар зурёди тирикдир ҳамон.
Мана, Қодирийнинг тош хокипойин
тавоф айлаб турар сотқин оломон…

Хом сут эмган банда, эй содда одам,
токай яширасан ичда олангни.
Қабоҳат чангали ахир бугун ҳам
юлиб турибди-ку не-не болангни…

Қизилқум қумидай бирлашолмаган
зарра-зарра халқим, бунча оланг кўп?
Лаганбардорингда бунча кўп лаган,
нечун мард болангдан номард боланг кўп?

Токай бу дунёда ҳеч тинмас увинг,
гўё ҳеч ўғринг йўқ, гўё сўпинг кўп.
Тагингга қуйишга мунча кўп сувинг,
тагингни ковлашга мунча чўпинг кўп?.. (2000)

Одам боласининг феъли-ҳўйи юзи-туси каби турфа. Уни англаб охиригача етиш қийин. Бир замонлар халқнинг чинакам дўстларини халқ душманлари атаб гўрга тиққанлар сиёсат ўзгариб бугун уларнинг ўлигига ва шуҳратига эга чиқиб ўтирса! Эли ва юрти учун фидойи Абдулла Қодирийдек зиёлилар манглайига “халқ душмани” тамғасини босиб қирғин қилганлар ва ё у қирғинни томоша қилиб турганлар бугун унинг ҳайкалини тавоф этсалар! Бу ёқимсиз эврилишу чеврилишларни кўриб шоир, юмшоқ қилиб айтганда, ажабланади, юраги эзилади. Нимага бундаймиз-а, деб ичдан фарёд кўтаради. Ўзи Қизилқум қумидай сочилиб кетган, ҳеч бирлашолмаётган бўлсак, камига яна бир-биримизга хоинлик қилиб турсак, қачон биз ҳам одамларга ўхшаб одам бўламиз?! Тўғри, ҳамма бирдай эмас, ҳамма хоин ҳам эмас. Одам бор экан, ичида оласи ҳам бўлади-да. Лекин бу олалар нега кўп, нимага бир-биримизнинг тагимизга қуйишга сувимиз, айбларимизни кавлашга чўпимиз кўп?!

Бу каби оғир ўйлардан шоир қаттиқ изтироб чекади. Аммо изтироб чекибгина қолмайди, балки ҳаётнинг қинғир ўйинларига қарши фаол курашга ҳам чорлайди. Натижада у бутун ижоди давомида бунақа салбий ҳолатларга аямай муносабат билдириб келди: жамият ютуқларидан севинди, иллатларига қарши ўт очди ва одамларга тўғри йўлни кўрсатишга ҳаракат қилди. Унинг ижодида ижтимоий оҳангларнинг устунлиги ҳам шундан.
Шоир ҳаёт бошқача бўлишини истайди ва ўзига, керак бўлса, мана бундай бир улкан вазифани юклайди:

Бу дунёга бу дунёни иморат этгали келдим,
бу дунёни фақат нурдан иборат этгали келдим.

Кўриб умматни ғурбатда, қувиб кулфатни миллатдан,
бузиб ғафлатни ҳам уйқуни ғорат этгали келдим.
…

Ватан хокин ватан сотган ватансиздан халос айлаб,
ватандошда ватан ишқин зиёдат этгали келдим.

Яранг қонин ювиб, Турон, шифобахш эрк булоғинда,
гўзал имон чашмасинда таҳорат этгали келдим.

Ёниб, яхшини мадҳ айлаб, ёниб, Оллоҳга ҳамд айтиб,
яниб, шайтони лаъинни ҳақорат этгали келдим.

Тилаб дўзах балосидан Сулаймонга омонлиқлар,
гўзал жаннат илинжида ибодат этгали келдим… (1988.2.03.)

Сўзимиз бошроғида Сулаймон Раҳмон илк шеърларидаёқ буюк МАҚСАДни кўзлаб қўлга қалам олганини айтган, ёш йигитчанинг буюк мақсади нима бўлиши мумкин деб бир оз ажабланган ҳам эдик. Севгилисига етишиш… Катта шоир бўлиш… Шон-шуҳратга бурканиш… Жуда агар ижтимоий маъно лозим бўлса, ёш совет фуқароси сифатида, коммунизм қуриш… Совет даврида у буюк мақсадлар, одатда, мана шунақа маъноларга йўйилар эди. Зотан, шоир ҳам балки бу ва шу каби шеърларини “зийрак” кўзлардан коммунизм ғоясига ниқоблаб ўтказиб олган бўлса эҳтимол. Аммо йиллар ўтиб, танлаган йўли ва дарди шеърдан шеърга пишиб, такомиллашиб борган сари, кузатсангиз, шоирнинг буюк МАҚСАДи том бўлак нарса бўлгани ойдинлашади: олдинроқ айтганимиздек, халқ, Ватан, озодлик, имон…

Шоир дарди ўлароқ бу тўрт ғояни такрор-такрор айтяпман-у, бу дардлар ҳозирги авлодга нечоғли тушунарли деб ўйлаб ҳам қоламан. Умрининг катта бўлдаги бошқа халққа қарам ҳолда кечган авлод билан онгли ҳаёти бу қарамликдан қутула бошлаган паллаларга тўғри келган ёш авлодда ғам-қайғу ва орзу-интилишлар турлича бўлиши табиий, албатта. Бир замонлар озодликка муштоқ ватансевар юракларни имо-ишора гаплар ҳам ғалаёнга келтириб юборгани ҳолда бугун у дардлар янги авлод учун долзарб туюлмаслиги, етарлича ҳис қилинмаслиги мумкин. Аммо шуни унутмайлик: дардлар ичида энг каттаси имон дарди, Ватан дардидир. Шу дардлар билан жиддий оғриган ижодкорлар асрларга татигулик асарлар қолдиришган, бундан кейин ҳам шундай бўлаверади. Илк совет даврининг ёрқин ойдинлари Чўлпон ва Усмон Носирни озод Ватан соғинчи қанчалик қийнаган бўлса, совет гуркираган паллалари ижод қилган Рауф Парфи, Сулаймон Раҳмон, Чўлпон Эргаш, Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Хуршид Даврон каби ижодкорларни ҳам ўшанчалик қийнагандир. Исмоил Ғаспирали, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори Абдурашидхон, Абдурауф Фитрат каби мутафаккирларнинг илғор фикрлари, Чўлпон ва Усмон Носир шеъриятининг, Абдулла Қодирий насрининг миллий руҳи бу ўрта авлод ижодида алоҳида ажралиб-бўртиб кўринди. Яна ҳам кейинроқ бу руҳ бир оз жанговар ва бир оз кескинроқ тарзда Асқар Маҳкам, Аъзам Ўктам каби ёшлар шеъриятида балқиди. Наҳот бу дард энди бундан бу ёғига етарлича сезилмаса, ҳис этилмаса?! Наҳот катта авлод қадрлаган, юрагида асраб келган бу руҳ, бу дардлар у замонни кўрмаган ҳозирги ёш авлод учун долзарб бўлмай қолса?! Бир ўқувчи ўлароқ, у улуғларимиз дарди билан касалланган бир мухлис ўлароқ мени ва мен кабиларни яқин ўтмишда ҳайратлантирган, бугун ҳам чексиз ҳайратлантираётган мавзуларни наҳот эртага кимлардир парвосига илмаса?! Шуларни ўйлаб даҳшатга тушаман. Йўқ, дейман, Ватан, адолат, имон мавзуи асло эскирмайди, ҳамиша долзаб бўлиб қолаверади. Чунки бу дардлар ҳеч қачон битмайди. Улар ҳақида айтилмаган гаплар ҳали кўп. Демак, шеър ҳам ёзилаверади. Бу дардларга самимий чалинган кишилар иши ҳам қадрини йўқотмайди! Шунинг учун бу сўзлар қанча такрор айтилса-да, кўнгиллар безмасин, ҳар гал янгидан эшитаётгандек завқ туйсин, ўзига етарли озуқасини олсин.

Сулаймон Раҳмон бир шеърида:

“Сўзларим, отланинг, сўзларим,
биз ҳали мақсадга етмадик,
биз ҳали энг асосий гапни
айтолмадик, айтмадик…”

дейди. Ҳали совет “гуллаб-яшнаб” яшаётган бир паллада юракларнинг туб-тубига яширилган туйғу ва орзу-армонларни очиқ айтиб бўлмас эди, албатта. Шунинг учун шоир сўзларига куч-қувват, матонат тилаб, ҳали қилиниши керак бўлган ишлар кўплигига ишора этяпти. Бу йўлда озгина бўшлик қилиб бўлмайди. Айни чоқда, сўзлар ҳуда-беҳудага отилмаслиги лозим, ҳали асосий гапни айтишга керак бўлади. Шоир ҳали асосий гапини айтгани йўқ, айта олгани йўқ.

Бўш келмангиз, қаттиқ туринг,
бўлар-бўлмасга отилманг,
сиз ‒ халқимсиз, сиз енгилманг,
сиз ‒ имоним, сотилманг!..

“Халқ” сўзининг ўз маъноси “яратиқ”, кўчма маъноси эса “эл, улус”дир. Яна бир кўчма “лашкар” маъноси ҳам бор. Назаримда, “сиз ‒ халқимсиз” деркан, шоир бу учала маънони ҳам кўзда тутган кўринади. Эй менинг яратиқларим, эй менинг элим, эй менинг лашкарларим, ўзингизни бўлар-бўлмасга сарф этманг, бўш келманг, қаттиқ туринг ва енгилманг! Энг муҳими ‒ сиз менинг имонимсиз, асло сотилманг!

Сулаймон Раҳмон ижодини ҳамда ижтимоий ўрнини синчиклаб ўргансангиз, у ўн саккиз ёшида ўзига белгилаб олган буюк МАҚСАДдан сира оғишмаганини, ўсмирлик чоғида ҳам, яқин етмиш ёшлик ҳозирги чоғида ҳам Яратганга, Ватанга, ҳурриятга муносабати борган сари теранлашганини, аммо заррача ўзгармаганини кўрасиз. Ҳа, шоир сўзида, ғоясида собит қолди.

Сайрашлар ўзгарди, мен ўзгармадим,
қарашлар ўзгарди, мен ўзгармадим,
курашлар ўзгарди, мен ўзгармадим,
мен ‒ ўша ғамгинман, мен ўша ‒ ғамгин.

Султонлар ўзгарди, ўзгармадим мен,
замонлар ўзгарди, ўзгармадим мен,
жаҳонлар ўзгарди, ўзгармадим мен,
мен ‒ ўша жаҳонман, мен ‒ ўша жаҳон. (1995)

Шоирнинг ижодий ўлчови, йўналиши ўзгармаганидек, мўлжалга олган манзили ҳам деярли ўзгармади. Ватандек қийноқли бир дардга чалинган шоир шунинг учун ўша-ўша ғамгин, ўша-ўша ёлғиз ‒ ўзгараётган жаҳон ичра ўзгармай қолган бир жаҳон бўлиб “буюк МАҚСАД” сари муттасил илдамлаб келяпти.

Сўзларим тик бўлди ‒ ёвлар турдилар,
юзлашсам, дўстларим юзин бурдилар,
ўзларим ўзимни четга сурдилар
маслакдош бўлмадим ёлғон ила мен.

Ёлғон ила маслакдош бўлмаган лирик қаҳрамоннинг сўзлари тик, кескир, давомли ва муросасиз эди, ҳар бири мўлжалга аниқ етиб борарди, шунинг учун ёвлар оёққа турарди, аммо не ёзиқ, айрим ҳолларда дўстлар ҳам уни кўтара олмади, ёв қолиб, ўзиникилар ҳам уни четга сурдилар ‒ шоир шундан ҳайрон. Нима бало? Ёки у ҳақсизми? Нимага уни тўғри тушунишмайди? Нимага дардини дунё англамаяпти?

Билмайман ‒ ҳақманми, ноҳақманми ё,
балки мен бошқаман, бошқадир дунё,
тунлари тортишиб чиқаман танҳо
душманим Сулаймон Раҳмон ила мен.

Одатда, майдонга катта даъво билан чиққан одамнинг ҳаракати ҳам ниятига кўра қатъий, ғайрати мўл бўлади. Лекин айрим ҳолларда Сулаймон Раҳмоннинг лирик қаҳрамони бир оз тушкунликка ҳам тушади. Тўғрироғи ‒ тушкунликка тушаётганга солади ўзини:

Мен кулдим, ичимда силкинди фалак!
Ҳеч ким эшитмади ўзимдан бўлак…

Йиғладим, ичимда қўпди гулдурак!
Ҳеч кимса билмади ўзимдан бўлак…

Мен севдим, ғарқ бўлдим чашми оташқа!
Ҳеч кимса кўрмади ўзимдан бошқа…

Мен куйдим, кул бўлдим, айландим тошқа!
Ҳеч кимса сезмади ўзимдан бошқа… (1996)

Лекин бу хил “тушкун”ликни ҳафсала пир бўлиши деб тушунмаслик керак. Чунки шоир руҳи доим тетик ‒ у ўзи илгари сураётган ғояларга содиқ, йўлидан ҳеч қачон чекинмаган, чекинмайди ҳам. Олам уни пайқамаса-да, қадрига биров етмаса-да, дардини ўзидан бошқа ҳеч кимса сезмаса-да, у асосий гапини, асосий Дардини, тўғри Сўзини айтиш ниятидан воз кечмайди, ғоясига хиёнат қилмайди, даъвосидан заррача чекинмайди. Зотан, юзаки қараганда тушкунлик, алам бўлиб туюлаётган бу оҳанглар ҳам аслида ундай эмас, булар ҳолатни бўрттириб етказиш, юрагидаги дардни ўқувчи руҳига ҳам юқтириш учун қўлланган атайин услубдир. Яъни, аслида келажакка ишончи қатъий бўлган шоир сўз ўйини қилиб ўзини ёлғондакам тушкун, аламга ботган қилиб кўрсатяпти, холос.

Мана, яна бир ўшанақа “тушкун” шеър:

Оҳ, бу қандай чорасизликдир,
сени ошкор соғинолмасам,
ёвузликдир, балки гизликдир ‒
ҳатто пинҳон сиғинолмасам…

Йўлинг қайда, биламан, бироқ
боролмайман ‒ тўрт томоним сув:
пастда ер йўқ, кўк эса йироқ,
йўлим тўсар йўлтўсар қўрқув.

Тентирайман, чора излайман,
эшиклар берк, деразалар берк.
Зулмат ичра ёниб бўзлайман:
қайлардасан, нидо бергил, эрк?

Нидо бергил, юзсиз оломон
пахта тиқар оғзимга, кулсам…
Сени қандай таниб оламан,
умримда ҳеч кўрмаган бўлсам?

Оғизларга боқаман нуқул
ахтариб ҳур овозаларни.
Оҳ, қоқаман, қоқаман нуқул
эгаси йўқ дарвозаларни…

Очилмайди. Бир хаёл қувлар,
ўз кўнглимга қочаман дарҳол:
унда гир-гир айланар, увлар
қафас ичра қамалган шамол…

Оҳ, бу қандай чорасизликдир? (1972)

“Чорасизлик” деб аталаётган ҳолат ичида буюк чора сезилиб турибди. Шоир эркка мурожаат қилар экан, “Сени қандай таниб оламан, умримда ҳеч кўрмаган бўлсам?” деяётган бўлса-да, аслида, уни жуда яхши танийди. Унга нуқул “эгаси йўқ дарвозаларни қоқаётган”дек туюлса ҳам, бир кун келиб ахири дарвоза очилишига қатъий ишонади. Фақат, асосий чора ҳозирча чорасизликка ўхшаб турибди, эркка мисол қилинган шамол ҳам ҳозирча кўкрак қафаси ичига қамалган ‒ юракдагина гир-гир айланади, увлайди, ҳозирча очиқ нидо бермайди. Ушбу шеър совет ҳали гуриллаб-гуркираб яшаб турган паллалар ‒ 1972 йили ёзилганини инобатга олсак, очиқ нидо беришга чора йўқлиги, бир ҳисобда, табиий ҳам эди…

Сулаймон Раҳмон шеърларида чорасизликда ҳам чора бор деганимизнинг бир маъноси ‒ у дардини айтар экан, доим ўзи куйлаган орзуга етишиш йўлларини ҳам кўрсатган. Шулардан биттаси: эл бирлашиши, фикри, зикри бир бўлиши лозим, шундагина бирон натижага эришилади, деган ғоядир:

Менга бир дўст керак, қоракўз керак,
бўзчиман, бир ёлчий, менга бўз керак,
бу серсўз жаҳонда битта сўз керак,
то қилсин Туронюрт сўзини битта. (1988)

Бўзчи белбоққа ёлчимас деган армонли халқ мақолидан курашчан бир фикр чиқариб, менга бўз керак, мен ҳам белбоққа ёлчий, дейди шоир. Белбоғ ўзбекда мардлик, жасорат, эркаклик, бирсўзлилик, жангчилик тимсолидир. Танбалнинг ҳамиятини қўзғамоқчи бўлса, “Белингда белбоғинг борми?” дейди ўзбек. Элга хизматга чиққан йигит ҳам белбоғини маҳкам боғлаши лозим бўлади. Хуллас, шоир (лирик қаҳрамон), биз ҳам белбоққа ёлчийлик ва у белбоғларни қайтадан белга боғлайлик, деб орзу қиляпти. Аммо белбоғнинг ‒ бўзнинг ўзи етарли эмас унга, мақсадга етиш учун яна бир нарса керак. Нима у? Сўз. Сўз керак. Шундай бир сўз бўлсин, у “то қилсин Туронюрт сўзини битта”! Бунинг учун халқ узоқ йиллик ғафлат уйқусидан уйғониши лозим. Бошқача айтганда, эл уйқуда бирлашмасин, кулгуда, юрт қайғусида ва сабрда бирлашсин, шунда ёв синади.

Уйқуси бир элни кулфатлар қучгай,
кулгуси бир элда уйқулар ўчгай,
қайғуси бир элдан қайғулар қочгай,
ёв синар, эл қилса дошини битта.

Шеър охирида шоир кутилмаган ва чиройли хулоса ясайди:

ўзбекка шундай бир ёқа лозимдир,
то қилсин ўзбекнинг бошини битта. (1988)

Яъни, ўзбек бир ёқадан бош чиқармагунича бошқаларга қарам бўлиб қолаверади, косаси оқармайди. Унинг бошини битта қиладиган ёқа нима? У қандай ёқа? Бу саволга жавобни шоир ўқувчи ихтиёрига қолдиради…
Шу мавзуга яқин ёки уни янада ёрқин давом эттирадиган “Бир шоирга” деган шеъри бор. Ўзбекнинг боши битта бўлиши учун шоирларининг, зиёлиларининг ўйи, фикри, куйи, оҳанги ҳам халқиники билан бир бўлиши керак, деган хулосага келади муаллиф:

Булбул навосидан маст бўлар булбул,
бедона сайраса яйрар бедона.
Дулдул кишнаганда тўлғонар дулдул,
тилинг бегонага ‒ дилинг бегона.

Нечун ёт юртлардан излайсан мухлис,
бегона кўзларга кўз тикиб яккаш?
Улар ҳисларингни қилолгайми ҳис,
улар дардларингга бўларми дардкаш?

Мунча ўртанасан ич-этингни еб,
додлайсан тургандай қилич тиғида.
Нолийсан, овозим қолиб кетди, деб
шу икки дарёнинг оралиғида…

Капалак оҳини не қилар қўнғиз,
чинор титроғидан титрарми терак?
Қачон қўй маърашин англабди тўнғиз,
тўнғизга тўнғизнинг “хур-хур”и керак…

Сув сойга оқару бой бойга боқар,
ўзбексан, дўппингни дол қўйиб ўйла.
Ўрисга ўриснинг қўшиғи ёқар,
ўзбекни ўйла сен, ўзбекка куйла… (1982.18.01.)

Шеър “Бир шоирга” деб аталган. Ким бўлса экан у “бир шоир”? Ён-вери ёки орқа-олдидаги қайси шоирни назарда тутган экан Сулаймон Раҳмон? Билмадик. Кимлигининг бизга аҳамияти ҳам йўқ. Аҳамиятли томони ‒ шеърда тасвирланган қиёфали ижодкорлар ҳаётда учраши. Ундайлар Оллоҳ берган истеъдодни эл дардини ўзиникидай қилиб куйлашга эмас, ўз дардини элиникидай қилиб кўрсатиб найранг қилишга, қандайига бўлмасин шон-шуҳратга бурканишга восита этадилар. Ҳар замонга эврилиб-мослашувчи, ҳар маконга эгилиб-букилувчи “шоир”ларга ўз элининг чапаги етарли эмас, қани эди улар тезроқ оламнинг назарига тушса, номи икки дарё оралиғида қолиб кетмаса, олам уларни пайқаса! Натижада ўзиники қолиб ётларга ёқадиган оҳангларга йўрғалайди, оламга ёққиси, ўзини ётларга ёқтиргиси келаверади. Ҳолбуки, капалакка капалакнинг оҳи қадрдон, қўнғизга ‒ қўнғизники. “Чинор титроғидан титрарми терак?” Айримларнинг қулоғи тўнғизнинг “хур-хур”идан завқ туяди, бизга ўзимизнинг қўй маъраши ёқимли!

Совет даврида нафақат адабиётда, балки бошқа соҳа одамлари орасида ҳам ўзлигини йўқотган ёки ўзлигидан тонган бир тоифа пайдо бўлди. Ундайларга ўзимизнинг ҳамма нарса ёмон, бошқаларники яхши, ота-бобоси тугул, ўзи ҳам қолоқ, бошқалар илғор, ўтмишини қоронғи деб билади ва ўкинади, ётларнинг дунёсига кўр-кўрона маҳлиё. Ўз қадрини билмаган, икки дарё оралиғида қолиб кетганидан ўкинч туядиган мана шунақа бадбин тоифага асосли далиллар билан танбеҳ беради Сулаймон Раҳмон.

“Муножот” шеърида Улуғ Тангрига хитоб этиб, миллатининг ўзлигини ва қадрини сақлаб қолишни сўрайди:

Ўз юртимда, бегона тилда
нон тилашни рўз қилма, Тангрим.
Мен туғилган, мен севган элга
дўст эмасни дўст қилма, Тангрим.

Бегоналар ичра бегона,
ётлар ичра ёт қилма мени,
бахтли қилма мени ягона,
ношод юртда шод қилма мени.

Бу шеърни “Бир шоирга”нинг ғоявий давоми, ўзига хос хулосаси деса бўлади. Ёт билан ўзни ажратишга чақириқ бор. Лекин, тўғри тушунилсин, ёт ерга урилмаяпти, ўз улуғланяпти, холос. Кейинги тўртлигида шоир фикрни яна бир босқич кўтариб, ётлар қўли остидаги юрт ҳеч қачон шод бўла олмаслигига ишора этяпти.

Чинакам халқпарвар, ватанпарвар ижодкор шахсий манфаатидан эл-юрт манфаатини устун қўяди, ўзини эмас, элини-юртини ўйлайди. Раҳматли Шавкат Раҳмон: “Бахтиёрман деган биргина сўзни айтиш учун керак қанча куч-чидам, гарчи бахт сўзларнинг энг ёқимлиги, гарчи турса ҳамки тилнинг учида” деб бошланувчи шеърини бундай тугатган эди:

Бу сўзни бир умр айтмай яшадим,
Ҳар шодлик келганда юрдим секинроқ,
Ғам сўзин элимдан аввалроқ айтдим,
бахт сўзин айтаман элдан кейинроқ. (1984)

Сулаймон Раҳмон ҳам ўз ғамидан олдин эл ғамини ейдиган ижодкор ўлароқ “Муножот”ида: “Бегоналар ичра бегона, ётлар ичра ёт қилма мени, бахтли қилма мени ягона, ношод юртда шод қилма мени”, деб илтижо қилади. Ахир, эли бахтсиз бўлиб битта ўзи бахтли бўлса, унга татирмиди?! Қайси виждон ношод юртда шод бўлишни истайди?! Сулаймон Раҳмонни билган, таниган ёки энди таниб бораётган киши бундан бошқача ғояни ундан кутмайди ҳам. Худди Шавкат Раҳмон каби у ҳам “ғам” сўзини элидан олдинроқ, “бахт” сўзини элидан кейинроқ айтадиган шоирдир. Бошқача айтганда, то юрти шод бўлмас экан, у шод бўла олмайди, то эли бахтли бўлмагунича, у ўзини бахтли ҳис этмайди!

Биз Сулаймон Раҳмонни кўпроқ ғоя одами бўлса керак деб айтдик. Бизга шундай туюлди. Аммо ғоя ҳар қанча олижаноб ва улкан бўлмасин, айримларга ёқмаслиги ёки, кўпайиб кетса, шеър мухлисини ҳатто бездириб қўйиши мумкин. Чунки шеърни гўзал қиладиган унсур фақат ғоя эмас. Айримлар одатдан бошқача чизилган манзараларга ишқибоз, айримлар руҳий ҳолатларнинг чиройли тасвирини севади, яна бошқаларни гўзал ишлатилган сўзлар, топилдиқ ифодалару кутилмаган ўхшатишлар ўзига тортади. Биз бу ўринда Сулаймон Раҳмонни шахс сифатида ҳам, шоир сифатида ҳам таниш йўлида ўзимизга ёққан ва қадрлаган томонига кўпроқ диққат қаратдик, холос. Аммо бу дегани, чинакам истеъдод эгаларига ярашиқлиқ бошқа сифатлар унда йўқ ёки кам дегани эмас. Сулаймон Раҳмон гўзаллик шайдоларини-да ўзига ром қиладиган даражада чиройли шеърлар битган шоир! У ҳатто ўша ижтимоий теран ғояларини ҳам чинакам шоирона услубларда, гўзал шеърий ифодалар билан айтган.

Ҳадиси шариф: “Шеърда сеҳр бор”, дейди. Одамни ўзига асир қилиб олади деганидир бу. Нимаси билан асир қилади? Албатта, кўп нарсаси ‒ ғояси, ўхшатишлари, тагмаънолари, чиройли сўзлари, кутилмаган қофиялари ва ҳоказолари билан. Бу унсурлар ҳаммаси битта шеърда тўпланиб келса, ўша шеър жуда кучли шеър бўлади. Деярли барча шеъри шунақа савияда ёзилса, демак, шоир чинакам шоир бўлади. Шеъри одамни ўзига сеҳрлаб олади.
Тепада келтирилган шеърларда ёки парчаларда кўрдик, Сулаймон Раҳмон дардини ҳам, ғоясини ҳам шунчаки яланғоч сўзлар билан ифодаламаган, чинакам шеърга хос гўзалликка йўғириб, ўқувчи онги ва руҳига бир хил тарзда таъсир этадиган шеърлар яратган. Чунки у теран фикрли ижодкор бўлганидек, нозик туйғули ҳамдир. Фикр билан туйғу ҳалол қовушмаса, чиройли шеър туғилмайди. Сулаймон аканинг туйғу оламига бир кириб кўринг-а:

Қорачиғим, қиқирлаган болакай,
Ана, осмон лолазори, лола уз.
Ой фалакнинг юзида оқ холидай,
само ёрнинг рўмолидай серюлдуз.

Шеърдан гўзаллик ахтарганга мана гўзаллик! Кўз қорачиғини “қиқирлаган болакай”га ўхшатиш учун шоир нечоғли нозик кузатувчи ва нозик кайфият эгаси бўлиши керак! Шунчаки ўхшатилмаяпти, тасвирда қорачиқ чиндан қиқирлаб юборяпти! Айниқса, осмонга боққан кўз қорачиғи! Осмон лолазорини сайр этаётган қорачиқ! “Қиқирлаш” сифати берадиган эркаликдан кўнгиллар ихтиёрсиз яйраб кетади. Э, бу сатрларга тушган кўз ҳам қиқирлаб юборади-да!

Тўртликнинг кейинги икки қаторини қайта ўқинг, тасвир ҳартомонлама мукаммал, товушларнинг ички оҳангдошлиги гўзал: “Ой фалакнинг юзида оқ холидай, само ёрнинг рўмолидай серюлдуз”.

Баҳор бугун ўхшамайди ўзига,
капалакми учиб юрган, шавқимми?
Бинафшалар адирларда изғигай,
бойчечаклар қитиқлайди завқимни.

Баҳорнинг ўзгачалигидан шоир кўнгли яйраб кетади, учиб юрган капалак ҳам кўзига бошқача кўринади. Капалакнинг қандай учишини ҳамма кўрган: у бер текис учмайди ‒ тепага, пастга, ёнга ташлаб, яйраб-яшнаб учади. Унинг шодлиги ҳаракатларида балқиб кўринади. Шоир ҳам баҳорнинг ўзгача чиройидан шундай шавқ туяди ва “Учиб юрган у нарса капалакми ё менинг шавқимми!” деб ҳушини йўқотгудек бўлиб суюниб кетади. Ҳатто бинафшалар кўзига адирларда изғиб юрганга ўхшаб кўринади, бойчечаклар унинг завқини қитиқлаб юборади! “Қитиқлаш” сўзи худди “қиқирлаш”дек ўқувчи туйғуларини ҳам ихтиёрсиз равишда эркалайди.

Боғларга атирлар сепади баҳор,
яшил қўшин тортиб қўпади баҳор,
қишнинг қаншарига тепади баҳор,
на гўзал босқиндир баҳорий босқин! (1979)

Баҳор боғларга атирлар сепиши ёки яшил қўшин тортиб қўпиши у ё бу кўринишда балки бошқа шоирларда, бошқа шеърларда учрар, балки шунга яқинроқ ўхшатишларни бошқалар ҳам ишлатган чиқар, аммо “қишнинг қаншарига тепади баҳор” фақат Сулаймон Раҳмонники, фақат унга хос тасвирдир. “Қишнинг қаншари” ўзи алоҳида гўзал тасвир, энди бунинг устига баҳорнинг келиш дабдабаси ‒ у қаншарга тепиши!.. Сўз йўқ!
“На гўзал босқиндир баҳорий босқин!” ҳам Сулаймон аканинг топилдиқ сатрларидандир. Кўпинча салбий маъно ташийдиган “босқин” ўта ижобий маъноли “баҳор” сўзига рози-ризочилик билан қовушиб, кўз ўнгимизда бу ажиб никоҳдан бутунлай янгича чирой туғилибди.

Аслида, бу каби гўзал шеърларни изоҳлашга ё тушунтириб беришга одам қўл урмаслиги керак: шеър бор чиройини ўзи кўз-кўз қилиб турибди! Қайтага, изоҳлайман деб гўзалликка лат етказиб қўйиш ҳеч гап эмас. Буни ҳар ким ўзи ўқиши, манзарани ёлғиз томоша қилиб ўтириши етарли.

Кейинги шеърда ҳам шоир шу услубни қўллаган: маънода ўзаро қовушмайдиган сўзларни қовуштириб, кутилмаган суратларни чизган. Фақат шоирларгина гуноҳкорни ва жаллодни гўзал, айбдорни азиз, душманни эрка, қотилни мунис дея олади. Ва сиз бу ғайритабиийликка ишонасиз, чиндан шундай деб қабул қила бошлайсиз. Чунки шоир бутун маҳоратини ишга солиб, чўлпонона оҳанглар ила шунга сизни ишонтириб юборган:

Менинг гўзал гуноҳкорим,
менинг азиз айбдорим,
кўзларимга кулгу солган,
қайғу солган дилдорим,

бу не жоду? Васлинг майин
ичган сари чанқадим?
Сен ўргатдинг йиғлаб туриб
кула олмоқ санъатин.

Сувда сузган балиқ ‒ маним,
кўкда учган қуш ‒ маним…
Сен ўргатдинг ҳаёт қадрин,
менинг эрка душманим.

Сен ўргатдинг ҳасратларни
бол ялатиб боқмоқни…
Кулиб туриб қаршилашни
бошга тушган чақмоқни…

Номинг айтсам, дилим ёнар,
тилим ёнар, о, тилим!.. ‒
менинг гўзал жаллодимдир,
менинг мунис қотилим… (1969)

“Тумса хотин қўшиғи” шеъри ҳам Сулаймон Раҳмоннинг санъаткорона маҳоратидан дарак берадиган шеърлардан. Тумса хотиннинг бола кўргиси келаётгани ҳолати айни туйғуларига мос сўзлар билан жуда чиройли ифодаланган. Ўхшатишлар топилдиқ, сўзлар топилдиқ, армоннинг бунақа ифодаси топилдиқ:

Толтовоққа сузайин деб ялпизбарак,
Чўлпи қилиб тўқидим тол чивиғини.
Жоним болам, борлигингдан бергил дарак,
Кел, битирдим кўрпачангнинг қавиғини.

Таъсирчан ҳолат. Ҳали туғилмаган, орзудаги болага худди ёнида ўтиргандек хитоб этиши бўйида бўлмаётган хотиннинг армони ва дарди миқёсини жуда катталаштириб юборган. Буни ўқиб, тумса хотиннинг ҳолатини англаган ўқувчи кўзидан ихтиёрсиз равишда тирқираб ёш чиқиб кетади.
Давомини ўқинг, давоми ҳолатни янада бўрттириб, аёл қалбининг буюк тебранишларини аниқ ифода этган:

Дуоларим шайтону жин йўлин тўсар,
Оқ шоҳидан бичиб қўйдим йўргагингни.
Отанг ҳар кун пуч қорнимга қулоқ босар,
Эшитай деб дук-дук урган юрагингни. (1981)

Туғмаётган, аммо туғишни жуда-жуда истаётган “пуч қорин”ли аёлнинг бу каби туйғуларини аёл шоирлар ҳам Сулаймон Раҳмончалик тасвирлаб бера олмаган бўлса керак деб ўйлайман!
“Сайланма”га “Бизнинг қишлоқ” туркумидан бир неча шеър киритилган. Ҳаммаси ўзига хос манзараларда чизилган. Мана, биттасини биргаликда ўқийлик:

Тонг жангсиз кирмайди бизнинг қишлоққа.

Қоп-қора девордай юксалади тун,
мактаб ‒ оқ, бу рангга қоришолмайди.
Гуллар ёришмоққа тиришар, лекин
гуллар юлдуз эмас ‒ ёришолмайди…

Шаббода астойдил уннаб кўради
йиртиб очмоқ учун тундан дарчалар.
Жасорат кўрсатиб бир ит ҳуради,
узиб олар ундан қора парчалар…

Тошиб чиққан нурлар, деразалардан
тунни уч қадамча чекинтиради.
Чақмоқлар учаркан ўт бўсалардан,
учқунлари тунни… ваҳ, куйдиради!

Хўроз урар чўкичин “тап-тап”,
очилар тун аро узун, тор туйнук.
Туйнукдан энг аввал кўринар мактаб,
сўнг эса… оқарган пахтазор қўйни…

Тонг оқа бошлайди қишлоққа секин
оқ гуллар тиришиб туртган жойлардан;
бўсалар чақмоғи қора чойшабин
куйдириб, шаббода йиртган жойлардан.

Кўппакнинг тишлари ўрнидан ўтиб,
сизиб деразалар ва эшиклардан;
хўроз қичқириғи мисрангдай ботиб,
очилган узун ва тор тешиклардан

тонг кириб келади бизнинг қишлоққа… (1982)

Қишлоқда тонг отиши манзараси шеърларда, насрларда, расмларда кўплаб чизилган, аммо бунақа суратини қаерда учратгансиз? Сулаймон Раҳмон тасвирида тонг қишлоқда шунчаки отмайди, жанг билан кириб келади. “Қоп-қора девордай тун”ни енгиш ва чекинтириш осон эмас, ахир. Бу жангда мактабнинг оппоқ девори ҳам, гуллар ҳам, шаббода ҳам, ит ва хўроз ҳам иштирок этади. Гуллар ёришмоққа тиришади, шаббода тундан дарча очишга уннайди, ит тун деворидан қора парча узиб олмоқчидек ҳуради, хўроз чўкичини тап-тап уриб қоронғиликдан туйнук очади ва бу туйнукдан… қишлоққа тонг секин оқа бошлайди…

Сулаймон Раҳмон шеъриятда ўзига хос бир олам яратган. Бу оламга кирган киши унинг ранго-ранг манзараларини кўриб роҳатланади. Шоирга қўшилиб ўрни билан йиғлайди, ўрни билан кулади, гоҳ қайғуради, гоҳ роҳатланади, бирда куйинади, бирда завқланади ва мана шу жараёнда юраги шоирнинг юраги билан боғланиб бораётганини сезади. Уни илгари танимаган бўлса, энди яқиндан танийди, илгаридан таниса, янада севиб қолади. Шоир камтарлик қилиб: “Сулаймон, сен кўрган бу олам битта, ҳали сен кўрмаган оламлар қанча”, деган бўлса-да, ўқувчи бу оламлар ичра Сулаймон Раҳмоннинг ўша битта олами ҳам нақадар гўзаллигини англаб етади. Тез-тез бу олам билан ошно бўлиб тургиси келади.

Яна қайтараман ‒ мен Сулаймон Раҳмонни мана шу “Сайланма”си орқали янада яхшироқ танидим. Неча йиллардан бери унинг шеърларини ўқиб келган бўлсам ҳам, тарқоқ ўқиганим учунми, фикрларим, муносабатим ҳам тарқоқ эди, энди гўё битта китобда улар бирлашгандек бўлди. Ва Сулаймон Раҳмон ижодига кўнглим боғланди. Таассуротларимни бошқаларга ҳам улашгим келди.

Адабиёт оламида ҳар ким ҳам ўзига хос оламини ярата олмайди, бундай ижодкорлар кам бўлади. Яратганлари эса ўзларининг ўша оламларида яшайдилар, ижод қиладилар. Баъзан буни ташқи олам пайқайди, айрим ҳолларда пайқамай ҳам қолаверади. Аслида, пайқаш-пайқамаслик табиий ҳол, бундан кўп ҳам қайғурмаслик керак. Бошқаларни қўйинг, баъзида ҳатто ижодкорнинг ўзи ҳам ўзини англамай-танимай ўтиб кетиши мумкин! Зеро, ижод умр бўйи ўзини ахтариш, топиш, англаш ва ўз оламини яратиш изтиробидир! Биз мухлислари, ўқувчилари Сулаймон Раҳмонни англашга, танишга уринаётганимиздек, у ҳам ўзини ўзи англаб етишга, янада яхшироқ таниб олишга уриниб келаётгандек туюлади. Бир шеърида ҳатто ўзига ўзи “Мен кимман?” деб савол қўйибди:

Мен ёлғиз эмасман, ёлғизлик ‒ ёрим,
шаҳдсизлик шаҳдимдир, аҳдсизлик ‒ аҳдим.
Ҳақорат ‒ бўйнимда содиқ туморим,
дўстсизлик дўстимдир, бахтсизлик ‒ бахтим.

Қаровсиз эмасман, сўраб турар ҳол
ҳар кун эшигимни чертиб улфатлар ‒
қашшоқлик елкамдан қучоқлар дарҳол,
кулфатдош бўлади дарҳол кулфатлар.

Изтироб инимдир, синглимдир ситам,
хўрликдан ҳеч қачон келмайди ғашим.
Очлик очлигимга шерикдир ҳар дам,
дардлар ҳар нафасда бўлар дардкашим.

Азобим ‒ севгилим, соғинч ‒ сирдошим,
ғамлар ғамларимдан эмаслар беғам.
Кўзимдан ҳеч нари кетмас кўзёшим,
эрксизлик ‒ бошимни силаган оғам.

Мен бахтли яшайман поймол ор билан,
таҳқирлар қилолмас ҳеч қачон изза.
Мени саратонлар сийлар қор билан,
қайноқ бўронларда қиламан мазза…

Иложсизлик бўлди доим иложим,
замон қайнаб ётар, мен эса жимман.
Мутелик тахтимдир, хоксорлик ‒ тожим…
Хўш, энди айтинг-чи, мен ўзи кимман?.. (1999)

Албатта, “Мен кимман?” деркан, у ўзинигина назарда тутмагани аниқ. Кўзлагани унинг лирик қаҳрамони ‒ замондоши бўлиши ҳам мумкин. Сулаймон Раҳмоннинг ижодий ўлчовидан чиқиб келсак, бу шеърда халқини англашга уриниш ҳам борга ўхшайди. Нима бўлган тақдирда ҳам, бу умумий “мен”нинг ичида муаллифнинг “мен”и ҳам борлиги аниқ. Самимият қоидаси шуни тақозо этади. Бошқа шеърида ҳам ўзини, ўзлигини излашда давом этиб, туйғуларини бундай ифодалайди:

Кўрдим, бу дунёни булғатган “…боз”лар,
кўр бўлгин дедилар, кўр бўлолмадим.
Замонга ўт қўйди замонасозлар,
мен аста чекиндим, жўр бўлолмадим.

Чекиндим, бу кун мен сафларда йўқман,
ҳур, мўъжаз уйимга қочдим, тиқилдим.
Елкаларда йўқман, кафтларда йўқман,
йиқилдим, ўз кўнглим ичра йиқилдим.

Ҳа, Сулаймон Раҳмон умри бўйи эркни куйлаб келди, халқининг, Ватанининг озод-эркин бўлишини кутди, адолатсизликка қарши курашди, “бу дунёни фақат нурдан иборат” бўлишини истади, аммо бу йўлда “ўзлари ўзини суриб қўйганларини” ҳам кўрди, бу дунёни булғатган ҳар хил “…боз”ларни ҳам, “замонга ўт қўйган замонасозлар”ни ҳам кўрди, саратонда қорлар билан сийланди, уларга жўр бўлолмасдан қинғирликлардан чекинди, ҳатто йиқилди… Аммо ўзининг бош ғоясидан, Бош Мақсадидан асло чекинмади, йиқилган бўлса ҳам, кўчанинг бир чеккасига эмас, ўз кўнглининг ичига йиқилди. Бу дегани кураш ҳали тўхтагани йўқ, ёмонлик устидан яхшилик ғолиб бўлиши учун кураш ҳали давом этади, деганидир. Шоир жисми кетса-да, сўзлари унинг ишини давом эттиради, деганидир:

Сўзларим, сиз ‒ гулларимсиз,
мангу яшанг, сўлмангиз,
мен ўткинчи, мен ўларман,
лекин сизлар ўлмангиз!.. (1973)

2015 йил март ‒ апрели

Сулаймон Раҳмон ижодкор сафдошлари Рауф Парфи, Маъруф Жалил ва Жўра Алимардон билан

Nurulloh MUHAMMAD RAUFXON
SHOIRNI TANISH YO’LIDA

Och bo’lsam-da sir bermadim, to’qday o’tdim,
bor bo’lsam-da ko’rinmadim, yo’qday o’tdim…
Sulaymon Rahmon

Iste’dod ijodkorning mizojiga ko’ra turlicha ko’rinadi. Mizoji qizg’in kishilar iste’dodi ochiq bo’ladi va ular el orasida tez mashhur bo’lib ketadi. Boshqa toifa ijodkorlar ham bor, ular naqadar iste’dodli bo’lmasinlar, tabiatan kamsuqum bo’lganlari boismi, ko’plar ularni tirikligida uncha yaxshi tanimaydi, qadrlamaydi. Holbuki chinakam adabiyot yaralishi, boy va kuchli bo’lishida bularning ham hissasi aslo kam emas. Hatto ko’pincha katta adabiyotni shunday insonlar yaratadi.

Shoir Sulaymon Rahmon shu ikkinchi toifa ijodkorlar qatoriga kiradi, menimcha.

Talabalik yillarim Sulaymon aka nomi chiqqan shoirlardan edi. Keyinroq “Yoshlik” jurnali tahririyatida bir oz muddat birga ishladik, shaxsini, ijodini yaqindan tanishimga imkon yaraldi. O’shandan beri qo’limga tushgan she’rlarini o’qib kelaman. Yoqtiraman. Lekin, to’g’risini aytsam, ushbu “Saylanma” qo’lyozmasini shimib o’qimagunimcha Sulaymon Rahmonni bir inson o’laroq ham, bir shoir o’laroq ham uncha yaxshi bilmay yurgan ekanman. Sababini hadeganda topavermadim. Uyaldim. Yonginangizda shunday ulug’ bir shoir yashasa-da, siz uni bilmasangiz! Adabiyotga Erkin Vohidov, Abdulla Oripov kabi buyuklarimizdan keyinroq, Rauf Parfi, Cho’lpon Ergash kabi buyuklarimiz qatorida kirib kelgan, fikrlari, dardlari bu ikkovlari bilan bir, iste’dodda ham deyarli bir xil shoir o’zi loyiq darajada qadrini topmasa, odam hayron bo’larkan-da.

To’g’risi, she’rlaridan bir saylanma tayyorlashni Sulaymon akaga taklif qilganimda oradan picha muddat o’tgach, “Bir ko’rib berasizmi?” deb uni o’zimga tutqazib qolishini sira kutmagan edim. “Lozim topsangiz, bir-ikki og’iz so’z ham qilarsiz…” degan taklifini eshitib-ku nima deyishimni bilmay qoldim. Bir tomondan, elimizning katta bir shoirining ishonchi odamga yoqayotgan bo’lsa, ikkinchi yoqdan, men shoir bo’lmasam, she’rni qanday tahrir qilaman, she’r haqida, shoir haqida qanday so’z yozaman, degan andisha cho’chitar edi. Shunday bo’lsa ham, “Saylanma” qo’lyozmasini yozuvchi Nabijon Boqiy uyimga keltirib berganida uni intiqib oldim. O’qiy boshladim. Va… ikkala andisham ham o’rinsiz ekanini his etdim. Birinchidan, Sulaymon aka o’zi tilga injiq shoir va o’tkir muharrir sifatida boshqa muharrirga aytarli ish qoldirmagan edi. Kamina ham Sulaymon Rahmon yetishgan tahrir maktabida ozmi-ko’pmi tajriba orttirganim uchunmi, eng mayda imloyu tinish belgilarigacha ishlatish yo’riqlarimiz deyarli bir chiqdi. Ikkinchidan, o’qigan sarim qarshimda oldin nimagadir men uncha tanimagan ulkan bir shoir gavdalana boshladi, aytish joiz bo’lsa, Sulaymon Rahmonni haqiqati bilan anglash baxtiga muyassar bo’ldim va uning ijodi haqida birnima degim keldi.

Nazarimda, she’r topib ishlatilgan qofiyalar, mohirona qo’llangan so’zlar yig’indisi yoki chappasiga tuzilgan jumlalaru kutilmagan so’z o’yinlarigina emas, odamlarni qoyil qoldiruvchi fikru ohanglargina ham emas, she’r eng birinchi galda darddir. Juda ulkan, og’ir, yuraklarni yeb bitiradigan dard! Qofiya, o’xshatish, so’zlarni o’ynatib yuborish mahoratga kiradi va mahorat shoir dardini o’quvchi yuragiga chiroyli yetkazishda asqotadi. Yurakdan chiqqani yurakka boradi deganlaridek, meni hayratga solgan narsa ? Sulaymon Rahmon umuman ijodida, xossatan ushbu “Saylanma”sida yuragini ayamay siqib-mijg’ilab bor dardini eliga, Vataniga to’kib solgan ulkan shoir bo’lib chiqdi! Boshqacha aytganda, o’zi chekkan azobli og’riqlarni xalqi va Vatani dardiga o’tkir tabiblardek malham qilganini ko’rdim. Uning dardi yengil emas, shaxsiy emas, balki imon dardi, Turkiston dardi, Vatan dardi, xalqini bir yuz yigirma yillik o’ris-sovet mustamlakasidan ozod ko’rish dardi edi. Hatto sovet davrida yozilgan she’rlarida ham bu muqaddas, og’riqli dardlarini ramzlarga, kinoyalarga burkab-yo’g’irib xalqqa yetkaza olgani kishini to’lqinlantirib yuboradi. Mahorat bilan aytilgani uchun u dardlar o’zingiz sezmagan holda yuragingizga ko’chib o’tadi va ruhingizni alg’ov-dalg’ov qilib tashlaydi.

Bular hammasi yaxshi, bular go’zal, ammo unda nega Sulaymon Rahmonni o’z vaqtida bor bo’yi bilan taniy olmadim? Nega uning yuragini, dardini ilgari hozirgichalik bilmadim?

“Saylanma”ni o’qiyapmanu o’yimning bir chekkasida doim shu savol turaverdi. Nihoyat, o’qib-o’qib bir she’rga keldim. Tagiga yetolmay turganim savollarga shoir o’zi javob berganday bo’ldi:

Istaklarim doim balandparvoz bo’ldi,
janglar qildim, orzularim sarboz bo’ldi,
jang maydoni faqat oppoq qog’oz bo’ldi,
men bu oppoq qog’ozlarni tarqatmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim…

Bir sham bo’lib ezgu-ezgin nurlar sochdim,
shuhrat degan kasofatdan nari qochdim,
mo’minlikka, xoksorlikka bag’rim ochdim,
Haq Ollohga imonimni yo’qotmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim…

Jaholatning jabridan ko’p jafo tuydim,
razolatning makridan ham rosa to’ydim,
adolatni bir qiz kabi jondan suydim,
suv ichgan o’z bulog’imni loyqatmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim…

Yovg’on ichdim, umr bo’yi yolg’on ichdim,
katta-kichik mansablardan she’r deb kechdim,
yovuzlikni yanchaman deb o’zni yanchdim,
lekin dinu diyonatga o’q otmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim…

Sen malomat yuragini yoqma, bolam,
yo’q yerdagi gunohlarni taqma, bolam,
bir xoinga boqqan kabi boqma, bolam,
vijdonimga xilof biron bayt aytmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim…

Och bo’lsam-da sir bermadim, to’qday o’tdim,
bor bo’lsam-da ko’rinmadim, yo’qday o’tdim,
balki noshud mergan otgan o’qday o’tdim,
sokin zamon dengizini chayqatmadim,
olam meni payqamadi, payqatmadim… (1993)

Diqqat qiling: “payqamadi”ning o’zigina emas, “payqatmadim” deyapti shoir. “Payqamadi”da aytuvchi irodasi yo’q, tashqi iroda natijasi u. Olam payqamagan bo’lsa, yo shoirning, yo olamning aybi bo’ladi — yo unisi iste’dodini ko’rsata olmagan, yo bunisi kuchli iste’dodni vaqtida ko’ra va taqdirlay olmagan. Xullas, mujmallik. Holbuki, Sulaymon Rahmonni iste’dodsizlikda ayblab bo’lmaydi, buni uning ijodi bilan eskidan tanishlar ham, hech bo’lmaganda ushbu “Saylanma”ni yangidan o’qib chiqqanlar ham biladi. Sulaymon Rahmon iste’dodda zamondosh mashhur va tengqur shoirlardan qolishmaydigan kuchli shoirdir!

Unda nimaga el orasida ayrimlarchalik mashhur bo’lib ketmadi? Sulaymon akani shaxsan tanigan menday bir muxlisi ham uning nihoyatda dardli va e’tiqodli shoir ekanini nimaga shu vaqtgacha ilg’amadim, oradan yillar o’tib endigina bilib o’tiribman?

Ochqichlardan bittasi “payqatmadim” so’zida. “Payqatmadim”dagi qat’iyat shoirning ustun irodasini ko’rsatadi. U o’zini atay payqatmagan. Odatda, har qanday ijodkor shuhratga o’chroq bo’ladi. Hatto ayrim hollarda shuhrat uning ijodiga toza qon kabi kuch yuborib turadi. Faqat Sulaymon Rahmonga emas. U shuhratni istaydigan nafsini tiya olgan. Shuhratga intilish u yoqda tursin, undan atay qochgan (“Shuhrat degan kasofatdan nari qochdim”), hatto nomini elga payqatmaslikka o’zida kuch-iroda topa olgan.

“Payqatmaslik”ning, nazarimda, bir necha sababi bor:
1. Shoir kamtar, kamsuqum. Suysa ham, kuysa ham ichida va ichidan. Unga shunisi muhim.

2. U mashhur bo’lish uchun she’r yozmaydi, xalqining bir bo’lagi o’laroq yuragidagi dardini qog’ozga to’ksa, ijodi eliga, yurtiga foyda keltirsa bo’ldi. Minbar, o’zini ko’z-ko’zlash uning tabiatiga teskari. “Mo’minlikka, xoksorlikka bag’rin ochgan”, “katta-kichik mansablardan she’r deb kechgan” shoir, eng muhimi, ijodiy hayoti davomida to shu kungacha “vijdoniga xilof biron bayt aytmadi”! Uni olam tanimasa tanimasin, bundan zarracha iztirob chekmadi, chunki olam uni tanimasligini uning o’zi istadi – payqatmadi!

3. Ijodini sovet davrida boshlab, she’riy umrining asosiy bo’ldagini sovet davrida kechirgan shoir o’laroq, o’zi chekayotgan dard o’ris-sovet mustamlakachiligi siyosatiga uyg’un emasligini, hatto qaltis ekanini Sulaymon Rahmon juda yaxshi bilar, shuning uchun Vatan g’oyasini, Turkiston qayg’usini, imon dardini qavat-qavat ramzlar ostiga yashirishga majbur edi. Ya’ni, o’zini tanitmaslikdan, “hushyor va ziyrak” ko’zlarga payqatmaslikdan eng birinchi galda uning o’zi manfaatdor edi. Bir she’rini:

“Dunyodan she’r yig’ib dunyoga sochdim,
dil ochgan kimsaga dilimni ochdim,
har neki quvlasa, o’zimga qochdim,
davradosh bo’lmadim davron ila men”,

deb boshlaydi. Keyingi to’rtligida sovet davrida yashab turib ham yuragining tub-tubida u tuzumni qabul qilmaganiga ishora etadi: “maslakdosh bo’lmadim yolg’on ila men”.

Albatta, bu she’r 1996 yili — mamlakat mustaqillikka erishganidan keyin yozilgan. Ammo mazmuniga diqqat qilsangiz, ayniqsa, “o’zin mezbon bilgan mehmon”larga kinoyasidan shoir asosan qaysi davrni nazarda tutganini ilg’aysiz:

Suq ko’rsam, so’kindim, so’qisholmadim,
to’q ko’rsam, to’qindim, to’qisholmadim,
bu mehmonxonada chiqisholmadim
o’zin mezbon bilgan mehmon ila men.

Albatta, kelgan yurtida o’zini mehmon emas, mezbondek tutuvchi ? Turkiston tuproqlariga vaqtinchaga emas, abadiyga kelgandek hisoblovchi o’ris-sovetning mustamlakachilik mafkurasiga ters bunaqa fikrni ilgari surayotgan shoir shaxsini ham, g’oyasini ham yashirishga, payqatmaslikka majbur bo’ladi-da.

Umuman olganda, 20-asr boshlarida jadidlar boshlab bergan g’oyaviy an’anani gizli davom ettirib, Vatan deganda asl vatanni tushungan, hech yo’qsa adabiyot jug’rofiyasiga Turkiston bayrog’ini tikishga bel bog’lagan bu toifa ijod ahli o’z eligina tushunadigan ramzlar tilida chuldirab, begonalarga o’zini payqatmaslik yo’lini tutgan. Shu boismikan, Erkin Vohidov hamda Abdulla Oripovdan farqli o’laroq, keng omma Rauf Parfini uncha payqamadi, Cho’lpon Ergashni umuman payqamadi, Shavkat Rahmonni u loyiq darajada payqamadi. Lekin bu ijodkorlar o’zlarining payqalmaganiga parvo qilmay, umr bo’yi imon va Turkiston da’vosida xalqqa, Vatanga buyuk xizmatlar qilib o’tishdi. Xuddi shuningdek, “har neki quvlasa, o’ziga qochgan” Sulaymon Rahmonni ham zamondosh olam payqamadi, nazarimda, hamon payqamayotir. Chunki u kamtarlikdandir yo bo’lak bir sababdandir o’zini va ijodining ayrim qirralarini aytarli payqatmadi. Payqatmasdan ham yelkasiga tushgan buyuk vazifasini ixlos-e’tiqod ila bajardi, hamon bajarib kelmoqda. Muhimi shu edi va Sulaymon Rahmon o’ziga muhimini tanladi.
Holbuki, boshqa yoqdan qaralsa, Sulaymon Rahmon o’sha sovet davridayoq adabiyotda o’z nomini, o’rnini topgan shoir edi. Vaqtida “Ildiz nima deydi” (1973), “Xayol” (1975), “Hilol” (1977), “Billur qo’ng’iroqlar” (1979), “Uchinchi qiz” (1984), “Oydin diyor” (1985), “Yaynag’an o’lke” (1986, qoraqalpoq tilida), “Daraxtlarni uyg’otadi shabboda” (1987) kabi kitoblari chop etilgan. Maskov, Ashxobod va Isfara adabiy anjumanlarida ishtirok etib, davrining mashhur shoirlari Qaysin Quliev, Dovud Qug’ultinov kabi sovet she’riyati oqsoqollarining nazariga tushgan. She’rlari, kitoblarini qator o’zbek adabiyotshunoslari tahlil qilishgan. Ayni choqda, mahoratli tarjimon hamdir. Muxlislar uning tarjimasida Aleksandr Pushkin, Henrih Heyne, Aleksandr Blok, Yustinas Marsinkyavichyus, Andrey Voznesenskiy, Qaysin Quliev, O’ljas Sulaymonov, Gevorg Emin kabi qator o’ris va jahon shoirlari ijodidan bahramand bo’lishgan. Shuningdek, u Jo’rj Bayronning “Don Juan” she’riy ro’monini, Pablo Nerudaning “Mushtarak qo’shiq” she’riy epopeyasini (yaqinlarda Jaloliddin Rumiyning “Ma’naviy masnaviy” asari birinchi daftarini ham) va bir qator nasriy asarlarni tilimizga o’girgan.

Shunday serqirra ijodli shoirni “birov bilmadi”, “el payqamadi” deyishimiz mantiqqa to’g’ri keladimi?

Ha, masalaning nozik tomoni shu yerda. Qaysidir ijodkor balki juda chiroyli narsalar yozar, hatto el orasida o’ta shuhrat ham topar, lekin shaxsiga ? asl qiyofasiga boqsangiz, yaqindan taniganingizga pushmon yeb qolasiz. Aksincha, asl iste’dodli kimdir el orasida uncha mashhur bo’lmaydi, ammo zamonlar o’tib bilasiz: chinakam hurmatga va e’zozga loyiq u bo’lib chiqadi. Aslida, men so’zi bilan o’zi boshqa-boshqa, aytganiga o’zi amal qilmaydigan, “so’zvodiylarida adashib-uloqib” yuradigan ijodkorlarni yoqtirmayman, qadrlamayman. Undaylar so’zida vafoni kuylaydi, o’zi tinimsiz xiyonat qiladi ? kapalakka o’xshab guldan-gulga uchib-qo’nib yuradi; so’zida Vatan, xalq manfaatini ustun qo’yadi, o’zi arzimas bitta mukofot uchun vatanini ham, xalqini ham sotvoradi ? axir, bundaylarni qanday hurmat qilasiz?!. Asarlarida to’g’rilikdan lof ursa-da, o’zi qing’ir bo’lsa, g’oyasi adolat bo’lsa-da, o’zi zulmga xizmat qilsa, boshqalarni yaxshilik qilishga chaqirsa-da, o’zi o’ziga yaxshilik chiqarish bilan ovora bo’lsa, “Haqiqat! Haqiqat!” deb baqirsa-da, o’zi yengilgina shabadaga ham egilib-bukilaversa, haqiqatga emas, zamonlarga, qosh-qovoqlarga qarab ijod qilsa… bunaqa ijodkorni kishi yoqtirmaydi, albatta. Aksincha, bundaylarga odam achinadi. O’ziga qaramang, so’ziga qarang, deydi ayrimlar. Yo’q, o’ziga ham qarash kerak. Hatto, lozim bo’lsa, o’ziga ko’proq qarash kerak. Chunki ijodkorning so’zi o’zi bilan butun bo’ladi. Samimiylik degani shu. So’zi har qancha kuchli bo’lmasin, o’zida izi ko’rinmasa, havoyi, yolg’on, quruq gap bo’ladi. E’tiqodida sobit, so’zi ishiga to’g’ri keladigan, ishi so’zini inkor qilmaydigan ijodkorlar kamyob, ammo zamonlar hurmatiga loyiqlar shulardir. Harholda, menga shunday tuyuladi.

Sulaymon Rahmonni shu damgacha unchalik tanimabman-payqamabman deganim shu ma’nodadir. “Saylanma”ni o’qir ekanman, ijodkor boshda qanday e’tiqodda bo’lsa, to hozirgacha o’sha e’tiqodda sobit qolganini ko’rdim. She’rlarini sevib qoldim, shaxsiga hurmatim oshdi va ko’nglimdan o’tganlarini sizlar bilan ham o’rtoqlashgim keldi.
Boqing, ilk she’rlaridan birida u nima deydi:

Kut, yetib borgayman bir kun hansirab,
yo’limni to’ssa-da agar qonsirab
hasadlar,
alamlar,
ta’nalar,
toshlar…
menga bas kelolmas adovat, hasrat,
yengolmas nolalar,
g’amlar,
ko’zyoshlar…
kut, senga yetgayman, ey buyuk MAQSAD! (1964)

Ajabo, deysiz,“buyuk MAQSAD” deganda o’n sakkiz yoshli yigitcha nimani nazarda tutgan ekan?! Yuragida sevgi tuyg’ulari hokim bo’lgan, sevgilisi siymosidan boshqa narsa ko’ziga ko’rinmaydigan yoshda nahot bu murti hali qotib ulgurmagan yigitcha keyinchalik qirq, ellik, oltmish kabi yetuk yoshlarida kuylagan g’oyalarni nazarda tutgan bo’lsa?! Bilmadim. Bir qaraganda, masalani yechish yo’li oson ? shoirning o’zidan so’ralsa, bo’ldi. Lekin shoirni ko’rmaydigan, undan so’rash imkoni yo’q o’quvchi nima qiladi? Albatta, uning she’rlariga, ijodiy yo’liga, she’rlarida ko’rinayotgan shoir yuragiga qaraydi, dunyoqarashining shakllanish va o’sish jarayonini kuzatadi. Tandirda pishgan har qanday nonda ilk xamirturushning xususiyatlari ham bo’lganidek, ellik yo oltmish yoshlar ham huv boshda o’n sakkiz yoshlardan shakllanadi, albatta. Shuni hisobga olsak, shoirning “buyuk MAQSAD”i uning xamirturushidayoq bor bo’lganini ishonch bilan aytsa bo’ladi. Buni ilg’ash uchun shoirning barcha she’riy to’plamlarini, xossatan ushbu “Saylanma”sini sinchiklab bir o’qib chiqish yetadi.

Yo’q narsani orzu qilar orzumand ko’nglim,
ko’rmaganni ko’rsam deydi ko’zlarim ? yig’loq.
Hech tutmagan narsalarni tutsam der qo’lim,
eshitsam der eshitmagan gaplarni quloq.

Koshki edi hech bo’lmagan narsalar bo’lsa,
zo’r niyatga ona bo’lsa koshki hur niyat.
Zurriyodim, koshki sening omading kulsa,
kelin bo’lib kelsa tezroq go’zal hurriyat. (1989)

Shoirning ko’ngli “yo’q narsani orzu qiladi”, yig’loq (!) ko’zlari “ko’rmaganni ko’rsam deydi”, qo’li “hech tutmagan narsalarni tutsam” deydi. Bu yo’q narsa nima? Hur niyat va hurriyat! Bu narsalar sovet davrida xalqimizda chindan ham yo’q edi. Ammo shoir “Koshki hech bo’lmagan narsalar bo’lsa” deb o’sha zamonlardayoq hur niyat va hurriyatni orzu etadi!

Sulaymon Rahmonni faqat lirik shoir deb bo’lmaydi. Holbuki, ijodida ancha-muncha lirik she’rlar uchraydi. Uni faqat manzara shoiri deb ham bo’lmaydi. Holbuki, talay she’rlarida tabiat manzaralari juda chiroyli va kutilmagan nuqtalarda turib chiziladi. Menimcha, Sulaymon Rahmon bulardan tashqari va ko’proq g’oya odami, e’tiqod kishisi, dunyoqarashi sobit millatparvar va vatanparvar shoirdir. Shu fitratdan chiqib kelib qaralsa, uning ijodida ijtimoiy mavzular ustuvorligi ko’rinadi. Lirikasi, tabiat manzarasi ichida ham ijtimoiy ohanglar goh yashirin, goh bo’rtib seziladi. Zotan, yuragida imon, Vatan, adolat, erk tuyg’ulari o’tkir bo’lgan ijodkorlar asarida albatta ijtimoiy masalalar ustun bo’ladi-da. U o’n to’qqiz yoshligida yozgan bir she’rida:

“Daryo shovullaydi ? daryo emas u,
tog’lar guldurosi, yer qahqahasi.
U horg’in ruhlarni poklovchi tuyg’u,
hurriyatning aziz, tabarruk sasi”,

deb daryoning shovullashini “hurriyatning aziz, tabarruk sasi”ga o’xshatadi. Bu esa, o’z navbatida, “horg’in ruhlarni poklovchi tuyg’u”dir. Nimaga horg’in? Nimadan horg’in? “Hurriyat” so’zi erkinlik, ozodlik, mustaqillik ma’nolarida kelishini eslasak, bularni sog’ingan va anchadan beri ularga yetisholmayotgan ruh qattiq sog’inchdan ancha horg’inlashgani bilinadi. Daryoning shovullashi mana shu horg’inlikni ketkazadi, uni yuvadi, poklaydi, tetiklashtiradi va quloqlarga hurriyatdan darak beruvchi bo’lib eshitiladi.

Umuman, ayrim vatanparvar, millatparvar ijodkorlar Turonyurt, Turkiston tuproqlari yaqin oralarda sovet mustamlakasidan ozod bo’lishini tasavvurlariga to’la sig’dira olmagan bo’lsalar-da, qachondir shunday bir kun kelishini tinimsiz orzu qilib yashashgan va bu yo’lda qaysarlarcha ijod qilaverishgan.

Sulaymon Rahmon boshqa bir she’rida bu orzusini bunday ifodalaydi:

Tog’ uxlar. Uxlar daraxt,
Shamol uxlar qotib dong.
Kecha kechar befarax…
Qaylardasan, Buyuk Tong?! (1969)

Qarang, tog’lar uxlayapti, daraxtlar uxlayapti, hatto shamol dong qotib uxlab yotir. Hammayoq jimjit, g’aflatda. Bunday g’ayritabiiy jimjitlik va g’aflatda kecha ham faraxsiz kechadi…

Shoir bunday og’ir va ezgin tasvir bilan o’quvchi ruhini qandaydir bir kutilmagan xulosaga tayyorlab keladi va: “Qaylardasan, Buyuk Tong?!” deb yuragini ochib yuboradi. Horg’in ruhi aslida nima istayotganini olamga oshkor etadi. Tog’i ham, daraxti ham, shamoli ham uxlab yotgan faraxsiz kechadan so’ng otajak Buyuk Tongni ixtiyorsiz ravishda o’quvchi ham qo’msab qoladi.

Diqqat qiling: Sulaymon Rahmon Buyuk Tongni vatani va xalqi hali zulmatda ? mustamlaka sharoitida uxlab yotgan paytlari sog’inyapti. Lekin sog’inchini sharoitdan kelib chiqqan holda imolar bilan, ishoralar bilan bildiryapti. “Ellik yil elimga ezgu tilagim, ezgu dardlarimni men yona aytdim. Og’zimda tursa ham sodiq elagim, imolarda aytdim, xufyona aytdim”, deb tan oladi keyinchalik shoir bir she’rida.

Bu mavzuda Sulaymon Rahmon yuragini, dunyoqarashini yanada yaqqolroq ko’rsatadigan she’r “Amerikalik hindu monologi”dir:

Vatanda vatansiz vatandoshlarim,ko’zim, ko’zimdagi qonli yoshlarim…
…

Ne uchun toledan firoqqa tushdik?
vatanda vatandan yiroqqa tushdik?

Biz ulug’ xalq edik, buyuk xalq edik,
zamonlar qa’riga cho’kdik, qalqidik.

Bir jannat makonga darbon edik-ku,
yurtimiz husniga qurbon edik-ku?

Oh, bu kun g’amlarga sarbon bo’ldik biz,
oq tanli kaslarga qurbon bo’ldik biz! (1981)

Shunday bir adabiy usul bor, uni ko’pincha shoirlar qo’llaydi ? ko’ngillarining tub-tubiga ko’milgan, aytishga siyosat imkon bermaydigan fikrlarini yo tarix, yo zamon qa’ridan o’xshashini yozish bilan aytib olishadi. Rahmatli Mashrab Boboevning “Muin Bsisu monologi” esingizga tushgandir. Jafokash falastin xalqining ozodlik uchun kurashi timsolida Mashrab Boboev o’zining va elining dardini aytib olgan edi. Bunaqa misollar jahon adabiyoti va o’zimizning adabiyotimiz tajribasida juda ko’p. Sulaymon Rahmon ham tepada keltirganimiz she’rida bu usuldan foydalanib, amriqolik hindu tilidan millatimizning dardlarini aytib olgan. Nima deganini qaytarib o’tirmayman, sinchiklab o’qisangiz, shundoq ham tushunasiz.

Yoki bo’lmasa, boshqa she’rida zamonining dardu hasratini o’zi tikkalayiga ayta olmaganidan, shaxsini sal panaga olib, buyuk o’zbek mutafakkir jadid adibi Abdurauf Fitratni so’ylatgan:

“Biz qanday bir mash’um manzilga yetdik,
kunlar kuyib yotar, tunlar ? kuyundi.
Kulfatlar uyma-uy izg’iydi itdek,
gar obid kuyindi, zobit ? suyundi.

Ohista-ohista zabtiga olib
haq degan kimsani ezar iskanja.
Oqil bandalarni kaftiga olib,
mijig’lay boshlaydi bir temir panja.

Qatag’on qamchisi chiyillar chunon,
diyonat qon qusib tushar yuztuban.
Hadik va jaholat ? qo’sh boshli ilon,
Rabbim deganlarga bichadi kafan.

Aybsiz e’tiqodga ayb taqar tuhmat,
adolat bu ranju sitamdan ranjir.
Obid zahmat olar, zobitlar – rag’bat,
itoat toatga uradi zanjir.

Bag’irni mushukday timdalar anduh,
nahotki tosh bo’lsa barcha bag’irlar?
Nahot Toshyurakka sololmas chandiq,
tunlari chirqirab chiqqan sag’irlar?

Nahotki shu sitam ichra ham, shoir,
ko’zingga ko’rinsa gul, bulbul, chaman?
Meni esa ezar darz ketgan dayr,
yetimlar ohidan silkingan vatan…” (2000)

Umuman olganda, el dardi, yurtini ozod ko’rish armoni shoirga sira tinchlik bermaydi. Turkona lo’ndalik, qisqalik, cho’lponona mahorat bilan bitilgan mana bu to’rtligiga boqing:

O’, yurt, o’, yurt, ado yurt,
oy yurt, boy yurt, gado yurt,
yot yurtlarga fido yurt ?
g’ururidan judo yurt… (1977)

Shu to’rt qatordanoq Sulaymon Rahmonning dardu g’oyasini ham, iste’dodi darajasini ham bilib olsa bo’ladi. Fikr juda chiroyli aytilgan! Badiiy tasvir ham mukammal! “O’”lar, “y”lar, “u”lar, “r”lar, “t”lar, “o”lar, xullas, barcha tovushlar uyg’unligi chiroyli bir ohang yaratib, she’rni o’ta jozibali qilgan. Mumtoz adabiyotimizga xos adabiy san’atlarning ko’pi shu bitta she’rda uchraydi. Ayni choqda, shoirning yuragi, qayg’usi ham balqib ko’rinadi.
Sulaymon Rahmon o’ziga ijodiy tirgak qilib olgan ma’naviy o’lchovni “Iqbol momom o’gitlari” she’rida bayon qilgan:

O’lan aytsang, bolam, chechan bo’lib aytgin,
yurak-bag’ring ezilib ayt, to’lib aytgin.
O’z dardingni el dardi deb nayrang qilma,
el dardini o’z dardingday bilib aytgin. (1984)

Shoir butun ijodi davomida mana shu o’gitni mahkam tutdi, ayrim zamondosh shoirlar kabi o’z dardini el dardi deb ko’rsatmadi, balki “el dardini o’z dardiday bilib ayt”ishga harakat qildi. El dardi esa ko’p edi…
Sulaymon Rahmon o’zbekning qaynoq vijdonli bir farzandi, Vatanning ajralmas bir bo’ldagi o’laroq doimo uyg’oqdir, qo’lda qalam ila kunu tun ish boshidadir. Jamiyatga tiyrak boqadi, har holiga munosabatini darhol bildiradi. Go’zalliklaridan hayratlansa, qing’irliklaridan kuyunadi. Hayotning turfa o’yinlarini ko’rib hayronu lol bo’ladi. Masalan, bir she’rida tarixning kir ishlari takrorlanayotganidan qattiq iztirobga tushadi, undan saboq chiqarishga harakat qiladi. Hayotda uchraydigan bunaqa holatga, axir, elning ziyolisi qayg’urmasa kim qayg’uradi:

Xalqning dushmanlari xalqning do’stini
xalqning dushmani deb e’lon qildilar.
Ayamay shildilar uning po’stini,
ko’zlarin o’ydilar, tilin yuldilar…

Hamon ichimizda yashaydi xoin,
sotqinlar zuryodi tirikdir hamon.
Mana, Qodiriyning tosh xokipoyin
tavof aylab turar sotqin olomon…

Xom sut emgan banda, ey sodda odam,
tokay yashirasan ichda olangni.
Qabohat changali axir bugun ham
yulib turibdi-ku ne-ne bolangni…

Qizilqum qumiday birlasholmagan
zarra-zarra xalqim, buncha olang ko’p?
Laganbardoringda buncha ko’p lagan,
nechun mard bolangdan nomard bolang ko’p?

Tokay bu dunyoda hech tinmas uving,
go’yo hech o’g’ring yo’q, go’yo so’ping ko’p.
Tagingga quyishga muncha ko’p suving,
tagingni kovlashga muncha cho’ping ko’p?.. (2000)

Odam bolasining fe’li-ho’yi yuzi-tusi kabi turfa. Uni anglab oxirigacha yetish qiyin. Bir zamonlar xalqning chinakam do’stlarini xalq dushmanlari atab go’rga tiqqanlar siyosat o’zgarib bugun ularning o’ligiga va shuhratiga ega chiqib o’tirsa! Eli va yurti uchun fidoyi Abdulla Qodiriydek ziyolilar manglayiga “xalq dushmani” tamg’asini bosib qirg’in qilganlar va yo u qirg’inni tomosha qilib turganlar bugun uning haykalini tavof etsalar! Bu yoqimsiz evrilishu chevrilishlarni ko’rib shoir, yumshoq qilib aytganda, ajablanadi, yuragi eziladi. Nimaga bundaymiz-a, deb ichdan faryod ko’taradi. O’zi Qizilqum qumiday sochilib ketgan, hech birlasholmayotgan bo’lsak, kamiga yana bir-birimizga xoinlik qilib tursak, qachon biz ham odamlarga o’xshab odam bo’lamiz?! To’g’ri, hamma birday emas, hamma xoin ham emas. Odam bor ekan, ichida olasi ham bo’ladi-da. Lekin bu olalar nega ko’p, nimaga bir-birimizning tagimizga quyishga suvimiz, ayblarimizni kavlashga cho’pimiz ko’p?!

Bu kabi og’ir o’ylardan shoir qattiq iztirob chekadi. Ammo iztirob chekibgina qolmaydi, balki hayotning qing’ir o’yinlariga qarshi faol kurashga ham chorlaydi. Natijada u butun ijodi davomida bunaqa salbiy holatlarga ayamay munosabat bildirib keldi: jamiyat yutuqlaridan sevindi, illatlariga qarshi o’t ochdi va odamlarga to’g’ri yo’lni ko’rsatishga harakat qildi. Uning ijodida ijtimoiy ohanglarning ustunligi ham shundan.
Shoir hayot boshqacha bo’lishini istaydi va o’ziga, kerak bo’lsa, mana bunday bir ulkan vazifani yuklaydi:

Bu dunyoga bu dunyoni imorat etgali keldim,bu dunyoni faqat nurdan iborat etgali keldim.

Ko’rib ummatni g’urbatda, quvib kulfatni millatdan,
buzib g’aflatni ham uyquni g’orat etgali keldim.
…

Vatan xokin vatan sotgan vatansizdan xalos aylab,
vatandoshda vatan ishqin ziyodat etgali keldim.

Yarang qonin yuvib, Turon, shifobaxsh erk bulog’inda,
go’zal imon chashmasinda tahorat etgali keldim.

Yonib, yaxshini madh aylab, yonib, Ollohga hamd aytib,
yanib, shaytoni la’inni haqorat etgali keldim.

Tilab do’zax balosidan Sulaymonga omonliqlar,
go’zal jannat ilinjida ibodat etgali keldim… (1988.2.03.)

So’zimiz boshrog’ida Sulaymon Rahmon ilk she’rlaridayoq buyuk MAQSADni ko’zlab qo’lga qalam olganini aytgan, yosh yigitchaning buyuk maqsadi nima bo’lishi mumkin deb bir oz ajablangan ham edik. Sevgilisiga yetishish… Katta shoir bo’lish… Shon-shuhratga burkanish… Juda agar ijtimoiy ma’no lozim bo’lsa, yosh sovet fuqarosi sifatida, kommunizm qurish… Sovet davrida u buyuk maqsadlar, odatda, mana shunaqa ma’nolarga yo’yilar edi. Zotan, shoir ham balki bu va shu kabi she’rlarini “ziyrak” ko’zlardan kommunizm g’oyasiga niqoblab o’tkazib olgan bo’lsa ehtimol. Ammo yillar o’tib, tanlagan yo’li va dardi she’rdan she’rga pishib, takomillashib borgan sari, kuzatsangiz, shoirning buyuk MAQSADi tom bo’lak narsa bo’lgani oydinlashadi: oldinroq aytganimizdek, xalq, Vatan, ozodlik, imon…

Shoir dardi o’laroq bu to’rt g’oyani takror-takror aytyapman-u, bu dardlar hozirgi avlodga nechog’li tushunarli deb o’ylab ham qolaman. Umrining katta bo’ldagi boshqa xalqqa qaram holda kechgan avlod bilan ongli hayoti bu qaramlikdan qutula boshlagan pallalarga to’g’ri kelgan yosh avlodda g’am-qayg’u va orzu-intilishlar turlicha bo’lishi tabiiy, albatta. Bir zamonlar ozodlikka mushtoq vatansevar yuraklarni imo-ishora gaplar ham g’alayonga keltirib yuborgani holda bugun u dardlar yangi avlod uchun dolzarb tuyulmasligi, yetarlicha his qilinmasligi mumkin. Ammo shuni unutmaylik: dardlar ichida eng kattasi imon dardi, Vatan dardidir. Shu dardlar bilan jiddiy og’rigan ijodkorlar asrlarga tatigulik asarlar qoldirishgan, bundan keyin ham shunday bo’laveradi. Ilk sovet davrining yorqin oydinlari Cho’lpon va Usmon Nosirni ozod Vatan sog’inchi qanchalik qiynagan bo’lsa, sovet gurkiragan pallalari ijod qilgan Rauf Parfi, Sulaymon Rahmon, Cho’lpon Ergash, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron kabi ijodkorlarni ham o’shanchalik qiynagandir. Ismoil G’aspirali, Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxon, Abdurauf Fitrat kabi mutafakkirlarning ilg’or fikrlari, Cho’lpon va Usmon Nosir she’riyatining, Abdulla Qodiriy nasrining milliy ruhi bu o’rta avlod ijodida alohida ajralib-bo’rtib ko’rindi. Yana ham keyinroq bu ruh bir oz jangovar va bir oz keskinroq tarzda Asqar Mahkam, A’zam O’ktam kabi yoshlar she’riyatida balqidi. Nahot bu dard endi bundan bu yog’iga yetarlicha sezilmasa, his etilmasa?! Nahot katta avlod qadrlagan, yuragida asrab kelgan bu ruh, bu dardlar u zamonni ko’rmagan hozirgi yosh avlod uchun dolzarb bo’lmay qolsa?! Bir o’quvchi o’laroq, u ulug’larimiz dardi bilan kasallangan bir muxlis o’laroq meni va men kabilarni yaqin o’tmishda hayratlantirgan, bugun ham cheksiz hayratlantirayotgan mavzularni nahot ertaga kimlardir parvosiga ilmasa?! Shularni o’ylab dahshatga tushaman. Yo’q, deyman, Vatan, adolat, imon mavzui aslo eskirmaydi, hamisha dolzab bo’lib qolaveradi. Chunki bu dardlar hech qachon bitmaydi. Ular haqida aytilmagan gaplar hali ko’p. Demak, she’r ham yozilaveradi. Bu dardlarga samimiy chalingan kishilar ishi ham qadrini yo’qotmaydi! Shuning uchun bu so’zlar qancha takror aytilsa-da, ko’ngillar bezmasin, har gal yangidan eshitayotgandek zavq tuysin, o’ziga yetarli ozuqasini olsin.

Sulaymon Rahmon bir she’rida:

“So’zlarim, otlaning, so’zlarim,
biz hali maqsadga yetmadik,
biz hali eng asosiy gapni
aytolmadik, aytmadik…”

deydi. Hali sovet “gullab-yashnab” yashayotgan bir pallada yuraklarning tub-tubiga yashirilgan tuyg’u va orzu-armonlarni ochiq aytib bo’lmas edi, albatta. Shuning uchun shoir so’zlariga kuch-quvvat, matonat tilab, hali qilinishi kerak bo’lgan ishlar ko’pligiga ishora etyapti. Bu yo’lda ozgina bo’shlik qilib bo’lmaydi. Ayni choqda, so’zlar huda-behudaga otilmasligi lozim, hali asosiy gapni aytishga kerak bo’ladi. Shoir hali asosiy gapini aytgani yo’q, ayta olgani yo’q.

Bo’sh kelmangiz, qattiq turing,
bo’lar-bo’lmasga otilmang,
siz ? xalqimsiz, siz yengilmang,
siz ? imonim, sotilmang!..

“Xalq” so’zining o’z ma’nosi “yaratiq”, ko’chma ma’nosi esa “el, ulus”dir. Yana bir ko’chma “lashkar” ma’nosi ham bor. Nazarimda, “siz ? xalqimsiz” derkan, shoir bu uchala ma’noni ham ko’zda tutgan ko’rinadi. Ey mening yaratiqlarim, ey mening elim, ey mening lashkarlarim, o’zingizni bo’lar-bo’lmasga sarf etmang, bo’sh kelmang, qattiq turing va yengilmang! Eng muhimi ? siz mening imonimsiz, aslo sotilmang!

Sulaymon Rahmon ijodini hamda ijtimoiy o’rnini sinchiklab o’rgansangiz, u o’n sakkiz yoshida o’ziga belgilab olgan buyuk MAQSADdan sira og’ishmaganini, o’smirlik chog’ida ham, yaqin yetmish yoshlik hozirgi chog’ida ham Yaratganga, Vatanga, hurriyatga munosabati borgan sari teranlashganini, ammo zarracha o’zgarmaganini ko’rasiz. Ha, shoir so’zida, g’oyasida sobit qoldi.

Sayrashlar o’zgardi, men o’zgarmadim,
qarashlar o’zgardi, men o’zgarmadim,
kurashlar o’zgardi, men o’zgarmadim,
men ? o’sha g’amginman, men o’sha ? g’amgin.

Sultonlar o’zgardi, o’zgarmadim men,
zamonlar o’zgardi, o’zgarmadim men,
jahonlar o’zgardi, o’zgarmadim men,
men ? o’sha jahonman, men ? o’sha jahon. (1995)

Shoirning ijodiy o’lchovi, yo’nalishi o’zgarmaganidek, mo’ljalga olgan manzili ham deyarli o’zgarmadi. Vatandek qiynoqli bir dardga chalingan shoir shuning uchun o’sha-o’sha g’amgin, o’sha-o’sha yolg’iz ? o’zgarayotgan jahon ichra o’zgarmay qolgan bir jahon bo’lib “buyuk MAQSAD” sari muttasil ildamlab kelyapti.

So’zlarim tik bo’ldi ? yovlar turdilar,
yuzlashsam, do’stlarim yuzin burdilar,
o’zlarim o’zimni chetga surdilar
maslakdosh bo’lmadim yolg’on ila men.

Yolg’on ila maslakdosh bo’lmagan lirik qahramonning so’zlari tik, keskir, davomli va murosasiz edi, har biri mo’ljalga aniq yetib borardi, shuning uchun yovlar oyoqqa turardi, ammo ne yoziq, ayrim hollarda do’stlar ham uni ko’tara olmadi, yov qolib, o’zinikilar ham uni chetga surdilar ? shoir shundan hayron. Nima balo? Yoki u haqsizmi? Nimaga uni to’g’ri tushunishmaydi? Nimaga dardini dunyo anglamayapti?

Bilmayman ? haqmanmi, nohaqmanmi yo,
balki men boshqaman, boshqadir dunyo,
tunlari tortishib chiqaman tanho
dushmanim Sulaymon Rahmon ila men.

Odatda, maydonga katta da’vo bilan chiqqan odamning harakati ham niyatiga ko’ra qat’iy, g’ayrati mo’l bo’ladi. Lekin ayrim hollarda Sulaymon Rahmonning lirik qahramoni bir oz
tushkunlikka ham tushadi. To’g’rirog’i ? tushkunlikka tushayotganga soladi o’zini:

Men kuldim, ichimda silkindi falak!
Hech kim eshitmadi o’zimdan bo’lak…

Yig’ladim, ichimda qo’pdi guldurak!
Hech kimsa bilmadi o’zimdan bo’lak…

Men sevdim, g’arq bo’ldim chashmi otashqa!
Hech kimsa ko’rmadi o’zimdan boshqa…

Men kuydim, kul bo’ldim, aylandim toshqa!
Hech kimsa sezmadi o’zimdan boshqa… (1996)

Lekin bu xil “tushkun”likni hafsala pir bo’lishi deb tushunmaslik kerak. Chunki shoir ruhi doim tetik ? u o’zi ilgari surayotgan g’oyalarga sodiq, yo’lidan hech qachon chekinmagan, chekinmaydi ham. Olam uni payqamasa-da, qadriga birov yetmasa-da, dardini o’zidan boshqa hech kimsa sezmasa-da, u asosiy gapini, asosiy Dardini, to’g’ri So’zini aytish niyatidan voz kechmaydi, g’oyasiga xiyonat qilmaydi, da’vosidan zarracha chekinmaydi. Zotan, yuzaki qaraganda tushkunlik, alam bo’lib tuyulayotgan bu ohanglar ham aslida unday emas, bular holatni bo’rttirib yetkazish, yuragidagi dardni o’quvchi ruhiga ham yuqtirish uchun qo’llangan atayin uslubdir. Ya’ni, aslida kelajakka ishonchi qat’iy bo’lgan shoir so’z o’yini qilib o’zini yolg’ondakam tushkun, alamga botgan qilib ko’rsatyapti, xolos.

Mana, yana bir o’shanaqa “tushkun” she’r:

Oh, bu qanday chorasizlikdir,
seni oshkor sog’inolmasam,
yovuzlikdir, balki gizlikdir ?
hatto pinhon sig’inolmasam…

Yo’ling qayda, bilaman, biroq
borolmayman ? to’rt tomonim suv:
pastda yer yo’q, ko’k esa yiroq,
yo’lim to’sar yo’lto’sar qo’rquv.

Tentirayman, chora izlayman,
eshiklar berk, derazalar berk.
Zulmat ichra yonib bo’zlayman:
qaylardasan, nido bergil, erk?

Nido bergil, yuzsiz olomon
paxta tiqar og’zimga, kulsam…
Seni qanday tanib olaman,
umrimda hech ko’rmagan bo’lsam?

Og’izlarga boqaman nuqul
axtarib hur ovozalarni.
Oh, qoqaman, qoqaman nuqul
egasi yo’q darvozalarni…

Ochilmaydi. Bir xayol quvlar,
o’z ko’nglimga qochaman darhol:
unda gir-gir aylanar, uvlar
qafas ichra qamalgan shamol…

Oh, bu qanday chorasizlikdir? (1972)

“Chorasizlik” deb atalayotgan holat ichida buyuk chora sezilib turibdi. Shoir erkka murojaat qilar ekan, “Seni qanday tanib olaman, umrimda hech ko’rmagan bo’lsam?” deyayotgan bo’lsa-da, aslida, uni juda yaxshi taniydi. Unga nuqul “egasi yo’q darvozalarni qoqayotgan”dek tuyulsa ham, bir kun kelib axiri darvoza ochilishiga qat’iy ishonadi. Faqat, asosiy chora hozircha chorasizlikka o’xshab turibdi, erkka misol qilingan shamol ham hozircha ko’krak qafasi ichiga qamalgan ? yurakdagina gir-gir aylanadi, uvlaydi, hozircha ochiq nido bermaydi. Ushbu she’r sovet hali gurillab-gurkirab yashab turgan pallalar ? 1972 yili yozilganini inobatga olsak, ochiq nido berishga chora yo’qligi, bir hisobda, tabiiy ham edi…

Sulaymon Rahmon she’rlarida chorasizlikda ham chora bor deganimizning bir ma’nosi ? u dardini aytar ekan, doim o’zi kuylagan orzuga yetishish yo’llarini ham ko’rsatgan. Shulardan bittasi: el birlashishi, fikri, zikri bir bo’lishi lozim, shundagina biron natijaga erishiladi, degan g’oyadir:

Menga bir do’st kerak, qorako’z kerak,
bo’zchiman, bir yolchiy, menga bo’z kerak,
bu serso’z jahonda bitta so’z kerak,
to qilsin Turonyurt so’zini bitta. (1988)

Bo’zchi belboqqa yolchimas degan armonli xalq maqolidan kurashchan bir fikr chiqarib, menga bo’z kerak, men ham belboqqa yolchiy, deydi shoir. Belbog’ o’zbekda mardlik, jasorat, erkaklik, birso’zlilik, jangchilik timsolidir. Tanbalning hamiyatini qo’zg’amoqchi bo’lsa, “Belingda belbog’ing bormi?” deydi o’zbek. Elga xizmatga chiqqan yigit ham belbog’ini mahkam bog’lashi lozim bo’ladi. Xullas, shoir (lirik qahramon), biz ham belboqqa yolchiylik va u belbog’larni qaytadan belga bog’laylik, deb orzu qilyapti. Ammo belbog’ning ? bo’zning o’zi yetarli emas unga, maqsadga yetish uchun yana bir narsa kerak. Nima u? So’z. So’z kerak. Shunday bir so’z bo’lsin, u “to qilsin Turonyurt so’zini bitta”! Buning uchun xalq uzoq yillik g’aflat uyqusidan uyg’onishi lozim. Boshqacha aytganda, el uyquda birlashmasin, kulguda, yurt qayg’usida va sabrda birlashsin, shunda yov sinadi.

Uyqusi bir elni kulfatlar quchgay,
kulgusi bir elda uyqular o’chgay,
qayg’usi bir eldan qayg’ular qochgay,
yov sinar, el qilsa doshini bitta.

She’r oxirida shoir kutilmagan va chiroyli xulosa yasaydi:

o’zbekka shunday bir yoqa lozimdir,
to qilsin o’zbekning boshini bitta. (1988)

Ya’ni, o’zbek bir yoqadan bosh chiqarmagunicha boshqalarga qaram bo’lib qolaveradi, kosasi oqarmaydi. Uning boshini bitta qiladigan yoqa nima? U qanday yoqa? Bu savolga javobni shoir o’quvchi ixtiyoriga qoldiradi…

Shu mavzuga yaqin yoki uni yanada yorqin davom ettiradigan “Bir shoirga” degan she’ri bor. O’zbekning boshi bitta bo’lishi uchun shoirlarining, ziyolilarining o’yi, fikri, kuyi, ohangi ham xalqiniki bilan bir bo’lishi kerak, degan xulosaga keladi muallif:

Bulbul navosidan mast bo’lar bulbul,
bedona sayrasa yayrar bedona.
Duldul kishnaganda to’lg’onar duldul,
tiling begonaga ? diling begona.

Nechun yot yurtlardan izlaysan muxlis,
begona ko’zlarga ko’z tikib yakkash?
Ular hislaringni qilolgaymi his,
ular dardlaringga bo’larmi dardkash?

Muncha o’rtanasan ich-etingni yeb,
dodlaysan turganday qilich tig’ida.
Noliysan, ovozim qolib ketdi, deb
shu ikki daryoning oralig’ida…

Kapalak ohini ne qilar qo’ng’iz,
chinor titrog’idan titrarmi terak?
Qachon qo’y ma’rashin anglabdi to’ng’iz,
to’ng’izga to’ng’izning “xur-xur”i kerak…

Suv soyga oqaru boy boyga boqar,
o’zbeksan, do’ppingni dol qo’yib o’yla.
O’risga o’risning qo’shig’i yoqar,
o’zbekni o’yla sen, o’zbekka kuyla… (1982.18.01.)

She’r “Bir shoirga” deb atalgan. Kim bo’lsa ekan u “bir shoir”? Yon-veri yoki orqa-oldidagi qaysi shoirni nazarda tutgan ekan Sulaymon Rahmon? Bilmadik. Kimligining bizga ahamiyati ham yo’q. Ahamiyatli tomoni — she’rda tasvirlangan qiyofali ijodkorlar hayotda uchrashi. Undaylar Olloh bergan iste’dodni el dardini o’zinikiday qilib kuylashga emas, o’z dardini elinikiday qilib ko’rsatib nayrang qilishga, qandayiga bo’lmasin shon-shuhratga burkanishga vosita etadilar. Har zamonga evrilib-moslashuvchi, har makonga egilib-bukiluvchi “shoir”larga o’z elining chapagi yetarli emas, qani edi ular tezroq olamning nazariga tushsa, nomi ikki daryo oralig’ida qolib ketmasa, olam ularni payqasa! Natijada o’ziniki qolib yotlarga yoqadigan ohanglarga yo’rg’alaydi, olamga yoqqisi, o’zini yotlarga yoqtirgisi kelaveradi. Holbuki, kapalakka kapalakning ohi qadrdon, qo’ng’izga ? qo’ng’izniki. “Chinor titrog’idan titrarmi terak?” Ayrimlarning qulog’i to’ng’izning “xur-xur”idan zavq tuyadi, bizga o’zimizning qo’y ma’rashi yoqimli!

Sovet davrida nafaqat adabiyotda, balki boshqa soha odamlari orasida ham o’zligini yo’qotgan yoki o’zligidan tongan bir toifa paydo bo’ldi. Undaylarga o’zimizning hamma narsa yomon, boshqalarniki yaxshi, ota-bobosi tugul, o’zi ham qoloq, boshqalar ilg’or, o’tmishini qorong’i deb biladi va o’kinadi, yotlarning dunyosiga ko’r-ko’rona mahliyo. O’z qadrini bilmagan, ikki daryo oralig’ida qolib ketganidan o’kinch tuyadigan mana shunaqa badbin toifaga asosli dalillar bilan tanbeh beradi Sulaymon Rahmon.

“Munojot” she’rida Ulug’ Tangriga xitob etib, millatining o’zligini va qadrini saqlab qolishni so’raydi:

O’z yurtimda, begona tilda
non tilashni ro’z qilma, Tangrim.
Men tug’ilgan, men sevgan elga
do’st emasni do’st qilma, Tangrim.

Begonalar ichra begona,
yotlar ichra yot qilma meni,
baxtli qilma meni yagona,
noshod yurtda shod qilma meni.

Bu she’rni “Bir shoirga”ning g’oyaviy davomi, o’ziga xos xulosasi desa bo’ladi. Yot bilan o’zni ajratishga chaqiriq bor. Lekin, to’g’ri tushunilsin, yot yerga urilmayapti, o’z ulug’lanyapti, xolos. Keyingi to’rtligida shoir fikrni yana bir bosqich ko’tarib, yotlar qo’li ostidagi yurt hech qachon shod bo’la olmasligiga ishora etyapti.

Chinakam xalqparvar, vatanparvar ijodkor shaxsiy manfaatidan el-yurt manfaatini ustun qo’yadi, o’zini emas, elini-yurtini o’ylaydi. Rahmatli Shavkat Rahmon: “Baxtiyorman degan birgina so’zni aytish uchun kerak qancha kuch-chidam, garchi baxt so’zlarning eng yoqimligi, garchi tursa hamki tilning uchida” deb boshlanuvchi she’rini bunday tugatgan edi:

Bu so’zni bir umr aytmay yashadim,
Har shodlik kelganda yurdim sekinroq,
G’am so’zin elimdan avvalroq aytdim,
baxt so’zin aytaman eldan keyinroq. (1984)

Sulaymon Rahmon ham o’z g’amidan oldin el g’amini yeydigan ijodkor o’laroq “Munojot”ida: “Begonalar ichra begona, yotlar ichra yot qilma meni, baxtli qilma meni yagona, noshod yurtda shod qilma meni”, deb iltijo qiladi. Axir, eli baxtsiz bo’lib bitta o’zi baxtli bo’lsa, unga tatirmidi?! Qaysi vijdon noshod yurtda shod bo’lishni istaydi?! Sulaymon Rahmonni bilgan, tanigan yoki endi tanib borayotgan kishi bundan boshqacha g’oyani undan kutmaydi ham. Xuddi Shavkat Rahmon kabi u ham “g’am” so’zini elidan oldinroq, “baxt” so’zini elidan keyinroq aytadigan shoirdir. Boshqacha aytganda, to yurti shod bo’lmas ekan, u shod bo’la olmaydi, to eli baxtli bo’lmagunicha, u o’zini baxtli his etmaydi!

Biz Sulaymon Rahmonni ko’proq g’oya odami bo’lsa kerak deb aytdik. Bizga shunday tuyuldi. Ammo g’oya har qancha olijanob va ulkan bo’lmasin, ayrimlarga yoqmasligi yoki, ko’payib ketsa, she’r muxlisini hatto bezdirib qo’yishi mumkin. Chunki she’rni go’zal qiladigan unsur faqat g’oya emas. Ayrimlar odatdan boshqacha chizilgan manzaralarga ishqiboz, ayrimlar ruhiy holatlarning chiroyli tasvirini sevadi, yana boshqalarni go’zal ishlatilgan so’zlar, topildiq ifodalaru kutilmagan o’xshatishlar o’ziga tortadi. Biz bu o’rinda Sulaymon Rahmonni shaxs sifatida ham, shoir sifatida ham tanish yo’lida o’zimizga yoqqan va qadrlagan tomoniga ko’proq diqqat qaratdik, xolos. Ammo bu degani, chinakam iste’dod egalariga yarashiqliq boshqa sifatlar unda yo’q yoki kam degani emas. Sulaymon Rahmon go’zallik shaydolarini-da o’ziga rom qiladigan darajada chiroyli she’rlar bitgan shoir! U hatto o’sha ijtimoiy teran g’oyalarini ham chinakam shoirona uslublarda, go’zal she’riy ifodalar bilan aytgan.

Hadisi sharif: “She’rda sehr bor”, deydi. Odamni o’ziga asir qilib oladi deganidir bu. Nimasi bilan asir qiladi? Albatta, ko’p narsasi ? g’oyasi, o’xshatishlari, tagma’nolari, chiroyli so’zlari, kutilmagan qofiyalari va hokazolari bilan. Bu unsurlar hammasi bitta she’rda to’planib kelsa, o’sha she’r juda kuchli she’r bo’ladi. Deyarli barcha she’ri shunaqa saviyada yozilsa, demak, shoir chinakam shoir bo’ladi. She’ri odamni o’ziga sehrlab oladi.

Tepada keltirilgan she’rlarda yoki parchalarda ko’rdik, Sulaymon Rahmon dardini ham, g’oyasini ham shunchaki yalang’och so’zlar bilan ifodalamagan, chinakam she’rga xos go’zallikka yo’g’irib, o’quvchi ongi va ruhiga bir xil tarzda ta’sir etadigan she’rlar yaratgan. Chunki u teran fikrli ijodkor bo’lganidek, nozik tuyg’uli hamdir. Fikr bilan tuyg’u halol qovushmasa, chiroyli she’r tug’ilmaydi. Sulaymon akaning tuyg’u olamiga bir kirib ko’ring-a:

Qorachig’im, qiqirlagan bolakay,
Ana, osmon lolazori, lola uz.
Oy falakning yuzida oq xoliday,
samo yorning ro’moliday seryulduz.

She’rdan go’zallik axtarganga mana go’zallik! Ko’z qorachig’ini “qiqirlagan bolakay”ga o’xshatish uchun shoir nechog’li nozik kuzatuvchi va nozik kayfiyat egasi bo’lishi kerak! Shunchaki o’xshatilmayapti, tasvirda qorachiq chindan qiqirlab yuboryapti! Ayniqsa, osmonga boqqan ko’z qorachig’i! Osmon lolazorini sayr etayotgan qorachiq! “Qiqirlash” sifati beradigan erkalikdan ko’ngillar ixtiyorsiz yayrab ketadi. E, bu satrlarga tushgan ko’z ham qiqirlab yuboradi-da!

To’rtlikning keyingi ikki qatorini qayta o’qing, tasvir hartomonlama mukammal, tovushlarning ichki ohangdoshligi go’zal: “Oy falakning yuzida oq xoliday, samo yorning ro’moliday seryulduz”.

Bahor bugun o’xshamaydi o’ziga,
kapalakmi uchib yurgan, shavqimmi?
Binafshalar adirlarda izg’igay,
boychechaklar qitiqlaydi zavqimni.

Bahorning o’zgachaligidan shoir ko’ngli yayrab ketadi, uchib yurgan kapalak ham ko’ziga boshqacha ko’rinadi. Kapalakning qanday uchishini hamma ko’rgan: u ber tekis uchmaydi ? tepaga, pastga, yonga tashlab, yayrab-yashnab uchadi. Uning shodligi harakatlarida balqib ko’rinadi. Shoir ham bahorning o’zgacha chiroyidan shunday shavq tuyadi va “Uchib yurgan u narsa kapalakmi yo mening shavqimmi!” deb hushini yo’qotgudek bo’lib suyunib ketadi. Hatto binafshalar ko’ziga adirlarda izg’ib yurganga o’xshab ko’rinadi, boychechaklar uning zavqini qitiqlab yuboradi! “Qitiqlash” so’zi xuddi “qiqirlash”dek o’quvchi tuyg’ularini ham ixtiyorsiz ravishda erkalaydi.

Bog’larga atirlar sepadi bahor,
yashil qo’shin tortib qo’padi bahor,
qishning qanshariga tepadi bahor,
na go’zal bosqindir bahoriy bosqin! (1979)

Bahor bog’larga atirlar sepishi yoki yashil qo’shin tortib qo’pishi u yo bu ko’rinishda balki boshqa shoirlarda, boshqa she’rlarda uchrar, balki shunga yaqinroq o’xshatishlarni boshqalar ham ishlatgan chiqar, ammo “qishning qanshariga tepadi bahor” faqat Sulaymon Rahmonniki, faqat unga xos tasvirdir. “Qishning qanshari” o’zi alohida go’zal tasvir, endi buning ustiga bahorning kelish dabdabasi ? u qansharga tepishi!.. So’z yo’q!
“Na go’zal bosqindir bahoriy bosqin!” ham Sulaymon akaning topildiq satrlaridandir. Ko’pincha salbiy ma’no tashiydigan “bosqin” o’ta ijobiy ma’noli “bahor” so’ziga rozi-rizochilik bilan qovushib, ko’z o’ngimizda bu ajib nikohdan butunlay yangicha chiroy tug’ilibdi.

Aslida, bu kabi go’zal she’rlarni izohlashga yo tushuntirib berishga odam qo’l urmasligi kerak: she’r bor chiroyini o’zi ko’z-ko’z qilib turibdi! Qaytaga, izohlayman deb go’zallikka lat yetkazib qo’yish hech gap emas. Buni har kim o’zi o’qishi, manzarani yolg’iz tomosha qilib o’tirishi yetarli.

Keyingi she’rda ham shoir shu uslubni qo’llagan: ma’noda o’zaro qovushmaydigan so’zlarni qovushtirib, kutilmagan suratlarni chizgan. Faqat shoirlargina gunohkorni va jallodni go’zal, aybdorni aziz, dushmanni erka, qotilni munis deya oladi. Va siz bu g’ayritabiiylikka ishonasiz, chindan shunday deb qabul qila boshlaysiz. Chunki shoir butun mahoratini ishga solib, cho’lponona ohanglar ila shunga sizni ishontirib yuborgan:

Mening go’zal gunohkorim,
mening aziz aybdorim,
ko’zlarimga kulgu solgan,
qayg’u solgan dildorim,

bu ne jodu? Vasling mayin
ichgan sari chanqadim?
Sen o’rgatding yig’lab turib
kula olmoq san’atin.

Suvda suzgan baliq ? manim,
ko’kda uchgan qush ? manim…
Sen o’rgatding hayot qadrin,
mening erka dushmanim.

Sen o’rgatding hasratlarni
bol yalatib boqmoqni…
Kulib turib qarshilashni
boshga tushgan chaqmoqni…

Noming aytsam, dilim yonar,
tilim yonar, o, tilim!.. ?
mening go’zal jallodimdir,
mening munis qotilim… (1969)

“Tumsa xotin qo’shig’i” she’ri ham Sulaymon Rahmonning san’atkorona mahoratidan darak beradigan she’rlardan. Tumsa xotinning bola ko’rgisi kelayotgani holati ayni tuyg’ulariga mos so’zlar bilan juda chiroyli ifodalangan. O’xshatishlar topildiq, so’zlar topildiq, armonning bunaqa ifodasi topildiq:

Toltovoqqa suzayin deb yalpizbarak,
Cho’lpi qilib to’qidim tol chivig’ini.
Jonim bolam, borligingdan bergil darak,
Kel, bitirdim ko’rpachangning qavig’ini.

Ta’sirchan holat. Hali tug’ilmagan, orzudagi bolaga xuddi yonida o’tirgandek xitob etishi bo’yida bo’lmayotgan xotinning armoni va dardi miqyosini juda kattalashtirib yuborgan. Buni o’qib, tumsa xotinning holatini anglagan o’quvchi ko’zidan ixtiyorsiz ravishda tirqirab yosh chiqib ketadi.
Davomini o’qing, davomi holatni yanada bo’rttirib, ayol qalbining buyuk tebranishlarini aniq ifoda etgan:

Duolarim shaytonu jin yo’lin to’sar,
Oq shohidan bichib qo’ydim yo’rgagingni.
Otang har kun puch qornimga quloq bosar,
Eshitay deb duk-duk urgan yuragingni. (1981)

Tug’mayotgan, ammo tug’ishni juda-juda istayotgan “puch qorin”li ayolning bu kabi tuyg’ularini ayol shoirlar ham Sulaymon Rahmonchalik tasvirlab bera olmagan bo’lsa kerak deb o’ylayman!

“Saylanma”ga “Bizning qishloq” turkumidan bir necha she’r kiritilgan. Hammasi o’ziga xos manzaralarda chizilgan. Mana, bittasini birgalikda o’qiylik:

Tong jangsiz kirmaydi bizning qishloqqa.

Qop-qora devorday yuksaladi tun,
maktab ? oq, bu rangga qorisholmaydi.
Gullar yorishmoqqa tirishar, lekin
gullar yulduz emas ? yorisholmaydi…

Shabboda astoydil unnab ko’radi
yirtib ochmoq uchun tundan darchalar.
Jasorat ko’rsatib bir it huradi,
uzib olar undan qora parchalar…

Toshib chiqqan nurlar, derazalardan
tunni uch qadamcha chekintiradi.
Chaqmoqlar ucharkan o’t bo’salardan,
uchqunlari tunni… vah, kuydiradi!

Xo’roz urar cho’kichin “tap-tap”,
ochilar tun aro uzun, tor tuynuk.
Tuynukdan eng avval ko’rinar maktab,
so’ng esa… oqargan paxtazor qo’yni…

Tong oqa boshlaydi qishloqqa sekin
oq gullar tirishib turtgan joylardan;
bo’salar chaqmog’i qora choyshabin
kuydirib, shabboda yirtgan joylardan.

Ko’ppakning tishlari o’rnidan o’tib,
sizib derazalar va eshiklardan;
xo’roz qichqirig’i misrangday botib,
ochilgan uzun va tor teshiklardan

tong kirib keladi bizning qishloqqa… (1982)

Qishloqda tong otishi manzarasi she’rlarda, nasrlarda, rasmlarda ko’plab chizilgan, ammo bunaqa suratini qaerda uchratgansiz? Sulaymon Rahmon tasvirida tong qishloqda shunchaki otmaydi, jang bilan kirib keladi. “Qop-qora devorday tun”ni yengish va chekintirish oson emas, axir. Bu jangda maktabning oppoq devori ham, gullar ham, shabboda ham, it va xo’roz ham ishtirok etadi. Gullar yorishmoqqa tirishadi, shabboda tundan darcha ochishga unnaydi, it tun devoridan qora parcha uzib olmoqchidek huradi, xo’roz cho’kichini tap-tap urib qorong’ilikdan tuynuk ochadi va bu tuynukdan… qishloqqa tong sekin oqa boshlaydi…

Sulaymon Rahmon she’riyatda o’ziga xos bir olam yaratgan. Bu olamga kirgan kishi uning rango-rang manzaralarini ko’rib rohatlanadi. Shoirga qo’shilib o’rni bilan yig’laydi, o’rni bilan kuladi, goh qayg’uradi, goh rohatlanadi, birda kuyinadi, birda zavqlanadi va mana shu jarayonda yuragi shoirning yuragi bilan bog’lanib borayotganini sezadi. Uni ilgari tanimagan bo’lsa, endi yaqindan taniydi, ilgaridan tanisa, yanada sevib qoladi. Shoir kamtarlik qilib: “Sulaymon, sen ko’rgan bu olam bitta, hali sen ko’rmagan olamlar qancha”, degan bo’lsa-da, o’quvchi bu olamlar ichra Sulaymon Rahmonning o’sha bitta olami ham naqadar go’zalligini anglab yetadi. Tez-tez bu olam bilan oshno bo’lib turgisi keladi.

Yana qaytaraman ? men Sulaymon Rahmonni mana shu “Saylanma”si orqali yanada yaxshiroq tanidim. Necha yillardan beri uning she’rlarini o’qib kelgan bo’lsam ham, tarqoq o’qiganim uchunmi, fikrlarim, munosabatim ham tarqoq edi, endi go’yo bitta kitobda ular birlashgandek bo’ldi. Va Sulaymon Rahmon ijodiga ko’nglim bog’landi. Taassurotlarimni boshqalarga ham ulashgim keldi.

Adabiyot olamida har kim ham o’ziga xos olamini yarata olmaydi, bunday ijodkorlar kam bo’ladi. Yaratganlari esa o’zlarining o’sha olamlarida yashaydilar, ijod qiladilar. Ba’zan buni tashqi olam payqaydi, ayrim hollarda payqamay ham qolaveradi. Aslida, payqash-payqamaslik tabiiy hol, bundan ko’p ham qayg’urmaslik kerak. Boshqalarni qo’ying, ba’zida hatto ijodkorning o’zi ham o’zini anglamay-tanimay o’tib ketishi mumkin! Zero, ijod umr bo’yi o’zini axtarish, topish, anglash va o’z olamini yaratish iztirobidir! Biz muxlislari, o’quvchilari Sulaymon Rahmonni anglashga, tanishga urinayotganimizdek, u ham o’zini o’zi anglab yetishga, yanada yaxshiroq tanib olishga urinib kelayotgandek tuyuladi. Bir she’rida hatto o’ziga o’zi “Men kimman?” deb savol qo’yibdi:

Men yolg’iz emasman, yolg’izlik ? yorim,
shahdsizlik shahdimdir, ahdsizlik ? ahdim.
Haqorat ? bo’ynimda sodiq tumorim,
do’stsizlik do’stimdir, baxtsizlik ? baxtim.

Qarovsiz emasman, so’rab turar hol
har kun eshigimni chertib ulfatlar ?
qashshoqlik yelkamdan quchoqlar darhol,
kulfatdosh bo’ladi darhol kulfatlar.

Iztirob inimdir, singlimdir sitam,
xo’rlikdan hech qachon kelmaydi g’ashim.
Ochlik ochligimga sherikdir har dam,
dardlar har nafasda bo’lar dardkashim.

Azobim ? sevgilim, sog’inch ? sirdoshim,
g’amlar g’amlarimdan emaslar beg’am.
Ko’zimdan hech nari ketmas ko’zyoshim,
erksizlik ? boshimni silagan og’am.

Men baxtli yashayman poymol or bilan,
tahqirlar qilolmas hech qachon izza.
Meni saratonlar siylar qor bilan,
qaynoq bo’ronlarda qilaman mazza…

Ilojsizlik bo’ldi doim ilojim,
zamon qaynab yotar, men esa jimman.
Mutelik taxtimdir, xoksorlik ? tojim…
Xo’sh, endi ayting-chi, men o’zi kimman?.. (1999)

Albatta, “Men kimman?” derkan, u o’zinigina nazarda tutmagani aniq. Ko’zlagani uning lirik qahramoni — zamondoshi bo’lishi ham mumkin. Sulaymon Rahmonning ijodiy o’lchovidan chiqib kelsak, bu she’rda xalqini anglashga urinish ham borga o’xshaydi. Nima bo’lgan taqdirda ham, bu umumiy “men”ning ichida muallifning “men”i ham borligi aniq. Samimiyat qoidasi shuni taqozo etadi. Boshqa she’rida ham o’zini, o’zligini izlashda davom etib, tuyg’ularini bunday ifodalaydi:

Ko’rdim, bu dunyoni bulg’atgan “…boz”lar,
ko’r bo’lgin dedilar, ko’r bo’lolmadim.
Zamonga o’t qo’ydi zamonasozlar,
men asta chekindim, jo’r bo’lolmadim.

Chekindim, bu kun men saflarda yo’qman,
hur, mo»jaz uyimga qochdim, tiqildim.
Yelkalarda yo’qman, kaftlarda yo’qman,
yiqildim, o’z ko’nglim ichra yiqildim.

Ha, Sulaymon Rahmon umri bo’yi erkni kuylab keldi, xalqining, Vatanining ozod-erkin bo’lishini kutdi, adolatsizlikka qarshi kurashdi, “bu dunyoni faqat nurdan iborat” bo’lishini istadi, ammo bu yo’lda “o’zlari o’zini surib qo’yganlarini” ham ko’rdi, bu dunyoni bulg’atgan har xil “…boz”larni ham, “zamonga o’t qo’ygan zamonasozlar”ni ham ko’rdi, saratonda qorlar bilan siylandi, ularga jo’r bo’lolmasdan qing’irliklardan chekindi, hatto yiqildi… Ammo o’zining bosh g’oyasidan, Bosh Maqsadidan aslo chekinmadi, yiqilgan bo’lsa ham, ko’chaning bir chekkasiga emas, o’z ko’nglining ichiga yiqildi. Bu degani kurash hali to’xtagani yo’q, yomonlik ustidan yaxshilik g’olib bo’lishi uchun kurash hali davom etadi, deganidir. Shoir jismi ketsa-da, so’zlari uning ishini davom ettiradi, deganidir:

So’zlarim, siz — gullarimsiz,
mangu yashang, so’lmangiz,
men o’tkinchi, men o’larman,
lekin sizlar o’lmangiz!.. (1973)

2015 yil mart — apreli