10 август — буюк шоир ва маърифатпарвар Абай (Иброҳим) Қўнонбоев таваллуд топган кун

   Ўзбек халқи Абайни яхши билади ҳамда бутун ҳаёти давомида халқининг орзу-умидлари ва интилишларини куйлаган, эзгулик ва адолат йўлида курашган халқ оқини, маърифатпарвари ва гуманисти сифатида қадрлайди.

АБАЙ
ЎЛАНЛАР ВА НАСИҲАТЛАР

Қозоқ классик адабиётининг асосчиларидан бири, буюк шоир ва маърифатпарвар Абай (Иброҳим) Қўнонбоев (1845—1904) Қозоғистоннинг Семипалатинск уездига қарашлн Чингизтов районида чорвадор оиласида туғилди. Ёшлик чоғларида мадрасада ўқиди. Кейинчалик рус мактабига қатнаб, рус тили ва адабиётини ўрганди. Абай, бир томондан, Шарқ адабиётининг буюк вакиллари Фирдавсий, Навоий, Низомий ижоди билан, иккинчи томондан, А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой, М. Е. Салтиков-Шчедрин асарлари билан қизиқиб, ўз билимини оширди.
Абай ижоди ёшлик чоғларидан шеър ёзиш ва ўлан айтишдан бошланди. Унинг жуда кўп ўланлари халқ орасида машҳур. Ўз даврининг илғор ғояли зиёлиси бўлган Абай маърифатпарварлик ҳаракатига бошчилик қилди. У халқни саводхон қилиш ва руслардан ўрнак олишга даъват этди.
Абай биринчи қозоқ композиторидир. У ўз шеърларига халқ куйлари асосида куй басталаган. Абай А. С.Пушкиннинг «Евгений Онегин» асаридан парчаларни қозоқ тилига таржима қилди.
Ўзбек тилида Абайнинг «Ўланлар» (1945) ва «Абай Қўнонбоев» деган ном остида айрим асарлари таржима қилиб босилган.

ЎЛАН

Ўлан — сўзнинг пошшоси, сўз сараси,
Қийиндан қийилтирар эр доноси,
Тилга енгил, юракка илиқ тегиб,
Теп-текис, силлиқ келсин айланаси.

Сараланмай булғанса сўз ораси,
Бу — оқиннинг билимсиз-бечораси.
Ҳам оқин, ҳам тингловчи кўпи нодон,
Сўз танимас бул юртнинг бир пораси.

Сўз боши аввал ҳадис, оят бўлур,
Шираси ҳам маъноси ғоят бўлур.
Пайғамбар ҳ-ам сўзини ўлан қилган;
Ўлан айтай, шоядки кўнглим тўлур.

Ўландай хутба ўқиб кекса мулло,
Ўлан айтиб йиғлаган валиюлло,
Ҳамма ҳам чамасича ўлан ўқир,
Ўлан билан ёзилган калимулло.

Ўланга ишқимиз бор қадим чоқдин,
Лекин қандай наф бўлар мақтанмоқдин!
Ичи зар, сирти кумуш сўз яхшисин —
Келиштирар ким ҳам бор мўл қозоқдин?..

Сўзни чертиб сўзласанг ҳар ким сийлар,
Мақол қўшиб сўзларкан кекса бийлар.
Оқинлари беақл, нодон экан,
Бекор сўзни теридай нуқул ийлар.

Қўлида ҳам қўбизи, ҳам дўмбира,
Ҳаммага махтов ўқир, қўймас сира.
Ўлан айтиб хайр тилар элни кезиб,
Сўз қадрин ерга урар, бўлиб хира.

Мол учун сўзни безар, виждон сотар,
Мол учун бўйин эгар, молдай ётар.
Мол учун ҳам алдайди, ҳам аврайди,
Э худо, шу оқинлар қачон қотар?

Бойларни махтай бериб сўз қолмабди,
Ўлан айтиб, мол йиғиб, бой бўлмабди.
Ўланнинг қадри кетди эл ичида,
Қадрини кеткизганлар йўқолмабди…

Кекса бийдек мақолга бурмагайман,
Ё оқиндек хайр тилаб юрмагайман.
Сўзим — ўзга, тингловчи, сен ҳам тузал,
Беҳуда гапдан суҳбат қурмагайман.

Эл чопган ботирлардан сўйлаб берсам,
Ошиқлар, маъшуқлардан куйлаб берсам,
Анчайин ҳангома деб тинглардингиз,
Сўзларнинг сарасини сўйлаб берсам…

Аммо ақл чақирилмаган меҳмон эмиш,
Ақли борга бундай умр зиндон эмиш…
Кечиринг, нодонларга тегиб ўтсам,
Бу элда тўғри айтган ёмон эмиш…

Тўғри сўзлик ўланим, ўзинг кўркам!
Майли, татимаса ҳам сўйла бардам…
Бу юрт сўз ошиғимас, мол ошиғи,
Розиман, мингдан бири тушунса ҳам…

Ўзи билан ёвлашган юртим, тингла!
Ўзи билан довлашган юртим, тингла!
Дардингга даво бўлсин ўланларим,
Бир-бирини овлашган юртим, тингла!

Наҳот сенда қолмаган номус ва ор?
Наҳот номус ва инсоф эмас даркор?
Теран ўй, теран илм йўлинг очсин,
Ёлғон ўлан ва сўздан олам безор…

КЎКЛАМ

Кўклам келса, қолмайди қишнинг изи,
Қулп урар кўкаламзор ернинг юзи;
Жон киради борлиққа, табиатга,
Она янглиғ жилмаяр куннинг кўзи.

Кулишар, ўлан айтар йигит-яланг,
Утовда ўтиролмас қари-қартанг;
Жон-жонивор, одамизод яйраб кетар,
Қушларнинг қўшиғидан ҳаво жаранг.

Қирдаги, сойдаги эл аралашар,
Қўй қўзилаб, оёққа ўралашар,
Қиш бўйи бир-бирини кўрмаганлар
Қучоқлашар, ўйнашар, ҳол сўрашар.

Туя бўзлар, от кишнар, қўра шов-шув,
Капалаклар гул излаб учар дув-дув.
Етти рангли гиламдай яшил тусда —
Сулув қиздай буралиб оқади сув.

Кўл ёқалаб учишар ўрдак ҳам ғоз,
Уя излаб югурар бола шоввоз;
Учар бтни эгарлаб кўлга тушсанг,
Чақмоқдай тез ов олар бўз довулбоз.

Қанжиғада ўлжаси — овчи қайтар,
Сулув қизлар нозланиб, салом айтар.
Қуш гўштига мос тушар нордон қимиз,
Баданингни балқитар, жимирлатар.

Кўкламдай кийинишар келинчаклар,
Чеккасида гунафша, бойчечаклар,
Қирда тўрғай сайраса, сойда булбул,
Гул билан тўлиб кетар — тул этаклар.

Деҳқонлар қўш қўшади, экар экин,
Ҳафта ўтмай кўкарар экин-тикин,
Савдогарлар мол юклаб, туя қўмлаб,
Олис-олис йўллардан келар секин.

Оламга безак берган қодир мавлон,
Ер — она, қуёш — ота, нури жаҳон,
Онадай эмиздирар кўксидан ер,
Отадай меҳр тўкар ёруғ осмон.

Булут ўтса ариллаб оқади сой,
Кечаси чаман юлдуз ва тўлин ой,
Не қилсин қоронғида ярқйрамай,
Қуёш чиқар чоғида ҳолига вой.

Қуёш — ошиқ ерни кўп севар эмиш,
Ер ишқида ўртаниб, куяр эмиш,
Ошиқ йигит уфқдан кўринганда,
Юлдуз ва ой севгини қўяр эмиш.

Ошиқ — қуёш тун бўйи кутар эмиш.
Висол пайтин пойлаб кўз тутар эмиш,
Саҳардан оғуш очиб севганини,
Муҳаббат оловида ўртар эмиш…

Қиш бўйи ер — қуёшни излар муштоқ,
Кута бериб сочлари бўлармиш оқ;
Кўклам ва ёз васлига қониб тоза,
Гул очилиб, тўлишармиш, етмай қучоқ.

Қуёшга тўғри боққан — кўр бўлади,
Қуёш кулса оламга нур тўлади.
Не билай, ўзим кўрдим, қуёш ҳар кеч —
Олтин чодирига кириб дам олади.

1890

Миртемир таржималари

НАСИҲАТЛАР

ЎТТИЗИНЧИ СЎЗ

Бизда бир мақтанчоқлик деган ярамас нарса бор. Асли шу нарсанинг нима кераги бор ўзи? Зотан, бу — ор-номуссизлик, нодонлик, ўйсиз-хаёлсизлик ҳамда на ботирлик ва на одамгарчиликдан хабари йўқликнинг аломатидир! Тағин, безрайиб туриб: «Э, бор худоё! Кимдан ким ортиқ экан шунчалик! Бировнинг насибасини биров топиб берармиди ҳеч? Кимнинг боши кимнинг эгари қошида юрибди… Биров менинг қозонимни қайнатиб берибдими, ё мен бировнинг қўлига қараб қолибманми?»—деб керилади. Баъзан эса дағдаға қилиб: «Ҳаммага
бир ўлим!.. Вой онасини фалон қилай! Бундаи юргандан кўра ўлганим ортиқ! Жуда нари борса— ҳайдаб юборар, отиб юборар! Қаерга борсам ҳам бир ўлим!»—деб кекирдагини чўзадиганлар кўп-ку.
Мана, ўзларингиз кўриб юрибсизлар: ҳозир ҳеч бўйига қараб тўн бичадиган, айтган гапида қатъий турадиган қозоқ борми дунёда? Йўқ, мен ҳали ўлимга бардош бера оладиган қозоқни ҳам ёки, аксинча: мен ўлимга бардош бера олмайман, деб очиқ гапирадиган қозоқни ҳам кўрганим йўқ… Борди-ю, ақлсиз бўлса-да, шундай журъатли қозоқ топилса, у кишини ҳайратга солган бўлур эди! Афсуски, йўқ. Бунинг ўрнига шундайлар борки, зўр келганда сичқоннинг инини минг танга қилиб, қочиб кирарга тешик топ-май қолади. Хўш, бундай кишиларни нима деб атаймиз? Эй худо! Ўз жонига ортиқча ҳотамлик қиладиган, мол-дунёни писанд
қилмайдиган бечораларнинг аҳволига қаранг. «Уялмас юзга тол-мас жағ беради»,— деб шуни

ЎТТИЗ БИРИНЧИ СЎЗ

Киши эшитган нарсасини унутмаслик учун тўртта шарт бор: аввало, бунинг учун зеҳнли бўлмоқ керак; иккинчидан, бир нарсани кўрганда ё эшитганда — унга чин юракдан ихлос қўйиб, фаҳм-фаросат билан уқиб олмоқлик лозим; учинчидан, эшитганларини ичида бир неча марта такрорлаб, кўнгилга жо қилмоқ керак; тўртинчидан, кўнгилга бошқа нарсаларни мутлақо келтирмаслик ва келса ҳам унга заррача эътибор бермаслик керак. Масалан: беғамлик, бепарволик, ўйин-кулги ёки қайғу-ҳасратга берилмаслик ва бошқа нарсага ихлос қўймаслик керак. Акс ҳрлда, бу тўрт нар-са ақл билан илмга путур етказадиган омиллардир.

ЎТТИЗ ИККИНЧИ СЎЗ

Илм ўрганишни талаб қилган киши, аввало, уни билиши керак. Бунинг бир неча шартлари бор. Буларни билмай туриб ўрганилган илм юқмайди. Аввало, ўрганилаётган илм-ҳунарни охир бир кун келиб бирон кори-ҳолимга яраб қолар, деб ўрганмасдан, ҳаётда уни турмушга тадбиқ қилиш мақсадида ўрганмоқ керак. Чунки илмни
фақат билиб қўйиш учунгина ўргансанг ва шу билан қаноат ҳосил қилсанг, бундай илмнинг кимга кераги бор? Киши ўзининг билмаган нарсасини билиб ўрганса — бундан қанчалик ҳузур- ҳаловат топишини асти қўяверинг! Агар сен илмга астойдил меҳр қўйиб ўргансанг, сенда, яна кўпроқ билсам экан, деган муҳаббат пайдо бўлади. Шундагина сен кўзинг кўрган ҳар бир нарсани кўнглингга маҳкам тугиб, уқиб оладиган бўласан.
Агар борди-ю, кўнглинг бошқа нарсада бўлиб, ўқиб ўрганаётган илмингни шунга сабаб қилиб кўрсатсанг, яъни уни ана шу кўнглингдаги нарса учунгина ўрганаётган бўлсанг, унда илмга деган меҳринг гўё ўгай онанинг меҳри каби бўлади. Агарда чин ният билан ўрганаётган бўлсанг, унда илмга деган меҳринг худди ўз онангнинг меҳридай илиқ ва самимий бўлади. Сен илмга чиндан ҳам ихлос қўйсанг, у ҳам сенга меҳр қўяди ва сен уни тезроқ қўлингга киритасан. Агар сен унга чала меҳр қўйсанг, ўрганган илминг ҳам чала-чулпа бўлади.
Иккинчидан, илмни ўрганганда яхши ният билан ўрганиш керак. Аммо биров билан баҳс бойлашмоқ, талашишмоқ учун ўрганиш керак эмас. Баҳс, аввало, кўнгилдаги ишончни мустаҳкамлаш учун бўлса — бу зарар эмас, лекин ҳаддан ошиб кетса — кишини тузатишдан кўра ҳам кўпроқ бузиб қўйиши мумкин. Бунинг сабаби: баҳс қилувчилар кўпроқ ҳақиқатни аниқлаш учун эмас, балки бир-бирларини енгмоқ учун ҳаракат қилишади. Бундай баҳс хусуматни кучайтириб, одамгарчиликни йўқотишгача олиб боради. Бундай ҳолда асосий мақсад илм ўрганиш бўлмай, одамнинг юзини ёлғон сўзга бурадиган бўлиб қолади. Бундай мақсад фақат бузуқ кишилардагина бўлади. Тўғри йўлдан кетаётган юзта одамни адаштирган киши, эгри йўлдан кетаётган битта нотавонни тўғри йўлга солган кишидан сатқаи кетсин! Баҳс — бу ҳам аслида илм ўрганишнинг бир йўли. Бироқ унга ортиқча ҳирс қўйиш ярамайди. Чунки баҳсга ортиқча ҳирс қўйишдан мағрурлик, мақтанчоқлик, хусумат, ёлғончилик, ҳатто арзимаган нарсадан жанжал чиқариш ва бировга мушт кўтариш каби ёмон фазилатлар туғилади.
Учинчидан, агар ҳар бир ҳаракатинг туфайли ҳақиқатга эри-ша оладиган бўлсанг, ўлсанг ҳам бу йўлдан қайтма, маҳкам тур! Ахир, ўзинг шубҳа қилган нарсага ўзгалар қандай қилиб ишонч билдирсин? Ўзинг ҳурмат қилмаган нарсани ўзгалар нега ҳурмат қилсин?
Тўртинчидан, илмни кўпроқ ўрганиш учун одамда яна икки нарса бўлиши лозим: бири — мулоҳаза юритиш, иккинчиси эса — муҳофаза қилишликдир. Бу икки хусусиятни борган сари кучайтира бориш керак. Бу нарса кучаймай туриб илм ўрганиш қийин.
Бешинчидан, шу насиҳатларнинг ўн тўққизинчи сўзида ёзилган ақл касали деган тўрт нарса бор, шундан эҳтиёт бўлиш керак. Шуларнинг орасида беғамлик, бепарволик деган нарса бор, зинҳор-зинҳор шу нарсадан эҳтиёт бўл! Чунки бу, биринчидан — худонинг, иккинчидан — халқнинг, учинчидан — давлатнинг, тўртинчидан — ибратнинг, бешинчидан — ақлинг, ор-номуснинг душманидир; ор-номус бўлган ерда булар бўлмайди.
Олтинчидан, сенда илмни, ақлни бир меъёрда сақлайдиган феъл-атвор, хулқ деган нарса бор. Сен шу нарсани эҳтиёт сақла! Кўрган нарсангга қизиқаверсанг: ё бировнинг ўринли, ё бировнинг ўринсиз гапига ишониб кетсанг, ёки тўғри келган нарсаларга кўнгил қўяверсанг — феъл-атворингнинг бузилиб кетиши ҳеч гап эмас. Феъл-атворинг бузилганидан кейин эса ўқиб илм ўрганганингдан ҳеч фойда йўқ. Кўкрагингда унга ўрин бўлмагандан кейин, уни қаерда сақлайсан? Аксинча, киройи илминг бўлгандан кейин, уни эҳтиёт қиладиган фаҳм-фаросатинг, ақли-ҳушинг, ор-номусингни қўлдан бермайдиган феъл-атворинг ва ғайратинг бўлса — нур
устига аъло нур! Лекин бу эҳтиёткорлигинг, шубҳасиз, ақл учун, ор-номус учун қилинган бўлсин!

Носир Фозилов таржималари

10 avgust — buyuk shoir va ma’rifatparvar Abay (Ibrohim) Qo‘nonboyev tavallud topgan kun

O‘zbek xalqi Abayni yaxshi biladi hamda butun hayoti davomida xalqining orzu-umidlari va intilishlarini kuylagan, ezgulik va adolat yo‘lida kurashgan xalq oqini, ma’rifatparvari va gumanisti sifatida qadrlaydi.

ABAY
O’LANLAR VA NASIHATLAR

Qozoq klassik adabiyotining asoschilaridan biri, buyuk shoir va ma’rifatparvar Abay (Ibrohim) Qo’nonboev (1845—1904) Qozog’istonning Semipalatinsk uezdiga qarashln Chingiztov rayonida chorvador oilasida tug’ildi. Yoshlik chog’larida madrasada o’qidi. Keyinchalik rus maktabiga qatnab, rus tili va adabiyotini o’rgandi. Abay, bir tomondan, Sharq adabiyotining buyuk vakillari Firdavsiy, Navoiy, Nizomiy ijodi bilan, ikkinchi tomondan, A. S. Pushkin, L. N. Tolstoy, M. YE. Saltikov-Shchedrin asarlari bilan qiziqib, o’z bilimini oshirdi.
Abay ijodi yoshlik chog’laridan she’r yozish va o’lan aytishdan boshlandi. Uning juda ko’p o’lanlari xalq orasida mashhur. O’z davrining ilg’or g’oyali ziyolisi bo’lgan Abay ma’rifatparvarlik harakatiga boshchilik qildi. U xalqni savodxon qilish va ruslardan o’rnak olishga da’vat etdi.
Abay birinchi qozoq kompozitoridir. U o’z she’rlariga xalq kuylari asosida kuy bastalagan. Abay A. S.Pushkinning «Yevgeniy Onegin» asaridan parchalarni qozoq tiliga tarjima qildi.
O’zbek tilida Abayning «O’lanlar» (1945) va «Abay Qo’nonboev» degan nom ostida ayrim asarlari tarjima qilib bosilgan.

O’LAN

O’lan — so’zning poshshosi, so’z sarasi,
Qiyindan qiyiltirar er donosi,
Tilga yengil, yurakka iliq tegib,
Tep-tekis, silliq kelsin aylanasi.

Saralanmay bulg’ansa so’z orasi,
Bu — oqinning bilimsiz-bechorasi.
Ham oqin, ham tinglovchi ko’pi nodon,
So’z tanimas bul yurtning bir porasi.

So’z boshi avval hadis, oyat bo’lur,
Shirasi ham ma’nosi g’oyat bo’lur.
Payg’ambar h-am so’zini o’lan qilgan;
O’lan aytay, shoyadki ko’nglim to’lur.

O’landay xutba o’qib keksa mullo,
O’lan aytib yig’lagan valiyullo,
Hamma ham chamasicha o’lan o’qir,
O’lan bilan yozilgan kalimullo.

O’langa ishqimiz bor qadim choqdin,
Lekin qanday naf bo’lar maqtanmoqdin!
Ichi zar, sirti kumush so’z yaxshisin —
Kelishtirar kim ham bor mo’l qozoqdin?..

So’zni chertib so’zlasang har kim siylar,
Maqol qo’shib so’zlarkan keksa biylar.
Oqinlari beaql, nodon ekan,
Bekor so’zni teriday nuqul iylar.

Qo’lida ham qo’bizi, ham do’mbira,
Hammaga maxtov o’qir, qo’ymas sira.
O’lan aytib xayr tilar elni kezib,
So’z qadrin yerga urar, bo’lib xira.

Mol uchun so’zni bezar, vijdon sotar,
Mol uchun bo’yin egar, molday yotar.
Mol uchun ham aldaydi, ham avraydi,
E xudo, shu oqinlar qachon qotar?

Boylarni maxtay berib so’z qolmabdi,
O’lan aytib, mol yig’ib, boy bo’lmabdi.
O’lanning qadri ketdi el ichida,
Qadrini ketkizganlar yo’qolmabdi…

Keksa biydek maqolga burmagayman,
YO oqindek xayr tilab yurmagayman.
So’zim — o’zga, tinglovchi, sen ham tuzal,
Behuda gapdan suhbat qurmagayman.

El chopgan botirlardan so’ylab bersam,
Oshiqlar, ma’shuqlardan kuylab bersam,
Anchayin hangoma deb tinglardingiz,
So’zlarning sarasini so’ylab bersam…

Ammo aql chaqirilmagan mehmon emish,
Aqli borga bunday umr zindon emish…
Kechiring, nodonlarga tegib o’tsam,
Bu elda to’g’ri aytgan yomon emish…

To’g’ri so’zlik o’lanim, o’zing ko’rkam!
Mayli, tatimasa ham so’yla bardam…
Bu yurt so’z oshig’imas, mol oshig’i,
Roziman, mingdan biri tushunsa ham…

O’zi bilan yovlashgan yurtim, tingla!
O’zi bilan dovlashgan yurtim, tingla!
Dardingga davo bo’lsin o’lanlarim,
Bir-birini ovlashgan yurtim, tingla!

Nahot senda qolmagan nomus va or?
Nahot nomus va insof emas darkor?
Teran o’y, teran ilm yo’ling ochsin,
Yolg’on o’lan va so’zdan olam bezor…

KO’KLAM

Ko’klam kelsa, qolmaydi qishning izi,
Qulp urar ko’kalamzor yerning yuzi;
Jon kiradi borliqqa, tabiatga,
Ona yanglig’ jilmayar kunning ko’zi.

Kulishar, o’lan aytar yigit-yalang,
Utovda o’tirolmas qari-qartang;
Jon-jonivor, odamizod yayrab ketar,
Qushlarning qo’shig’idan havo jarang.

Qirdagi, soydagi el aralashar,
Qo’y qo’zilab, oyoqqa o’ralashar,
Qish bo’yi bir-birini ko’rmaganlar
Quchoqlashar, o’ynashar, hol so’rashar.

Tuya bo’zlar, ot kishnar, qo’ra shov-shuv,
Kapalaklar gul izlab uchar duv-duv.
Yetti rangli gilamday yashil tusda —
Suluv qizday buralib oqadi suv.

Ko’l yoqalab uchishar o’rdak ham g’oz,
Uya izlab yugurar bola shovvoz;
Uchar btni egarlab ko’lga tushsang,
Chaqmoqday tez ov olar bo’z dovulboz.

Qanjig’ada o’ljasi — ovchi qaytar,
Suluv qizlar nozlanib, salom aytar.
Qush go’shtiga mos tushar nordon qimiz,
Badaningni balqitar, jimirlatar.

Ko’klamday kiyinishar kelinchaklar,
Chekkasida gunafsha, boychechaklar,
Qirda to’rg’ay sayrasa, soyda bulbul,
Gul bilan to’lib ketar — tul etaklar.

Dehqonlar qo’sh qo’shadi, ekar ekin,
Hafta o’tmay ko’karar ekin-tikin,
Savdogarlar mol yuklab, tuya qo’mlab,
Olis-olis yo’llardan kelar sekin.

Olamga bezak bergan qodir mavlon,
Yer — ona, quyosh — ota, nuri jahon,
Onaday emizdirar ko’ksidan yer,
Otaday mehr to’kar yorug’ osmon.

Bulut o’tsa arillab oqadi soy,
Kechasi chaman yulduz va to’lin oy,
Ne qilsin qorong’ida yarqyramay,
Quyosh chiqar chog’ida holiga voy.

Quyosh — oshiq yerni ko’p sevar emish,
Yer ishqida o’rtanib, kuyar emish,
Oshiq yigit ufqdan ko’ringanda,
Yulduz va oy sevgini qo’yar emish.

Oshiq — quyosh tun bo’yi kutar emish.
Visol paytin poylab ko’z tutar emish,
Sahardan og’ush ochib sevganini,
Muhabbat olovida o’rtar emish…

Qish bo’yi yer — quyoshni izlar mushtoq,
Kuta berib sochlari bo’larmish oq;
Ko’klam va yoz vasliga qonib toza,
Gul ochilib, to’lisharmish, yetmay quchoq.

Quyoshga to’g’ri boqqan — ko’r bo’ladi,
Quyosh kulsa olamga nur to’ladi.
Ne bilay, o’zim ko’rdim, quyosh har kech —
Oltin chodiriga kirib dam oladi.

1890

Mirtemir tarjimalari

NASIHATLAR

O’TTIZINCHI SO’Z

Bizda bir maqtanchoqlik degan yaramas narsa bor. Asli shu narsaning nima keragi bor o’zi? Zotan, bu — or-nomussizlik, nodonlik, o’ysiz-xayolsizlik hamda na botirlik va na odamgarchilikdan xabari yo’qlikning alomatidir! Tag’in, bezrayib turib: «E, bor xudoyo! Kimdan kim ortiq ekan shunchalik! Birovning nasibasini birov topib berarmidi hech? Kimning boshi kimning egari qoshida yuribdi… Birov mening qozonimni qaynatib beribdimi, yo men birovning qo’liga qarab qolibmanmi?»—deb keriladi. Ba’zan esa dag’dag’a qilib: «Hammagabir o’lim!.. Voy onasini falon qilay! Bundai yurgandan ko’ra o’lganim ortiq! Juda nari borsa— haydab yuborar, otib yuborar! Qaerga borsam ham bir o’lim!»—deb kekirdagini cho’zadiganlar ko’p-ku.Mana, o’zlaringiz ko’rib yuribsizlar: hozir hech bo’yiga qarab to’n bichadigan, aytgan gapida qat’iy turadigan qozoq bormi dunyoda? Yo’q, men hali o’limga bardosh bera oladigan qozoqni ham yoki, aksincha: men o’limga bardosh bera olmayman, deb ochiq gapiradigan qozoqni ham ko’rganim yo’q… Bordi-yu, aqlsiz bo’lsa-da, shunday jur’atli qozoq topilsa, u kishini hayratga solgan bo’lur edi! Afsuski, yo’q. Buning o’rniga shundaylar borki, zo’r kelganda sichqonning inini ming tanga qilib, qochib kirarga teshik top-may qoladi. Xo’sh, bunday kishilarni nima deb ataymiz? Ey xudo! O’z joniga ortiqcha hotamlik qiladigan, mol-dunyoni pisandqilmaydigan bechoralarning ahvoliga qarang. «Uyalmas yuzga tol-mas jag’ beradi»,— deb shuni

O’TTIZ BIRINCHI SO’Z

Kishi eshitgan narsasini unutmaslik uchun to’rtta shart bor: avvalo, buning uchun zehnli bo’lmoq kerak; ikkinchidan, bir narsani ko’rganda yo eshitganda — unga chin yurakdan ixlos qo’yib, fahm-farosat bilan uqib olmoqlik lozim; uchinchidan, eshitganlarini ichida bir necha marta takrorlab, ko’ngilga jo qilmoq kerak; to’rtinchidan, ko’ngilga boshqa narsalarni mutlaqo keltirmaslik va kelsa ham unga zarracha e’tibor bermaslik kerak. Masalan: beg’amlik, beparvolik, o’yin-kulgi yoki qayg’u-hasratga berilmaslik va boshqa narsaga ixlos qo’ymaslik kerak. Aks hrlda, bu to’rt nar-sa aql bilan ilmga putur yetkazadigan omillardir.

O’TTIZ IKKINCHI SO’Z

Ilm o’rganishni talab qilgan kishi, avvalo, uni bilishi kerak. Buning bir necha shartlari bor. Bularni bilmay turib o’rganilgan ilm yuqmaydi. Avvalo, o’rganilayotgan ilm-hunarni oxir bir kun kelib biron kori-holimga yarab qolar, deb o’rganmasdan, hayotda uni turmushga tadbiq qilish maqsadida o’rganmoq kerak. Chunki ilmnifaqat bilib qo’yish uchungina o’rgansang va shu bilan qanoat hosil qilsang, bunday ilmning kimga keragi bor? Kishi o’zining bilmagan narsasini bilib o’rgansa — bundan qanchalik huzur- halovat topishini asti qo’yavering! Agar sen ilmga astoydil mehr qo’yib o’rgansang, senda, yana ko’proq bilsam ekan, degan muhabbat paydo bo’ladi. Shundagina sen ko’zing ko’rgan har bir narsani ko’nglingga mahkam tugib, uqib oladigan bo’lasan.
Agar bordi-yu, ko’ngling boshqa narsada bo’lib, o’qib o’rganayotgan ilmingni shunga sabab qilib ko’rsatsang, ya’ni uni ana shu ko’nglingdagi narsa uchungina o’rganayotgan bo’lsang, unda ilmga degan mehring go’yo o’gay onaning mehri kabi bo’ladi. Agarda chin
niyat bilan o’rganayotgan bo’lsang, unda ilmga degan mehring xuddi o’z onangning mehriday iliq va samimiy bo’ladi. Sen ilmga chindan ham ixlos qo’ysang, u ham senga mehr qo’yadi va sen uni tezroq qo’lingga kiritasan. Agar sen unga chala mehr qo’ysang,
o’rgangan ilming ham chala-chulpa bo’ladi.
Ikkinchidan, ilmni o’rganganda yaxshi niyat bilan o’rganish kerak. Ammo birov bilan bahs boylashmoq, talashishmoq uchun o’rganish kerak emas. Bahs, avvalo, ko’ngildagi ishonchni mustahkamlash uchun bo’lsa — bu zarar emas, lekin haddan oshib ketsa — kishini tuzatishdan ko’ra ham ko’proq buzib qo’yishi mumkin. Buning sababi: bahs qiluvchilar ko’proq haqiqatni aniqlash uchun emas, balki bir-birlarini yengmoq uchun harakat qilishadi. Bunday bahs xusumatni kuchaytirib, odamgarchilikni yo’qotishgacha olib boradi. Bunday holda asosiy maqsad ilm o’rganish bo’lmay, odamning yuzini yolg’on so’zga buradigan bo’lib qoladi. Bunday maqsad faqat buzuq kishilardagina bo’ladi. To’g’ri yo’ldan ketayotgan yuzta odamni adashtirgan kishi, egri yo’ldan ketayotgan bitta notavonni to’g’ri yo’lga solgan kishidan satqai ketsin! Bahs — bu ham aslida ilm o’rganishning bir yo’li. Biroq unga ortiqcha hirs qo’yish yaramaydi. Chunki bahsga ortiqcha hirs qo’yishdan mag’rurlik, maqtanchoqlik, xusumat, yolg’onchilik, hatto arzimagan narsadan janjal chiqarish va birovga musht ko’tarish kabi yomon fazilatlar tug’iladi.
Uchinchidan, agar har bir harakating tufayli haqiqatga eri-sha oladigan bo’lsang, o’lsang ham bu yo’ldan qaytma, mahkam tur! Axir, o’zing shubha qilgan narsaga o’zgalar qanday qilib ishonch bildirsin? O’zing hurmat qilmagan narsani o’zgalar nega hurmat qilsin?
To’rtinchidan, ilmni ko’proq o’rganish uchun odamda yana ikki narsa bo’lishi lozim: biri — mulohaza yuritish, ikkinchisi esa — muhofaza qilishlikdir. Bu ikki xususiyatni borgan sari kuchaytira borish kerak. Bu narsa kuchaymay turib ilm o’rganish qiyin.
Beshinchidan, shu nasihatlarning o’n to’qqizinchi so’zida yozilgan aql kasali degan to’rt narsa bor, shundan ehtiyot bo’lish kerak. Shularning orasida beg’amlik, beparvolik degan narsa bor, zinhor-zinhor shu narsadan ehtiyot bo’l! Chunki bu, birinchidan — xudoning, ikkinchidan — xalqning, uchinchidan — davlatning, to’rtinchidan — ibratning, beshinchidan — aqling, or-nomusning dushmanidir; or-nomus bo’lgan yerda bular bo’lmaydi.
Oltinchidan, senda ilmni, aqlni bir me’yorda saqlaydigan fe’l-atvor, xulq degan narsa bor. Sen shu narsani ehtiyot saqla! Ko’rgan narsangga qiziqaversang: yo birovning o’rinli, yo birovning o’rinsiz gapiga ishonib ketsang, yoki to’g’ri kelgan narsalarga ko’ngil qo’yaversang — fe’l-atvoringning buzilib ketishi hech gap emas. Fe’l-atvoring buzilganidan keyin esa o’qib ilm o’rganganingdan hech foyda yo’q. Ko’kragingda unga o’rin bo’lmagandan keyin, uni qaerda saqlaysan? Aksincha, kiroyi
ilming bo’lgandan keyin, uni ehtiyot qiladigan fahm-farosating, aqli-hushing, or-nomusingni qo’ldan bermaydigan fe’l-atvoring va g’ayrating bo’lsa — nurustiga a’lo nur! Lekin bu ehtiyotkorliging, shubhasiz, aql uchun, or-nomus uchun qilingan bo’lsin!

Nosir Fozilov tarjimalari

Abay. Tanlangan asarlar by Khurshid Davron on Scribd