23 апрель — Уилям Шекспир хотирпси куни

    Шекспирона гўзаллик тушунчасининг чигал ва мураккаблиги ҳам, олий даражадаги трагизими ҳам, энг муҳими, миллат ва замон танламаслиги ҳам ундаги ҳаққониятда. Самовий бадиият (ҳақиқат) шу қадар юксак, баъзан уни англаш учун тафаккур ва мантиқнинг ўзи кифоя қилмайди. Толстой танқидига хос ҳақиқат эса, кўпроқ мантиққа таянадики, у ҳам, ўз навбатида, бир ижодкор қараши сифатида аҳамиятлидир..

«…ТЕЛБАГА ЙЎҚДУР ҚАЛАМ»
Узоқ Жўрақул
филология фанлари номзоди

Шекспир асарларидаги ақл чегарасига сиғмайдиган телбалар, содда-айёрлар, масхарабозлар образи, персонажлар аро муносабатлардаги номутаносибликлар, ҳаракат ва нутқ жараёнидаги мантиқсизликлар, сюжет чизиғида кузатиладиган фавқулодий узилишлар ўқувчида гоҳ ҳайрат, гоҳ тушунмовчилик, гоҳида жиддий эътироз уйғотади. Бу муаммога жаҳон бадиий тафаккур эгалари томонидан турлича талқин бериб келинаётгани ҳам кўпчиликка маълум. Аммо, шунга қарамасдан, буюк драматург ижодининг мазкур жиҳати жаҳон шекспиршунослиги олдида ҳамон жумбоқлигича қоляпти.
«Жаҳон адабиёти» журналида 1998 йил ноябрь, декабрь ойларида нашр этилган Толстойнинг «Шекспир ва драма тўғрисида» номли мақоласи Шекспир ижодига доир айни масала кўламини кенгайтирибгина қолмай, мураккаблаштирди ҳам. 1906 йилда «Русское слово» газетасида чоп қилинганидан сўнг, жаҳон шекспиршунослигида жиддий саросима уйғотган мазкур танқидий мақола, орадан тўқсон икки йил ўтиб, ўзбек адабиётшуносларини ҳам ўйлатиб қўйди. Зотан, сўз салтанатининг икки номдор паҳлавони ўртасида кечган бу курашга бефарқ қараш мумкин эмас. Айни пайтда, уларга ҳакамлик қилиш ҳам ўринсиздек…

Толстой мақоласини маҳорат билан ўзбекчага ўгириб, унга мухтасар сўзбоши ёзган профессор Озод Шарафиддинов (у кишини оллоҳ ўз раҳматига олган бўлсин) шундай мулоҳазаларни баён қилади: «Толстой мақоласини қабул қилганлар ҳам бор, аммо уни кескин рад этганлар ҳам анчагина. Лекин, қандай бўлмасин, шу пайтга қадар дунёда ҳали бирон киши Толстой мақоласини чуқур далиллар билан, асосли равишда ишонарли қилиб рад этгани йўқ». Домланинг ушбу сўзлари негизида ўжар далиллар ётибди. Далилга таянган ҳақиқатни эса инкор этиш мумкин эмас. Айни пайтда, бундай «ўжар далиллар» негизида дунёда шундай ҳақиқатлар бўладики, уларнинг инкори-да ҳақиқатга олиб боради, деган парадоксал мантиқ овозига ҳам ўрин бордек.
Шу маънода, ушбу мулоҳазаларимизнинг мақсади бутун умр ақл ва мантиққа содиқ қолган, буюк реалист қарашларига раддия билдириш эмас, балки Толстой баҳона Шекспир ижодининг баъзи ғайриоддий жиҳатлари хусусида фикр юритишга уринишдан иборат.

Салмоқдор мақоласида: «Шекспирни нафақат даҳо ёзувчи, балки энг жўн, ўртамиёна ижодкор деб ҳам тан олиб бўлмаслигини кўрсатишга» (таъкид бизники-У.Ж.) интилган Толстой, бизнингча, танқидий назарини Шекспир шахсияти, дунёқараши ва ижодига доир уч муҳим нуқтага қаратган.

Булар:

а) Европа ижтимоий ҳаётида Уйғониш давридан бошланган маънавий, эътиқодий эврилишлар; моҳиятан христианлик ақидаларини бадиий усулда талқин ва тарғиб этишга қаратилган драматургиянинг анъанавий функциясидан чекинганлиги; Европа Уйғониш даври мутафаккирларининг католицизм ва христианлик ақидаси ислоҳи, замонавий талқини ўлароқ туғилган простестантизмга янги адабий-драматик шакл топишга эриша олмаганлари, оқибатда, ушбу оммабоп адабий турнинг «ноқис одамлар характери ва уларнинг дунёвий эҳтиросларини» (Толстой) тасвирлашга шўнғиб кетгани; классик услубда юнон драматургиясига хос илоҳий моҳиятни англамаслик; Шекспир дараматургияси ҳам мана шу психологик вазиятнинг меваси эканлиги ва бундай кайфият ҳали-ҳануз (Толстой даври назарда тутиляпти – У.Ж.) давом этиб келаётгани;

б) Толстой томонидан жумлама-жумла таҳлил этилган «Қирол Лир», айрим масалалар юзасидан мурожаат қилинган «Отелло», «Гамлет» трагедияларида мазмуннинг саёзлиги; қаҳрамонлар характерининг ҳаракат ва нутқ мантиқидан келиб чиқмаслиги ва, айнан, ҳаракат, нутқдаги якранглик, мантиқсизлик; сюжет қурилишида классик вариантларнинг жиддий ўзгаришга учрагани, улардаги тизимсизлик, тугун, трагик вазиятлар ва, умуман, асарлар архитектоникасида меъёрнинг йўқлиги ҳақидаги Толстой хулосалари;

в) Шекспирга хос гўзаллик туйғусининг жўнлиги, Шекспир асарлари эстетикаси ва этикаси замирида тор дунёвий мақсад ётиши («Шекспирнинг асосий принципи-мақсад бўлса, исталган воситани қўллаш мумкин деган принципдир» – Толстой); Шекспир асарларида самимиятнинг йўқлиги, бунинг ўрнини ҳашамдорлик, дабдаба, сунъийлик эгаллагани; Шекспир дунёқарашидаги шовинизм боис, унинг асарларида бошқа миллатларга нисбатан нохолис муносабат еткачилик қилиши ва ҳоказо.

Толстойнинг юқорида бир қадар умумлаштириб берилган эътирозларини тўғри тушуниш, холис талқин этиш учун, бизнингча, Европа ижтимоий-сиёсий, маънавий-маданий муҳитига хос айрим масалаларга ойдинлик киритиш зарурати бор. Эстетика тарихи гувоҳлик беришича, Шекспир адабиёт майдонига қадам босган давр Ўрта аср Европасида гегемонлик қилиб келган христиан ақидасининг инқироз палласига тўғри келади. Инсон феноменига муносабатда мутаассибона позицияда турган католик ва христианлик черкови ақидасининг ислоҳи, маълум маънода инкори сифатида Европа протестантлиги ва кальвинизм таълимоти пайдо бўлди. Эски ва янги ақида аро кураш узоқ вақт – 17-18-асрларгача давом этди. Бундан келиб чиқадики, эски ақида ўз ўрнини янги диний таълимотга осонликча бўшатиб бермаган. Бунинг яна бир сабаби қарийб бир ярим минг йилдан ортиқ Европа халқларининг қон-қонига сингиб кетган анъанавий ақидадан воз кечиш ёки унинг ўрнига нисбатан бегона таълимотни қабул қилиш омма психологияси учун бир қадар ёт бўлган. Бундай маънавий эврилишлар учун ташқи таъсирлар, сунъий ташвиқотлар қониқарли натижа келтирмаслиги, айни жараёнда керагича вақт, воқеликнинг табиий оқими шарт эканлиги кундай равшан. Шунингдек, протестантлик ва кальвинизм жорий даврдаги мутафаккир табақанинг барчасини ҳам ишонтира, ортидан эргаштира олмаган. Янада аниқроғи, янги универсал таълимот сифатида даврининг илғор тафаккур эгалари талабларини қондиришга ожизлик қилган. Тарихий далилларга кўра, бошида Лефевр де Этапль (1455-1537) турган протестантлик, Жан Кальвин (1509-1564) асос солган кальвинизм таълимотлари Франция ижтимоий-маънавий муҳитида катта аҳамият касб этган бўлса ҳам, бошқа Европа мамлакатларида, хусусан, Англияда у қадар кенг қулоч ёя олмаган. Бизнингча, айнан шу сабаблар туфайли Уйғониш даврининг энг етакчи мутафаккирлари ё илм-фан, ақл ва тажрибани ё халқ поэтик тафаккурини ёки ислом Шарқи фалсафий қарашларини бадиий адабиёт, хусусан, драма учун, маънавий таянч ўлароқ танлашни маъқул кўрганлар. Баъзи Уйғониш даври мутафаккирлари ижодида саналган омилларнинг бири, баъзи кенг қамровлиларида эса уларнинг барчаси мужассам тарзда бадиий-эстетик асос бўлиб хизмат қилган.

Толстой мақоласида кўп бор тилга олинган юнон классик драмалари, Антик ва Ўрта аср ривоятлари, ғаройиб сюжетга эга солномалар Уйғониш даври адабиёти учун маънавий асос бўла олмасди. Чунки, ушбу манбалар бу даврга келиб маънан эскирган, тафаккур шакли сифатида ўз умрини яшаб бўлган эди. Инсоният тарихидан маълумки, ҳеч бир жамият ёки шахс маънан эскирган ақидага қайтган эмас. Бу қонуният. Шунинг учун Уйғониш даври мутафаккирлари гарчи Юнон классик сюжетига мурожаат қилган бўлсалар-да, уларга фақат шаклий восита сифатида қараганлар, холос.
Жаҳон классицизм адабиётининг асл намуналарини ва, айнан, драматик асарларни кузатганимизда шунга амин бўламизки, юксак бадиий потенциал билан истифода этилган классик шакл на адабиёт тараққиётини, на истеъдодни чеклайди. Аксинча, классицизмнинг гениал намуналарида муаллиф бадиий концепцияси, классик сюжетни истифода этароқ, умумэстетик, умуминсоний моҳият касб этади. Бундан келиб чиқадики, катта адабиёт майдонида драма ҳам, роман жанри сингари, муаллиф савияси ва ижтимоий қарашларининг ўзгариши натижаси ўлароқ жанрий, йўналиший хусусиятларини ўзгартириб турар экан.

Шекспир ўзининг машҳур асарларини ёзганда, ўзигача мавжуд бўлган драмалар, комедиялар, солнома ва ривоятлар сюжетидан фойдаланганини ҳамма билади. Лекин, шунга қарамасдан, Шекспир асарлари пафоси, бадиий концепцияси, характери жиҳатидан ўз даври учун том маънода янгилик эканини ҳам инкор этиш мумкин эмас. Толстой мақоласида Шекспирнинг «Қирол Лир»ига манба бўлган «эски драма»нинг жозибаси Шекспир асаридан устун қўйилади. Ҳақиқатан, бу асарнинг сюжет тизими, нутқи, ҳаракатлари рисоладагидек. Барча драматик вазиятлар мантиқий асосга эга. Воқеалар тушунарли. Ушбу асар сўнггида Лир ҳам, қизлари ҳам ўлмайдилар. Аксинча, кекса Лир қатор драматик вазиятлардан кейин севимли кенжа қизи Корделия билан бирга қолиб, мурод-мақсадига етади. Зотан, унинг мақсади умрининг сўнггини Корделия ҳузурида тавба-тазарру билан ўтказиш эди, вассалом. Шекспир асаридаги Глостер оиласи билан боғлиқ сюжет чизиғи эса классик драмада умуман йўқ. Шу нуқтаи назардан айни драма ягона сюжет чизиғи, ягона мантиқ ва мақсадга эга. «Гамлет» ва «Отелло»нинг классик сюжетларига нисбатан ҳам шу гапни айтиш мумкин. (Бу ўринда «классик» терминини анъанавий деган маънода қўллаяпмиз – У.Ж.).

Хўш, Шекспирга ушбу классик сюжет нега керак бўлди?

Бизнингча, Шекспирнинг мақсади, классик драмадаги сингари, Қирол Лир ҳаёти билан боғлиқ мантиқ ва ҳаётий мувозанатга эга қизиқарли воқеани акс эттиришгина бўлмаган. Асар таҳлили «Қирол Лир»да бир эмас, бир нечта умуминсоний муаммо икки сюжет тизимида универсаллаштирилгани, бадиий синтез қилинганидан далолат беради. Яъни, Лир сюжет тизимида:1) оталар ва болалар муаммоси (бу муаммо ҳамма замонларда Европа маънавий ҳаёти учун хос бўлган); 2) иззатталаблик ва такаббурлик (мутакаббир сифати фақат оллоҳга хослигини барча ислом Шарқи алломалари таъкидлайдилар); 3) маънавий бузуқлик (мол-дунё, шуҳратга ўчлик, никоҳга, қондошларга, дўстларга хиёнат). Глостер сюжет тизимида: 1) никоҳсиз туғилган фарзанд (Шарқда валади зино); 2) мунофиқлик, ҳасад (Шарқ ислом фаслсафасида мунофиқлик ўта ёмон қусур ҳисобланади. Ҳатто мунофиқликнинг қотил ва зинокордан ҳам хавфлироқ экани, бундайлар оила ва ижтимоий муҳитда улкан инқирозлар юзага келишига сабаб бўлишлари мумкинлиги айтилади). Шунингдек, мустақил асарлар бўлган «Гамлет» ва «Отелло»да хиёнат, рашк ва қасос каби маънавий категориялар эстетик категория даражасига кўтариладики, бу ҳам Шарқ халқлари маънавий қадриятларига яқин келади.

Шекспирнинг мазкур уч асари жанр нуқтаи назаридан трагедия, деб белгиланган. Кўринадики, Шекспир классик солнома ва драмалар сюжетидан фойдаланиб, бадиий талқиннинг энг юксак намунаси-трагедияни ижод қилган. Маълумки, ушбу жанрдаги асарлар учун трагик сюжет, трагик нутқ, трагик вазият, трагик тугун, трагик кульминация, трагик ечим ва ҳоказолар етакчилик қилиши шарт. Демак, Шекспир ўз асарларида ўзигача мавжуд бўлган солномалар, комик ёки драматик асарларнинг шакл эътиборидан фойдаланган, натижада ўқувчи (томошабин)га тамомила оригинал талқин турини – трагик пафосни тақдим этган. Муҳими шундаки, классик вариантлар қаҳрамонлари мантиқий воқелик, жамият ёки муайян кучлар қаршисида драматик вазиятларни бошдан кечирсалар, Шекспир қаҳрамонлари объектив шаклга эга бўлмаган, ҳар қандай маъни-мантиққа бўйсунмайдиган, ақлни лол қиладиган яширин куч, хаотик энергия, шаҳвоний истаклар, қудратли ва ёвуз туйҚулар қаршисида ожиз қоладилар. Изоҳ шуки, Шарқда барча ёвузликлар инсон ботинида бўлиши, ўз нафсини енгган одамгина комилликка эришиши, қалб муолажаси жамият ва оила саодатининг калити экани уқдириб келинади. Демак, инсоннинг нафс олдидаги ожизлиги энг улкан фожиаки, Шекспир трагедияларида айнан шу муаммо акс эттирилади.

Шекспир трагедияларида, Толстойда энг кўп эътироз туғилишига сабаб бўлган телба, айёр ва масхара образлари асосий ўринни эгаллайди десак, янглишмаймиз. Уларнинг баъзилари (Гамлет, Эдгар) муаллиф томонидан атайин телбага айлантирилса, бошқа бир тоифаси (Лир, Отелло, Офелия) ҳақиқатан телба бўлиб қоладилар. Бу икки тоифа телбаларнинг бир қарашда мантиқсиз туюладиган бадиий функцияси моҳиятида Шекспирнинг асл бадиий концепцияси, таъбир жоиз бўлса, темир мантиқи бор. Назарий жиҳатдан, Шекспир трагедияларида телбалик, ечимсиз вазиятда қолган қаҳрамон учун трагик ечим вазифасини ўтайди. Мазкур назарий хулосани Шекспир асарларидаги телбаларнинг бадиий функцияси тўла далиллайди.

Шекспир трагедияларидаги телбаларнинг икки тоифага бўлиниши ҳам тасодиф бўлмай, муайян ички тизимга асосланади. Яъни, қайси қаҳрамон объектив кучлар қаршисида ожиз қолиб трагик вазиятга тушса, улар бу вазиятдан ясама (сунъий) телбалик воситасида чиқиб кетишади. Бундай қаҳрамонларни фақат телба деб аташ ноўрин. Уларга нисбатан масхара ёки телба-айёр жуфтлигини қўллаш тўғрироқ бўлади, бизнингча. Муҳими, уларнинг нутқлари ҳам ўзига хос, унда алжираш, ҳикмат ва киноя оҳанглари синтезлашиб кетади.

Масалан, «ўзга дунё» вакили – отаси орқали барча мудҳиш сирлардан воқиф бўлган Гамлет биродаркуш амакиси, хиёнаткор онаси, молпараст мулозими, лаганбардор дўстларининг ёвуз туйғулари қаршисида ёлғиз қолади. Шундай улкан кучга қарши курашга маҳкумлик туйғуси, қасос изтироби уни трагик шахсга айлантиради. Трагик вазиятдан чиқишнинг объектив имконияти бу ўринда йўқ. Айни вазиятда, Гамлет айёрликка ўтади. Ўзини жинниликка солади. Хусусан, Клавдийнинг содиқ мулозими Полоний томонидан: «Мен қўлингиздаги китобда нима ёзилганини сўраётирман», дея берилган саволга шундай жавоб қилади:

«Туҳмат ёзилган. Бу муттаҳам ҳажвчининг ёзганига ишонсак эмиш, чолларнинг сочлари оқ бўлармиш, бетлари ажинларга тўлармиш, гўё кўзларидан мум шираси ва олхўлари елими қуюқ-қуюқ оқиб кетармиш ва гўёки уларнинг калласида ақлдан хотиржамлик, сонларида эса дармондан камлик содир бўлармиш…» (Шекспир. Танланган асарлар. Гамлет. Беш жилдлик. Учинчи жилд. Тошкент, 1983 йил. Мақсуд Шайхзода таржимаси). Кўринадики, телба Гамлет аён ҳақиқатни инкор қилиб, телбалигини намойиш этаётган бўлса ҳам, нутқидаги киноя оҳангги, шунга хос қурилма трагедиянинг бутун ҳикматини, трагик қаҳрамон пафосини англатиб турибди. «Қирол Лир» трагедиясида зинодан туғилган мунофиқ ука туҳматига учраган покдомон ўғил, улуғвор ният соҳиби, «айбсиз айбдор» – Эдгар ҳам ўзини телбага солар экан, Флибертижиббит номли шаҳватпараст алвасти ҳоли-жонига қўймаётганидан зорланади. Аламзада Лирга қарата: «Қадамингни ишратхоналардан, қўлингни хотинлар этагидан, қаламингни қарз тилхатлари ёзишдан йироқ тут», деган мазмундор кинояни ўртага ташлайди. Ва маънисиз туюлган ушбу нутқида биратўла учта ахлоқий муаммони: ишратпарастлик, зино ва судхўрликни инкор қилади. Зотан, бунда Лир фожиасининг ҳам, Эдгар фожиасининг ҳам мазмун-моҳияти акс этади.

Шекспир телбаларининг иккинчи тоифаси ўз нафслари қаршисида ожиз қоладилар. Улар, ёвуз кучлар қутқусидан ўзини телбаликка солиб қутилган Гамлет ва Эдгардан фарқли равишда, шаҳват(нафс) тузоғидан ақл воситасида қутилиб кетолмайдилар. Оқибатда ҳақиқий телбага айланадилар. Шекспир трагедияларига хос бундай ҳолатлар ҳам трагик ечимни ифодалайди, аммо бунда биринчи мисолдаги каби рационал (ақлий) ечим эмас, балки иррационал (жунуний) ечим бадиий концепция ўзагини ташкил этади.

«Қирол Лир»да Лир, «Гамлет»да Офелия, «Отелло»да Отелло образларида намоён бўладиган бундай ҳолатларни жаҳон адабиётшунослари «дионисийское (ди онисийлик)» деган назарий термин остида изоҳлайдилар. Ушбу назарий тушунча И.Кант, Ф.Шиллер, Ф.Нитше, Й.Винкельман, В.Хализов сингари файласуф ва назариётчилар асарларида, адабий манбалар мисолида, эстетикликнинг зидди ўлароқ талқин этилади. Қисқача тушунтирилганда «эстетическое» (эстетиклик) тартиб-космосга асосланган бадиий воқеликни акс эттирса, «дионисийское» тартибсизлик – хаосга асосланган бадиий воқеликни ифодалайди. Олимп фуқароси Дионис билан боғлиқ антик мифда шу тушунчанинг рамзий изоҳи яширингани боис, «дионисийское» термини илмий муомалага олиб кирилган.

Гарчи, ўзбек адабиётшунослигида ушбу мустақил категория илмий истеъмолга кирмаган бўлса-да, адабиётимиз бундай ҳолатларни азалдан талқин этиб келади.

Ҳазрат Навоийнинг «Лисон ут-тайр» асаридаги «Шайх Санъон» ҳикоятида руҳий ҳолатнинг юксак намунаси тасвир этилган. Торсо қиз ишқида адо бўлган Шайх Санъон бир тақводор муридининг:

Бири деб: – К-эй муқтадои аҳли роз,
Бу бало дафъиға вожибдур намоз, –

дея берган маслаҳатига шундай жавоб қилади:

Шайх дебким: – Урма бу маънида дам,
Телбадурман, телбага йўқтур қалам.

(Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Лисон ут-тайр. Тошкент. 1996 йил).

Бу ўринда, ҳазрат Навоий «қалам» деганда илоҳий қонуниятларни назарда тутаётганига шубҳа йўқ. Демак, телба одам учун наинки ижтимоий қонуниятлар, илоҳий қонуниятлар ҳам ўзгача. Шайх Санъон айтган ҳақиқат эса ўзбек халқи орасида бироз бошқачароқ шаклда – «Жиннига қонун йўқ» ҳикматида акс этади.

Шекспирнинг Лир, Офелия, Отелло сингари қаҳрамонлари учун ҳам, жунун ҳолатида, табиат ва жамиятнинг барча қонунлари ҳечга айланади. Ўзининг иззатталаблиги ва такаббурлиги туфайли қизлари томонидан рад этилиб, ечимсиз вазиятда қолган Лир трагик ечимга телбалик орқали келади. Энди унинг учун давлат қонуниятлари ҳам, киборлар муҳити қонуниятлари ҳам, табиат қонуниятлари ҳам (бўронни эсланг) ўз аҳамиятини йўқотади.

Илло, подшоҳликни дабдабаю асасалари, хазиналарию аскарлари, бутун ер-мулки, киборлар жамиятини барча шон-шавкати, қизларини фарзандлик ҳаққи билан ташлаб чиққан бу трагик қаҳрамон қайси қонунни тан олиши мумкин эди? «Жиннига қонун йўқ» экан, ундан мантиқ талаб қилишнинг ўзи мантиқсизлик бўлмайдими?

Ўзидаги сўқир рашк туйғусини жиловлай олмаган Отеллло бегуноҳ Дездимонани бўғиб ўлдиради. Айнан рашк уни ақлдан оздиради, аммо қизиғи шундаки, Отеллонинг телбалигида ҳам улуғворлик бор. Чунки, қотилликка қўл ураётган Отелло то сўнгги дақиқаларгача ўзини ҳақ, деб билади, хиёнаткорга жазо бераётганига ишонади. Аммо хатосини англаб етганда эса, (бу асарнинг трагик кульминацияси) ғишт қолипдан кўчган бўлади.

Умидсиз муҳаббат изтироби Офелияни ҳам телбага айлантиради. У отасининг қотилини севолмас, севмаса ҳам бўлмас эди. Мана шу амбивалент (икки зид туйғунинг синтезлашуви – У.Ж.) туйғу Офелиянинг телбалигига асос бўлади. Айнан телбалиги боис, Офелия илоҳий қонунлардан юз ўгиради, жонига қасд қилади.

«Қирол Лир» трагедиясининг 3-парда, 6-саҳнаси сўнггида асардаги Масхара образи саҳнани бутунлай тарк этади, қайтиб кўринмайди. Баъзи адабиётшунослар трагедиядаги ушбу ҳолатни ҳам, Шекспирнинг мантиқсизлигига йўядилар. Адабиётшунос Сувон Мели эса айни ҳолатни қуйидагича изоҳлайди: «… Лир вужудида Масхарага, унинг тафаккур тарзига хос жиҳатлар бисёр бўлиб, муайян нуқтада бундай жиҳатлар йўқолади. Руҳан қайта туғилган (телба бўлгани назарда тутилмоқда–У.Ж.) Лирда Масхарага, яъни, ўз-ўзини назорат қилишга энди зарурат ҳам йўқ, куч ҳам. Зеро, Масхара образи моҳиятини ташкил этувчи аччиқ киноя инсоннинг ўз-ўзини четдан туриб кузатиши, таҳлил қилиши учун муҳим воситадир.

Олий ҳақиқатга киноя ёт. Киноя ожиз ва аламзадалар қуроли». (Сувон Мели. Ҳазиллашманг даҳо билан. «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси. 2002 йил).

Олий ҳақиқатга киноя ёт экани, шубҳасиз. Шу боис ҳам олий ҳақиқат юкини елкасига олган телба Лир руҳиятига Масхара сиғмайди. Эндиликда, у олий ҳақиқат арқонини тутганча, ўз қисматининг интиҳоси томон одимламоқда эди. Айни пайтда, олий ҳақиқат фақат улуғвор трагик образ тимсоли ўлароқ намоён бўлгувчи Лиргагина эмас, балки шундай улуғвор ғоялар соҳиби бўлмиш Шекспирга тегишли экани бор гап. Воқеан, олий ҳақиқат универсал бўлади. Яхши-ёмон, оқ-қора, гўзал-хунук, оқил-телбаларнинг барчаси бирдек унга хизмат қилади.

Хуллас, шекспирона гўзаллик тушунчасининг чигал ва мураккаблиги ҳам, олий даражадаги трагизими ҳам, энг муҳими, миллат ва замон танламаслиги ҳам ундаги ҳаққониятда. Самовий бадиият (ҳақиқат) шу қадар юксак, баъзан уни англаш учун тафаккур ва мантиқнинг ўзи кифоя қилмайди. Толстой танқидига хос ҳақиқат эса, кўпроқ мантиққа таянадики, у ҳам, ўз навбатида, бир ижодкор қараши сифатида аҳамиятлидир.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали

«…TЕLBAGA YO‘QDUR QALAM»
Uzoq Jo‘raqul
filologiya fanlari nomzodi

Shekspir asarlaridagi aql chegarasiga sig‘maydigan telbalar, sodda-ayyorlar, masxarabozlar obrazi, personajlar aro munosabatlardagi nomutanosibliklar, harakat va nutq jarayonidagi mantiqsizliklar, syujet chizig‘ida kuzatiladigan favqulodiy uzilishlar o‘quvchida goh hayrat, goh tushunmovchilik, gohida jiddiy e’tiroz uyg‘otadi. Bu muammoga jahon badiiy tafakkur egalari tomonidan turlicha talqin berib kelinayotgani ham ko‘pchilikka ma’lum. Ammo, shunga qaramasdan, buyuk dramaturg ijodining mazkur jihati jahon shekspirshunosligi oldida hamon jumboqligicha qolyapti.
«Jahon adabiyoti» jurnalida 1998 yil noyabr, dekabr oylarida nashr etilgan Tolstoyning «Shekspir va drama to‘g‘risida» nomli maqolasi Shekspir ijodiga doir ayni masala ko‘lamini kengaytiribgina qolmay, murakkablashtirdi ham. 1906 yilda «Russkoye slovo» gazetasida chop qilinganidan so‘ng, jahon shekspirshunosligida jiddiy sarosima uyg‘otgan mazkur tanqidiy maqola, oradan to‘qson ikki yil o‘tib, o‘zbek adabiyotshunoslarini ham o‘ylatib qo‘ydi. Zotan, so‘z saltanatining ikki nomdor pahlavoni o‘rtasida kechgan bu kurashga befarq qarash mumkin emas. Ayni paytda, ularga hakamlik qilish ham o‘rinsizdek…

Tolstoy maqolasini mahorat bilan o‘zbekchaga o‘girib, unga muxtasar so‘zboshi yozgan professor Ozod Sharafiddinov (u kishini olloh o‘z rahmatiga olgan bo‘lsin) shunday mulohazalarni bayon qiladi: «Tolstoy maqolasini qabul qilganlar ham bor, ammo uni keskin rad etganlar ham anchagina. Lekin, qanday bo‘lmasin, shu paytga qadar dunyoda hali biron kishi Tolstoy maqolasini chuqur dalillar bilan, asosli ravishda ishonarli qilib rad etgani yo‘q». Domlaning ushbu so‘zlari negizida o‘jar dalillar yotibdi. Dalilga tayangan haqiqatni esa inkor etish mumkin emas. Ayni paytda, bunday «o‘jar dalillar» negizida dunyoda shunday haqiqatlar bo‘ladiki, ularning inkori-da haqiqatga olib boradi, degan paradoksal mantiq ovoziga ham o‘rin bordek.
Shu ma’noda, ushbu mulohazalarimizning maqsadi butun umr aql va mantiqqa sodiq qolgan, buyuk realist qarashlariga raddiya bildirish emas, balki Tolstoy bahona Shekspir ijodining ba’zi g‘ayrioddiy jihatlari xususida fikr yuritishga urinishdan iborat.

Salmoqdor maqolasida: «Shekspirni nafaqat daho yozuvchi, balki eng jo‘n, o‘rtamiyona ijodkor deb ham tan olib bo‘lmasligini ko‘rsatishga» (ta’kid bizniki-U.J.) intilgan Tolstoy, bizningcha, tanqidiy nazarini Shekspir shaxsiyati, dunyoqarashi va ijodiga doir uch muhim nuqtaga qaratgan.

Bular:

a) Yevropa ijtimoiy hayotida Uyg‘onish davridan boshlangan ma’naviy, e’tiqodiy evrilishlar; mohiyatan xristianlik aqidalarini badiiy usulda talqin va targ‘ib etishga qaratilgan dramaturgiyaning an’anaviy funksiyasidan chekinganligi; Yevropa Uyg‘onish davri mutafakkirlarining katolitsizm va xristianlik aqidasi islohi, zamonaviy talqini o‘laroq tug‘ilgan prostestantizmga yangi adabiy-dramatik shakl topishga erisha olmaganlari, oqibatda, ushbu ommabop adabiy turning «noqis odamlar xarakteri va ularning dunyoviy ehtiroslarini» (Tolstoy) tasvirlashga sho‘ng‘ib ketgani; klassik uslubda yunon dramaturgiyasiga xos ilohiy mohiyatni anglamaslik; Shekspir daramaturgiyasi ham mana shu psixologik vaziyatning mevasi ekanligi va bunday kayfiyat hali-hanuz (Tolstoy davri nazarda tutilyapti – U.J.) davom etib kelayotgani;

b) Tolstoy tomonidan jumlama-jumla tahlil etilgan «Qirol Lir», ayrim masalalar yuzasidan murojaat qilingan «Otello», «Gamlet» tragediyalarida mazmunning sayozligi; qahramonlar xarakterining harakat va nutq mantiqidan kelib chiqmasligi va, aynan, harakat, nutqdagi yakranglik, mantiqsizlik; syujet qurilishida klassik variantlarning jiddiy o‘zgarishga uchragani, ulardagi tizimsizlik, tugun, tragik vaziyatlar va, umuman, asarlar arxitektonikasida me’yorning yo‘qligi haqidagi Tolstoy xulosalari;

v) Shekspirga xos go‘zallik tuyg‘usining jo‘nligi, Shekspir asarlari estetikasi va etikasi zamirida tor dunyoviy maqsad yotishi («Shekspirning asosiy prinsipi-maqsad bo‘lsa, istalgan vositani qo‘llash mumkin degan prinsipdir» – Tolstoy); Shekspir asarlarida samimiyatning yo‘qligi, buning o‘rnini hashamdorlik, dabdaba, sun’iylik egallagani; Shekspir dunyoqarashidagi shovinizm bois, uning asarlarida boshqa millatlarga nisbatan noxolis munosabat yetkachilik qilishi va hokazo.

Tolstoyning yuqorida bir qadar umumlashtirib berilgan e’tirozlarini to‘g‘ri tushunish, xolis talqin etish uchun, bizningcha, Yevropa ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy muhitiga xos ayrim masalalarga oydinlik kiritish zarurati bor. Estetika tarixi guvohlik berishicha, Shekspir adabiyot maydoniga qadam bosgan davr O‘rta asr Yevropasida gegemonlik qilib kelgan xristian aqidasining inqiroz pallasiga to‘g‘ri keladi. Inson fenomeniga munosabatda mutaassibona pozitsiyada turgan katolik va xristianlik cherkovi aqidasining islohi, ma’lum ma’noda inkori sifatida Yevropa protestantligi va kalvinizm ta’limoti paydo bo‘ldi. Eski va yangi aqida aro kurash uzoq vaqt – 17-18-asrlargacha davom etdi. Bundan kelib chiqadiki, eski aqida o‘z o‘rnini yangi diniy ta’limotga osonlikcha bo‘shatib bermagan. Buning yana bir sababi qariyb bir yarim ming yildan ortiq Yevropa xalqlarining qon-qoniga singib ketgan an’anaviy aqidadan voz kechish yoki uning o‘rniga nisbatan begona ta’limotni qabul qilish omma psixologiyasi uchun bir qadar yot bo‘lgan. Bunday ma’naviy evrilishlar uchun tashqi ta’sirlar, sun’iy tashviqotlar qoniqarli natija keltirmasligi, ayni jarayonda keragicha vaqt, voqelikning tabiiy oqimi shart ekanligi kunday ravshan. Shuningdek, protestantlik va kalvinizm joriy davrdagi mutafakkir tabaqaning barchasini ham ishontira, ortidan ergashtira olmagan. Yanada aniqrog‘i, yangi universal ta’limot sifatida davrining ilg‘or tafakkur egalari talablarini qondirishga ojizlik qilgan. Tarixiy dalillarga ko‘ra, boshida Lefevr de Etapl (1455-1537) turgan protestantlik, Jan Kalvin (1509-1564) asos solgan kalvinizm ta’limotlari Fransiya ijtimoiy-ma’naviy muhitida katta ahamiyat kasb etgan bo‘lsa ham, boshqa Yevropa mamlakatlarida, xususan, Angliyada u qadar keng quloch yoya olmagan. Bizningcha, aynan shu sabablar tufayli Uyg‘onish davrining eng yetakchi mutafakkirlari yo ilm-fan, aql va tajribani yo xalq poetik tafakkurini yoki islom Sharqi falsafiy qarashlarini badiiy adabiyot, xususan, drama uchun, ma’naviy tayanch o‘laroq tanlashni ma’qul ko‘rganlar. Ba’zi Uyg‘onish davri mutafakkirlari ijodida sanalgan omillarning biri, ba’zi keng qamrovlilarida esa ularning barchasi mujassam tarzda badiiy-estetik asos bo‘lib xizmat qilgan.

Tolstoy maqolasida ko‘p bor tilga olingan yunon klassik dramalari, Antik va O‘rta asr rivoyatlari, g‘aroyib syujetga ega solnomalar Uyg‘onish davri adabiyoti uchun ma’naviy asos bo‘la olmasdi. Chunki, ushbu manbalar bu davrga kelib ma’nan eskirgan, tafakkur shakli sifatida o‘z umrini yashab bo‘lgan edi. Insoniyat tarixidan ma’lumki, hech bir jamiyat yoki shaxs ma’nan eskirgan aqidaga qaytgan emas. Bu qonuniyat. Shuning uchun Uyg‘onish davri mutafakkirlari garchi Yunon klassik syujetiga murojaat qilgan bo‘lsalar-da, ularga faqat shakliy vosita sifatida qaraganlar, xolos.
Jahon klassitsizm adabiyotining asl namunalarini va, aynan, dramatik asarlarni kuzatganimizda shunga amin bo‘lamizki, yuksak badiiy potensial bilan istifoda etilgan klassik shakl na adabiyot taraqqiyotini, na iste’dodni cheklaydi. Aksincha, klassitsizmning genial namunalarida muallif badiiy konsepsiyasi, klassik syujetni istifoda etaroq, umumestetik, umuminsoniy mohiyat kasb etadi. Bundan kelib chiqadiki, katta adabiyot maydonida drama ham, roman janri singari, muallif saviyasi va ijtimoiy qarashlarining o‘zgarishi natijasi o‘laroq janriy, yo‘nalishiy xususiyatlarini o‘zgartirib turar ekan.

Shekspir o‘zining mashhur asarlarini yozganda, o‘zigacha mavjud bo‘lgan dramalar, komediyalar, solnoma va rivoyatlar syujetidan foydalanganini hamma biladi. Lekin, shunga qaramasdan, Shekspir asarlari pafosi, badiiy konsepsiyasi, xarakteri jihatidan o‘z davri uchun tom ma’noda yangilik ekanini ham inkor etish mumkin emas. Tolstoy maqolasida Shekspirning «Qirol Lir»iga manba bo‘lgan «eski drama»ning jozibasi Shekspir asaridan ustun qo‘yiladi. Haqiqatan, bu asarning syujet tizimi, nutqi, harakatlari risoladagidek. Barcha dramatik vaziyatlar mantiqiy asosga ega. Voqealar tushunarli. Ushbu asar so‘nggida Lir ham, qizlari ham o‘lmaydilar. Aksincha, keksa Lir qator dramatik vaziyatlardan keyin sevimli kenja qizi Kordeliya bilan birga qolib, murod-maqsadiga yetadi. Zotan, uning maqsadi umrining so‘nggini Kordeliya huzurida tavba-tazarru bilan o‘tkazish edi, vassalom. Shekspir asaridagi Gloster oilasi bilan bog‘liq syujet chizig‘i esa klassik dramada umuman yo‘q. Shu nuqtai nazardan ayni drama yagona syujet chizig‘i, yagona mantiq va maqsadga ega. «Gamlet» va «Otello»ning klassik syujetlariga nisbatan ham shu gapni aytish mumkin. (Bu o‘rinda «klassik» terminini an’anaviy degan ma’noda qo‘llayapmiz – U.J.).

Xo‘sh, Shekspirga ushbu klassik syujet nega kerak bo‘ldi?

Bizningcha, Shekspirning maqsadi, klassik dramadagi singari, Qirol Lir hayoti bilan bog‘liq mantiq va hayotiy muvozanatga ega qiziqarli voqeani aks ettirishgina bo‘lmagan. Asar tahlili «Qirol Lir»da bir emas, bir nechta umuminsoniy muammo ikki syujet tizimida universallashtirilgani, badiiy sintez qilinganidan dalolat beradi. Ya’ni, Lir syujet tizimida:1) otalar va bolalar muammosi (bu muammo hamma zamonlarda Yevropa ma’naviy hayoti uchun xos bo‘lgan); 2) izzattalablik va takabburlik (mutakabbir sifati faqat ollohga xosligini barcha islom Sharqi allomalari ta’kidlaydilar); 3) ma’naviy buzuqlik (mol-dunyo, shuhratga o‘chlik, nikohga, qondoshlarga, do‘stlarga xiyonat). Gloster syujet tizimida: 1) nikohsiz tug‘ilgan farzand (Sharqda valadi zino); 2) munofiqlik, hasad (Sharq islom faslsafasida munofiqlik o‘ta yomon qusur hisoblanadi. Hatto munofiqlikning qotil va zinokordan ham xavfliroq ekani, bundaylar oila va ijtimoiy muhitda ulkan inqirozlar yuzaga kelishiga sabab bo‘lishlari mumkinligi aytiladi). Shuningdek, mustaqil asarlar bo‘lgan «Gamlet» va «Otello»da xiyonat, rashk va qasos kabi ma’naviy kategoriyalar estetik kategoriya darajasiga ko‘tariladiki, bu ham Sharq xalqlari ma’naviy qadriyatlariga yaqin keladi.

Shekspirning mazkur uch asari janr nuqtai nazaridan tragediya, deb belgilangan. Ko‘rinadiki, Shekspir klassik solnoma va dramalar syujetidan foydalanib, badiiy talqinning eng yuksak namunasi-tragediyani ijod qilgan. Ma’lumki, ushbu janrdagi asarlar uchun tragik syujet, tragik nutq, tragik vaziyat, tragik tugun, tragik kulminatsiya, tragik yechim va hokazolar yetakchilik qilishi shart. Demak, Shekspir o‘z asarlarida o‘zigacha mavjud bo‘lgan solnomalar, komik yoki dramatik asarlarning shakl e’tiboridan foydalangan, natijada o‘quvchi (tomoshabin)ga tamomila original talqin turini – tragik pafosni taqdim etgan. Muhimi shundaki, klassik variantlar qahramonlari mantiqiy voqelik, jamiyat yoki muayyan kuchlar qarshisida dramatik vaziyatlarni boshdan kechirsalar, Shekspir qahramonlari obyektiv shaklga ega bo‘lmagan, har qanday ma’ni-mantiqqa bo‘ysunmaydigan, aqlni lol qiladigan yashirin kuch, xaotik energiya, shahvoniy istaklar, qudratli va yovuz tuyQular qarshisida ojiz qoladilar. Izoh shuki, Sharqda barcha yovuzliklar inson botinida bo‘lishi, o‘z nafsini yenggan odamgina komillikka erishishi, qalb muolajasi jamiyat va oila saodatining kaliti ekani uqdirib kelinadi. Demak, insonning nafs oldidagi ojizligi eng ulkan fojiaki, Shekspir tragediyalarida aynan shu muammo aks ettiriladi.

Shekspir tragediyalarida, Tolstoyda eng ko‘p e’tiroz tug‘ilishiga sabab bo‘lgan telba, ayyor va masxara obrazlari asosiy o‘rinni egallaydi desak, yanglishmaymiz. Ularning ba’zilari (Gamlet, Edgar) muallif tomonidan atayin telbaga aylantirilsa, boshqa bir toifasi (Lir, Otello, Ofeliya) haqiqatan telba bo‘lib qoladilar. Bu ikki toifa telbalarning bir qarashda mantiqsiz tuyuladigan badiiy funksiyasi mohiyatida Shekspirning asl badiiy konsepsiyasi, ta’bir joiz bo‘lsa, temir mantiqi bor. Nazariy jihatdan, Shekspir tragediyalarida telbalik, yechimsiz vaziyatda qolgan qahramon uchun tragik yechim vazifasini o‘taydi. Mazkur nazariy xulosani Shekspir asarlaridagi telbalarning badiiy funksiyasi to‘la dalillaydi.

Shekspir tragediyalaridagi telbalarning ikki toifaga bo‘linishi ham tasodif bo‘lmay, muayyan ichki tizimga asoslanadi. Ya’ni, qaysi qahramon obyektiv kuchlar qarshisida ojiz qolib tragik vaziyatga tushsa, ular bu vaziyatdan yasama (sun’iy) telbalik vositasida chiqib ketishadi. Bunday qahramonlarni faqat telba deb atash noo‘rin. Ularga nisbatan masxara yoki telba-ayyor juftligini qo‘llash to‘g‘riroq bo‘ladi, bizningcha. Muhimi, ularning nutqlari ham o‘ziga xos, unda aljirash, hikmat va kinoya ohanglari sintezlashib ketadi.

Masalan, «o‘zga dunyo» vakili – otasi orqali barcha mudhish sirlardan voqif bo‘lgan Gamlet birodarkush amakisi, xiyonatkor onasi, molparast mulozimi, laganbardor do‘stlarining yovuz tuyg‘ulari qarshisida yolg‘iz qoladi. Shunday ulkan kuchga qarshi kurashga mahkumlik tuyg‘usi, qasos iztirobi uni tragik shaxsga aylantiradi. Tragik vaziyatdan chiqishning obyektiv imkoniyati bu o‘rinda yo‘q. Ayni vaziyatda, Gamlet ayyorlikka o‘tadi. O‘zini jinnilikka soladi. Xususan, Klavdiyning sodiq mulozimi Poloniy tomonidan: «Men qo‘lingizdagi kitobda nima yozilganini so‘rayotirman», deya berilgan savolga shunday javob qiladi:

«Tuhmat yozilgan. Bu muttaham hajvchining yozganiga ishonsak emish, chollarning sochlari oq bo‘larmish, betlari ajinlarga to‘larmish, go‘yo ko‘zlaridan mum shirasi va olxo‘lari yelimi quyuq-quyuq oqib ketarmish va go‘yoki ularning kallasida aqldan xotirjamlik, sonlarida esa darmondan kamlik sodir bo‘larmish…» (Shekspir. Tanlangan asarlar. Gamlet. Besh jildlik. Uchinchi jild. Toshkent, 1983 yil. Maqsud Shayxzoda tarjimasi). Ko‘rinadiki, telba Gamlet ayon haqiqatni inkor qilib, telbaligini namoyish etayotgan bo‘lsa ham, nutqidagi kinoya ohanggi, shunga xos qurilma tragediyaning butun hikmatini, tragik qahramon pafosini anglatib turibdi. «Qirol Lir» tragediyasida zinodan tug‘ilgan munofiq uka tuhmatiga uchragan pokdomon o‘g‘il, ulug‘vor niyat sohibi, «aybsiz aybdor» – Edgar ham o‘zini telbaga solar ekan, Flibertijibbit nomli shahvatparast alvasti holi-joniga qo‘ymayotganidan zorlanadi. Alamzada Lirga qarata: «Qadamingni ishratxonalardan, qo‘lingni xotinlar etagidan, qalamingni qarz tilxatlari yozishdan yiroq tut», degan mazmundor kinoyani o‘rtaga tashlaydi. Va ma’nisiz tuyulgan ushbu nutqida birato‘la uchta axloqiy muammoni: ishratparastlik, zino va sudxo‘rlikni inkor qiladi. Zotan, bunda Lir fojiasining ham, Edgar fojiasining ham mazmun-mohiyati aks etadi.

Shekspir telbalarining ikkinchi toifasi o‘z nafslari qarshisida ojiz qoladilar. Ular, yovuz kuchlar qutqusidan o‘zini telbalikka solib qutilgan Gamlet va Edgardan farqli ravishda, shahvat(nafs) tuzog‘idan aql vositasida qutilib ketolmaydilar. Oqibatda haqiqiy telbaga aylanadilar. Shekspir tragediyalariga xos bunday holatlar ham tragik yechimni ifodalaydi, ammo bunda birinchi misoldagi kabi ratsional (aqliy) yechim emas, balki irratsional (jununiy) yechim badiiy konsepsiya o‘zagini tashkil etadi.

«Qirol Lir»da Lir, «Gamlet»da Ofeliya, «Otello»da Otello obrazlarida namoyon bo‘ladigan bunday holatlarni jahon adabiyotshunoslari «dionisiyskoye (di onisiylik)» degan nazariy termin ostida izohlaydilar. Ushbu nazariy tushuncha I.Kant, F.Shiller, F.Nitshe, Y.Vinkelman, V.Xalizov singari faylasuf va nazariyotchilar asarlarida, adabiy manbalar misolida, estetiklikning ziddi o‘laroq talqin etiladi. Qisqacha tushuntirilganda «esteticheskoye» (estetiklik) tartib-kosmosga asoslangan badiiy voqelikni aks ettirsa, «dionisiyskoye» tartibsizlik – xaosga asoslangan badiiy voqelikni ifodalaydi. Olimp fuqarosi Dionis bilan bog‘liq antik mifda shu tushunchaning ramziy izohi yashiringani bois, «dionisiyskoye» termini ilmiy muomalaga olib kirilgan.

Garchi, o‘zbek adabiyotshunosligida ushbu mustaqil kategoriya ilmiy iste’molga kirmagan bo‘lsa-da, adabiyotimiz bunday holatlarni azaldan talqin etib keladi.

Hazrat Navoiyning «Lison ut-tayr» asaridagi «Shayx San’on» hikoyatida ruhiy holatning yuksak namunasi tasvir etilgan. Torso qiz ishqida ado bo‘lgan Shayx San’on bir taqvodor muridining:

Biri deb: – K-ey muqtadoi ahli roz,
Bu balo daf’ig‘a vojibdur namoz, –

deya bergan maslahatiga shunday javob qiladi:

Shayx debkim: – Urma bu ma’nida dam,
Telbadurman, telbaga yo‘qtur qalam.

(Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. O‘n uchinchi tom. Lison ut-tayr. Toshkent. 1996 yil).

Bu o‘rinda, hazrat Navoiy «qalam» deganda ilohiy qonuniyatlarni nazarda tutayotganiga shubha yo‘q. Demak, telba odam uchun nainki ijtimoiy qonuniyatlar, ilohiy qonuniyatlar ham o‘zgacha. Shayx San’on aytgan haqiqat esa o‘zbek xalqi orasida biroz boshqacharoq shaklda – «Jinniga qonun yo‘q» hikmatida aks etadi.

Shekspirning Lir, Ofeliya, Otello singari qahramonlari uchun ham, junun holatida, tabiat va jamiyatning barcha qonunlari hechga aylanadi. O‘zining izzattalabligi va takabburligi tufayli qizlari tomonidan rad etilib, yechimsiz vaziyatda qolgan Lir tragik yechimga telbalik orqali keladi. Endi uning uchun davlat qonuniyatlari ham, kiborlar muhiti qonuniyatlari ham, tabiat qonuniyatlari ham (bo‘ronni eslang) o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.

Illo, podshohlikni dabdabayu asasalari, xazinalariyu askarlari, butun yer-mulki, kiborlar jamiyatini barcha shon-shavkati, qizlarini farzandlik haqqi bilan tashlab chiqqan bu tragik qahramon qaysi qonunni tan olishi mumkin edi? «Jinniga qonun yo‘q» ekan, undan mantiq talab qilishning o‘zi mantiqsizlik bo‘lmaydimi?

O‘zidagi so‘qir rashk tuyg‘usini jilovlay olmagan Otelllo begunoh Dezdimonani bo‘g‘ib o‘ldiradi. Aynan rashk uni aqldan ozdiradi, ammo qizig‘i shundaki, Otelloning telbaligida ham ulug‘vorlik bor. Chunki, qotillikka qo‘l urayotgan Otello to so‘nggi daqiqalargacha o‘zini haq, deb biladi, xiyonatkorga jazo berayotganiga ishonadi. Ammo xatosini anglab yetganda esa, (bu asarning tragik kulminatsiyasi) g‘isht qolipdan ko‘chgan bo‘ladi.

Umidsiz muhabbat iztirobi Ofeliyani ham telbaga aylantiradi. U otasining qotilini sevolmas, sevmasa ham bo‘lmas edi. Mana shu ambivalent (ikki zid tuyg‘uning sintezlashuvi – U.J.) tuyg‘u Ofeliyaning telbaligiga asos bo‘ladi. Aynan telbaligi bois, Ofeliya ilohiy qonunlardan yuz o‘giradi, joniga qasd qiladi.

«Qirol Lir» tragediyasining 3-parda, 6-sahnasi so‘nggida asardagi Masxara obrazi sahnani butunlay tark etadi, qaytib ko‘rinmaydi. Ba’zi adabiyotshunoslar tragediyadagi ushbu holatni ham, Shekspirning mantiqsizligiga yo‘yadilar. Adabiyotshunos Suvon Meli esa ayni holatni quyidagicha izohlaydi: «… Lir vujudida Masxaraga, uning tafakkur tarziga xos jihatlar bisyor bo‘lib, muayyan nuqtada bunday jihatlar yo‘qoladi. Ruhan qayta tug‘ilgan (telba bo‘lgani nazarda tutilmoqda–U.J.) Lirda Masxaraga, ya’ni, o‘z-o‘zini nazorat qilishga endi zarurat ham yo‘q, kuch ham. Zero, Masxara obrazi mohiyatini tashkil etuvchi achchiq kinoya insonning o‘z-o‘zini chetdan turib kuzatishi, tahlil qilishi uchun muhim vositadir.

Oliy haqiqatga kinoya yot. Kinoya ojiz va alamzadalar quroli». (Suvon Meli. Hazillashmang daho bilan. «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi. 2002 yil).

Oliy haqiqatga kinoya yot ekani, shubhasiz. Shu bois ham oliy haqiqat yukini yelkasiga olgan telba Lir ruhiyatiga Masxara sig‘maydi. Endilikda, u oliy haqiqat arqonini tutgancha, o‘z qismatining intihosi tomon odimlamoqda edi. Ayni paytda, oliy haqiqat faqat ulug‘vor tragik obraz timsoli o‘laroq namoyon bo‘lguvchi Lirgagina emas, balki shunday ulug‘vor g‘oyalar sohibi bo‘lmish Shekspirga tegishli ekani bor gap. Voqean, oliy haqiqat universal bo‘ladi. Yaxshi-yomon, oq-qora, go‘zal-xunuk, oqil-telbalarning barchasi birdek unga xizmat qiladi.

Xullas, shekspirona go‘zallik tushunchasining chigal va murakkabligi ham, oliy darajadagi tragizimi ham, eng muhimi, millat va zamon tanlamasligi ham undagi haqqoniyatda. Samoviy badiiyat (haqiqat) shu qadar yuksak, ba’zan uni anglash uchun tafakkur va mantiqning o‘zi kifoya qilmaydi. Tolstoy tanqidiga xos haqiqat esa, ko‘proq mantiqqa tayanadiki, u ham, o‘z navbatida, bir ijodkor qarashi sifatida ahamiyatlidir.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali

Uilyam Shekspir. Hamlet. Tragediya

Uilyam Shekspir. Otello. Tragediya

Uilyam Shekspir. Qirol Lir.Tragediya

Uilyam Shekspir. Makbet. Ttragediya

Uilyam Shekspir. Romeo va Julietta. Tragediya — Xurshid Davron kutubxonasi