Чироқнинг хира шуъласи боланинг кўк-қизғиш юзига тушди. «Яна нима қилсам экан? – дея ўйланди ёш она. – Ибодатхона қўнғироғини чалдим, қурбонлик қилдим, уйда дори-дармон ичирдим… ҳеч нарса ёрдам бермади… Энди табиб Хэ Сяо-Сяога олиб бориш қолди. Балки Бао-Эр саҳаргача тузалиб қолар? Қуёш чиқиши билан иситмаси тушиб, нафас олиши бир маромга қайтар? Бетоблар кўпинча шундай тузалиб кетишади-ку».

Лу СИН
ЭРТАГА
Хитой тилидан Мунира Менглиева таржимаси

Лу Син – (эски хитой алифбосида: 魯迅, лотинлаштирилган шакли: Lǔ Xùn; 25 сентябрь 1881 — 19 октябрь 1936) хитойлик таниқли ёзувчи. Хитойнинг Чжэцзян вилоятидаги Шаосин шаҳрида дунёга келган. У янги конфуцийлик тариқати асосчиси Чжоу Дуньининг 32-чи авлоди саналади. Туғилганда Чжаншоу исмини олган, кейинчалик Юцайга ўзгартирган ва ниҳоят Шужэн исмига тўхталган. Асосан тиббиёт соҳасида таҳсил олган. Лу Син замонавий хитой адабиётининг асосчиси сифатида эътироф этилади. Унинг ижоди нафақат адабиётга, шунингдек, мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётига ҳам катта таъсир кўрсатган. Машҳур асарлари: А-Кьюнинг асл кечмиши», «Телба кундалиги». Шунингдек, унинг «Шомда узиб олинган тонг гуллари» номли хотиралар ва эсселар жамланган тўплами, насрий шеърлардан иборат «Ёввойи чечаклар» китоби жуда машҳур. Шанхайдаги қабридаги хотира тошига Хитой Халқ республикаси асосчиси Мао Сзедун томонидан хитой ҳуснихати асосида ёзувчи исми ўйиб қўйилган.

– Сув қуйгандек жимжит-а. Болакай тузукмикан? – дея ғудранди Қизилбурун лақабли Лао Гун сариқ мусаллас қуйилган қадаҳни кўтариб, қаршидаги деворга имо қиларкан.

А-у Кўк Тери қадаҳини қўйиб, бор кучи билан Қизилбуруннинг елкасига қоқди.
– Сен яна ғамга ботдингми, а? – дея сўради чўзиб.

Лунчжэн деган овлоқ шаҳарчада ҳаёт ҳануз эскичасига кечарди: айни биринчи қоровул алмашар маҳал эшиклар ёпилиб ҳамма уйқуга кетарди. Ярим тунда фақат «Умумий фароғат» қовоқхонаси гавжум бўлиб, улфатлар емак ва мусаллас тарқатиладиган пештахтага осилганча кайф-сафо қилишарди; девор ортида эса бундан икки йил муқаддам бева қолган Шань «Икки яшар ўғлимни боқаман, рўзғор тебратаман», деб алламаҳалгача ип йигириб ўтирарди.

Аммо мана неча кундан бери бева Шаннинг урчуғи тиниб қолган. Ярим тунда  мана шу икки уйдагина чироқ ўчмагани учун бева Шаннинг урчуғи қачон ишлаб, қачон ишламаслигини фақат Қизилбурун ва унинг улфатлари билишарди.

Қизилбурун бундан бир зум илгари ҳўплаган қадаҳидан қолган мазани иштаҳа билан ютиниб, одатдаги хиргойисини  бошлашига шеригининг турткиси ҳам халал бермади.

Айни дамда бева Шань каравот четида ўғлини бағрига босганча ўтирар, урчуқ бир чеккада ҳаракатсиз турарди.

Чироқнинг хира шуъласи боланинг кўк-қизғиш юзига тушди. «Яна нима қилсам экан? – дея ўйларди ёш она. – Ибодатхона қўнғироғини чалдим, қурбонлик қилдим, уйда дори-дармон ичирдим… ҳеч нарса ёрдам бермади… Энди табиб  Хэ Сяо-Сяога олиб бориш қолди. Балки Бао-Эр саҳаргача тузалиб қолар? Қуёш чиқиши билан иситмаси тушиб, нафас олиши бир маромга қайтар? Бетоблар кўпинча шундай тузалиб кетишади-ку».

Бева Шань оддий, оми аёл эди. «Балки» сўзининг нохушликни бахтга, ёруғликни дардга айлантирувчи таҳликали қудратини у тўла англамасди.

Ёз тунлари қисқа бўлади. Қизилбурун минғирлаган хиргойисини тугатганига кўп бўлмади, Шарқ томон эса ёришиб, тез орада дераза тирқишидан эрта тонгнинг кумушранг шуъласи сизиб кирди.

Ёш она тонгни интизор оқартирди. Унингча, кун жуда имиллаб ёришар, ўғлининг ҳар нафас олиши эса худди бир йил чўзилгандек. Чироқ шуъласи тонг нури олдида хира тортиб қолди ва у болакайнинг бурун пардалари худди капалак қанотидек пирпираётганини кўрди.

У боланинг аҳволи танглигини тушуниб секин уф тортди:
– Оҳ, шўрим қурсин! Табиб Хэга олиб боришдан бошқа чорам йўқ.

Бева Шань оддий, оми аёл бўлса-да, қатъиятли эди. У ёғоч жавондан бор топган-тутгани – ўн уч кумуш ва саксон мис танга олиб чўнтагига солди-ю, эшикни ёпиб боласини қўлда кўтарганча табибникига илдамлади.

Эрта тонгданоқ Хэнинг уйида тўртта бемор ўтирарди. Бева Шань тўрт кумуш танга санаб, навбат рақами олди – ўғли  бешинчи бўлди.

Навбати келганида табиб узун тирноқли икки бармоғини чўзиб боланинг томир уришини текшира бошлади. Бунга ажабланиб қараб қолган она дилбандининг яшашига амин бўлди, барибир, ҳадиксираши кетмай ийманибгина сўради:
– Жаноб табиб, ўғлимга нима бўлибди?

– Ошқозони бузилибди.
– Бу хавфли эмасми? Болам…

– Аввалига икки марта дори ичсин.
– У нафас ололмаяпти, бурун пардалари титраяпти.
– Бу оловнинг темирдан устун келиши…

Хэ гапини чала қолдириб кўзларини юмди ва бева Шань бошқа савол бергани ботинолмади. Табибнинг рўпарасидаги чамаси ўттиз яшар киши бу пайтга келиб дорини ёзиб беришга улгурди. Қоғознинг бир бурчагига иероглифларни тиқиштираркан:

– Бу зулук, – деди у, – ёш боланинг ҳаётини сақлаб қолишда энг яхши чора. Зулукни фақат Цзенинг Америка-Осиё дорихонасидан топасиз.

Бева Шань қоғозни олиб чиқиб ўйчан туриб қолди. Гарчи у оддий ва оми аёл эди, лекин табиб Хэнинг уйидан дорихонагача бўлган масофа уйигача масофадан яқинроқ эканлигини, кейин уйга дори билан қайтиш мумкинлигини тушунарди. У тўғри дорихона томон ошиқди. Она болани кўтарганча тик ҳолда хизматчининг узун тирноқларини кўз-кўз қилиб қоғозни ҳижжалаб бамайлихотир ўқишини, сўнг яна шошилмай дорини ўрашини кутиб турди.

Шу пайт ўғли қўлчасини чиқариб унинг тўзғиб ётган сочидан бир тутамни тортқилади. Бу ҳол аввал сира юз бермаган, она қўрқувдан қотиб қолди.

Бева Шань уйга қайтаётганида қуёш анча тик турарди. Бао-Эр тинмай типирчилар, уни кўтариб юриш тобора қийинлашар, йўл эса адоғи йўқдек туйиларди. Обдон ҳолдан тойгач, у аллақандай уй остонасида ўтириб қолди. Бироз нафас ростлаб тердан ҳўл бўлган кўйлаги баданига ёпишиб қолганини сезди. Гўдак жимиб қолди: ухлаб қолган кўринади. Она уни аранг кўтарганча ўрнидан туриб яна йўлида давом этди, бирдан унинг қулоғи остида аллаким:
– Шань, бера қол, мен кўтариб кетаман! – деди.

Бу Кўк Терининг овози эди. Шань кўзларини очиб ёнида уйқусираган, сарҳуш нигоҳни кўрди.

Ҳозир бева Шань осмондан эзгу фаришта тушиб унга ёрдам беришини ич-ичидан тиласа-да, бу фаришта Кўк Тери бўлишини сира истамасди. Шунга қарамай олижаноблик билан аёлга ёрдам қўлини чўзаётганди. Оқибат у рози бўлди. Кўк Тери болани оларкан, қўли бехос аёлнинг қўлига тегиб кетди. Бева Шань қулоқларигача қизарганини сезди.

Улар бир-биридан икки қадам нари кетди. Кўк Тери алланималар деса ҳам, бева Шань унга деярли жавоб қайтармасди. Бироз ўтиб у тўхтади, болани онасига тутқазиб дўстлари билан шу пайт овқатланишга келганини айтди. Она боласини олди, хайрият, уйга яқин қолганди. У узоқдан дарвозаси ёнида Ван Цзю момо турганини кўрди.

– Ўғлинг қалай, Шань? Табибга бордингми? – дея қичқирди у.

– Боришга-ку бордим. Яхшиси, сиз ҳам бир кўрсангиз эди! Нима қилганда ҳам ёшингиз улуғ, кўпни кўргансиз.
– Ҳм…

– Хўш, қалай?
– Ҳм… – Ван момо болага диққат билан разм солди, сўнг хўрсиниб бош чайқади.

Бао-Эр дори ичганида кун ярмидан оғганди. Онаси унинг юзига тикилиб ўтирар, боланинг аҳволи хиёл ўнглангандай бўлди. Лекин кечқурун у кўзларини катта-катта очиб: «Ойижон!» – деб бақирди, сўнг яна гўё уйқуга кетгандек кўзларини юмди. Бироқ чорак соат ўтар-ўтмай гўдакнинг пешонаси ва бурнида маржондек тер чиқа бошлади. Она боласининг юзини оҳиста артаркан, тер худди елим каби бармоқларига ёпишиб қолаётганини пайқади. Саросимада боланинг кўкрагига қўлини қўйиб чидолмай ҳиқиллаб юборди. Боланинг эшитилар-эшитилмас нафаси сусая бошлади, онанинг ҳиқиллаши эса ҳўнграшга айланди.

Уй атрофида одамлар тўплана бошлади. Ван момо билан Кўк Тери уйга кирди, «Умумий фароғат» қовоқхонаси хўжайини, Қизилбурун ва бошқалар ташқарида қолди. Ван момо кумушранг ярқироқ қоғоздан қилинган садақа пулларини ёқди, иккита узун чорпоя ва бешта кўйлакни гаровга қўйиб югур-югурга ёрдамлашадиганлар учун ширинлик тайёрлашга икки юан қарз олди. Хуллас, у ҳаммасига бош-қош бўлди.

Авваламбор, тобут топиш керак эди. Бева Шаннинг ягона хазинаси бўлмиш кумуш зирак, тилла суви югуртирилган соч тўғноғични қовоқхона хўжайинига бериб ярми қарз, ярми нақдга тобут олишди. Кўк Тери ёрдам таклиф қилган бўлса-да, Ван момо йўқ деб туриб олди, лекин эртаси куни тобутни қабристонга олиб боришни унинг ўзига топширди. Кўк Тери:

– Қари тўнка, – деди ва аразлаган кўйи жойидан бир қадам ҳам жилмади. Қовоқхона эгаси тобутсозга ўзи бориб, кечқурун қайтди, тобутни ясай бошлашганини, лекин ярим тунда тайёр бўлишини хабар қилди.

Бу пайтга келиб барча ёрдамчилар овқатланиб бўлишганди. Аммо Лучжэнда ҳаёт эски йўсинда кечгани сабаб биринчи қоровул алмашиши билан ҳамма тарқалиб, уйқуга кетди. Фақат «Умумий фароғат» қовоқхонасида Кўк Тери мусалласини сипқорар, қари бекорчи Қизилбурун қўшиғини ҳиргойи қиларди.

Бева Шань эса ўғлига куйганча каравот четида ўтирарди. Боласи  ёнгинасида ётар, урчуқ эса ҳаракатсиз бир бурчакда турарди. Бева Шань кўзлари шишиб, ёши қуригунча узоқ йиғлади. Сўнг ён-атрофга қаради, уни алланечук ғалати туйғу чулғади: бўлиб ўтган воқеа имконсиздек туйиларди.

«Йўқ, бу туш, – дерди у. – Бу шунчаки туш… Эртага уйғониб Бао-Эр хотиржам ёнимда ухлаб ётганини кўраман. У ҳам уйғониб: «Ойи!» – деб қийқиради, бир сакраб ерга тушиб жўшқин, эпчил йўлбарсчадек ўйнай кетади.

Қизилбуруннинг қўшиқлари тинганига анча бўлди, «Умумий фароғат» қовоқҳонасида ҳам чироқлар сўнди. Бева Шань эса ҳали ҳам кўзларини катта очганча юз берган воқеага ишонишга куч тополмай бедор ўтирарди.

Хўроз қичқирди. Шарқ ёришиб, тез орада дераза тирқишидан кумушранг тонгги шуъла сизиб кирди. Қуёш нурлари қизғиш тусга йўғрилиб шифтга ёйиларди. Бева Шань ҳали ҳам тарракдек қотиб кўзларини катта очганча ўтирарди.

Эшик тақиллади, бева қўрқувдан учиб тушиб эшикка югурди. Остонада нотаниш кимса кўк матога ўроғлиқ алланима кўтариб турарди, орқасида эса Ван момо.
– Ҳа… Мана, тобутни олиб келди.

Тобут қопқоғи кунботарда ёпилди.

Ўғлининг бошида йиғлайверган бева Шань сира унинг дийдорига тўймас, тобутни ёпгани қўймасди. Ниҳоят, Ван момонинг сабри тугаб ич-эти тирналганча онани нари судради. Шундагина қопқоқни михлашди.

Бева Шань ўғлини кузатаркан, унга юрагини узиб бергандай бўлди. У нималар қилмади-я! Кеча бир тутам садақа пули ёқишди, бугун «Улуғ дард» китобидан қирқ тўққиз ўрам дуолар қоғози ёқилди. Болажонга янги кийимлар кийдирилди. Севимли ўйинчоқлари: сопол қўғирчоқ, иккита ёғоч финжон, иккита шиша идишчани унинг бош томонига қўйишди. Ҳатто Ван момо ҳам бармоқларида ҳаммасини санаб бир айб тополмади.

Кўк Тери ўша куни қорасини ҳам кўрсатмади. Қовоқхона бошлиғи тобутни ночорлар қабристонига олиб боришлари учун иккита одам ёллаб ҳар бирига икки юз ўн мис тангадан тўлашига тўғри келди. Ван момо яна Шанга кўмаклашди, улар куни бўйи шу ерда туртиниб-суртиниб куймаланиб юрганларга тамадди тайёрлашди. Қуёш тоғлар ортига бош қўяётганида қорни тўйган одамлар ўз-ўзидан уйига кета бошлашди, кун охирида эса ҳеч ким қолмади.

Бева Шаннинг боши гир айланарди. Бироздан сўнг у ўзига келиб, секин-аста сокинлашди. Аммо кейин унда аллақандай тушунарсиз ҳис пайдо бўлди: содир бўлиши асло имконсиз бир воқеа юз берганди. Қанча кўп ўйласа, шунча кўп ҳайрон қоларди, ниҳоят, у хона жуда тинчиб қолганини тушунди.

Бева Шань чироқни ёқди, атроф эса  янада сокинлашиб борарди. У гўё тушдагидек ўрнидан турди, эшикни ёпиб яна қайтди ва каравот четига ўтирди. Урчуқ бир четда ҳаракатсиз турибди. Бева Шань куч тўплаб ён атрофга қаради, унинг на ўтиришга ва на туришга ҳоли бор эди. Хона нафақат ўта сокин, балки жуда катта ва бўм-бўш бўлиб қолган. Атрофда ҳамма нарса бўшлиққа айланган, бўшлиқ уни эзиб ташлаб нафас олишга йўл қўймасди.

У ўғли ўлганини мана энди тушуниб етди. Хонасига ортиқ термилиб ўтиришни истамай бева чироқни ўчириб ухлашга ётди. У йиғлаганча хотираларга берилди: у ип йигираркан, боласи ерда ўтирганча ловия ва арпабодиён еб ўтирарди. Эсида, бир куни у қоп-қора кўзларини катта очиб ўйланиб турди-да:
– Ойижон! – деди. – Дадам чучвара сотарди. Мен ҳам катта бўлиб чучвара сотаман, кўп-кўп танга ишлаб ҳаммасини сизга бераман.

У пайтда йигирилган ипнинг ҳар қаричи ўз маъносига эга, гўё  ҳар бир толаси тирикдек эди. Энди-чи?

Энди нима бўлади деган саволга у жавоб топа олмади. У фақат хонанинг жуда каттайиб, жуда сокинлашиб, бўм-бўш бўлиб қолганини тушунди, холос. Шундай бўлса ҳам, бу оддий, оми аёл ўлганлар қайтмаслигини, боласини энди кўролмаслигини англарди.

– Сен албатта қайтишинг керак, Бао-Эр! – деди у чуқур хўрсиниб. – Ухлаганимда ёнимга қайта қол.

У тезроқ уйқуга кетиб,  боласини туш кўриш учун кўзларини юмди. Боласининг оғир нафас олиши сокин, катта ва бўм-бўш хонани тўлдираётганини яққол эшитди. Ниҳоят, бева Шань ўзини унутиб уйқу салтанатига кетди, хона эса сукунатга чўмди. Девор ортида Қизилбуруннинг ҳиргойиси ҳам тиниб қолди. У қийшанглаб «Умумий фароғат» қовоқхонасидан чиқди-ю, баралла куйлай бошлади.

Кўк Тери Қизилбурунни елкасидан қучди, икковлон кулиб, қоқилиб, бир-бирини суриб нари кетди.

Бева Шань ухлаб қолди. Қизилбурун улфати билан кетди. «Умумий фароғат» қовоқхонаси эшиклари ёпилди ва Лу даҳасида сукунат ҳукм сура бошлади.

Фақат чексиз зулмат ичидан итларнинг ҳуриши эшитилар, сукунат қучган қора тун гўё нурафшон тонгга айланиш илинжида аллақаерга ошиқиб еларди.

Июнь, 1920 йил

Lu SIN
ERTAGA
Xitoy tilidan Munira Menglieva tarjimasi

Lu Sin – (eski xitoy alifbosida:魯迅,, lotinlashtirilgan shakli: Lu Xun; 25 sentyabr` 1881 — 19 oktyabr` 1936) xitoylik taniqli yozuvchi. Xitoyning Chjetszyan viloyatidagi Shaosin shahrida dunyoga kelgan. U yangi konfutsiylik tariqati asoschisi Chjou Dun`ining 32-chi avlodi sanaladi. Tug’ilganda Chjanshou ismini olgan, keyinchalik Yutsayga o’zgartirgan va nihoyat Shujen ismiga to’xtalgan. Asosan tibbiyot sohasida tahsil olgan. Lu Sin zamonaviy xitoy adabiyotining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Uning ijodi nafaqat adabiyotga, shuningdek, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga ham katta ta’sir ko’rsatgan. Mashhur asarlari: A-K`yuning asl kechmishi», «Telba kundaligi». Shuningdek, uning «Shomda uzib olingan tong gullari» nomli xotiralar va esselar jamlangan to’plami, nasriy she’rlardan iborat «Yovvoyi chechaklar» kitobi juda mashhur. Shanxaydagi qabridagi xotira toshiga Xitoy Xalq respublikasi asoschisi Mao Szedun tomonidan xitoy husnixati asosida yozuvchi ismi o’yib qo’yilgan.

– Suv quygandek jimjit-a. Bolakay tuzukmikan? – deya g’udrandi Qizilburun laqabli Lao Gun sariq musallas quyilgan qadahni ko’tarib, qarshidagi devorga imo qilarkan.

A-u Ko’k Teri qadahini qo’yib, bor kuchi bilan Qizilburunning yelkasiga qoqdi.
– Sen yana g’amga botdingmi, a? – deya so’radi cho’zib.

Lunchjen degan ovloq shaharchada hayot hanuz eskichasiga kechardi: ayni birinchi qorovul almashar mahal eshiklar yopilib hamma uyquga ketardi. Yarim tunda faqat «Umumiy farog’at» qovoqxonasi gavjum bo’lib, ulfatlar yemak va musallas tarqatiladigan peshtaxtaga osilgancha kayf-safo qilishardi; devor ortida esa bundan ikki yil muqaddam beva qolgan Shan «Ikki yashar o’g’limni boqaman, ro’zg’or tebrataman», deb allamahalgacha ip yigirib o’tirardi.

Ammo mana necha kundan beri beva Shanning urchug’i tinib qolgan. Yarim tunda mana shu ikki uydagina chiroq o’chmagani uchun beva Shanning urchug’i qachon ishlab, qachon ishlamasligini faqat Qizilburun va uning ulfatlari bilishardi.

Qizilburun bundan bir zum ilgari ho’plagan qadahidan qolgan mazani ishtaha bilan yutinib, odatdagi xirgoyisini boshlashiga sherigining turtkisi ham xalal bermadi.

Ayni damda beva Shan karavot chetida o’g’lini bag’riga bosgancha o’tirar, urchuq bir chekkada harakatsiz turardi.

Chiroqning xira shu’lasi bolaning ko’k-qizg’ish yuziga tushdi. «Yana nima qilsam ekan? – deya o’ylardi yosh ona. – Ibodatxona qo’ng’irog’ini chaldim, qurbonlik qildim, uyda dori-darmon ichirdim… hech narsa yordam bermadi… Endi tabib Xe Syao-Syaoga olib borish qoldi. Balki Bao-Er sahargacha tuzalib qolar? Quyosh chiqishi bilan isitmasi tushib, nafas olishi bir maromga qaytar? Betoblar ko’pincha shunday tuzalib ketishadi-ku».

Beva Shan oddiy, omi ayol edi. «Balki» so’zining noxushlikni baxtga, yorug’likni dardga aylantiruvchi tahlikali qudratini u to’la anglamasdi.

Yoz tunlari qisqa bo’ladi. Qizilburun ming’irlagan xirgoyisini tugatganiga ko’p bo’lmadi, Sharq tomon esa yorishib, tez orada deraza tirqishidan erta tongning kumushrang shu’lasi sizib kirdi.

Yosh ona tongni intizor oqartirdi. Uningcha, kun juda imillab yorishar, o’g’lining har nafas olishi esa xuddi bir yil cho’zilgandek. Chiroq shu’lasi tong nuri oldida xira tortib qoldi va u bolakayning burun pardalari xuddi kapalak qanotidek pirpirayotganini ko’rdi.

U bolaning ahvoli tangligini tushunib sekin uf tortdi:
– Oh, sho’rim qursin! Tabib Xega olib borishdan boshqa choram yo’q.

Beva Shan  oddiy, omi ayol bo’lsa-da, qat’iyatli edi. U yog’och javondan bor topgan-tutgani – o’n uch kumush va sakson mis tanga olib cho’ntagiga soldi-yu, eshikni yopib bolasini qo’lda ko’targancha tabibnikiga ildamladi.

Erta tongdanoq Xening uyida to’rtta bemor o’tirardi. Beva Shan to’rt kumush tanga sanab, navbat raqami oldi – o’g’li beshinchi bo’ldi.

Navbati kelganida tabib uzun tirnoqli ikki barmog’ini cho’zib bolaning tomir urishini tekshira boshladi. Bunga ajablanib qarab qolgan ona dilbandining yashashiga amin bo’ldi, baribir, hadiksirashi ketmay iymanibgina so’radi:
– Janob tabib, o’g’limga nima bo’libdi?

– Oshqozoni buzilibdi.
– Bu xavfli emasmi? Bolam…

– Avvaliga ikki marta dori ichsin.
– U nafas ololmayapti, burun pardalari titrayapti.
– Bu olovning temirdan ustun kelishi…

Xe gapini chala qoldirib ko’zlarini yumdi va beva Shan boshqa savol bergani botinolmadi. Tabibning ro’parasidagi chamasi o’ttiz yashar kishi bu paytga kelib dorini yozib berishga ulgurdi. Qog’ozning bir burchagiga ierogliflarni tiqishtirarkan:

– Bu zuluk, – dedi u, – yosh bolaning hayotini saqlab qolishda eng yaxshi chora. Zulukni faqat Szening Amerika-Osiyo dorixonasidan topasiz.

Beva Shan qog’ozni olib chiqib o’ychan turib qoldi. Garchi u oddiy va omi ayol edi, lekin tabib Xening uyidan dorixonagacha bo’lgan masofa uyigacha masofadan yaqinroq ekanligini, keyin uyga dori bilan qaytish mumkinligini tushunardi. U to’g’ri dorixona tomon oshiqdi. Ona bolani ko’targancha tik holda xizmatchining uzun tirnoqlarini ko’z-ko’z qilib qog’ozni hijjalab bamaylixotir o’qishini, so’ng yana shoshilmay dorini o’rashini kutib turdi.

Shu payt o’g’li qo’lchasini chiqarib uning to’zg’ib yotgan sochidan bir tutamni tortqiladi. Bu hol avval sira yuz bermagan, ona qo’rquvdan qotib qoldi.

Beva Shan uyga qaytayotganida quyosh ancha tik turardi. Bao-Er tinmay tipirchilar, uni ko’tarib yurish tobora qiyinlashar, yo’l esa adog’i yo’qdek tuyilardi. Obdon holdan toygach, u allaqanday uy ostonasida o’tirib qoldi. Biroz nafas rostlab terdan ho’l bo’lgan ko’ylagi badaniga yopishib qolganini sezdi. Go’dak jimib qoldi: uxlab qolgan ko’rinadi. Ona uni arang ko’targancha o’rnidan turib yana yo’lida davom etdi, birdan uning qulog’i ostida allakim:
– Shan, bera qol, men ko’tarib ketaman! – dedi.

Bu Ko’k Terining ovozi edi. Shan` ko’zlarini ochib yonida uyqusiragan, sarhush nigohni ko’rdi.

Hozir beva Shan osmondan ezgu farishta tushib unga yordam berishini ich-ichidan tilasa-da, bu farishta Ko’k Teri bo’lishini sira istamasdi. Shunga qaramay olijanoblik bilan ayolga yordam qo’lini cho’zayotgandi. Oqibat u rozi bo’ldi. Ko’k Teri bolani olarkan, qo’li bexos ayolning qo’liga tegib ketdi. Beva Shan` quloqlarigacha qizarganini sezdi.

Ular bir-biridan ikki qadam nari ketdi. Ko’k Teri allanimalar desa ham, beva Shan unga deyarli javob qaytarmasdi. Biroz o’tib u to’xtadi, bolani onasiga tutqazib do’stlari bilan shu payt ovqatlanishga kelganini aytdi. Ona bolasini oldi, xayriyat, uyga yaqin qolgandi. U uzoqdan darvozasi yonida Van Szyu momo turganini ko’rdi.

– O’g’ling qalay, Shan? Tabibga bordingmi? – deya qichqirdi u.

– Borishga-ku bordim. Yaxshisi, siz ham bir ko’rsangiz edi! Nima qilganda ham yoshingiz ulug’, ko’pni ko’rgansiz.
– Hm…

– Xo’sh, qalay?
– Hm… – Van momo bolaga diqqat bilan razm soldi, so’ng xo’rsinib bosh chayqadi.

Bao-Er dori ichganida kun yarmidan og’gandi. Onasi uning yuziga tikilib o’tirar, bolaning ahvoli xiyol o’nglanganday bo’ldi. Lekin kechqurun u ko’zlarini katta-katta ochib: «Oyijon!» – deb baqirdi, so’ng yana go’yo uyquga ketgandek ko’zlarini yumdi. Biroq chorak soat o’tar-o’tmay go’dakning peshonasi va burnida marjondek ter chiqa boshladi. Ona bolasining yuzini ohista artarkan, ter xuddi yelim kabi barmoqlariga yopishib qolayotganini payqadi. Sarosimada bolaning ko’kragiga qo’lini qo’yib chidolmay hiqillab yubordi. Bolaning eshitilar-eshitilmas nafasi susaya boshladi, onaning hiqillashi esa ho’ngrashga aylandi.

Uy atrofida odamlar to’plana boshladi. Van momo bilan Ko’k Teri uyga kirdi, «Umumiy farog’at» qovoqxonasi xo’jayini, Qizilburun va boshqalar tashqarida qoldi. Van momo kumushrang yarqiroq qog’ozdan qilingan sadaqa pullarini yoqdi, ikkita uzun chorpoya va beshta ko’ylakni garovga qo’yib yugur-yugurga yordamlashadiganlar uchun shirinlik tayyorlashga ikki yuan qarz oldi. Xullas, u hammasiga bosh-qosh bo’ldi.

Avvalambor, tobut topish kerak edi. Beva Shanning yagona xazinasi bo’lmish kumush zirak, tilla suvi yugurtirilgan soch to’g’nog’ichni qovoqxona xo’jayiniga berib yarmi qarz, yarmi naqdga tobut olishdi. Ko’k Teri yordam taklif qilgan bo’lsa-da, Van momo yo’q deb turib oldi, lekin ertasi kuni tobutni qabristonga olib borishni uning o’ziga topshirdi. Ko’k Teri:

– Qari to’nka, – dedi va arazlagan ko’yi joyidan bir qadam ham jilmadi. Qovoqxona egasi tobutsozga o’zi borib, kechqurun qaytdi, tobutni yasay boshlashganini, lekin yarim tunda tayyor bo’lishini xabar qildi.

Bu paytga kelib barcha yordamchilar ovqatlanib bo’lishgandi. Ammo Luchjenda hayot eski yo’sinda kechgani sabab birinchi qorovul almashishi bilan hamma tarqalib, uyquga ketdi. Faqat «Umumiy farog’at» qovoqxonasida Ko’k Teri musallasini sipqorar, qari bekorchi Qizilburun qo’shig’ini hirgoyi qilardi.

Beva Shan esa o’g’liga kuygancha karavot chetida o’tirardi. Bolasi yonginasida yotar, urchuq esa harakatsiz bir burchakda turardi. Beva Shan ko’zlari shishib, yoshi quriguncha uzoq yig’ladi. So’ng yon-atrofga qaradi, uni allanechuk g’alati tuyg’u chulg’adi: bo’lib o’tgan voqea imkonsizdek tuyilardi.

«Yo’q, bu tush, – derdi u. – Bu shunchaki tush… Ertaga uyg’onib Bao-Er xotirjam yonimda uxlab yotganini ko’raman. U ham uyg’onib: «Oyi!» – deb qiyqiradi, bir sakrab yerga tushib jo’shqin, epchil yo’lbarschadek o’ynay ketadi.

Qizilburunning qo’shiqlari tinganiga ancha bo’ldi, «Umumiy farog’at» qovoqhonasida ham chiroqlar so’ndi. Beva Shan` esa hali ham ko’zlarini katta ochgancha yuz bergan voqeaga ishonishga kuch topolmay bedor o’tirardi.

Xo’roz qichqirdi. Sharq yorishib, tez orada deraza tirqishidan kumushrang tonggi shu’la sizib kirdi. Quyosh nurlari qizg’ish tusga yo’g’rilib shiftga yoyilardi. Beva Shan` hali ham tarrakdek qotib ko’zlarini katta ochgancha o’tirardi.

Eshik taqilladi, beva qo’rquvdan uchib tushib eshikka yugurdi. Ostonada notanish kimsa ko’k matoga o’rog’liq allanima ko’tarib turardi, orqasida esa Van momo.
– Ha… Mana, tobutni olib keldi.

Tobut qopqog’i kunbotarda yopildi.

O’g’lining boshida yig’layvergan beva Shan  sira uning diydoriga to’ymas, tobutni yopgani qo’ymasdi. Nihoyat, Van momoning sabri tugab ich-eti tirnalgancha onani nari sudradi. Shundagina qopqoqni mixlashdi.

Beva Shan  o’g’lini kuzatarkan, unga yuragini uzib berganday bo’ldi. U nimalar qilmadi-ya! Kecha bir tutam sadaqa puli yoqishdi, bugun «Ulug’ dard» kitobidan qirq to’qqiz o’ram duolar qog’ozi yoqildi. Bolajonga yangi kiyimlar kiydirildi. Sevimli o’yinchoqlari: sopol qo’g’irchoq, ikkita yog’och finjon, ikkita shisha idishchani uning bosh tomoniga qo’yishdi. Hatto Van momo ham barmoqlarida hammasini sanab bir ayb topolmadi.

Ko’k Teri o’sha kuni qorasini ham ko’rsatmadi. Qovoqxona boshlig’i tobutni nochorlar qabristoniga olib borishlari uchun ikkita odam yollab har biriga ikki yuz o’n mis tangadan to’lashiga to’g’ri keldi. Van momo yana Shanga ko’maklashdi, ular kuni bo’yi shu yerda turtinib-surtinib kuymalanib yurganlarga tamaddi tayyorlashdi. Quyosh tog’lar ortiga bosh qo’yayotganida qorni to’ygan odamlar o’z-o’zidan uyiga keta boshlashdi, kun oxirida esa hech kim qolmadi.

Beva Shanning boshi gir aylanardi. Birozdan so’ng u o’ziga kelib, sekin-asta sokinlashdi. Ammo keyin unda allaqanday tushunarsiz his paydo bo’ldi: sodir bo’lishi aslo imkonsiz bir voqea yuz bergandi. Qancha ko’p o’ylasa, shuncha ko’p hayron qolardi, nihoyat, u xona juda tinchib qolganini tushundi.

Beva Shan chiroqni yoqdi, atrof esa yanada sokinlashib borardi. U go’yo tushdagidek o’rnidan turdi, eshikni yopib yana qaytdi va karavot chetiga o’tirdi. Urchuq bir chetda harakatsiz turibdi. Beva Shan` kuch to’plab yon atrofga qaradi, uning na o’tirishga va na turishga holi bor edi. Xona nafaqat o’ta sokin, balki juda katta va bo’m-bo’sh bo’lib qolgan. Atrofda hamma narsa bo’shliqqa aylangan, bo’shliq uni ezib tashlab nafas olishga yo’l qo’ymasdi.

U o’g’li o’lganini mana endi tushunib yetdi. Xonasiga ortiq termilib o’tirishni istamay beva chiroqni o’chirib uxlashga yotdi. U yig’lagancha xotiralarga berildi: u ip yigirarkan, bolasi yerda o’tirgancha loviya va arpabodiyon yeb o’tirardi. Esida, bir kuni u qop-qora ko’zlarini katta ochib o’ylanib turdi-da:
– Oyijon! – dedi. – Dadam chuchvara sotardi. Men ham katta bo’lib chuchvara sotaman, ko’p-ko’p tanga ishlab hammasini sizga beraman.

U paytda yigirilgan ipning har qarichi o’z ma’nosiga ega, go’yo har bir tolasi tirikdek edi. Endi-chi?

Endi nima bo’ladi degan savolga u javob topa olmadi. U faqat xonaning juda kattayib, juda sokinlashib, bo’m-bo’sh bo’lib qolganini tushundi, xolos. Shunday bo’lsa ham, bu oddiy, omi ayol o’lganlar qaytmasligini, bolasini endi ko’rolmasligini anglardi.

– Sen albatta qaytishing kerak, Bao-Er! – dedi u chuqur xo’rsinib. – Uxlaganimda yonimga qayta qol.

U tezroq uyquga ketib, bolasini tush ko’rish uchun ko’zlarini yumdi. Bolasining og’ir nafas olishi sokin, katta va bo’m-bo’sh xonani to’ldirayotganini yaqqol eshitdi. Nihoyat, beva Shan o’zini unutib uyqu saltanatiga ketdi, xona esa sukunatga cho’mdi. Devor ortida Qizilburunning hirgoyisi ham tinib qoldi. U qiyshanglab «Umumiy farog’at» qovoqxonasidan chiqdi-yu, baralla kuylay boshladi.

Ko’k Teri Qizilburunni yelkasidan quchdi, ikkovlon kulib, qoqilib, bir-birini surib nari ketdi.

Beva Shan uxlab qoldi. Qizilburun ulfati bilan ketdi. «Umumiy farog’at» qovoqxonasi eshiklari yopildi va Lu dahasida sukunat hukm sura boshladi.

Faqat cheksiz zulmat ichidan itlarning hurishi eshitilar, sukunat quchgan qora tun go’yo nurafshon tongga aylanish ilinjida allaqaerga oshiqib yelardi.

Iyun, 1920 yil