Ёзувчини қушга ўхшатаман. Қуш буғдойи ўриб олинган жой – анғизга боради, бошоқ териб, донини боласига олиб келади, ўзи ҳам ейди, шунинг эвазига яшайди. Ёзувчи ҳам ўша қушлардай жойма-жой кезиб, халқни кузатиши, одамлар оғзидаги теша тегмаган сўзларни, гапларни, ибораларни топиши, сайқаллаши ва ёзилажак асарларида ишлатиб, уларни яна эгасига қайтариб бериши керак…

МЕН СИЗГА АЙТСАМ
Атоқли Ёзувчи Носир Фозилов билан гурунг
Гурунгни Фозил Жабборов қоғозга туширди

    Ёзувчи Носир Фозилов 1929 йили Қозоғистоннинг Чимкент вилоятига қарашли Туркистон туманининг Қорачиқ қишлоғида деҳқон оиласида дунёга келди. У Туркистонда ўрта мактабни тугатгач, 1949—1954 йиллар давомида Ўрта Осиё дорилфунунининг филология факултетида таълим олди.

Дорилфунунни тугатгандан сўнг, 1955 йилдан бошлаб «Гулхан» ойномасида адабий ходим, масъул котиб, «Ёш гвардия» нашриётида бўлим мудири (1960—1963), 1963 йилдан эса «Шарқ юлдузи» ойпомасида адабий ходим, сўнгра проза бўлимииинг мудири, масъул котиб (1970—1972) сифатида фаоллик кўрсатди. Ёзувчи ва ношир Носир Фозилов 1972—1980 ва 1984— 1986 йпллар давомида Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида катта муҳаррир ва проза бўлимининг мудири сифатида ишлаб келди. 1986 йилдан буён «Шарқ юлдузи» ойномасининг масъул котибидир.

1985 йилда унинг «Шум боланинг набиралари» китоби учун Ғафур Ғулом номидаги мукофот берилди. 1986 йилда эса қозоқ ёзувчиларишгаг асарларини ўзбек тилига таржимаси борасидаги фаоллиги учун Қозоғистон Ёзувчилар уюшмаси Бейимбет Майлин номидаги мукофотга сазовор бўлди. Шунингдек, унга 1990 йилда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби унвони ҳамда 1991 йилда «Устозлар даврасида» асари учун Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти берилган.

Адибнинг «Оқсой», «Саратон» қиссалари 70-йиллар ўзбек адабиёти, хусусан, болалар насрида катта воқеа бўлди.

Адибнинг биринчи ҳикояси 1953 йили «Ленин учқуни»да босилган. Шундан сўнг унинг «Ирмоқ», «Қорахат», «Кўклам қиссалари», «Саратон», «Шум боланинг набиралари», «Устозлар даврасида», «Болалигим — подшолигим» каби қатор китоблари ўқувчиларга тақдим этилди. Адибнинг яна бир қатор асарлари қозоқ, туркман, рус ва бошқа тилларга ўгирилган.

Моҳир таржимон, синчков муҳаррир, ардоқли ёзувчи Носир Фозиловни сўлим “Дўрмон” ижод уйидалигини эшитиб, беш-олти тенгқур ижодкор йўлга отландик. Бордик, учрашдик, гурунглашдик. Устознинг ҳаёт ҳақидаги самимий суҳбати биз учун ҳам мактаб, ҳам тажриба экани учрашув давомида билиниб турарди. Адиб халқ ичидан топган қизиқ-қизиқ ўхшатиш­ларни, бетакрор ибораларни, устозларидан ўрганган ўгитларни, ёзувчилик, муҳаррирлик тажрибасини, тил ва адабиётимиз ривожи йўлидаги хайрли ишларга муносабатию бу борада бажарилиши керак бўлган ишлар юзасидан таклифларини биз билан ўртоқлашди. Гурунг тор даврада қолиб кетишини истамадик. Таассуротларимизни сиз билан бўлишгимиз келди.

“Ингичка ва йўғон, Анжанда бўғон”

Ёзувчини қушга ўхшатаман. Қуш буғдойи ўриб олинган жой – анғизга боради, бошоқ териб, донини боласига олиб келади, ўзи ҳам ейди, шунинг эвазига яшайди. Ёзувчи ҳам ўша қушлардай жойма-жой кезиб, халқни кузатиши, одамлар оғзидаги теша тегмаган сўзларни, гапларни, ибораларни топиши, сайқаллаши ва ёзилажак асарларида ишлатиб, уларни яна эгасига қайтариб бериши керак.

Ёзувчилик ҳақида ўйлай бошласам, бундан қирқ-эллик йил олдинги воқеалар кинотасмадай кўз олдимга кела бошлайди. Масалан, Ўлмас Умарбековнинг “Севгим, севгилим” номли биринчи қиссасини Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида муҳокама қиладиган бўлдик. Санасак, ёзувчи қиссасининг ўн уч жойида “ингичка қош” деган иборани ишлатибди. Қизларга нисбатан. У пайтларда деталма-детал, ҳатто вергулигача муҳокамага тортиларди. Мажлисни Туроб Тўла олиб боряпти. Ёнида Асқад Мухтор ўтирибди. Азиз Абдураз­зоқ билан қитмирлигимиз тутди-да, қошлари кўзининг устини қоплаб турадиган Толиб Йўлдошни аския қилмоқчи бўлиб, президиумга хат ёздик:

“Ўн учта ингичка қош
Бўлар бир Толиб Йўлдош.
Уни ёзди Азиз Абдураззоқ
Ва Носир Қозоқ”.

Туроб ака хатни ўқиди-да, шарақлаб кулиб юборди ва Асқад акага суриб қўйди. Асқад ака кулмайди, хатни жиддий туриб ўқиди ва чўнтагидан ручка чиқарди-да, қоғознинг орқасига нимадир ёзди. Кейин хатни Туроб акага қайтариб берди. Туроб ака уни чўнтагига солиб қўйди. Хуллас, йиғилишдан чиқиб, Азиз Абдураззоқ билан Чилонзорга – уй-уйимизга етиб олиш учун Туроб аканинг машинасига чиққанимизда: “Асқад ака нима деди”, деб сўрадик. Туроб ака чўнтагидаги хатни олди-да, яна шарақлаб кулиб юборди. Ўшанда Асқад ака хатнинг орқасига: “Ингичка ва йўғон, Анжанда бўғон”, деб ёзиб қўйган экан. Қаранг, адабийчадаги “бўлган” деган сўзимизни андижонликлар “бўғон” тарзида талаффуз этар экан.

Носир оғанинг “чангюткич”и

Миртемир аканинг 100 йиллигини нишонлаш учун Тошкентдан Туркистонга бордик. Машинадан тушаётиб, шимимга чангми, лойми теккизибман. Хотин киши барибир хотин киши-да – рафиқам рўмолчасини олиб, ўша жойни дарров артишга тушди. Бизни кузатиб турган икки қозоқ қардошимиз “Носир оғам Тошкентдан ўзи билан “пилесос”ини ҳам опкепти”, деса бўладими! Қаранг, қандай чиройли ўхшатиш.

Яна бир йили Шаҳрихонга бордик. Пичоқ олай деб бозорга тушдим. Икки чолнинг гурунгига қулоқ тутдим: “Бизнинг ерлар жуда яхши-да, шудгорга оёғингни тиқиб турсанг, қулоғингдан барг чиқиб кетади”.

Мана, ёзувчи сўзни қаердан олиши керак! Бунақа ноёб топилмаларни, бетакрор ўхшатишларни ёзув столи олдида минг йил ўтириб ўйласангиз ҳам тополмайсиз. Бу сингари сўзлар буғдой бошоғига ўхшаб битта-битталаб терилади, ён дафтарга қайд қилинади ва керак маҳали сайқал берилиб, ишлатилади.

Қўлёзманинг йигирма еттинчи нусхаси

Абдулла Қаҳҳор қўлёзмаларини қайта-қайта ёзишдан ҳеч эринмасди. Дала ҳовлисидан бир ариқ сув айқириб ўтарди. Ўша ариқ устида сўриси бўларди. Сўри устидаги хонтахта ёнида ўтириб ёзарди. Бир бет ёзиб, ўқиб кўриб, ёқмаса, ғижимлаб отиб юборарди, яна ёзаверарди. Кўп қўлёзмалар шу сингари сувга оқиб кетган. Бир гал асарининг уч бетини йигирма етти марта кўчирибди. Ўша уч бетлик йигирма еттинчи нусхани Саид Аҳмад акага берган. Бу ёзувчининг “Асарларингни яхшилаб ишла, тилга эътибор бер”, дегани эди.

Сўз талашган Абдулла Қаҳҳор

Абдулла Қаҳҳор “Зилзила” деган қисса ёзди. Илгарироқ ёзиб ташлаб қўйган экан, мен бориб журналда босиш учун ундириб келдим. Ўн саккиз-йигирма бетлик қўлёзма эди. Асарни нашрга тайёрладик. Корректурасини ёзувчига бериб юборсак, касал ҳолига қарамасдан машинага ўтириб таҳририятга келибди. “Ваҳобжон, буни сиз кўрдингизми?” деди Абдулла Қаҳҳор. Ваҳоб Рўзиматов “ҳа”, деб жавоб берди. “Мана бу ерда “Машина гур этиб ўт олиб, тутун чиқариб кетди”, деган жойим бор экан. Сиз “дуд” деб ўзгартирибсиз. Нега ундай қилдингиз?” деди ёзувчи. Ваҳоб ака “Дуд” менга яхшироқ кўринди”, деди. Абдулла Қаҳҳор “Яхшироқ кўринса кўрингандир, лекин мен “тутун” дея ўзбекча ёзганман. Тилимизни мана шунақа қилиб расво қиламиз”, деб ўз қўли билан матндаги ўша сўзни тузатиб кетган эди. Ёзувчи шуни телефонда айтиб, тузаттириб қўйса ҳам бўларди. Лекин кексайиб қолганига қарамасдан, битта сўзнинг орқасидан ўзи келди. Қаранг, ёзувчининг сўзга ҳурматини! У киши шундай – тилнинг заргари эди-да! Мана булар эсдан чиқмайди.

Луғатда йўқ дегани тилда йўқ дегани эмас

Асар ёзиш жараёнида эски ўзбек тилидаги “жиги”, “мурт”, “урт”, “йулун” сингари сўзлардан фойдаланишга тўғри келади. Шундай пайтлар баъзан аёлим билан тортишамиз. У “Бу сўз адабий тилда, изоҳли луғатларимизда йўқ”, дейди. Энди, қанақа қилиб исбот қиласиз. Лекин гарчи одамларнинг ёдидан кўтарилган эски ўзбек тилидаги ўшандай сўзлар ҳозирги адабий тилимизда, янги луғатларимизда бўлмаса-да, уларни қўрқмасдан, дадиллик билан адабиётга, адабий асарларга киритавериш керак. Бу сўзлар луғатларимизда, адабий тилимизда йўқ деб муомаладан чиқариб ташлайверсак, тилимиз камбағал бўлиб қолади. Бу сўзлар секин-секин луғатларга ҳам киради. Тил мана шулар орқали бойийди-да. Ваҳоланки, бизнинг тил бойлигимиз ортиқ бўлса бордир, ҳеч қайси халқникидан кам эмас. Масалан, тилимизда “опа”, “хола”, “эгачи”, “амма” каби сўзларимизни олайлик. Тожик биродарларимиз буларни ёппасига “Хоҳар” деб қўя қолади. Руслар эса “жиян”, “амакивачча”, “бўла”ни “племянник” дейди-қўяди.

Тошпўлат Ҳамиднинг “дўлоп”и

Тилни шева сўзлари ҳисобига ҳам бойитиш мумкин. Масалан, Сурхондарё элининг ўз шеваси бор, ўз атамалари бор. Дейлик, ўша ерлик ёзувчи асарида шевасидаги гўзал сўзлардан фойдаланди. Танқидчилар “Сен тушунарсиз сўздан фойдаландинг, бу сўз адабий тилда йўқ”, дея “уришиши” керак эмас. Агар ўша сўз фойдали бўлса, изоҳ бериш керак. Натижада адабий тил яна битта янги сўз билан бойийди. Ҳеч бўлмаганда, тилимиздаги бор сўзнинг бошқа маънодоши пайдо бўлади.

Бухорода Тошпўлат Ҳамид деган яхши шоир ўртоғим бор эди. У “Ҳа, дўлоп қилиб юрибсанми?” дерди. Мен эса “Дўлоп”инг нимаси?” дейман. Кейин билсам, бу сўз Бухорода “тўполон” маъносида ишлатиларкан. “Дўлоп” сўзи “Тўполон”нинг яна бир маънодоши бўлиб адабий тилимизга, имло ва изоҳли луғатларимизга кирса, бунинг нимаси ёмон!?

Мен ҳам баъзида туғилган жойим – Туркистонимдаги сўзлардан фойдаланаман. Буни кимдир қабул қилса, бошқа биров инкор этади. Баҳсда ҳақиқат туғилади.

Тилнинг нозик жиҳатлари

Қардош халқларда баъзи сўзлар икки хил маънода ишлатилиши мумкин Таржимон бунга эътиборли бўлиши керак. Чимкентга бордим. Ўша ерлик ўзбек ёш шоирлари келиб, менга: “Ҳафталик тўгарагимиз бор. Шунга “Сайқал” деб ном қўйгандик. Қозоқ дўстларимиз бунга монелик қилиб, тўгарак номини бу сўз билан атамасликни илтимос қиляпти”, дейишди. Мен шоирларга: “Қардошларимиз тўғри айтибди”, деб жавоб бердим. Негаки “сайқал” сўзини ўзбеклар “жило” маъносида ишлатишса, қозоқ дўстларимиз бу сўзни ўзига оро бергувчи танноз аёлларга нисбатан қўллайди.

Яна бир мисол. “Мажлисда фалончи одам фистончи одамга “ноз” айтди”, деймиз биз ўзбеклар. Бу сўз қозоқ дўстларимизда “гина” маъносида келади. Қозоқлар даврасида: “Мажлисда фалончи одам фистончи одамга “ноз” айтди”, деёлмаймиз. Негаки, сўзнинг маъноси ўзгариб кетади.

Фош деган сўзимизни олайлик, бизда бу сўз бирор ишни, бирор нарсани ошкор қилди деб ишлатилади. Лекин қозоқ адабиётшунослари “маҳорат билан очиб берди, таърифлади” деган жумлани “фош” қилди тарзида қўллайди.

Муҳаррир – тилнинг қўриқчиси

Тилни сақлашда муҳаррирларнинг ўрни катта. Абдулла Қаҳҳор, Асқад Мухтор, Ваҳоб Рўзиматов, Низом Комилов, Иброҳим Ғафуров кабиларни ўшандай муҳаррирлар сирасига қўшиш мумкин. Биз ҳам улардан озми-кўпми ўргандик, ўрганганларимизни амалда қўлладик, қўллаяпмиз.

Яқинда Ҳусниддин Шарипов ҳақида бир нарса қоралаб, матбуотга бердим. “Домла Шарипов” деб сарлавҳа қўйгандим. Чунки у кишини таҳририятда шундай атардик. Сарлавҳани “Кўнгил ҳусни” дейишибди. Кўнгилнинг оқлигини эшитганмиз, кўнгилнинг қоралиги ҳақида ҳам гап бор. Кўнгил қолади, юксакларга кўтарилади, деймиз. Лекин унинг ҳусни бўлишини энди эшитишим. Бирор нарсани билса-билмаса, таваккалига қўллайвериш керак эмас. Бу ўринда муҳаррир тузатаман деб аслида бузган. Бу – сўзни ҳис қилмасликдан. Ўша мақолада бугунга келиб оқ еми чиқиб кетган: “Имонингиз саломат бўлсин, жойингиз жаннатдан бўлсин!” деган сўзлардан қочиб, оддийгина қилиб: “Биз сизни соғиндик, домла Шарипов”, дея якунлагандим. Газета муҳаррирлари “Ўлган одамни ҳам соғинадими?” деган хаёлга борган, шекилли, сўнгсўзимни олиб ташлабди. Лекин шуниси қувонарли бўлдики, мақола Ҳусниддин Шарипов ҳақидаги китобда кўнглимдагидай бўлиб чоп этилди.

Яна бир гап. Таҳририятга унча-мунча одам қўлёзма кўтариб келавермайди. Астойдил ёзувчи бўламан деган одам қўлёзма олиб келса, сиз уни ўқиб кўрсангиз, таҳрир қилсангиз, муаллифга маслаҳатлар берсангиз, бу, аввало, хайрли ва савобли иш. Муаллифни таҳририятдан хафа қилиб чиқариб юборишдан осони йўқ. Чин муҳаррир бундай қилмайди.

Матннинг пойдевори бўлади

Ҳар бир ёзилган нарсада матнни ушлаб турадиган таянч, пойдевор бўлади, яъни бу – ёзувчининг айтмоқчи бўлган гапи, хулосаси. Агар мана шу таянч бўлмаса, матн қулаб тушади. Журналга ёзувчилар ҳақида бир даста ҳангома берсам, таҳририятдагилар қўлёзманинг саҳифага сиғмай қолган жойларини шартта олиб ташлабди. Оқибатда журналда босилиб чиққан материал пати юлинган товуққа ўхшаб қолибди – хулоса қирқиб ташланибди. Бундай ишлар ҳар қандай одамнинг таъбини хира қилади. Уларни муҳаррир деб бўлмас. Агар ўшалар муҳаррир бўлганида саҳифага сиғмаётган хулосани қайчилашдан аввал сал бош қотиришган бўларди. Бу муаллиф матнига ҳурматсизликдан бошқа нарса эмас!

Матнни қисқартириш керак бўлса, биз гапни, абзацни эмас, сўзларни қисқартирардик. Шунда муаллифнинг фикри қоларди, матннинг сопи ўзидан чиқарди. Асарнинг умумий руҳи ҳам бузилмасди.

Сарлавҳа топиш осон эмас

Таҳририятнинг проза бўлимида ишлаган кезларим, кўплаб асарларнинг номларини ўзгартиришга тўғри келган. Масалан, наманганлик Турғун Пўлат деган ёзувчимиз “Курортда” деган бир асар олиб келди. Мен унга “Ичкуёв” деб ном қўйдим. Муаллиф роса тортишди, ёқа бўғишиш даражасигача борди. Охири: “Бор, нашриётда хоҳлаган номингни қўйиб чиқаравер! Лекин журналда асаринг “Ичкуёв” бўлиб босилади”, дедим. Бир кун қарасам, асар “Ичкуёв” номи билан китоб бўлиб чиқибди. Гап шундаки, бой-бадавлат оилага бир журналист ичкуёв бўлиб киради. Муросаси келишмай қолиб, оиладаги қинғирликларни фельетон қилади. Бу “ички ёв” бўлмай, нима бўлсин? Журналист ҳам “ички ёв”, ҳам “ичкуёв”.

Қутлуғ фармон

Президентимизнинг “Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида”ги фармони эълон қилинди. Университет таркибида учта факультет – ўзбек филологияси, ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш, ўзбек-инглиз таржима факультетларининг ташкил этилиши, қолаверса, Ўзбек тили ва адабиёти илмий тадқиқот институти ва Ўзбек тили ва адабиёти музе­йининг университет таркибига олиниши тил ва адабиёт борасида яхлит, мукаммал тизим яратилганини билдиради. Бу тилимизга, маданиятимизга ҳукуматимизнинг юксак эътиборини кўрсатувчи факт. Бу тилимиз ва адабиётимизга эътибор давлат сиёсати даражасида дегани.

Қутлуғ фармон тил ва адабиётга дахлдор кўплаб масалаларга ечим топишга имкон беради. Жумладан, тилимиз грамматикаси, фонетикаси, орфографиясидаги баъзи бир нуқсонларни тузатиш тилчи олимларимизнинг асосий вазифаларидан бирига айланса, нур устига нур бўлар эди.

Ҳали бажарадиган ишларимиз кўп

Мана, мустақиллик туфайли, худога шукр, нашриётларимиз кўпайди. Лекин бу дегани ҳай дейдиган хўжа йўқ, дегани эмас. Ҳамма ўз билганича қоралаган қўлёзмасини китоб қилиб чиқаравериши керак, дегани эмас. Лекин, афсуски, бугун шундай қораламалар бу нашриёт босмаса, унисида чиқиб кетяпти. Ёзувчиларимиз нашриётга келиб, ноширнинг столига пулни қўяди, мана, флешка, дейди. Ношир флешкани оладию тугмачани босади. Қарабсизки, китоб тайёр.

Йигирматалаб “роман” ёзган ёшларимиз пайдо бўляпти. Бу нима деган гап? Уларда қандай мавзулар бор? Нималар ёритилган? Энди шуларни назоратга олишнинг вақти келмадимикан?

Адабиёт инсонни тарбиялаши, тарбиялаганда ҳам миллий руҳда тарбиялаши керак. Асарнинг арқоғи – асл мақсади, бизнингча, шундай бўлиши керак. Ҳар қандай асарни миллий руҳда ёзсангиз, халқ ўқийди. Лекин қаҳрамонингизнинг устидаги либоси ўзбекча-ю, ўзи бошқа миллат одами бўлса, ўқувчи асарингизни бир четга суриб қўяди. Русга дўппи кийдирган билан у ўзбек бўлиб қолмайди, ё бўлмаса, ўзбекка шапка кийдириб қўйган билан у русга айланиб қолмайди.

Аввало, адабиётнинг йўлини тўғри белгилаб олиш керак. Ахлоқсизликни, зўравонликни тарғиб қиладиган китоб­ларнинг йўлини тўсмоқ лозим. Ёшларимизнинг ўша асарларни ўқиб, “Ҳаёт шу экан-да” деб нотўғри тушунишларига йўл қўймаслигимиз керак.

Ўзимизнинг минг йиллардан бери асраб-авайлаб келаётган миллий руҳимиз, миллий одоб-ахлоқимиз, миллий удумларимиз бор. Ёзажак асарларимизда шулар акс этиши энг мақбул иш. Бизга мумтоз ёзувчиларимиз, мумтоз устозларимиз нафис адабиётни мерос қолдирган. Нафосатни куйлашни ўргатган. Уни булғашга, унга доғ туширишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.

Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси

   Yozuvchini qushga o‘xshataman. Qush bug‘doyi o‘rib olingan joy – ang‘izga boradi, boshoq terib, donini bolasiga olib keladi, o‘zi ham yeydi, shuning evaziga yashaydi. Yozuvchi ham o‘sha qushlarday joyma-joy kezib, xalqni kuzatishi, odamlar og‘zidagi tesha tegmagan so‘zlarni, gaplarni, iboralarni topishi, sayqallashi va yozilajak asarlarida ishlatib, ularni yana egasiga qaytarib berishi kerak…

MEN SIZGA AYTSAM
Atoqli Yozuvchi Nosir Fozilov bilan gurung
Gurungni Fozil Jabborov qog’ozga tushirdi

 Yozuvchi Nosir Fozilov 1929 yili Qozog’istonning Chimkent viloyatiga qarashli Turkiston tumanining Qorachiq qishlog’ida dehqon oilasida dunyoga keldi. U Turkistonda o’rta maktabni tugatgach, 1949—1954 yillar davomida O’rta Osiyo dorilfununining filologiya fakultetida ta’lim oldi.

Dorilfununni tugatgandan so’ng, 1955 yildan boshlab «Gulxan» oynomasida adabiy xodim, mas’ul kotib, «Yosh gvardiya» nashriyotida bo’lim mudiri (1960—1963), 1963 yildan esa «Sharq yulduzi» oypomasida adabiy xodim, so’ngra proza bo’limiiing mudiri, mas’ul kotib (1970—1972) sifatida faollik ko’rsatdi. Yozuvchi va noshir Nosir Fozilov 1972—1980 va 1984— 1986 ypllar davomida G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida katta muharrir va proza bo’limining mudiri sifatida ishlab keldi. 1986 yildan buyon «Sharq yulduzi» oynomasining mas’ul kotibidir.

1985 yilda uning «Shum bolaning nabiralari» kitobi uchun G’afur G’ulom nomidagi mukofot berildi. 1986 yilda esa qozoq yozuvchilarishgag asarlarini o’zbek tiliga tarjimasi borasidagi faolligi uchun Qozog’iston Yozuvchilar uyushmasi Beyimbet Maylin nomidagi mukofotga sazovor bo’ldi. Shuningdek, unga 1990 yilda O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan san’at arbobi unvoni hamda 1991 yilda «Ustozlar davrasida» asari uchun Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti berilgan.

Adibning «Oqsoy», «Saraton» qissalari 70-yillar o’zbek adabiyoti, xususan, bolalar nasrida katta voqea bo’ldi.

Adibning birinchi hikoyasi 1953 yili «Lenin uchquni»da bosilgan. Shundan so’ng uning «Irmoq», «Qoraxat», «Ko’klam qissalari», «Saraton», «Shum bolaning nabiralari», «Ustozlar davrasida», «Bolaligim — podsholigim» kabi qator kitoblari o’quvchilarga taqdim etildi. Adibning yana bir qator asarlari qozoq, turkman, rus va boshqa tillarga o’girilgan.

Mohir tarjimon, sinchkov muharrir, ardoqli yozuvchi Nosir Fozilovni so’lim “Do’rmon” ijod uyidaligini eshitib, besh-olti tengqur ijodkor yo’lga otlandik. Bordik, uchrashdik, gurunglashdik. Ustozning hayot haqidagi samimiy suhbati biz uchun ham maktab, ham tajriba ekani uchrashuv davomida bilinib turardi. Adib xalq ichidan topgan qiziq-qiziq o’xshatish­larni, betakror iboralarni, ustozlaridan o’rgangan o’gitlarni, yozuvchilik, muharrirlik tajribasini, til va adabiyotimiz rivoji yo’lidagi xayrli ishlarga munosabatiyu bu borada bajarilishi kerak bo’lgan ishlar yuzasidan takliflarini biz bilan o’rtoqlashdi. Gurung tor davrada qolib ketishini istamadik. Taassurotlarimizni siz bilan bo’lishgimiz keldi.

“Ingichka va yo’g’on, Anjanda bo’g’on”

Yozuvchini qushga o’xshataman. Qush bug’doyi o’rib olingan joy – ang’izga boradi, boshoq terib, donini bolasiga olib keladi, o’zi ham yeydi, shuning evaziga yashaydi. Yozuvchi ham o’sha qushlarday joyma-joy kezib, xalqni kuzatishi, odamlar og’zidagi tesha tegmagan so’zlarni, gaplarni, iboralarni topishi, sayqallashi va yozilajak asarlarida ishlatib, ularni yana egasiga qaytarib berishi kerak.

Yozuvchilik haqida o’ylay boshlasam, bundan qirq-ellik yil oldingi voqealar kinotasmaday ko’z oldimga kela boshlaydi. Masalan, O’lmas Umarbekovning “Sevgim, sevgilim” nomli birinchi qissasini O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida muhokama qiladigan bo’ldik. Sanasak, yozuvchi qissasining o’n uch joyida “ingichka qosh” degan iborani ishlatibdi. Qizlarga nisbatan. U paytlarda detalma-detal, hatto verguligacha muhokamaga tortilardi. Majlisni Turob To’la olib boryapti. Yonida Asqad Muxtor o’tiribdi. Aziz Abduraz­zoq bilan qitmirligimiz tutdi-da, qoshlari ko’zining ustini qoplab turadigan Tolib Yo’ldoshni askiya qilmoqchi bo’lib, prezidiumga xat yozdik:

“O’n uchta ingichka qosh
Bo’lar bir Tolib Yo’ldosh.
Uni yozdi Aziz Abdurazzoq
Va Nosir Qozoq”.

Turob aka xatni o’qidi-da, sharaqlab kulib yubordi va Asqad akaga surib qo’ydi. Asqad aka kulmaydi, xatni jiddiy turib o’qidi va cho’ntagidan ruchka chiqardi-da, qog’ozning orqasiga nimadir yozdi. Keyin xatni Turob akaga qaytarib berdi. Turob aka uni cho’ntagiga solib qo’ydi. Xullas, yig’ilishdan chiqib, Aziz Abdurazzoq bilan Chilonzorga – uy-uyimizga yetib olish uchun Turob akaning mashinasiga chiqqanimizda: “Asqad aka nima dedi”, deb so’radik. Turob aka cho’ntagidagi xatni oldi-da, yana sharaqlab kulib yubordi. O’shanda Asqad aka xatning orqasiga: “Ingichka va yo’g’on, Anjanda bo’g’on”, deb yozib qo’ygan ekan. Qarang, adabiychadagi “bo’lgan” degan so’zimizni andijonliklar “bo’g’on” tarzida talaffuz etarekan.

Nosir og’aning “changyutkich”i

Mirtemir akaning 100 yilligini nishonlash uchun Toshkentdan Turkistonga bordik. Mashinadan tushayotib, shimimga changmi, loymi tekkizibman. Xotin kishi baribir xotin kishi-da – rafiqam ro’molchasini olib, o’sha joyni darrov artishga tushdi. Bizni kuzatib turgan ikki qozoq qardoshimiz “Nosir og’am Toshkentdan o’zi bilan “pilesos”ini ham opkepti”, desa bo’ladimi! Qarang, qanday chiroyli o’xshatish.

Yana bir yili Shahrixonga bordik. Pichoq olay deb bozorga tushdim. Ikki cholning gurungiga quloq tutdim: “Bizning yerlar juda yaxshi-da, shudgorga oyog’ingni tiqib tursang, qulog’ingdan barg chiqib ketadi”.

Mana, yozuvchi so’zni qaerdan olishi kerak! Bunaqa noyob topilmalarni, betakror o’xshatishlarni yozuv stoli oldida ming yil o’tirib o’ylasangiz ham topolmaysiz. Bu singari so’zlar bug’doy boshog’iga o’xshab bitta-bittalab teriladi, yon daftarga qayd qilinadi va kerak mahali sayqal berilib, ishlatiladi.

Qo’lyozmaning yigirma yettinchi nusxasi

Abdulla Qahhor qo’lyozmalarini qayta-qayta yozishdan hech erinmasdi. Dala hovlisidan bir ariq suv ayqirib o’tardi. O’sha ariq ustida so’risi bo’lardi. So’ri ustidagi xontaxta yonida o’tirib yozardi. Bir bet yozib, o’qib ko’rib, yoqmasa, g’ijimlab otib yuborardi, yana yozaverardi. Ko’p qo’lyozmalar shu singari suvga oqib ketgan. Bir gal asarining uch betini yigirma yetti marta ko’chiribdi. O’sha uch betlik yigirma yettinchi nusxani Said Ahmad akaga bergan. Bu yozuvchining “Asarlaringni yaxshilab ishla, tilga e’tibor ber”, degani edi.

So’z talashgan Abdulla Qahhor

Abdulla Qahhor “Zilzila” degan qissa yozdi. Ilgariroq yozib tashlab qo’ygan ekan, men borib jurnalda bosish uchun undirib keldim. O’n sakkiz-yigirma betlik qo’lyozma edi. Asarni nashrga tayyorladik. Korrekturasini yozuvchiga berib yuborsak, kasal holiga qaramasdan mashinaga o’tirib tahririyatga kelibdi. “Vahobjon, buni siz ko’rdingizmi?” dedi Abdulla Qahhor. Vahob Ro’zimatov “ha”, deb javob berdi. “Mana bu yerda “Mashina gur etib o’t olib, tutun chiqarib ketdi”, degan joyim bor ekan. Siz “dud” deb o’zgartiribsiz. Nega unday qildingiz?” dedi yozuvchi. Vahob aka “Dud” menga yaxshiroq ko’rindi”, dedi. Abdulla Qahhor “Yaxshiroq ko’rinsa ko’ringandir, lekin men “tutun” deya o’zbekcha yozganman. Tilimizni mana shunaqa qilib rasvo qilamiz”, deb o’z qo’li bilan matndagi o’sha so’zni tuzatib ketgan edi. Yozuvchi shuni telefonda aytib, tuzattirib qo’ysa ham bo’lardi. Lekin keksayib qolganiga qaramasdan, bitta so’zning orqasidan o’zi keldi. Qarang, yozuvchining so’zga hurmatini! U kishi shunday – tilning zargari edi-da! Mana bular esdan chiqmaydi.

Lug’atda yo’q degani tilda yo’q degani emas

Asar yozish jarayonida eski o’zbek tilidagi “jigi”, “murt”, “urt”, “yulun” singari so’zlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Shunday paytlar ba’zan ayolim bilan tortishamiz. U “Bu so’z adabiy tilda, izohli lug’atlarimizda yo’q”, deydi. Endi, qanaqa qilib isbot qilasiz. Lekin garchi odamlarning yodidan ko’tarilgan eski o’zbek tilidagi o’shanday so’zlar hozirgi adabiy tilimizda, yangi lug’atlarimizda bo’lmasa-da, ularni qo’rqmasdan, dadillik bilan adabiyotga, adabiy asarlarga kiritaverish kerak. Bu so’zlar lug’atlarimizda, adabiy tilimizda yo’q deb muomaladan chiqarib tashlayversak, tilimiz kambag’al bo’lib qoladi. Bu so’zlar sekin-sekin lug’atlarga ham kiradi. Til mana shular orqali boyiydi-da. Vaholanki, bizning til boyligimiz ortiq bo’lsa bordir, hech qaysi xalqnikidan kam emas. Masalan, tilimizda “opa”, “xola”, “egachi”, “amma” kabi so’zlarimizni olaylik. Tojik birodarlarimiz bularni yoppasiga “Xohar” deb qo’ya qoladi. Ruslar esa “jiyan”, “amakivachcha”, “bo’la”ni “plemyannik” deydi-qo’yadi.

Toshpo’lat Hamidning “do’lop”i

Tilni sheva so’zlari hisobiga ham boyitish mumkin. Masalan, Surxondaryo elining o’z shevasi bor, o’z atamalari bor. Deylik, o’sha yerlik yozuvchi asarida shevasidagi go’zal so’zlardan foydalandi. Tanqidchilar “Sen tushunarsiz so’zdan foydalanding, bu so’z adabiy tilda yo’q”, deya “urishishi” kerak emas. Agar o’sha so’z foydali bo’lsa, izoh berish kerak. Natijada adabiy til yana bitta yangi so’z bilan boyiydi. Hech bo’lmaganda, tilimizdagi bor so’zning boshqa ma’nodoshi paydo bo’ladi.

Buxoroda Toshpo’lat Hamid degan yaxshi shoir o’rtog’im bor edi. U “Ha, do’lop qilib yuribsanmi?” derdi. Men esa “Do’lop”ing nimasi?” deyman. Keyin bilsam, bu so’z Buxoroda “to’polon” ma’nosida ishlatilarkan. “Do’lop” so’zi “To’polon”ning yana bir ma’nodoshi bo’lib adabiy tilimizga, imlo va izohli lug’atlarimizga kirsa, buning nimasi yomon!?

Men ham ba’zida tug’ilgan joyim – Turkistonimdagi so’zlardan foydalanaman. Buni kimdir qabul qilsa, boshqa birov inkor etadi. Bahsda haqiqat tug’iladi.

Tilning nozik jihatlari

Qardosh xalqlarda ba’zi so’zlar ikki xil ma’noda ishlatilishi mumkin Tarjimon bunga e’tiborli bo’lishi kerak. Chimkentga bordim. O’sha yerlik o’zbek yosh shoirlari kelib, menga: “Haftalik to’garagimiz bor. Shunga “Sayqal” deb nom qo’ygandik. Qozoq do’stlarimiz bunga monelik qilib, to’garak nomini bu so’z bilan atamaslikni iltimos qilyapti”, deyishdi. Men shoirlarga: “Qardoshlarimiz to’g’ri aytibdi”, deb javob berdim. Negaki “sayqal” so’zini o’zbeklar “jilo” ma’nosida ishlatishsa, qozoq do’stlarimiz bu so’zni o’ziga oro berguvchi tannoz ayollarga nisbatan qo’llaydi.

Yana bir misol. “Majlisda falonchi odam fistonchi odamga “noz” aytdi”, deymiz biz o’zbeklar. Bu so’z qozoq do’stlarimizda “gina” ma’nosida keladi. Qozoqlar davrasida: “Majlisda falonchi odam fistonchi odamga “noz” aytdi”, deyolmaymiz. Negaki, so’zning ma’nosi o’zgarib ketadi.

Fosh degan so’zimizni olaylik, bizda bu so’z biror ishni, biror narsani oshkor qildi deb ishlatiladi. Lekin qozoq adabiyotshunoslari “mahorat bilan ochib berdi, ta’rifladi” degan
jumlani “fosh” qildi tarzida qo’llaydi.

Muharrir – tilning qo’riqchisi

Tilni saqlashda muharrirlarning o’rni katta. Abdulla Qahhor, Asqad Muxtor, Vahob Ro’zimatov, Nizom Komilov, Ibrohim G’afurov kabilarni o’shanday muharrirlar sirasiga qo’shish mumkin. Biz ham ulardan ozmi-ko’pmi o’rgandik, o’rganganlarimizni amalda qo’lladik, qo’llayapmiz.

Yaqinda Husniddin Sharipov haqida bir narsa qoralab, matbuotga berdim. “Domla Sharipov” deb sarlavha qo’ygandim. Chunki u kishini tahririyatda shunday atardik. Sarlavhani “Ko’ngil husni” deyishibdi. Ko’ngilning oqligini eshitganmiz, ko’ngilning qoraligi haqida ham gap bor. Ko’ngil qoladi, yuksaklarga ko’tariladi, deymiz. Lekin uning husni bo’lishini endi eshitishim. Biror narsani bilsa-bilmasa, tavakkaliga qo’llayverish kerak emas. Bu o’rinda muharrir tuzataman deb aslida buzgan. Bu – so’zni his qilmaslikdan. O’sha maqolada bugunga kelib oq yemi chiqib ketgan: “Imoningiz salomat bo’lsin, joyingiz jannatdan bo’lsin!” degan so’zlardan qochib, oddiygina qilib: “Biz sizni sog’indik, domla Sharipov”, deya yakunlagandim. Gazeta muharrirlari “O’lgan odamni ham sog’inadimi?” degan xayolga borgan, shekilli, so’ngso’zimni olib tashlabdi. Lekin shunisi quvonarli bo’ldiki, maqola Husniddin Sharipov haqidagi kitobda ko’nglimdagiday bo’lib chop etildi.

Yana bir gap. Tahririyatga uncha-muncha odam qo’lyozma ko’tarib kelavermaydi. Astoydil yozuvchi bo’laman degan odam qo’lyozma olib kelsa, siz uni o’qib ko’rsangiz, tahrir qilsangiz, muallifga maslahatlar bersangiz, bu, avvalo, xayrli va savobli ish. Muallifni tahririyatdan xafa qilib chiqarib yuborishdan osoni yo’q. Chin muharrir bunday qilmaydi.

Matnning poydevori bo’ladi

Har bir yozilgan narsada matnni ushlab turadigan tayanch, poydevor bo’ladi, ya’ni bu – yozuvchining aytmoqchi bo’lgan gapi, xulosasi. Agar mana shu tayanch bo’lmasa, matn qulab tushadi. Jurnalga yozuvchilar haqida bir dasta hangoma bersam, tahririyatdagilar qo’lyozmaning sahifaga sig’may qolgan joylarini shartta olib tashlabdi. Oqibatda jurnalda bosilib chiqqan material pati yulingan tovuqqa o’xshab qolibdi – xulosa qirqib tashlanibdi. Bunday ishlar har qanday odamning ta’bini xira qiladi. Ularni muharrir deb bo’lmas. Agar o’shalar muharrir bo’lganida sahifaga sig’mayotgan xulosani qaychilashdan avval sal bosh qotirishgan bo’lardi. Bu muallif matniga hurmatsizlikdan boshqa narsa emas!

Matnni qisqartirish kerak bo’lsa, biz gapni, abzatsni emas, so’zlarni qisqartirardik. Shunda muallifning fikri qolardi, matnning sopi o’zidan chiqardi. Asarning umumiy ruhi ham buzilmasdi.

Sarlavha topish oson emas

Tahririyatning proza bo’limida ishlagan kezlarim, ko’plab asarlarning nomlarini o’zgartirishga to’g’ri kelgan. Masalan, namanganlik Turg’un Po’lat degan yozuvchimiz “Kurortda” degan bir asar olib keldi. Men unga “Ichkuyov” deb nom qo’ydim. Muallif rosa tortishdi, yoqa bo’g’ishish darajasigacha bordi. Oxiri: “Bor, nashriyotda xohlagan nomingni qo’yib chiqaraver! Lekin jurnalda asaring “Ichkuyov” bo’lib bosiladi”, dedim. Bir kun qarasam, asar “Ichkuyov” nomi bilan kitob bo’lib chiqibdi. Gap shundaki, boy-badavlat oilaga bir jurnalist ichkuyov bo’lib kiradi. Murosasi kelishmay qolib, oiladagi qing’irliklarni fel`eton qiladi. Bu “ichki yov” bo’lmay, nima bo’lsin? Jurnalist ham “ichki yov”, ham “ichkuyov”.

Qutlug’ farmon

Prezidentimizning “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to’g’risida”gi farmoni e’lon qilindi. Universitet tarkibida uchta fakultet – o’zbek filologiyasi, o’zbek tili va adabiyotini o’qitish, o’zbek-ingliz tarjima fakul`tetlarining tashkil etilishi, qolaversa, O’zbek tili va adabiyoti ilmiy tadqiqot instituti va O’zbek tili va adabiyoti muze­yining universitet tarkibiga olinishi til va adabiyot borasida yaxlit, mukammal tizim yaratilganini bildiradi. Bu tilimizga, madaniyatimizga hukumatimizning yuksak e’tiborini ko’rsatuvchi fakt. Bu tilimiz va adabiyotimizga e’tibor davlat siyosati darajasida degani.

Qutlug’ farmon til va adabiyotga daxldor ko’plab masalalarga yechim topishga imkon beradi. Jumladan, tilimiz grammatikasi, fonetikasi, orfografiyasidagi ba’zi bir nuqsonlarni tuzatish tilchi olimlarimizning asosiy vazifalaridan biriga aylansa, nur ustiga nur bo’lar edi.

Hali bajaradigan ishlarimiz ko’p

Mana, mustaqillik tufayli, xudoga shukr, nashriyotlarimiz ko’paydi. Lekin bu degani hay deydigan xo’ja yo’q, degani emas. Hamma o’z bilganicha qoralagan qo’lyozmasini kitob qilib chiqaraverishi kerak, degani emas. Lekin, afsuski, bugun shunday qoralamalar bu nashriyot bosmasa, unisida chiqib ketyapti. Yozuvchilarimiz nashriyotga kelib, noshirning stoliga pulni qo’yadi, mana, fleshka, deydi. Noshir fleshkani oladiyu tugmachani bosadi. Qarabsizki, kitob tayyor.

Yigirmatalab “roman” yozgan yoshlarimiz paydo bo’lyapti. Bu nima degan gap? Ularda qanday mavzular bor? Nimalar yoritilgan? Endi shularni nazoratga olishning vaqti kelmadimikan?

Adabiyot insonni tarbiyalashi, tarbiyalaganda ham milliy ruhda tarbiyalashi kerak. Asarning arqog’i – asl maqsadi, bizningcha, shunday bo’lishi kerak. Har qanday asarni milliy ruhda yozsangiz, xalq o’qiydi. Lekin qahramoningizning ustidagi libosi o’zbekcha-yu, o’zi boshqa millat odami bo’lsa, o’quvchi asaringizni bir chetga surib qo’yadi. Rusga do’ppi kiydirgan bilan u o’zbek bo’lib qolmaydi, yo bo’lmasa, o’zbekka shapka kiydirib qo’ygan bilan u rusga aylanib qolmaydi.

Avvalo, adabiyotning yo’lini to’g’ri belgilab olish kerak. Axloqsizlikni, zo’ravonlikni targ’ib qiladigan kitob­larning yo’lini to’smoq lozim. Yoshlarimizning o’sha asarlarni o’qib, “Hayot shu ekan-da” deb noto’g’ri tushunishlariga yo’l qo’ymasligimiz kerak.

O’zimizning ming yillardan beri asrab-avaylab kelayotgan milliy ruhimiz, milliy odob-axloqimiz, milliy udumlarimiz bor. Yozajak asarlarimizda shular aks etishi eng maqbul ish. Bizga mumtoz yozuvchilarimiz, mumtoz ustozlarimiz nafis adabiyotni meros qoldirgan. Nafosatni kuylashni o’rgatgan. Uni bulg’ashga, unga dog’ tushirishga hech kimning haqqi yo’q.

Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi