Маҳмуд ака адабиётимизда пайдо бўлган янги ҳикоя, қисса ёки романнинг генезиси, яъни вужудга келиш ибтидосини дарҳол англаб етар, асарнинг жаҳон адабиётидаги қайси машҳур асар таъсирида яратилганини, улар орасидаги фарқни ютуқ ва нуқсонлари билан таҳлил қилиб берар эди.

Ўзбек бадиий тафаккурида 80-йилларнинг иккинчи ярми ва 90-йилларнинг бошларида кузатилган ранг-баранглик, изланишлар доирасининг кенгайиши рус адабиётидан тортиб, Болтиқбўйи, Кавказ халқлари адабиётлари, қолаверса, Европа, Америка, Япония, айниқса, Лотин Америкаси хал­қлари адабиётининг энг илғор ютуқларининг ижодий таъсирини ўзида қамраб олишга уриниш самараси, маҳсули эди. Маҳмуд аканинг қайси бир ёш ёзувчи ёки шоирга Шукшин ёки Маяковский, Неруда ёки Думбадзе, Кортасар ёки Купер деб мурожаат қилишида ижодкор инсонни қанчалик ардоқлаш, авайлаш оҳанги бўлса, мутойиба тариқасида нисбат берилган бундай “тахаллус”лар замирида шунчалик асос ва жон ҳам йўқ эмас эди. Шу билан бир вақтда Маҳмуд ака жаҳон адабиётида кузатилаётган ил­ғор принтсиплардан, новаторлик уринишларидан, уларнинг маҳсули ўлароқ яратилаётган фавқулодда асарлардан қанчалик илҳомланмасин, ҳайратларга тушмасин, ўзимизнинг адабиётимизга мансуб асарлар моҳиятида, мазмуни, шакл-шамойили ва ҳатто деталлари миллий бўлиши шарт деган мезонни сира унутмас, гап шундай мавзуларга келиб тақалганида қатъий қарашларидан, талабларидан асло қайтмас, ҳеч ким билан муроса қилмас эди.

МАҲМУД САЪДИЙ – ЎЗИГА ХОС ТАҲРИР
МАКТАБИ АСОСЧИСИ

Хуршид Дўстмуҳаммад
КЎНГИЛДАГИ МУНАВВАРЛИК

Адабий жараённинг ўзига хос қизиқ ва ғалати жиҳатлари кўп. Унинг айримлари кўзга яққол ташланиб турса, айримларини ҳар ким ҳам пайқайвермайди. Пайқаганларнинг эса ҳаммалари ҳам уларнинг қадрига етавермайдилар, эътиборга лойиқ кўрмайдилар.

Ўтган асрнинг 70-йиллари, айниқса, 80-йилларнинг бошларида адабиётшунос Маҳкам Маҳмудов, Маҳмуд Саъдий, Мурод Хидир адабий жамоатчиликнинг кўзга кўринган етакчи вакиллари сифатида алоҳида эътибор марказида бўлишган.

Бирон янги асар эълон қилинса, табиий, унга матбуотда муносабат билдирилар эди. Би­роқ, тугал хулоса чиқаришдан бурун Маҳкам ака, Маҳмуд ака, Мурод ака нима дер экан деган савол кўндаланг турар эди. Чунки уч устознинг қарашлари ҳар қандай номдор мутахассиснинг фикридан ўзгача бўлиши аниқ эди. Энди-енди бир-икки ҳикоя қоралашга жазм этган бизга тенгқур бошловчи қаламкашлар кўпроқ кутилмаган ўлчовлар, теша тегмаган адабий мезонлар таъсирида юрар эдик. Муҳими, рад этиш, инкор этиш, жилла қурса, ўзгачароқ нуқтаи назардан мулоҳаза билдириш кўр-кўрона бўлмас, балки мисоллар, қиёслар билан асосланар, таҳлиллар нафақат муайян янги асарга, балки умуман бадиий адабиётга ўзгача муносабатни пайдо қилар, ўзгачароқ нуқтаи назарларни шакллантирар эди.

Ҳар қандай миллий адабиёт анъанавий ва замонавий услублар қоришиғида яшайди, бу борадаги энг илғор янгиликларда ҳам муайян тақлидий уринишлар бўлиши, тақлид аста-секин чинакам бадиий маҳоратга айлана бориши жуда табиий жараён ҳисобланади. Мана шундай ҳолатларда айниқса, Маҳмуд ака адабиётимизда пайдо бўлган янги ҳикоя, қисса ёки романнинг генезиси, яъни вужудга келиш ибтидосини дарҳол англаб етар, асарнинг жаҳон адабиётидаги қайси машҳур асар таъсирида яратилганини, улар орасидаги фарқни ютуқ ва нуқсонлари билан таҳлил қилиб берар эди. Ўзбек бадиий тафаккурида 80-йилларнинг иккинчи ярми ва 90-йилларнинг бошларида кузатилган ранг-баранглик, изланишлар доирасининг кенгайиши рус адабиётидан тортиб, Болтиқбўйи, Кавказ халқлари адабиётлари, қолаверса, Европа, Америка, Япония, айниқса, Лотин Америкаси хал­қлари адабиётининг энг илғор ютуқларининг ижодий таъсирини ўзида қамраб олишга уриниш самараси, маҳсули эди. Маҳмуд аканинг қайси бир ёш ёзувчи ёки шоирга Шукшин ёки Маяковский, Неруда ёки Думбадзе, Кортасар ёки Купер деб мурожаат қилишида ижодкор инсонни қанчалик ардоқлаш, авайлаш оҳанги бўлса, мутойиба тариқасида нисбат берилган бундай “тахаллус”лар замирида шунчалик асос ва жон ҳам йўқ эмас эди. Шу билан бир вақтда Маҳмуд ака жаҳон адабиётида кузатилаётган ил­ғор принтсиплардан, новаторлик уринишларидан, уларнинг маҳсули ўлароқ яратилаётган фавқулодда асарлардан қанчалик илҳомланмасин, ҳайратларга тушмасин, ўзимизнинг адабиётимизга мансуб асарлар моҳиятида, мазмуни, шакл-шамойили ва ҳатто деталлари миллий бўлиши шарт деган мезонни сира унутмас, гап шундай мавзуларга келиб тақалганида қатъий қарашларидан, талабларидан асло қайтмас, ҳеч ким билан муроса қилмас эди.

Бадиий тафаккурдаги миллийликни, миллий ғурурни сақлаш ва улуғлашга бўлган ташналик Маҳмуд Саъдийдек тажрибали мунаққид ва муҳаррирнинг ҳаётий маслагини, ижодий ҳаётининг ўзагини ташкил этади, десак муболаға бўлмайди.

Маҳмуд Саъдийнинг ўзига хос муҳаррирлик мактаби алоҳида ва махсус таҳлилга, тадқиқ этишга ва ўрганишга лойиқ. Ҳозирги ахборот асри жараёнлари анъанавий оммавий ахборот воситалари тушунчасига, матбуот ва таҳририят тушунчасига ўзгартиришлар киритиб юборди. Ахборот технологиялари мисли кўрилмаган даражада ўзгарди. Маълумот тўплаш, уни матбуотда эълон қилишга яроқли “тайёр ашё”га, яъни материалга айлантириш айримларнинг назарида жўн бир юмушга айланиб қолгандек туюлмоқда. Ваҳоланки, долзарб ва муҳим мавзу танлашдан тортиб, уни ҳақиқий муаллифига ёздириш, мақолани таҳрир қилиб, дейлик газета саҳифасига жойлаштиришгача бўлган оралиқда озмунча жараён кечадими?!

Маҳмуд Саъдий бу ишларнинг ҳадисини мукаммал ўзлаштирган устоз мутахассислардан ҳисобланади. Асқад Мухтор раҳбарлик қилган йилларда “Гулистон”журналининг ҳеч бир саҳифаси ўқувчилар эътиборидан четда қолмас, бунинг асосий сабабларидан бири таҳририятда ўша даврнинг етук адиблари, шоирлари, публитсистлари ва, албатта, муҳаррирлари (Маҳмуд Саъдий бўлимга муҳаррирлик қилган) тўпланишганида эди.

“Таҳрир” деган сўзга беписанд­лик билан, ҳатто ғаши келиб қараш кайфиятлари йўқ эмас. Қўйиб берсангиз, таҳрирдан сўз очилса, тсензура деб аюҳаннос соладиганлар ҳам учрайди. Аслида саводли, маҳоратли ва зиёли таҳрирнинг қиммати ҳеч қачон, ҳеч қандай замонда қадрини йўқотмаган, йўқотмайди ҳам! Таҳрир муаллифнинг фикрини қайчилаш эмас, таҳрир – муаллиф айтмоқчи бўлган, лекин ўхшатиб ифодалай олмаган фикрларига йўл очиш демакдир. Сўзга, жумлага сайқал бериш, сўз сеҳри ва жозибасини ҳис қилиш, мулоҳазаларни изчил равишда баён этиш, ортиқча ва ўқувчи эътиборини муҳимдан чалғитадиган номуҳимлардан воз кечиш деганидир. Рақамларни, исм-шарифларни, истилоҳларни тўғри, хатосиз ёзиш демакдир! Қарийб эллик йилдан буёғига республика матбуотида ҳормай-толмай жавлон уриб келаётган Маҳмуд ака қайси муаллифнинг, қайси мутахассиснинг қайси мавзуда ва қай даражада мақола ёки суҳбат тайёрлаб бериши мумкинлигини, уларнинг салоҳияти ва имкониятини беш қўлдай билади. Шунга кўра, уларни долзарб мавзуларда ва зарур йўналишларда мақола ёзишга ундайди, улардан маслаҳатини, ёрдамини аямайди.

Маҳмуд Саъдий муҳаррирлик мактабининг ана шу фазилатлари санаб ўтилар экан, устознинг қаламга садоқати, таҳрирдаги ҳалоллиги матбуотга, матбуот сўзига, матбуот саҳифаларида номлари кўринадиган жуда кўплаб муаллифларга садоқати ва ҳалоллигига айланганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Муҳтарам Юртбошимиз имзоси билан Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист унвонига муносиб кўрилгани узоқ йиллик ҳалол ва фидокорона меҳнатларининг улкан эътирофидир.

Бундай кўникмага ҳеч бир журналист ёки мухбир тўсатдан эришиб қололмайди. Бунинг учун йиллар керак бўлади, тажриба тўплаш, малака орттириш, энг муҳими, муҳаррирлик касбига ихлос ва меҳр-муҳаббат қўйиш зарур бўлади.

Мана шундай муҳаррирлик мактабини қадрлаган кўплаб ёшлар ҳозир ҳам Маҳмуд Саъдийдан сабоқ олмоқдалар. Ёшларнинг бахтига устоз ниҳоятда камтар, бағри кенг, билганларини бошқалар билан баҳам кўришга ҳамиша шай бўлган дарёдил инсон.

Жамоатчилик орасида Маҳмуд Саъдийнинг ниҳоятда бой кутубхонаси борлиги алоҳида эътироф этилади. Бундай таърифга мен у кишининг шогирдларга бойлигини, журналистлик йўлини танлаган ажойиб фарзандларнинг отаси эканини, миллий адабиётимиз ва журналистикамизнинг бугунги куни учун ҳам ғоятда қимматли ва қадрли зиёли инсон эканини қўшимча қилган бўлур эдим.

… Қўлида қалами бўлган каттаю кичикка рўпара келган устознинг: “Маҳоратингиз ошаяптими?” дея савол қотиш одатлари бор. Ана шу бир оғиз лутф замиридаги ижодга даъват оҳанги ҳам кўнгилга бир мунавварлик, ёруғлик олиб киради. Зеро, ижодга даъват этиш қиёси йўқ савоб амаллардан саналади.

Манба: “Ҳуррият” газетаси, 2009.

Узоқ Жўрақулов
УСТОЗИМНИНГ ДЎСТИ

Маҳмуд ака ҳақида гап кетганда энг аввал хаёлимга бу одамнинг қолипларга сиғмаслиги, устозим Бегали Қосимов билан дўст, даврадош, маслакдош экани келади. Кейин, у мансуб авлоднинг ХХ аср ўзбек адабиётида ўзига хос ўрнига эга, том маънодаги “авлод” бўлганини қалбан эътироф этаман. Воқеан, юз йилликлар табиати башариятга тақдим этган авлодлари билан белгиланади. 60-йиллар авлоди эса ўтган аср адабиёт дунёсида наср, назм, таржима, адабиётшунослик соҳаларидаги ютуқлари билан ўчмас из қолдира олган авлодлар сирасига киради.

Бу авлоднинг том маънодаги вакили бўлмиш Маҳмуд Саъдий на шоир, на ёзувчи, на таржимон, на олим. Кўпчилик уни, матбуотда ишлагани боисмикан, яхши публицист, ўткир муҳаррир сифатида танийди. Аслида у публицист ҳам, муҳаррир ҳам эмас. Агар у саналган соҳаларнинг бирортасига мансуб бўлса эди ундан яхши шоир, истеъдодли ёзувчи, моҳир таржимон ёҳуд кенг қамровли олим чиқиши мумкин бўларди. Аммо зинҳор Маҳмуд Саъдий деган универсал одам чиқмас, у ўзининг асл миссиясини бажара олмасди.

Хўш, Маҳмуд Саъдий менинг назаримда ким ўзи? Унинг 60-йиллар авлоди аро ўрни қандай? Адабий, маънавий жараёндаги хизмати нимада? Ниҳоят, у нимаси билан универсал одам номига муносиб?
Аввало, Маҳмуд Саъдийда фақат чин ижодкорлардагина учрайдиган бир фазилат бор. Бу фазилат унинг қуюшқондан ташқари сўзлари, одамга тикандек ботадиган киноя ва қочиримлари, бетга айтиладиган заҳар шимдирилган ҳақиқатлари қуршовида ҳам жозиба касб этаверадики, бунга моҳир талқинчи ақл ҳам кўпда лол қолади. Ижодкорнинг тортиш кучи ҳақида кўпчилик билади. Бу куч бамисоли сайёраларни жипс ушлаб турган қуёшдек ижод аҳлини-ю ижодга даъвогарларни маълум радиусда жамлайди. Маҳмуд Саъдийда мен илғаган илк фазилат шу. Далил унинг атрофидан сира одам аримаслиги. Гоҳ чала қолган мақола, гоҳ бирор китоб, гоҳ маслаҳат, гоҳ баҳс-мунозара бунга баҳона. Маҳмуд Саъдий адабий жараённинг исталган даври хусусида ( гаплашишга кучи етадиган) исталган одам билан соатлаб гаплаша олади. Энг қизиғи, бу суҳбат туфайли ҳосил бўлгич манфаат аксарият бир томонлама — Маҳмуд Саъдий суҳбатдошига йўналган бўлади. Лекин Маҳмуд ака буни билиб билмаганга олади. Натижада тама ва худбинликнинг қўлларига кишан солинади. Суҳбатдош ғурури озор кўрмайди, у ўзини аввалгидан ҳам улуғворроқ, донороқ сеза бошлайди. Шунинг учун бўлса керак, Маҳмуд Саъдийга шундай суҳбатдошлар томонидан берилган “устоз” куняси унинг сермашаққат йўлини эҳтиром нақшлари билан безашга эмас, шогирдлар кўнглига таскин уруғларини қадашга хизмат қилади.

Маҳмуд Саъдий шоир эмас, аммо у шеърият деган бебошвоқ бир оқим феълини яхши билади. Лойиқ бўлса, бу оқимни фойдали ўзанга солишгада қурби етади. Маҳмуд Саъдий ёзувчи эмас, лекин наср аталмиш серсалобат карвоннинг нима юклаб кетаётганини, қай манзил томон йўл тутганини яхши англайди. Уни йўл хатаридан огоҳ этишни ҳам эплайди. Маҳмуд Саъдий таржимон эмас, бироқ “Она тилини яхши билади”, деган сифат унга қарата айтилса, бу ибора мантиқли, маъноли жаранглайди. Чунки Маҳмуд Саъдий гап сингари инжиқ, сўз каби хасис, тиниш белгиларидек қаттиққўл одам.

У бирор гуманитар институтнинг раҳбари эмас. Илло, адабиёт, маънавиятнинг ўзак муаммолари Саъдий ҳаётининг мазмуни. Маҳмуд Саъдий — адабий жараён, адабиёт тарихи, адабиёт назариясига доир жиддий рукнларнинг идеологи ва амалиётчиси. Унинг “ХХ аср романи”, “Бадиият ва назария”, “Ёшлар шеърияти”, “Китобингизни ўқидим”, “Доимий ҳамроҳ”, “Аслиятдан таржима”, “Мангу асар” сингари адабиётшунослик, таржимачилик ва таржимашуносликка доир ўнлаб рукнлари фақат матбуот, публицистиканинг эмас, миллий этика ва эстетика манфаатини кўзлаган, том маънодаги кашфиёт даражасидаги рукнлардир. Унинг матбаачилик фаолияти доирасида адабиёт манфаати миллат манфаати билан бирикиб кетади.

Маҳмуд Саъдий кимларнингдир назарида тартиббузар ходимга ўхшаб кўриниши мумкин. Илло бу — алдамчи таассурот. Чунки у ҳеч қандай ходим ҳам, хизматчи ҳам эмас, том маънодаги ижодкор. Кунига саккиз соат ишлайдиган матбуот ходимларидан фарқли равишда Маҳмуд Саъдий йигирма тўрт соат ишлайди. Зеро, чин ижодкорнинг қисмати шу. У тўйда ҳам, азада ҳам, таътил, уйқу ва тушлик пайтида ҳам ишлашга маҳкум. Росмана раҳбарнинг қисматига битилмиш югур-югурлар эса бундай изтироб саодатига имкон беравермайди.

Маҳмуд Саъдий исталган газета ёки журнални гуллатадиган раҳбар ҳам бўлиши мумкин эди. У ҳолда асло (яна ўша гап) чинакам Маҳмуд Саъдий бўлолмасди. Ҳамма бош муҳаррирларга ўхшаш бир раҳбар бўларди, вассалом. Шундай бўлганда унинг аҳли аёли, фарзандлари турмуш фаравонлиги жиҳатидан ютиши мумкин эди. Лекин адабий жараён ҳам, адабиёт ҳам кўп нарсани бой берган бўларди. Зотан, Маҳмуд Саъдийнинг аввалида “бош” сўзи бўлмаган “муҳаррир” унвони айнан адабиёт фойдасига ишлайди. Маҳмуд Саъдий муаллифлар услубидаги эга-кесим, нуқта-вергулларни эмас, фикр ва ритмни таҳрир қила оладиган муҳаррир. Холис гап шуки, бундай муҳаррирлар ҳар куни туғилавермайди. Туғилгани ҳам матбуот канонлари сиқувидан камдан-кам ҳоллардагина омон қолади. Шу боис ҳам, Маҳмуд Саъдий бугунги кунда “Таҳрир назарияси” ҳақида асар ёзиши мумкин бўлган ноёб мутахассис. (Айни пайтда, ушбу жумлаларни ёзаётиб, унинг бу борада билганлари муайян қолипга тушармикан, деган истиҳола ҳам йўқ эмас.)

Менимча, Маҳмуд Саъдийнинг мақола ва тадқиқотлари, энг яхши асарлари абстракт потенция сифатида унинг ботинида яшамоқда. Ҳали ёш пайтида “Теран томирлар” номи билан нашр этилган, катта ижодкорлар эътиборига тушган адабий жараёнга оид китоби ўша – абстракт потенциянинг учқуни эди, десак унчалик хато бўлмайди.

Ижодий қувватини ботинда сақлаш борасида у 60-йиллар авлоди орасида рекордга эришди. Айнан шу боис ҳам, менимча, Маҳмуд Саъдий аталмиш универсал одам мақомига эга бўлди. Яна бир томони Маҳмуд Саъдий ҳаётни, турмушнинг аччиқ-чучугини татиган, яхши билган одам. У кўп ижодкорлар қилмаган ишни қилиб кўрган. Масалан, экскваторчи бўлгани ҳақида аниқ далилларим бор. Қолаверса, Маҳмуд Саъдий ўз авлодининг кўпчиликка қоронғу яхши ва ёмон тарафлари, сир-синоатлари ҳақида ҳам қомусий билимга эга. Бу эса универсал сифатини безаса безайдики, сира пасайтирмайди.

Зиёлининг қадр-қиммати ўзи мансуб миллат ва авлод маънавиятига нима қўшгани билан белгиланади. Бу жиҳатдан, бугун 70 ни қоралаган домла Маҳмуд Саъдийнинг мақоми аниқ. У нафақат илмий-адабий, маънавий-маърифий жараённинг фаол иштирокчиси, балки чин маънодаги устоз, адиб номига муносиб шахсдир.

ЎЗ ҚАДРИНИ БИЛГАН ҚАДР ТОПАДИ
Таниқли муҳаррир Маҳмуд Саъдий билан суҳбат
Замира Эгамбердиева суҳбатлашди

Одатда кинофильмларда энг хавфли, энг қалтис вазифаларни каскадёрлар бажарадилар, лекин уларнинг номлари суратга тушган кишилар рўйхатига киритилмайди. Ҳаётда ҳам умр бўйи ўзгалар меҳнатини юзага чиқариш учун заҳмат чекиб яшайдиган одамлар борки, мен уларни ана ўша каскадёрларга ўхшатгим келади. Зеро, бугунги суҳбатдошим Маҳмуд Саъдийнинг суратини кўриб, «Ёш ленинчи» муштарийларининг кўпчилиги танимаётган бўлсалар улардан гина қилмайман. Чунки бу инсон ойнаи жаҳон орқали хонадонларимизга тез-тез ташриф буюрмаганлар, радио тўлқинларида оташин маърузалар ҳам сўзламаганлар. Унинг номи Ўзбекистон ССР Ёзувчилари уюшмасининг аъзолари рўйхатида ҳам йўқ, фақат қувончлиси, ўзларини ҳамиша энг яхши ижодкорлар орасидан топиш мумкин. У эл хазинаси — сўз мулкини, инсон қадрини ҳимоя қилишдек мушкул юмушни бўйнига олиб яшаётган, курашаётган одамдир.

Маҳмуд акани ўз тенги ижодкорлар ҳам «устоз» деб атайдилар. Рассомлар ижодига назар ташласангиз, қуёшнинг расмига кўзингиз тушмайди, уни болаларгина чизади. Эҳтимол биз ҳам шу боис, асл инсонларни мақташ, улуғлаш учун ўзимизда куч, журъат тополмаётгандирмиз. Биз, ёшлар машқларимизни Маҳмуд аканинг назаридан ўтказишни унутмаганимиз ҳолда, шу йили устозимизнинг 50 ёшга тўлганини биримиз эрта, биримиз кечроқ эшитдик. Ҳолбуки, у ўзининг 25 йиллик фаолияти мобайнида қанчадан-қанча янги номлар учун курашди, улар юзага чиққан кунда муаллиф билан баб-баравар қувонди. «Шарқ юлдузи», «Гулистон» журналлари, «Ленин учқуни», «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси саҳифаларида чоп этилган ва этилаётган энг яхши мақолаларда Маҳмуд Саъдийнинг бармоқ излари бор. У сиздан билимини, кучини, вақтини меҳрини аямайди, хатоларингизни тузатишдан эринмайди. Бағрикенгликда у кишига тенг келадиган ҳотамтой кам топилади. Ўзгалар шодлигини ўзиникидек қабул қилиб, қувонолган инсон ҳаммадан бахтлидир.

Мен Маҳмуд аканинг қалин-қалин китобларини ўқимаганман, бироқ китоб танлашни у кишидан ўрганганман. Унинг самимий ўгитларини ҳеч бир китобга алишолмаслигим ҳам рост! Мен уни адабиётшунослигимизнинг холис хизматкори, ёшларга беминнат маслаҳатлар берадиган мураббий деб биламан, қадрлайман. Зотан, мураббийлик ўзига хос қобилиятки, у ҳамма ижодкорларда ҳам бўлавермайди.

Шу пайтга қадар Маҳмуд Саъдий тўғрисида мақолалар, очерклар йўқлигидан қийналардим. Энди билсам, яхши инсон ҳақида яхшилаб — кўнгилдагидек ёзиш, мен ўйлаганча, осон эмас экан… Келинг, яхшиси, ўз эътиқодидан чекинмаган, уни бутунлигича омон сақлаб қололган инсон — «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси танқид ва адабиётшунослик бўлимининг мудири, адабиётшунос Маҳмуд Саъдий билан қилган суҳбатимизга ўзингиз гувоҳ бўлинг…

—————

— Маҳмуд ака, мана, бу йил Сиз эллик ёшга тўлдингиз. Ҳамма шогирдларинтиз сингари, менинг ҳам сизга ҳавасим келади. Демоқчиманки, ҳаётда ҳар бир одамнинг кўзлаган манзили, ўз идеали бўлади, лекин, барибир, ҳар биримиз ўтмишимизни синчиклаб таҳлил қиладиган бўлсак, жуда кўп хатолар топамиз. Сизнингча, киши янглишмаслик учун асосий нуқтаи назарни нималарга қаратса тўғри бўлади? Идеал қандай бўлиши керак? Нимага интилиб яшашни маъқул кўрасиз, умуман одам ўзидан қониқиб яшаши мумкинми?

— Йўқ, одам ўзидан қониқиши мумкин эмас. Агар у ўзидан қониқса, ҳамма нарса тамом бўлади. Ўйлайманки, имкон топиб, вақти-вақти билан инсон ўзига-ўзи ҳисоб бериб турса, бир ҳафтами, ўн кунми борингки, бир йил ичида нима яхши иш қилдим, нима ёмон иш қилдим, деб ўзини-ўзи тергаб борса, одамга ўхшаб яшаяпман, деса бўлади. Акс ҳолда, одам издан чиқиб кетиши, кўп нобоп ишлар қилиб қўйиши ҳам мумкин. Ҳозир ҳаёт мураккаб, айрим масалаларда баъзан ён беришга тўғри келади. Оқлаш мумкин бўлган ён беришлар бор, оқлаб бўлмайдиган ён беришлар бор. Агар ўз шахсингизга, манфаатингизга тегишли масалада ён берсангиз, оқлаш мумкин; бироқ халқ тақдирига, бошқалар қисматига боғлиқ бўлган масалалардаги ён беришни оқлаш мумкин эмас, айрим кишилар ўзининг бир сўми учун сизнинг минг сўмингиздан воз кечиб юбориши мумкин.

Мен биринчи синфдалигимдаёқ ғирт етим бўлиб қолганман. Лекин одам болаликда барибир катта ниятлар билан яшайди. Ҳар бир одамга хос орзу-ниятлар менда ҳам бўлган. Мен ўзимча, катта ишлар қиламан деб ўйлаганман. Учувчи бўлмоқчи эдим, ле-ин имкони йўқлигини тушунганимдан кейин у ҳақда ўйламай ҳам қўя қолдим. Биласизки, ўзбек сағирини бегонага бермайди, мени ҳам амаким — Мамарасул акам ўз фарзандидек тарбиялаган. Ҳар ҳолда, биз Сталин замонасининг болалари бўлганмиз-да, ўзим қариндошимнинг уйида яшасам ҳам, ота-онам бўлмаса ҳам, ватаним СССР, бу — менинг онам, отам — доҳий Сталин, деган тушунча менда ҳам бор эди. Тўғриси, биз бахтсизлик ҳақида кўп ҳам ўйлайвермасдик, анча хотиржам яшаганмиз. Шу ўринда бир гапни айтиб ўтмоқчиман: бизнинг авлодимиз анча кеч етилди шекилли, яқин-яқинларда ҳам қирқ-эллик ёшдаги ижодкорларни ёш адиблар деб ҳисоблардилар…

Учинчи синфда Миркарим Осимнинг «Ўтрор» қиссасини, тўртинчи синфда Ойбекнинг «Навоий» романини ўқидим. Шу китобларни, айниқса, «Навоий»ни ўқиганимдан кейин қандайдир бошқача бўлиб қолдим. Ойбек Навоий дунёсини анча яхши очган. Менда ғалати бир туйғу пайдо бўлдики, кўзимга кўп ишлар бачкана, майда-чуйда бўлиб кўрина бошлади. Ўзим ҳам бирдан улғайиб қолгандек эдим. Навоийнинг одамийлиги, улкан қалбли инсон эканлиги менга қаттиқ таъсир қилганди. Боя айтганимдек, яхши китоблар одамга ўз-ўзини тафтиш этишни ўргатади, аммо ўқилган китобларнинг ҳаммаси ҳам яхши китоб бўлавермайди, албатта. Лекин бир адаштирмайдиган жиҳати борки, классик асарлар деб тан олинган китобларни ўқисангиз, ҳар ҳолда, ютқазмайсиз. Нима бўлишидан қатъи назар, одам ўзини граждан сифатида тарбиялаб, шакллантириб бориши керак. Масалан, мен «Навоий»ни ўқиган пайтимда Алишер Навоийга тақлид қилдим, кейинчалик «Пўлат қандай тобланди» романини ўқигач, Павел Корчагинга ўхшашга интилиб кўрдим. Одам изланади-да. Лекин узинг севган бирорта қаҳрамонингга ҳам ўхшай олмаслигинг мумкин. Шунда нима бўлади? Бир куни шундай қарорга келганманки, нега энди, мен бировларга ўхшашим керак, айтайлик, Навоийга ёки Абайга? Нега энди, мен — ўзимга ёки бошқалар менга ўхшамасликлари керак?.. Шундай қилиб, одам ўзининг ҳаётий, ахлоқий принципларини белгилаб оларкан. Қисқаси, одамда яхши томонга ўзгариш учун ҳам, ёмон хислатларни камол топтириш учун ҳам имконият бор. Биз инсонни онгли мавжудот деймиз. У ҳаётда кўп ёмонликларга, бемаза ишларга ҳам дуч келади. Демак, ҳаётдан безиб кетмаслик, одамларга нисбатан меҳр туйғусини йўқотмаслик учун инсон ҳар доим бошқалардаги яхши томонларни кўришга, юрагидан йўқолган меҳрнинг ўрнини тўлдириб, бойитиб боришга ҳаракат қилгани маъқул. Бўлмаса, унинг ўзи истамаган ҳолда ҳам асабий, ичи қора, ёмонликни соғинадиган кимсага айланиб қолиши ҳеч гапмас. Мен шундай истеъдодли кишиларни биламанки, улардан яхшилик кутиб бўлмайди, ичи қора. Чунки, уларнинг юрагида меҳр етишмайди, энг инсоний туйғулар камол топмай қолган.

Одам умр бўйи комил инсон бўлишга интилади, балки комил инсон бўлолмас, лекин, ҳар ҳолда, киши олдинга қараб интилса, анча жойга бориб қолади. Масалан, Алишер Навоийни идеал деб олсангиз, унинг умматига айланиб қоласиз. Машрабда бор-ку: «Ул Иброҳимдан қолган эски дўконни на қилай…» Каъбани шундай деб айтаяпти у! Чунки ундан юксакроқ худо бор. Худонинг олдида Каъба нима! Макка нима деган гап! Машраб ҳаддан ташқари максималист бўлган. Демак, у энг юксак, энг муқаддас тушунчани биринчи ўринга қўйган. Навоийнинг буюклиги, гражданлик жасорати шундаки, у ўзбек халқининг қаддини кўтариш, бағрини бутун қилиш учун, ўзбек тилининг бошқа ривожланган тиллар билан баравар имкониятга, қудратга эга эканлигини исботлаш учун курашди. Навоий ижоди эса чинакам маънодаги бир уммонки, ундан ҳар ким имконияти даражасида олиб фойдаланиши мумкин. Навоий тугамайди-да… Лекин, ачинарлиси, уни тушунишга бизнинг савиямиз етмаяпти… Идеал юксакроқ бўлгани яхши. Шунда сиз майда, резги нарсаларга камроқ аҳамият берасиз, ўйлаган катта ниятларингизни кўздан қочирмайсиз. Эътиқод ҳақида дейсизми?… Эътиқод масаласида мен ўзимнинг мақсадимга эришганман. Эсимни таниганимдан бери эътиқодимдан чекинганим йўқ. Эҳтимол, шунинг учун ҳам моддий жиҳатдан бирим икки бўлмаётгандир, бироқ, маънавий томондан менинг ҳеч кимдан ўзимни камситадиган жойим йўқ. Худога шукур, ўзимнинг мақсадларимни оғишмай амалга ошириб келаётирман.

— Баъзи кишилар бугунги кунда санъат сиёсатга аралашмаслиги керак, деган фикрни илгари сурмоқдалар. Санъаткорларнинг, хусусан, ўзбек ёзувчиларининг ижтимоий-сиёсий ҳаётимизга бевосита аралашувига Сиз қандай қарайсиз?

— Ёзувчилар аралашиши керак. Аралашмаса қандай бўлади? «Ёзувчи-граждан бўлиши керак» деган гап жуда тўғри. Пахта якка ҳокимлигига қарши кураш, тил, тарих, экология масалалари ҳаёт-мамот масалалари-ку!

— Маҳмуд ака, мана шу масалалар «ёзувчилар аралашмаганда ҳам ҳал бўларди», деган даъволарнн эшитиб қоламиз…

— Ҳал бўлмасди! Масалан, рус адабиётини олсак, тарихдан маълум: Пушкинлар даврида француз тилининг мавқеи жуда баланд бўлган. Демак, Пушкин, Крилов сингари адиблар рус тилининг софлиги, унинг гражданлик ҳуқуқи учун курашмаганларида, миллатга онг киритадиган зиёлилар рус тилини тарғиб қилмаганларида, у ҳозиргидек қудратли тилга айланмаган бўларди. Масалан, Крилов «Қизгиналарга сабоқ» комедиясида рус тилининг жамият томонидан хўрланишига кескин қарши чиқади. Комедия қаҳрамони — Фекла сингари ойимтиллалар ўзлари рус бўлишларига қарамасдан, рус тилидан, умуман руслардан нафратланадилар. Фекла «Бир руснинг сўзини эшитгандан кўра, тўтиқуш Жаконинг овозини эшитганим афзал» дейди. Ҳолбуки, Жако француз тилида «Сиз аҳмоқсиз» деган гапнигина айтарди, холос… Ўзбекистонда ҳам она тилининг ҳуқуқи учун кураш колхоздан ёки совхоздан бошланмади, балки матбуот саҳифаларидан бошланди. Дастлабки мақолаларни шоирлар, ёзувчилар ёздилар. Улар ҳаракат қилмаганларида Бўстонлиқдаги зарарли завод қурилиши ҳам давом этган бўларди. Хуллас, ёзувчиларнинг халқ ҳаётига алоқадор ҳамма масалаларга аралашишга ҳаққи бор ва аралашишлари шарт. Чунки ёзувчи — халқнинг виждони. Халқнинг виждони бўлишга интилган ёзувчигина чинакам ёзувчи бўла олади. У ўзининг нафсониятига тегишли ҳамма гапларни йиғиштириб, халқнинг манфаатини биринчи ўринга қўйиши ва ҳамма эзгу ишларнинг бошида бўлиши керак, деб ўйлайман.

— Тил ҳақида ўзингиз гап бошлаб яхши қилдингиз. Мана яқинда Ўзбекистон ССРнинг Давлат тили ҳақидаги Қонуни қабул қилинди. Мен Сиздан мана шу Қонун ҳақидаги мулоҳазаларингизни сўрамоқчиман.

— Бизда ҳалиям ҳадиксираш, «бир чўқиб, икки қараш» бор-да! Қуллуқ қилиш, мутелик бизнинг руҳимизга ниҳоятда сингиб кетган. Қонуннинг матбуотда босилган иккинчи лойиҳаси яхши эди. Менга қолса, ўша лойиҳани янада мукаммалаштириб, қонун шаклида қабул қилинса яхши бўларди. Аслида турғунлик йилларида «сайланган» депутатлардан яна нимани ҳам кутиб бўларди!.. Лекин бу Қонуннинг қабул қилиниши Совет давридаги 70 йилдан зиёд вақт ичида юз берган энг буюк воқеалардан бири бўлди. Ахир, ўзингиз ўйланг, 1938 йили ВКП(б) Марказнй Қомитети билан СССР Министрлар Совети рус тилини бошқа халқларга мажбурий ўргатиш тўғрисида қарор қабул қилган. У гаплар олдида бу жуда прогрессив Қонун! Умуман ҳар қандай қонун вақт ўтиши билан эскиради, тузатишлар киритилиб, тўлдирилиб, такомиллаштирилиб борилади. Шу ҳолатда ҳам бу Қонун жуда катта ютуқ.

— Мамлакатимизда янгиланиш жараёни бошланганидан буён салкам беш йил вақт ўтди. Лекин бу эзгу сиёсатнинг тантанаси борган сари чўзилиб кетмоқда. Сиз қайта қуришга халақит бераётган асосий тўсиқлар нималардан иборат деб ўйлайсиз?

— Қайта қуришга халақит бераётган нарсалар жуда кўп. Биз ўтган давр мобайнида сталинча социализм жамиятида яшадик. Энди йўл қўйган хатоларимизнинг ҳаммасини тузатишимиз керак. Халқимизда лоқайдлик кайфияти ниҳоятда кучли, кимдир биров келиб қилиб бериши керакдек, ҳамма кутиб туради. Сизга янги бир мисол айтай: шу йил 7 ноябрь арафасида Тошкент метросининг яна иккита бекати ишга тушди. Бирига «Ғофур Ғулом», иккинчисига «Чор-су» деб ёзилган. Қаранг, биз ҳатто бекатларнинг номларини ёзишда ҳам хатога йўл қўймоқдамиз. Ахир, шу қурилишда ҳам ўзбеклар қатнашган бўлишлари керак?! Куни-кеча Тошкентдаги марказий кўчаларнинг яна бирига «Правда» номи берилди. Нега энди, энг катта кўчамизнинг номи «Правда» бўлиши керак? Майли, бу газета омон бўлсин, лекин ҳали ҳам марказий кўчаларимизга буюк юртдошларимизнинг номларини қўйиш вақти, наҳотки, етиб келмаган бўлса?! Нега, Абу Алн ибн Сино номини, Низомиддин Хўжаев номини, Абдулла Авлоний, Фитрат, Чўлпон номларини шаҳарларимизга, кенг кўчаларимизга қўймаймиз? Ал-Хоразмий номидаги кўчани олинг. Чилонзор даҳасининг бир чеккасида. Шу ҳам инсофданми? Айтмоқчиманки, биз — ўзбеклар тепса, тебранмас, танбал халққа айланиб қолдик. Бизнинг осмондан чалпак ёғишини кутиб ўтириш одатимиз ҳеч қолмаяпти, қолмаяпти-да! Ёки тил учун кураш «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасидан бошланди, кейин унинг ёнига «Ёш ленинчи» қўшилди. «Ёшлик» журнали анча ишлар қилди, лекин бошқа газета ва журналларимиз нимани кутди? Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилса нима бўпти! Дуппа-дуруст бир қаламкаш шу фикрга қарши чиқиб ўтирибди. Мен буни ўзбек ёзувчисининг тўғри позицияси деб билмайман. Ахир, унинг «иш қуроли» ўзбек тили эмасми?! «Ўзбек тили кўпдан-кўп маъноларни ифодалашга ноқобил, қашшоқ тил» эмиш! Жумҳуриятимиздаги матбуот органларининг ҳаммаси ҳам халқимизнинг дардини, фикрини ўз саҳифаларида ёритаяптими? Йўқ!.. Ёки матбуотда қатнашаётган муаллифларни олайлик. Таҳрир этилмайдиган мақола ёзадиган муаллифларимиз бармоқ билан санарли, санъат соҳасида-ку, ўзбек тилида яхши мақола ёзадиганлар йўқ ҳисобида. Ўзбек тилининг бузилиб кетаётганида Ўзбекистон телеграф агентлигининг пала-партиш таржималари ҳам катта «ҳисса» қўшмоқда. ЎзТАГ жумҳурият марказий газеталаридан район газеталаригача думбул тилдаги материаллар билан кенг таъминлайди. Ўзбек терминологиясида ҳам аҳвол жуда ёмон, ўзбек шеваларидаги жуда кўп сўзлар йўқолиб, истеъмолдан чиқиб кетмоқда. Бу ишларни қиладиган одамлар эса кўринмаётир. Бинобарин, «Она тили» деб номлаш мумкин бўлган янги газета ташкил этиш ҳаёт тақозосидир. Бундай газетани СССР Маданият фондининг Ўзбекистон бўлими чиқариши мумкин. «Она тили» газетаси тил ҳақида баҳслар олиб боради, имломизни: тартибга солишга, алфавитимиздаги камчиликларга барҳам беришга ҳисса қўшади, сўз бойликларимизниг тўплайди ва ҳоказо. Қисқаси, бундай газета жуда-жуда зарур деб ўйлайман.

Очиғини айтиш керак, ҳозирги аҳволимиз жуда мураккаб. Бутун бир мамлакат у ёқда турсин, битта оиланинг ўзида қанча муаммо бор. Шундай муҳитда ўсган одам курашга дарров отланолмайди. Курашиш учун кучли билим, журъат керак. Жамиятимиздаги етишмовчиликлар ҳам кўпчиликнинг эътиқодидан қайтиб, яхши одамларнинг нотўғри йўлларга кириб-кетишларига сабаб бўлмоқда, деб ўйлайман. Ижтимоий адолат қарор топмаган юртда ҳамиша «Сув келтирган хор, кўза синдирган азиз» бўлаверади!

— Маҳмуд ака, тарихдан бизга жуда яхши маълумки, ҳар бир халқ ҳамиша ўз мустақиллиги учун кураш олиб борган. Халқлар ўртасида турли хил ихтилофлар, диний низолар бўлган. Лекин миллий низолар ҳеч бир даврда, айниқса, Ўрта Осиё халқлари ўртасида бугунгидек юзага чиқиб қолмаган. Ахир, бобомиз Амир Темур жуда катта марказлашган давлат барпо қилган-ку! Нега энди шу бугунга келиб халқларимизнинг беғараз дўстлигига путур етди? Мана шу фожианинг ижтимоий илдизларини қаердан қидириш мумкин?

— Тўғри, Темур Ўрта Осиёни мўғул босқинчиларидан озод қилиб, марказлашган давлат тузди. Маркс айтадики, Темур ўз мамлакатига тузуклар, яъни қонунлар берди. Қонунчилик қарор топган жойда адолат, тартиб-интизом бўлади. Темур замонасида яшаган испан элчиси Клавихонинг тасвирлашича, салтанатдаги (империядаги) барча йўлларга қўриқчилар қўйилиб, қароқчилик, босқинчиликларга йўл қўйилмаган. Мамлакатга келган меҳмонлар ҳам, карвонлар ҳам бехавотир юрганлар. Бу билан биз унинг жаҳонгирлик юришларини инкор этмоқчи эмасмиз. Ҳар бир подшо салтанат тузар экан, у аввал ўз мамлакатини, халқини бирлаштириб, давлатни мустаҳкамлаб олгач, кейинги қадам албатта жаҳонгирлик юришлари бўлади, бу тарихий қонуниятдир.

Сиз мендан бугунги кунда юз бераётган фожиаларнинг ижтимоий сабабларини сўрадингиз. Мен уларни давр, муҳит, шароит, қолаверса, сталинизмнинг оқибатлари деб тушунаман. Назаримда, чоризмнинг халқларни бир-бирларига гиж-гижлаб қўйиш сиёсатининг давом эттирилиши натижасида Сталин сиёсати кенг қулоч ёйиб кетди ва миллий чегараланиш пайтида ҳам анчагина хатоликларга йўл қўйилди. Сталинча принциплар чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини давом эттирди. Урушдан кейин Ўрта Осиё республикаларига бутун-бутун халқлар қувғин қилинди. Эндиликда ўша халқлар ўз юртларига кетиш хоҳишини билдириб курашмоқдалар. Одам дунёга бир марта келади, аммо ҳар хил яшаб ўтиш мумкин. Баъзилар ўзидан «катталар»нинг олдида боши ерга етгунча эгилиб, пойи-патак бўлади, ўзидан «қуйироқдагилар»ни эса оёғининг учи билан кўрсатади. Ўз фикрига эга бўлган кишилар эса ҳар доим қадр топавермайди. Демоқчиманки, инсон дунёга бир марта келар экан, ўзининг қадр-қимматини билиши керак. Қадр-қимматни сақлаш ҳам осон иш эмас. Бу унинг учун жуда қимматга тушади: фирқага қабул қилинмайди, ҳар хил тазйиқлар кўради ва ҳоказо. Нима бўлишидан қатъи назар, ўз қадрини билган киши, албатта, қадр топади. Агар бутун бир халқ ўз қадрини юксак тутса, жуда катта гап бўларди!

Ўзбек халқининг ноҳақ жабр кўриб, қатл этилгани улуғ фарзанди, адабиётимизнинг буюк вакили Абдурауф Фитрат шундай дейди: «Ҳиммати ва саботи бўлмаган миллатнинг ҳаққи ҳаёти йўқдир». Демак, миллат ҳимматли, саботли, курашчан бўлиши керак, қўли очиқ бўлиши керак. Ҳар қандай фожиалардан устун турган халқгина яшашга ҳақлидир.

— Мен ҳам аямдан «Ўз қадрини билмаган киши ўзгаларни ҳам қадрламайди» деган ўгитни кўп марта эшитганман. Келинг, энди шу фикрларни адабиётга боғлайлик. Сиз айтган Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Усмон Носир сингари халқимизнинг асл ўғиллари ўзини ҳам, халқини ҳам қадрлаган, севган эдилар-ку! Тарихнинг юзига сачраган улуғ инсонларнинг қонини нима билан ювиш мумкин? Ўтмишнинг устидан ҳукм чиқариб бўлмайди-ку! Ҳар бир даврда бўлганидек, 1937 йилларда ҳам мадҳиябоз адиблар ўтган бўлишлари керак. Менинг назаримда, ҳаётдан бевақт кўз юмган устозларимиз ўша замонасоз ижодкорларимиз қилган гуноҳларнинг касрига қолгандек туйилади. Албатта, турғунлик йилларида ҳам замон билан «ҳамнафас» қалам тебратган адиблар оз эмасди. Мен Сиздан ана шундай энг оғир шароитларда ҳам эътиқодини бутунлигича сақлаб қололган ижодкорлар ҳақида сўрамоқчиман. Ўз қадрини билган ижодкор сифатида Сиз кимларни қадрлайсиз?

— Тўғри, Замирахон, ҳамма замонларда ҳам замона зўрларининг ноғорасига ўйнаган қаламкашлар ҳам, ўз ижодида собит турган ижодкорлар ҳам бўлган.

Бир вақтлар Сталин ҳақида мадҳиялардан иборат китоблар чиққан. Ундан кейин партияни мақташ ниқоби остида анча «асарлар» чоп этилган. Ёппасига ҳамма замонасозлик қилиб юрган пайтларда ҳам эътиқодида мустаҳкам турган ижодкор сифатида мен Шукур Холмирзаевни жуда қадрлайман. У халқнинг юрагидагини ёзди, ҳеч ким қўл урмаган, қалтис мавзуларда иккиланмай ижод қилди. Улуғ немис адиби Иоганнес Бехер, адабиёт агарда халқнинг юрагидагини айтмаса, миллатнинг кўзини очиб, онгини уйғотмаса, у адабиёт эмас, эрмакдир, деган эди. Шу маънода, Шукур Холмирзаевнинг «Оғир тош кўчса…» ҳикояси халқнинг кўзини очадиган асардир. Унда ўзбек халқининг ёппасига уйғона бошлагани ҳаққоний тасвирланган. Яқинда адибнинг «Қора камар» асари асосида яратилган спектакль Ҳамза мукофотини олди, мен буни қонуний деб биламан. «Қора камар» босмачиликка бирёқлама қарашга зарба берган дастлабки асарлардандир.

Шоирлардан эса Чўлпон Эргашни эътиқоди учун ҳурмат қиламан. Рауф Парфи, Маъруф Жалил тўғрисида ҳам шундай илиқ гаплар айтиш мумкин.

— Маҳмуд ака, сиз кўпроқ шеър ўқисангиз керак. Негаки, ижодкор тенгдошларимнинг кўпчилиги Сизнинг ҳузурингизда тез-тез бўлиб туришлари менга сир эмас. Ўша ёш шоир дўстларингизнинг ижоди тўғрисида қандай фикрдасиз?

— Сизга очиғини айтайми? Ҳозирги шеърлардан шеърият қочиб кетмоқда. Кўпчилик шоирлар, айниқса, ёшлар ижодида қулоч-қулоч жозибасиз, образлардан холи тизмалар ниҳоятда кўпайиб кетди. Масалан, ҳозир ҳаётдаги камчиликларни айтиш, турли идораларни, раҳбар ва раҳбарчаларни сўкиш, дашном бериш урф бўлиб, тобора «анъана»га айланиб бормоқда. Ҳар қадамда қоқилаяпмиз, ёмон раҳбарлар ҳам оз эмас, лекин шундай экан деб, шоир одам шеър ёзаётганини унутиши керакми? Бунақа гапларни оташин публицистик мақолаларда ҳам айтиш мумкин-ку! Мирза Кенжабоев, Азиз Саид, Сирожиддин Саидовнинг публицистик мақолалари фикримни исботлайди деб ўйлайман. Биз шеър ўқиганда пароканда мақола ўқигандек бўлмайлик. Ахир, шеър инсон юрагига таъсир этиб, унинг руҳини, онгини уйғотиш учун хизмат қилиши керак-ку!

Ёшлар орасида яхши шоирларимиз жуда кўп, яна ҳам кўпайсин. Мен уларни номма-ном санамоқчи эмасман, лекин ёш адиблардан Назар Эшонқулов ижоди тўғрисида озгина тўхталмоқчиман. Яқинда Назарнинг «Хароба шаҳар сурати» ҳикоясини ўқиб, улуғ немис ёзувчиси Герман Гессенинг «Шоир» деган ривоятини эсладим. Бу муаллифнинг ҳикояларини ўқиганннгизда асарнинг ғояси ҳақида ўйламайсиз, балки унинг ҳар сўзи, ҳар жумласи сизнинг вужудингиздан ўтаётгандек бўлади. Унда халқ тақдири, инсон тақдири учун қайғуриш ниҳоятда кучли. Агар «Жаҳон новеллалари антологияси» тузилса, мен Ўзбекистондан энг аввал Назар Эшонқуловнинг ҳикояларини тавсия этган бўлардим.

— Халқимиз ҳаётига алоқадор масалалар ҳақида анча гаплашдик. Энди адабиёт, хусусан, ўзбек адабиётининг тақдирига боғлиқ бўлган ва сизни ташвишлантираётган энг муҳим муаммолар тўғрисида тўхталсак…

— Америка олимларининг аниқлашларича, ҳар бир одам ўз умри давомида имкониятларининг бор-йўғи 5—6 фоизинигина рўёбга чиқараркан. Менингча ижодкорнинг имконияти кенгроқ бўлади. Биласизми, мен нимадан ташвишланаман, ҳар бир халқнинг тарихи бадиий жиҳатдан ҳам исботланган бўлиши керак. Ўзбек адабиётида ҳозиргача ана ўша бадиий тарих яратилган эмас. Рус адабиётини олсак, бир образ яратилдими, сўнгра унинг янги-янги томонлари очилиб бораверади. Масалан, Тургенев «Дворянлар уяси» романида дварянлар табақасининг маънавий таназзулини кўрсатади. Ундан кейин Салтиков-Шчедрин «Жаноб Головлевлар» романини ёзади ва инсоннинг маънавий таназзули унинг жисмоний ҳалокатига олиб келишини бадиий тасвирлайди, бинобарин Шчедрин бу мавзуни ишлашда анча илгарилаб кетади. Рус адабиётида ана шундай давомийлик, ворисийлик бор. Бизда-чи? Масалан, Абдулла Қодирий зиёли образини яратди. Отабекдан кейин қайси образ келади? Айтишга қийналасиз. Ёки Юсуфбек Ҳожини олайлик. Зиёли. Отабек илғор қарашли бўлса, у ўзи яшаб турган муҳитдан чиқиб кетолмайди, лекин диёнатли пок одам, улуғ одам. Қани, менга бу образнинг давомини айтинг-чи? Йўқ, Бизда мана шунақа узилишлар бор. Адабиётимизда бутун-бутун даврлар йўқ. Урушдан кейинги давр ҳақида биттаю-битта асар — Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Дашту далаларда» қиссасидир. Коллективлаштириш даврининг фожиалари ҳақида бирорта ҳаққоний асар яратилмаган! Қисқаси, биз бадиий тарихимизни тиклаб олишимиз керак. Қаранг, Жўржи Зайдон ислом динининг Ўрта Осиёга кириб келиши, Испанияга кириб бориши, қўйингки, исломнинг дунё бўйлаб ғолибона юришларини акс эттирган, романлар туркумини яратган. Қани, бизнинг Вилям Шекспирларимиз, Валтер Скоттларимиз, Бласко Ибаньесларимиз.

Ҳозирги жаҳон маданияти билан бўйлашиш учун бугун ёшларимиз зиммасида жуда катта вазифалар турибди. Бугун бўш асар ёзган ёзувчи эртага зўр асар ёзиши мумкин. Умидсиз бўлмаслик керак. Некрасов ҳам ўзининг биринчи чиқарган китобини сотиб олиб, ёқиб юборган. Мен ёшларимизнинг кучига ишонаман. Ахир, алгебранинг ватани шу ер бўлса, биринчи марта минорадан қанот боғлаб учган Ал-Жавҳарий ўзбек бўлса, бунга шубҳа қилиш мумкинми! Тарихимизнинг, адабиётимизнинг кемтик жойларини тўлдириш учун бизга Яҳё Ғуломов, Мақсуд Шайхзода даражасидаги алломалар жуда зарур.

— Маҳмуд ака, киши ташвишларини тўкса кўнгли анча бўшаб, таскин топгандек бўлади. Яна қандай дардларингиз бор, айтаверинг!

— Э, дардимнинг ҳаммасини айтсам, жуда кўп… Сиз қудуқ эмассизки, мен «Искандарнинг шохи бор» деб қичқирсам. Бу ташвишларнинг ҳаммасини айтадиган бўлсам, сизга оғирлик қилади. Ҳар ҳолда, бизни жуда катта курашлар кутаётгани аниқ. Биз Орол учун курашни давом эттиришимиз, Хева ёдгорликларини сувга бостирмаслик учун имкониятимиз борича ҳаракат қилмоғимиз керак! Хиросима, Нагасакининг ҳавоси ҳозир бизникидан тозароқ эмиш. Худога шукур, бизнинг юртимизда атом бомбаси портлаган эмас-ку? Ўзбек шу даражада хокисор халқки, қорнини нонга тўйдириб, «Ҳа, баракалла!», деб қўйилса, ҳамма жойни гуллатиб юборади…

Сталиннинг ўнгқўл жаллодлари бўлган Будённий, Ворошилов, Жданов номлари қасабаларимиздан, кўчаларимиздан ҳали ҳам ўчирилмаган. Калининнинг қанчадан-қанча машъум ҳужжатларга имзо чекканлиги бугун ҳеч биримизга сир эмас. Энди тасаввур қилиб кўринг: ўша кимсалардан нафратланган ҳолда, «Калинин даҳасиданман», дейишнинг нақадар оғирлигини!… Бизнинг юрагимизни бадбин бир қўрқув эгаллаб турибди. Отамизнинг зўрлигини билсак ҳам, бир вақтлар кимдир уни «ёмон» деб қўйган бўлса, «Отам», дейишга қўрқадиган бўлиб қолганмиз…

Бир ривоятда айтилишича: одам бахтли яшаган кунларинигина умрга ҳисобларкан, қолганларини йўқ! Шу ривоятда ҳикмат кўп. Инсон дунёга бир бор келгандан кейин — бахтли яшаши керак-да! «Халқинг ўлса ўлиб, тирилса тирил» деган гап ҳеч баландпарвоз гап эмас. «Туя миниб, узоқни кўзла», дейишади-ку, узоқни кўзласангиз, халқингиз эркин, ҳур бўлса, сиз ҳам шу юртнинг бир чеккасида бахтли бўлиб юраверасиз…

— Маҳмуд ака, гарчи сизга бермоқчи бўлган саволларим тугамаган бўлса-да, суҳбатимизга шу ерда кўп нуқта қўймоқчиман. Ўйлайманки, халқимизнинг дардларига малҳам қидираётган одамларнинг сафига ўгитларингиздан баҳраманд бўлган муҳтарам муштарийларимиз ҳам қўшиладилар. Ўзбекистоннинг болалари кўпайсин, уларнинг ҳаммаси сиз каби жонкуяр, соғлом фикрли бўлсин деб орзу қиламан. Сизга катта раҳмат!

Манба: “Ёш ленинчи” газетаси, 1989 йил 8 декабрь

СЎЗ ХИЗМАТИДА КЕЧАЁТГАН УМР
Таниқли муҳаррир Маҳмуд Саъдий билан суҳбат
Суҳбатдош Каромат Муллахўжаева

– Инсоннинг шаклланишида, ҳатто, пайти келиб касб танлашида оиланинг, болаликнинг ўрни муҳим. Боланинг оила муҳити, унинг муаммолари – иссиқ-совуғини эрта англаши, ундаги қийинчиликларга аралашиб яшаши баъзан унинг келажагини ҳам белгилаб қўяди. Тенгдошлари кўча чангитиб юрганда, уйдаги муаммолар оғирчилигига шерик бўлган бола эрта улғаяди. Сизнинг бугунга келиб моҳир муҳаррир, адабиёт кишиси бўлиб етишишингизда оиланинг, сиз яшаган муҳитнинг таъсири, ўрни борми?

– Болалигим қарийб бўлмаган. Ота-онасиз қолганимда, жуда ёш эдим. Онам тўрт-беш ёшимда, отам биринчи синфда ўқиётганимда, баҳор пайтлари вафот этган… Лекин, барибир, оиламнинг таъсири бор. Эсимда, уйимизда муқовалари чиройли китоблар бўларди. Бир сандиқча эди. Улар орасида бир китоб бор эди, унинг қандай китоб эканлигини билмайман. “Бу китобни қўлингни ювиб, кейин олгин”, дердилар отам. Отам бизникига келган одамларга ўша китобларни ўқиб, таржима қилиб берарди. Ўйлашимча, бу китоблар араб, форс тилларида эди. Отам Бухорода мадрасани битирган. Ёзма сўзга, китобга қизиқишим ўша пайтдан бошланган бўлса керак…

Кейин отамнинг амакиваччаси рўзғорида ўсдим. Мамарасул акам яхши саводи бўлмаса ҳам, жуда меҳнаткаш, ҳалол, масалага холис ёндашадиган, теран фикрли, ҳаётга очиқ кўз билан қарайдиган одам эди. Шундай бўлса-да, мени ҳамиша: нима қилишим керак, умр бўйи бировнинг уйида яшаб юрмайман-ку, деган ўй қийнарди. Мен китоб ўқишим керак, деган қарорга жуда эрта келганман. Китобни жуда яхши кўрардим. Қишлоқ советининг кутубхонаси, бешинчи-еттинчи синфлар ҳамда саккизинчи-ўнинчи синфлар ўқийдиган мактабларимиздаги кутубхоналарнинг ҳаммасидаги китобларни ёпишиб ўқирдим. Саккизинчи синфга ўтгач, қишлоғимизда почтачилик қила бошладим – хат, газета-журнал таширдим. Менга қишлоқ совети ҳақ тўламасди, газета ва журналлардан биттадан – ўзим хоҳлаганимни беришарди. Кейин китоб олиб келадиган бўлдим. Келтирган китобларимдан ҳам бир-иккитадан беришарди. Китобларимни шунақа қилиб йиға бошлаганман. Амакимга колхознинг жувозини ҳайдашда ҳам ёрдамлашардим. Меҳнатимиз учун берилган ёғни бозорга олиб бориб сотардик. Мен акам овқатланиш учун берган пулга китоб олардим. Ўнинчи синфда ўқиб юрганимда, мингтача китобим бор эди…

Учинчи синфда эканимда, Каттақўрғондаги техникумда ўқийдиган акам(амакимнинг ўғли) Миркарим Осимнинг “Ўтрор” деган китобини олиб келди. Чамаси йигирма беш саҳифали китобни эрталабгача ўқиб чиқдим. Илк бор тўла ўқиган китобим ўша… Тўртинчи синфда “Навоий” романини ўқидим.

– “Ўнинчи синфда ўқиб юрганимда, мингтача китобим бор эди”, дедингиз. Шу мингта китобнинг ҳаммасини ўқиб чиққанмисиз?

– Ҳа, ўқиганман, яна учта кутубхонадаги китобларни ўқиганман. Нима бўлса, ўқирдим. Қишлоқ кутубхонасида кўп китоб бўлмайди. Масалан, Пушкиннинг тўрт томлиги, Лермонтовнинг икки томлиги, Тарас Шевченконинг икки томлиги, Мухтор Авезовнинг “Абай” романи, Салтиков-Шчедрин асарлари, Мопассан ҳикоялари. “Уруш ва тинчлик”нинг икки томини ўнинчи синфда ўқиганман. Кўп китобларни илк бор ўша пайтлари ўқиган бўлсам керак.

– Шунча кўп китоб ўқиб, университетга келганингизда, бу ерда ўқиш жуда жўн туюлмаганми сизга? Кўпчилик мактаб дастурини ўзлаштириб, ўқишга кирган пайтлар эмасмиди ўша йиллар?

– Мен ўқишга катта мақсад билан келганман. Мактабда адабиёт, тарих ва географияни жуда яхши кўриб ўқирдим. Мактаб пайтларидаёқ ёзиб юрардим. Шеър ҳам ёзганман, лекин уларни бугун ўз иборам билан айтсам, ёзганларим “жўқий” шеърлар эди. Университетда ўқигандаям шеър ёзганман. Курсимиздагилар билан йиғилишиб ҳафта охирида шеърларимизни муҳокама қилардик. Бир-икки муҳокамада шеърларимни ўқиганман. Кейин тингловчига айландим.

Ҳикоя ҳам ёздим. Ҳикоям ҳам “жўқий”.

Нима учун таҳрирга ўтиб кетганимнинг сабабини айтсам. Университетга кириш имтиҳонларига тайёрланаётганимда, тарих фанини ўзлаштираётиб, бир ҳақиқатни англадим. Ўқийман, Ўрта Осиё тарихи – 3-4 бет. Кавказ тарихи, Урартудек давлат қурилган жойлар тарихи ҳам уч-тўрт бет. Ҳаммаси – Россия тарихи. И-е, бу “СССР тарихи” эмас, “Россия тарихи”-ку, деган фикр келди миямга. Нега бизнинг халқимиз камситилиши керак? Ўша пайтда ўз йўлимни қарийб белгилаб олганман: мен ўз элимга хизмат қилишим керак. Шу жиҳатдан идеалистлигимча қолган бўлсам керак. Идеалист эдим. Масалан, ўйлардим: шамни ким кашф қилган? Буни ҳеч ким билмайди, лекин шам одамларга хизмат қилади. Ёки қора чироқ. Қора чироқ ҳам кашф қилинган. Ким ихтиро этган уни? Билмаймиз. Лекин Европада лампочкани ким ўйлаб топгани маълум. Мен мана шу номи йўқ бўлиб кетган, лекин иши қолган одамларнинг йўлидан бормоқчи бўлдим. Бу – яхши, лекин одамнинг ўзига фойдасиз.

– Сиз ўқиган китоблар университетдаги ўқишни анча осонлаштирган бўлса керак-а?

– Чиндан ҳам. Адабиётдан дарс ўтилаётганда, кўп китобларни тўла ўқиб чиқишим шарт бўлмади. Бир кўздан кечирдиму эсимга тушди. Назаримда, болаликда ўқилган китоблар жуда диққат қилиб ўқилади, шекилли, одамнинг хотирасида яхши қолади. Кейин қайта ўқиганимда, уларнинг мағзини чақишга ҳаракат қилдим, ўқимаганларимни ўқидим. Мира Марковна Саксонова деган ўқитувчимиз бўларди. XIX аср рус адабиётидан дарс берган. Бизни жуда яхши ўқитган. У ҳеч қачон умумий гап айтмасди, конкрет гапирарди. Айниқса, ҳар бир асарни таҳлил этганида. Масалан, Тургеневнинг “Дворянлар уяси” ҳам, Салтиков-Шчедриннинг “Жаноб Головлевлар” асари ҳам бир хил мавзуда. Аммо биринчи асарда маънавий таназзул ҳақида сўз борса, иккинчи асарда мана шу маънавий таназзулнинг жисмоний таназзулга олиб келиши кўрсатилганини асарлар моҳиятига кириб бора оладиган даражада, аниқ-тиниқ қилиб тушунтириб берарди. Мира Марковна Саксонова бизни моҳиятни тушуниб асар ўқишга ўргатган энг яхши устозларимиздан эди.

Яна бир жиҳат бор. Масалан, Саида опа Назруллаевани олайлик. Жуда меҳрибон, яхши инсон эди. Лекин дарс беришга келганда… Мен у кишидан бир нарса учун миннатдорман. Биринчи дарсида бир қулоч адабиётлар рўйхатини берарди. Менинг фойдаланганим – шу. Адабиётлар рўйхатини олдим. Дарслар тугаши билан Навоий кутубхонасига югуриб қолганман. Шундан бошлаб, Навоий кутубхонасида уч йил қимирламай ўтирганман. Соат 7дан 11гача. Ҳар куни тўрт соат. Иккинчи сменада ўқирдик. Якшанба куни тўлиқ ўша ерда бўлардим. Уч йил қимирлаган эмасман. Кўрсатилган адабиётларни кўриб чиқаман, ўқийман, конспект оламан. Мен манбанинг ўзини ўқишни яхши кўрардим. Манбанинг ўзини ўқиш жуда аҳамиятли.

– Яхши журналист бўлиш учун мутолаанинг аҳамияти борми? Бу масалада сиз бўлғуси журналистларга қандай маслаҳатлар берган бўлардингиз?

– Китоб ўқиш усуллари, шартлари, шакллари жуда кўп. Бу ўринда шулардан икки жиҳати ҳақида гапиришни истардим. Биттаси, дейлик, журналистнинг билим бойлиги, унинг кенг мутахассис сифатида шаклланиши билан боғлиқ. Масалан, халқаро журналист япон тили йўналишидаги гуруҳда ўқиса, энг камида, япон адабиётини, япон тарихини, япон менталитетини – Японияга нимаики алоқадор бўлса, билиши керак. Инглиз тилини ўрганадими бутун инглиз адабиётини, Америка адабиётини, унинг тарихини билиши шарт.

Яна шуни билиш муҳимки, китоб одамни шахс сифатида шакллантиришда жуда катта восита, муҳим манба. Одам, ўзини ўзи тарбияламаса, уни ҳеч ким тарбиялай олмайди. Демакки, одам ўзини ўзи шакллантириши зарур.

– Мутолаа кучли бўлиши керак, демоқчисиз-да. Бироқ ҳамма жойда ҳам сизга ўхшаган фидойилар йўқ. Ёки бўлмаса, ҳаммаям журналистика факультети ёхуд филология факультетига кириб ўқимайди. Лекин биз жамиятга тафаккури теран, маънавияти бой одамлар кераклиги ҳақида кўп гапирамиз. Бундай одамларни тарбиялаш учун эса мутолаа керак. Мутолаага қандай ўргатиш мумкин?

– Устод Мақсуд Шайхзоданинг бир гапи ёдимга тушди. Бир куни уйида мақола устида ишлаб ўтирибмиз. Шайх ака эски бир қўлёзмага назар ташлади-да, шундан мисол олди. Кейин мен: шуни мана бу тўрт томлик “Хазойин ул-маоний”дан ёки ўн беш томлик “Асарлар”идан олсангиз бўлмайдими, деб сўрадим. У киши индамади-да, туриб, Ҳамид Сулаймон тайёрлаган “Хазойин ул-маоний”нинг битта томини олиб, очди. Қарадик. Бир байтда бир нечта хато. Мени Маҳмудали дердилар. “Маҳмудали, мана шундай хатолар бор. Шунинг учун аслини ўқиган яхши. Қўлёзмани кўрган яхшироқ. Умуман, тадқиқотчи қўлёзма билан ишлаши керак”, – деди. Кейин мен: “Домла бу ўн беш томликлар бекор экан-да”, – десам, “Йўқ, – деди, – мана шу ўн беш томлик чиққани жуда зўр иш бўлган. Навоий бобомиз шунча китоб ёзган экан, деб фахрланиб, қанча одам китобга интилади”. Демак, китобнинг уйда туриши ҳам болада китобга интилишни пайдо қилар экан. Менимча, китобга муҳаббат, эътибор оилада шаклланиши керак. Болаларга китоб ўқиб бериш керак, иложи бўлса ифодали қилиб. Билсангиз керак, жадидларда ҳам овоз чиқариб ифодали ўқиш методи бўлган. Бекорга шундай эмас. Қадимда “Қуръони карим”дан оятларнинг ёдлатилиши ҳам бежиз бўлмаган-да. Дастлаб унинг оҳанги таъсир қилади, сеҳри ва мўъжизаси билан ўзига тортади. Одам унинг маъносини кейинроқ тушуниб олади, онгга сингади-да. Болаларга шеър ёдлатиш керак. Ёдлагани сайин болада сўзга, китобга муҳаббат пайдо бўлади.

– Ёшлигингизда ўқиган кўп асарларни бугун ҳам қайта ўқишингизга тўғри келади. Баъзан керак бўлганидан, баъзида ўзингиз хоҳлаб. Шунда асарнинг таъсир кучи ўзгарганини сезасизми?

– Ўқиётганда мақсад билан ўқиш керак, деб ўйлайман. Мен мақсад билан ўқийман. Шундай асарлар борки, уларни, албатта, қайта-қайта ўқиш керак. Масалан, “Алпомиш”. “Алпомиш”ни ҳар сафар ўқиганда, нимадир топасиз, аввал англамаган жиҳатларни кашф этасиз. Кейин, Навоий ғазалларини. Улар кўпқатламли. Буюк асарлар, классик асарлар кўпқатламли бўлади. Уларни охиригача тушуниб етиш жуда мушкул. Балки, бир одамнинг умри етмас. Сирлари очилавериши мумкин. Ҳар сафар бошқа бир томонини кўрасиз. “Қаро кўзум” ҳақида шунча шарҳнинг битилиши бекорга эмас-да.

Қайта ўқишнинг бошқа йўллари ҳам бўлиши мумкин. Бир сафар Набоковнинг “Лолита” романини ўқидим. Биласиз, дунёдаги юзта зўр асардан биттаси ҳисобланади, Европада. Ўзига хос. Инсон ҳаётининг нақадар мураккаб, фожиали эканлиги, давр ҳаққоний ифодасини топган. Одамни ўйга толдирадиган, қийнайдиган, фожиали бир асар. ХХ асрда инсоннинг ёлғизланиб қолишидек улкан фожиани кўрсатиб беролган асар. …Китобни кечаси ўқиб тугатдим. Соат икки ярим-учлар эди. Кўнглим жуда қоронғи бўлди. Ётдим. Уйқу келмайди. Бошқа нарсага қўл уролмайман. Нима қилишни билмай, китоб жавони олдига бордим. Қўлимга жилди эскирган бир китоб тушди. Олтмишинчи йили чиққан “Ўзбек классик адабиёти” туркумидаги Алишер Навоийнинг “Танланган асарлар”и экан. Навоийдан бир-иккита ғазал ўқиганимдан сўнг руҳим енгил тортди. Покландим. Кўнглимдан ғуборлар кетди. Бошқача ҳаёт бор, бошқача дунё бор, бошқача олам бор, бошқача бир руҳ бор. Навоийнинг асарлари шифобахш қудратга эга. Одамни, унинг қалбини даволайди. Мана шунақа, китобни қайта ўқиш гарчи тасодифан бўлса ҳам, ўша тасодифда ҳам қонуният бор, деб ўйлайман.

– Ёш ўтгани сайин инсоннинг дунёни идрок этиши ўзгаради, ўсади. Шунга боғлиқ ҳолда диди, савияси ва, албатта, китобга муносабати ҳам ўзгариб боради. Бу китоб танлашда ҳам сезилади. Бугун қандай китоблар ўқияпсиз. Бу борада сизни ўйлантираётган муаммолар нималардан иборат?

– Тўғрисини айтганда, ҳозир системали равишда ўқий олаётганим йўқ. Китоб дўконига киришни жуда яхши кўраман. Албатта, дунёнинг тагига етиб бўлмайди, лекин дунёнинг сирларини билишга қизиқади инсон. Яқинда бир китоб ўқидим. “Тайная история мира” деб номланади. Жонатан Блэкнинг асари. Дунёни ким бошқаради? Кимлар бошқарган, қандай оқимлар, тариқатлар ўтган? Қанақа ташкилотлар, яширин ташкилотлар бўлган? Шулар ҳақида бу китоб. Албатта, унинг камчиликлари бор. Европаликнинг кўзи билан қаралган. Муаллиф айтаётган фикрларга тўлиқ қўшилиб бўлмайди. Лекин мулоҳаза юритиш учун кўп маълумот беради, фикр беради.

Ҳозир одамлар китоб ўқимай қўйди, деган гап менга ёқмайди. Ўқийман, деган одам ҳамма вақт ўқийди. Қимматми-арзонми, унинг аҳамияти йўқ. Ўқимайдиган эса, барибир, ўқимайди. Оммавий китобхонлик, деган гапга қўшилмайман. Юракнинг иши бу. Юраги билан ўқиши керак одам китобни. Ҳаммани китоб ўқишга мажбур қилиш шарт эмас.

– Сиз кўпчиликнинг адабиёт майдонига, журналистика соҳасига кириб келишига, тўғри йўл топиб кетишига кўмак бергансиз. Буни адабиёт оламида юрганларнинг кўпчилиги тан олади. Ўзингиз ортда туриб, бошқаларнинг ўсиб-унишига ёрдам берасиз. Фикрларингизни бировлар ўзлаштириб кетишидан қўрқмайсизми?

– Умуман, бировлар ўзлаштириб кетишидан қўрқмайман. Агар сиз ўз фикрингизни исботлаб гапирсангиз ва у оқизмай-томизмай ёзиб олса, албатта, катта зиён қиласиз. У гапни иккинчи ёза олмайсиз. Лекин ўзаро суҳбатда бирор масала чуқурлаштирилмай, унинг юза томони айтилса, фаросатли одам уни ривожлантириб, фойдаланиб кетар, агар иқтидори пастроқ одам бўлса, фикрни ололмайди, юзаки гапирадию исботлай олмайди. Айтмоқчиманки, сиз ўзингизнинг фикрларингизни, биров фойдаланиб кетиши мумкин бўлган фикрларни айтсангиз ҳам, ўзида бўлмаса, фойдалана олмайди. Лекин бир хил яхши гаплар бор. Ўзим ёзмайман. Биров мақола, курс иши, диплом иши ёзаётган бўлса, ўқиб кўргудек бўлсам, мана бу жойини ривожлантирсанг, қандай бўларкан, деб айтишим мумкин, у очилиб кетади. У фикрни куртак ҳолида топади, ривожлантиришни билмайди. Шундан кейин қандай талқин қилиш, тақдим этишни айтиш мумкин. Бу, энди, менинг доимий касбимга айланиб қолган. Адабиёт газетасида узоқ йиллар ишладим, ҳозир ҳам ишлайман, шу газетада муаллифларнинг мақолаларини ўқийман. Рационал мағзи бор, айтадиган гап бор, лекин у ривожланмай бир бурчакда қолиб кетган. Унинг қайси томонларини очиш мумкин, қандай қилиб тўлароқ ифодаласа бўлади, кўпинча, муаллифга шуларни айтаман, мақолани муаллифнинг ўзига ишлаттираман, мақсадимга шу йўл билан эришаман. Кўпинча, олиб келинган мақолада бир топилдиқ бўлади – факт бор, фикр бор, лекин мақола йўқ. Муаллифни уч-тўрт, баъзан эринмайман, беш-олти марта ишлатгандан кейин дуппа-дуруст мақола пайдо бўлади.

– Сизни кўпчилик қаттиққўл муҳаррир деб билади, ҳатто мақоласини олиб келишдан чўчийдиганлар ҳам учрайди, баъзилар эса мақоласини газетада сизни айланиб ўтиб чиқармоқчи ҳам бўлади. Таҳрирда сизнинг ўз принципларингиз борми?

– Албатта, принципларим бор. Матн танлаганда мақолами, тақризми, нима бўлишидан қатъи назар, аввало, ўзим ишлаётган нашрнинг йўналишидан келиб чиқаман. Бу – табиий. Лекин мақолада янгилик бўлиши шарт. Мавзу эски бўлиши мумкин. Муаллиф шу мавзунинг янги жиҳатини очган бўлиши зарур. Ёки янги бир муаммо қўйилган бўлиши керак. Ўқувчини қизиқтирадиган, ўқувчи учун кераги шу.

– Жуда кўп йиллардан буён матбуотда ишлаб келаяпсиз. Педантлик деймизми, бошқачароқ қилиб ҳарфхўрлик деймизми, тиниш белгилари билан курашиб ўтириш жонингизга тегмайдими? Чарчаб-зерикмайсизми? Ундан кўра, бемалол, каттароқ нарса яратишга имкониятингиз бор-ку! Ёки бу иш сиз учун катта ишлардан ҳам муҳимми?

– Чиндан бу қизиқ нарса. Масалан, шундай ишлар бор, аввал ҳам айтганман, шуни мен қилмасам, ҳеч ким қилмайди. Майдароқ ишлар бор. Биров уларни назарига илмайди. Ҳолбуки, ўша майда нарсадан катта нарса пайдо бўлиши мумкин. Айниқса, таҳрир ишига ўрганган одам учун бу иш ҳаётининг мазмунига айланиб қолади. Одам ҳаводан нафас олмаса туролмаганидек, сиз хатони кўрсангиз тузатгингиз келаверади. Кўзингиз шуни кўради-да. Олтмиш учинчи йиллар эди, шекилли, учинчи курсда ўқиб юрардим. Амалиётга борганимда Лазиз Қаюмов раҳматли мени газетага ишга олган. Беш-олти ой “Ўзбекистон маданияти” (ҳозирги “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”) газетасида мен ревизор-корректор бўлиб ишлаганман. Газета чиқишидан аввал уни ҳамма ўқийди. Корректор ва навбатчи муҳаррирдан кейин ревизор-корректор ўқиб, қўл қўймаса, газета чиқмайди. Мени Лазиз ака шу ишга қўйган. Қизиқ ҳодисаки, саҳифа қўйилганда, ҳайрон қолардим, нечта хато бўлса, бирдан кўрардим. Кўзим жуда ўткир эди. Қисқаси, бу касбни мен билибми, онглими-онгсизми, яхши кўриб ишлаганман, ишлаяпман. Менинг принципим – бир ишни қилсам ё зўр қилиб бажаришим керак, ё, умуман, қўл урмаслигим керак. Бу, эҳтимол, яхши эмасдир. Лекин чала-чулпа бажаргандан, яқинлашмаган маъқул, деб биламан. Шу маънода максималистман. Ё бир ишни яхшилаб амалга ошираман, ё, умуман, яқин йўламайман.

– Сизнингча, журналист, хусусан, публицист адабиётни қай даражада билиши керак?

– Бизнинг жуда бой халқ оғзаки ижодимиз бор. Қирқ томдан иборат халқ оғзаки ижоди асарлари чоп этилган. Ҳозирда, айниқса, журналистика касбини эгалламоқчи бўлганлар, хоҳлайдими-йўқми, ўзлари мустақил ўрганиб, қайтабошдан “Алпомиш”ни, “Кунтуғмиш”ни, “Гўрўғли” туркум достонларини ва бошқаларни ўқиши керак. Халқ латифалари, эртаклар, қўшиқ ва ривоятлар – ҳаммасини ўқиши керак. Ғозли сўз, деган гап бор. Яъни, салмоғи, вазни, қуввати бор. Ҳақиқий сўзни кафтингизга олиб ҳис қилишингиз мумкин. Шундай қудратга эга сўз деганлари. Гап ўзбек тили ҳақида кетаётган экан, Абдулла Қодирийни ўқиш керак. Адабий тилни яратишда – халқ сўзларини, халқ тилини адабий тилга омухта қилишда, синтез қилишда катта ҳисса қўшган. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий драмаларининг тили ҳам жуда зўр. Чўлпон, Ғафур Ғулом асарларининг тилини ўрганиш керак. Масалан, Ғафур Ғулом ҳар бир сўзни чертиб, ҳис қилиб ишлатган. Унинг табиатида, вужудида сўзни ҳис қилиш бўлган, шу билан яшаган… Сўзни излаб, ўйлаб топиб, мана бу сўзни ишлатаман, деб бўлмайди, одамнинг ўзидан, қалбидан отилиб чиқади-да у. Мана шу нарса – сўзни ҳис қилиш, ҳозирги пайтда таҳрирда жуда-жуда керак. Бизда эса, асосан, хабаркашлик. Фалон жойда у бўлди, пистон жойда бу бўлди, ваҳоланки, бир хил воқеа ўн жойда бўлади, ўн жойдан ҳам хабар қиламиз. Фикр бўлсагина, мақола ёзилиши керак. Айтадиган гапи бўлиши керак журналист ёки мухбирнинг. Бу сўзни ҳис қилишга ҳам мажбур этади. Шунда, ошиқча гап айтгингиз келмайди, бор гапни айтасиз. Мен кўп гапириб юраман, бизнинг адабиётимиз, қадимги адабиёт тошларга битилган мангу тошбитиклар – Култегин, Билгахоқон битиклари ва бошқалар ҳақида. Агар эътибор берсангиз, тошга ошиқча гап ёзиб бўлмайди. Фақат энг керакли гаплар ёзилади. Демак, ана шу энг керакли гапларни қолдириш керак таҳрирда. Худди тошга ёзгандек ҳис қилиш керак сўзни. Тошга ошиқча ёзолмайсиз, вақтингиз ҳам бўлмайди, имкониятингиз ҳам йўқ. Қоғозга ҳам шундай ёзиш керак.

– Бу журналистика соҳасида. Умуман, бугунги кунда бизнинг ҳам турфа хил ижодкорларимиз бор. Улар орасида кимларни қадрлайсиз? Ёзувчиларимизнинг бугунга келиб, тирикчилик ташвишлари билан ўралашиб қолишлари ёки бошқа сабаблар боисми, чинакам асарларнинг дунёга келиши қийин кечаётгандекмасми?

– Худо берган, деган гап бору, ўша бекор айтилмаган. Агар одамга худо берса, ҳар қандай шароитда ҳам, қийналса ҳам, йўқчиликдаям ёзаверади. Қийин бўлгани учун, шароит йўқлиги боис, ёзмайдиганларга унчалик ишонмайман. Мана, Бальзакни яхши биласиз, ўзи қарздор бўлган одамлардан қочиб юриб ёзган кўп нарсаларини, ертўлаларда яшириниб юриб ёзган. Буюк асарлар ёзган. Ўзимизнинг Ғафур Ғуломни эсланг. Қанча тазйиқ, қанча зуғумлар остида, мажбур бўлиб, ўзи хоҳламаган ишларни ҳам қилган. Лекин “Шум бола”га бир назар ташланг. Қандай гўзал санъат асари. Ёки бўлмаса, латифалари, “Афанди ўлмайдиган бўлди”, “Менинг ўғригина болам” ва яна бошқа асарлари. Айтмоқчиманки, зўр ёзувчилар ҳар қандай шароитда ҳам ёзган. Албатта, қийинчиликларнинг таъсири бўлган, улар бемалол, яйраб ижод қилолмаганлар. Ҳозир – мустақиллик даврида ижод эркинлиги, тўсқинлик йўқ, ёзиш мумкин. Фақат бу ерда суиистеъмол қилиш бор. Ҳозир шуҳратпарастликнинг бошқачароқ кўриниши шаклланди. Тарихдан биласиз, ном қолдириш учун, ўзи асар ёзолмаганлар бировга пул бериб, ҳомийлик қилиб асар ёздирган. Китоб чиқариш ҳозир жуда осон бўлиб қолди. “Кўп томлик”лар чиқаяпти…

Қувонарлиси, ҳозир яхши асарлар ёзишга қурби келадиган ижодкорлар анчагина. Аммо илгаригидек системали кузатиш йўқ бугун. Танқидчилар ўзи билан ўзи овора. Чунки танқиддан манфаат йўқ, тирикчилик ишлари, ташвишлари бор. Биласиз, яхши адабиёт назарияси, адабий танқиди бўлмаган, адабиётшунослиги бўлмаган адабиёт ночорроқ ҳолга келади. Ҳақиқий адабиёт назарияси ўзининг мезонларига эга бўлади.

– Бугунга келиб, хоҳлаймизми-йўқми, ижод билан тирикчилик бир-бирига аралашиб кетди.

– Ҳа. Лекин, тўғриси, ўзидан кечадиган одам… бошқачароқ бўлади. Ўзини битта нарсага тўла бағишлаш учун жуда катта юрак, журъат керак. Бу жуда мураккаб масала. Сиз билан биз ҳал қилишимиз қийин буни. Одам ўзини бағишлаб юбориши керак-да, бунинг учун. Сомерсет Моэмнинг “Ой ва чақа” деган романидаги Стрикленд сингари. У ҳамма нарсадан воз кечди. Хотинидан, уйидан, ҳатто шафқатсиз дейиш мумкин уни. Умуман, баъзи ўринларда уни одам деёлмайсиз. Лекин у буюк асар яратди. Даҳо бўлди. Одам чидаши керак-да. Ёки буюк асар яратилиши керак, ёки ўртамиёна бўлиб юравериш керак. Масалан, Алишер Навоий. Бутун умрини ижодга бағишлаган. У нималар қилмаслиги мумкин эди. Лекин шундай имконияти бўла туриб… Бу – жасорат. Фидойилик.

– Инсон бу дунёда орзу, ният билан яшайди, лекин уларни амалга оширишда аниқ мақсади, принциплари бўлмаса, кўп нарсага эришиши қийин. Сизнинг фаолиятингизга назар ташлаб, умрингиз сўзга хизмат қилиш билан ўтиб келаётганига амин бўламиз. Ниятларингиз рўёбга чиқишида амал қиладиган шиорларингиз борми?

– Бу кимгадир ғалатироқ эшитилару лекин шу ишни мен қилмасам, бошқа ҳеч ким қилмайди, эҳтимол, қилолмас ҳам, деган тушунчам бор. Шундай йўл тутганимда, ишим рўёбга чиққан. Нимага киришсам, қаттиқ жаҳд қилсам, шуни рўёбга чиқара оламан. Энди ижодий соҳада, мен ўзим ёзмасам ҳам, бошқаларни рўёбга чиқаришга ҳаракат қиламан. Мақсад ҳар хил бўлади-да. Биров ўзини кўтариш билан шуғулланади, биров бошқаларни… Бир адиб лутф қилиб, аллақандай кимсалардан даҳолар яратишга интилади, деб айтган эди. Бунда жон бор. Чунки умр бўйи тўгараклар очишимдан мақсад ҳам кимнидир рўёбга чиқариш. Худога шукр. Шу ишни қилиб келаяпман.

Яна шу мавзуда ўқинг: Аҳмад Аъзам. Ака & Хуршид Даврон. Ака Найманга

MAHMUD SA’DIY – O’ZIGA XOS TAHRIR
MAKTABI ASOSCHISI

Xurshid Do’stmuhammad
KO’NGILDAGI MUNAVVARLIK

Adabiy jarayonning o‘ziga xos qiziq va g‘alati jihatlari ko‘p. Uning ayrimlari ko‘zga yaqqol tashlanib tursa, ayrimlarini har kim ham payqayvermaydi. Payqaganlarning esa hammalari ham ularning qadriga yetavermaydilar, e’tiborga loyiq ko‘rmaydilar.

O‘tgan asrning 70-yillari, ayniqsa, 80-yillarning boshlarida adabiyotshunos Mahkam Mahmudov, Mahmud Sa’diy, Murod Xidir adabiy jamoatchilikning ko‘zga ko‘ringan yetakchi vakillari sifatida alohida e’tibor markazida bo‘lishgan.

Biron yangi asar e’lon qilinsa, tabiiy, unga matbuotda munosabat bildirilar edi. Bi­roq, tugal xulosa chiqarishdan burun Mahkam aka, Mahmud aka, Murod aka nima der ekan degan savol ko‘ndalang turar edi. Chunki uch ustozning qarashlari har qanday nomdor mutaxassisning fikridan o‘zgacha bo‘lishi aniq edi. Endi-endi bir-ikki hikoya qoralashga jazm etgan bizga tengqur boshlovchi qalamkashlar ko‘proq kutilmagan o‘lchovlar, tesha tegmagan adabiy mezonlar ta’sirida yurar edik. Muhimi, rad etish, inkor etish, jilla qursa, o‘zgacharoq nuqtai nazardan mulohaza bildirish ko‘r-ko‘rona bo‘lmas, balki misollar, qiyoslar bilan asoslanar, tahlillar nafaqat muayyan yangi asarga, balki umuman badiiy adabiyotga o‘zgacha munosabatni paydo qilar, o‘zgacharoq nuqtai nazarlarni shakllantirar edi.

Har qanday milliy adabiyot an’anaviy va zamonaviy uslublar qorishig‘ida yashaydi, bu boradagi eng ilg‘or yangiliklarda ham muayyan taqlidiy urinishlar bo‘lishi, taqlid asta-sekin chinakam badiiy mahoratga aylana borishi juda tabiiy jarayon hisoblanadi. Mana shunday holatlarda ayniqsa, Mahmud aka adabiyotimizda paydo bo‘lgan yangi hikoya, qissa yoki romanning genezisi, ya’ni vujudga kelish ibtidosini darhol anglab yetar, asarning jahon adabiyotidagi qaysi mashhur asar ta’sirida yaratilganini, ular orasidagi farqni yutuq va nuqsonlari bilan tahlil qilib berar edi. O‘zbek badiiy tafakkurida 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarning boshlarida kuzatilgan rang-baranglik, izlanishlar doirasining kengayishi rus adabiyotidan tortib, Boltiqbo‘yi, Kavkaz xalqlari adabiyotlari, qolaversa, Yevropa, Amerika, Yaponiya, ayniqsa, Lotin Amerikasi xal­qlari adabiyotining eng ilg‘or yutuqlarining ijodiy ta’sirini o‘zida qamrab olishga urinish samarasi, mahsuli edi. Mahmud akaning qaysi bir yosh Yozuvchi yoki shoirga Shukshin yoki Mayakovskiy, Neruda yoki Dumbadze, Kortasar yoki Kuper deb murojaat qilishida ijodkor insonni qanchalik ardoqlash, avaylash ohangi bo‘lsa, mutoyiba tariqasida nisbat berilgan bunday “taxallus”lar zamirida shunchalik asos va jon ham yo‘q emas edi. Shu bilan bir vaqtda Mahmud aka jahon adabiyotida kuzatilayotgan il­g‘or printsiplardan, novatorlik urinishlaridan, ularning mahsuli o‘laroq yaratilayotgan favqulodda asarlardan qanchalik ilhomlanmasin, hayratlarga tushmasin, o‘zimizning adabiyotimizga mansub asarlar mohiyatida, mazmuni, shakl-shamoyili va hatto detallari milliy bo‘lishi shart degan mezonni sira unutmas, gap shunday mavzularga kelib taqalganida qat’iy qarashlaridan, talablaridan aslo qaytmas, hech kim bilan murosa qilmas edi.

Badiiy tafakkurdagi milliylikni, milliy g‘ururni saqlash va ulug‘lashga bo‘lgan tashnalik Mahmud Sa’diydek tajribali munaqqid va muharrirning hayotiy maslagini, ijodiy hayotining o‘zagini tashkil etadi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Mahmud Sa’diyning o‘ziga xos muharrirlik maktabi alohida va maxsus tahlilga, tadqiq etishga va o‘rganishga loyiq. Hozirgi axborot asri jarayonlari an’anaviy ommaviy axborot vositalari tushunchasiga, matbuot va tahririyat tushunchasiga o‘zgartirishlar kiritib yubordi. Axborot texnologiyalari misli ko‘rilmagan darajada o‘zgardi. Ma’lumot to‘plash, uni matbuotda e’lon qilishga yaroqli “tayyor ashyo”ga, ya’ni materialga aylantirish ayrimlarning nazarida jo‘n bir yumushga aylanib qolgandek tuyulmoqda. Vaholanki, dolzarb va muhim mavzu tanlashdan tortib, uni haqiqiy muallifiga yozdirish, maqolani tahrir qilib, deylik gazeta sahifasiga joylashtirishgacha bo‘lgan oraliqda ozmuncha jarayon kechadimi?!

Mahmud Sa’diy bu ishlarning hadisini mukammal o‘zlashtirgan ustoz mutaxassislardan hisoblanadi. Asqad Muxtor rahbarlik qilgan yillarda “Guliston”jurnalining hech bir sahifasi o‘quvchilar e’tiboridan chetda qolmas, buning asosiy sabablaridan biri tahririyatda o‘sha davrning yetuk adiblari, shoirlari, publitsistlari va, albatta, muharrirlari (Mahmud Sa’diy bo‘limga muharrirlik qilgan) to‘planishganida edi.

“Tahrir” degan so‘zga bepisand­lik bilan, hatto g‘ashi kelib qarash kayfiyatlari yo‘q emas. Qo‘yib bersangiz, tahrirdan so‘z ochilsa, tsenzura deb ayuhannos soladiganlar ham uchraydi. Aslida savodli, mahoratli va ziyoli tahrirning qimmati hech qachon, hech qanday zamonda qadrini yo‘qotmagan, yo‘qotmaydi ham! Tahrir muallifning fikrini qaychilash emas, tahrir – muallif aytmoqchi bo‘lgan, lekin o‘xshatib ifodalay olmagan fikrlariga yo‘l ochish demakdir. So‘zga, jumlaga sayqal berish, so‘z sehri va jozibasini his qilish, mulohazalarni izchil ravishda bayon etish, ortiqcha va o‘quvchi e’tiborini muhimdan chalg‘itadigan nomuhimlardan voz kechish deganidir. Raqamlarni, ism-shariflarni, istilohlarni to‘g‘ri, xatosiz yozish demakdir! Qariyb ellik yildan buyog‘iga respublika matbuotida hormay-tolmay javlon urib kelayotgan Mahmud aka qaysi muallifning, qaysi mutaxassisning qaysi mavzuda va qay darajada maqola yoki suhbat tayyorlab berishi mumkinligini, ularning salohiyati va imkoniyatini besh qo‘lday biladi. Shunga ko‘ra, ularni dolzarb mavzularda va zarur yo‘nalishlarda maqola yozishga undaydi, ulardan maslahatini, yordamini ayamaydi.

Mahmud Sa’diy muharrirlik maktabining ana shu fazilatlari sanab o‘tilar ekan, ustozning qalamga sadoqati, tahrirdagi halolligi matbuotga, matbuot so‘ziga, matbuot sahifalarida nomlari ko‘rinadigan juda ko‘plab mualliflarga sadoqati va halolligiga aylanganini alohida ta’kidlash joiz. Muhtaram Yurtboshimiz imzosi bilan O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan jurnalist unvoniga munosib ko‘rilgani uzoq yillik halol va fidokorona mehnatlarining ulkan e’tirofidir.

Bunday ko‘nikmaga hech bir jurnalist yoki muxbir to‘satdan erishib qololmaydi. Buning uchun yillar kerak bo‘ladi, tajriba to‘plash, malaka orttirish, eng muhimi, muharrirlik kasbiga ixlos va mehr-muhabbat qo‘yish zarur bo‘ladi.

Mana shunday muharrirlik maktabini qadrlagan ko‘plab yoshlar hozir ham Mahmud Sa’diydan saboq olmoqdalar. Yoshlarning baxtiga ustoz nihoyatda kamtar, bag‘ri keng, bilganlarini boshqalar bilan baham ko‘rishga hamisha shay bo‘lgan daryodil inson.

Jamoatchilik orasida Mahmud Sa’diyning nihoyatda boy kutubxonasi borligi alohida e’tirof etiladi. Bunday ta’rifga men u kishining shogirdlarga boyligini, jurnalistlik yo‘lini tanlagan ajoyib farzandlarning otasi ekanini, milliy adabiyotimiz va jurnalistikamizning bugungi kuni uchun ham g‘oyatda qimmatli va qadrli ziyoli inson ekanini qo‘shimcha qilgan bo‘lur edim.

… Qo‘lida qalami bo‘lgan kattayu kichikka ro‘para kelgan ustozning: “Mahoratingiz oshayaptimi?” deya savol qotish odatlari bor. Ana shu bir og‘iz lutf zamiridagi ijodga da’vat ohangi ham ko‘ngilga bir munavvarlik, yorug‘lik olib kiradi. Zero, ijodga da’vat etish qiyosi yo‘q savob amallardan sanaladi.

Manba: “Hurriyat” gazetasi, 2009.

Uzoq Jo’raqulov
USTOZIMNING DO’STI

Mahmud aka haqida gap ketganda eng avval xayolimga bu odamning qoliplarga sig’masligi, ustozim Begali Qosimov bilan do’st, davradosh, maslakdosh ekani keladi. Keyin, u mansub avlodning XX asr o’zbek adabiyotida o’ziga xos o’rniga ega, tom ma’nodagi “avlod” bo’lganini qalban e’tirof etaman. Voqean, yuz yilliklar tabiati bashariyatga taqdim etgan avlodlari bilan belgilanadi. 60-yillar avlodi esa o’tgan asr adabiyot dunyosida nasr, nazm, tarjima, adabiyotshunoslik sohalaridagi yutuqlari bilan o’chmas iz qoldira olgan avlodlar sirasiga kiradi.

Bu avlodning tom ma’nodagi vakili bo’lmish Mahmud Sa’diy na shoir, na yozuvchi, na tarjimon, na olim. Ko’pchilik uni, matbuotda ishlagani boismikan, yaxshi publitsist, o’tkir muharrir sifatida taniydi. Aslida u publitsist ham, muharrir ham emas. Agar u sanalgan sohalarning birortasiga mansub bo’lsa edi undan yaxshi shoir, iste’dodli yozuvchi, mohir tarjimon yohud keng qamrovli olim chiqishi mumkin bo’lardi. Ammo zinhor Mahmud Sa’diy degan universal odam chiqmas, u o’zining asl missiyasini bajara olmasdi.

Xo’sh, Mahmud Sa’diy mening nazarimda kim o’zi? Uning 60-yillar avlodi aro o’rni qanday? Adabiy, ma’naviy jarayondagi xizmati nimada? Nihoyat, u nimasi bilan universal odam nomiga munosib?  Avvalo, Mahmud Sa’diyda faqat chin ijodkorlardagina uchraydigan bir fazilat bor. Bu fazilat uning quyushqondan tashqari so’zlari, odamga tikandek botadigan kinoya va qochirimlari, betga aytiladigan zahar shimdirilgan haqiqatlari qurshovida ham joziba kasb etaveradiki, bunga mohir talqinchi aql ham ko’pda lol qoladi. Ijodkorning tortish kuchi haqida ko’pchilik biladi. Bu kuch bamisoli sayyoralarni jips ushlab turgan quyoshdek ijod ahlini-yu ijodga da’vogarlarni ma’lum radiusda jamlaydi. Mahmud Sa’diyda men ilg’agan ilk fazilat shu. Dalil uning atrofidan sira odam arimasligi. Goh chala qolgan maqola, goh biror kitob, goh maslahat, goh bahs-munozara bunga bahona. Mahmud Sa’diy adabiy jarayonning istalgan davri xususida ( gaplashishga kuchi yetadigan) istalgan odam bilan soatlab gaplasha oladi. Eng qizig’i, bu suhbat tufayli hosil bo’lgich manfaat aksariyat bir tomonlama — Mahmud Sa’diy suhbatdoshiga yo’nalgan bo’ladi. Lekin Mahmud aka buni bilib bilmaganga oladi. Natijada tama va xudbinlikning qo’llariga kishan solinadi. Suhbatdosh g’ururi ozor ko’rmaydi, u o’zini avvalgidan ham ulug’vorroq, donoroq seza boshlaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, Mahmud Sa’diyga shunday suhbatdoshlar tomonidan berilgan “ustoz” kunyasi uning sermashaqqat yo’lini ehtirom naqshlari bilan bezashga emas, shogirdlar ko’ngliga taskin urug’larini qadashga xizmat qiladi.

Mahmud Sa’diy shoir emas, ammo u she’riyat degan beboshvoq bir oqim fe’lini yaxshi biladi. Loyiq bo’lsa, bu oqimni foydali o’zanga solishgada qurbi yetadi. Mahmud Sa’diy yozuvchi emas, lekin nasr atalmish sersalobat karvonning nima yuklab ketayotganini, qay manzil tomon yo’l tutganini yaxshi anglaydi. Uni yo’l xataridan ogoh etishni ham eplaydi. Mahmud Sa’diy tarjimon emas, biroq “Ona tilini yaxshi biladi”, degan sifat unga qarata aytilsa, bu ibora mantiqli, ma’noli jaranglaydi. Chunki Mahmud Sa’diy gap singari injiq, so’z kabi xasis, tinish belgilaridek qattiqqo’l odam.

U biror gumanitar institutning rahbari emas. Illo, adabiyot, ma’naviyatning o’zak muammolari Sa’diy hayotining mazmuni. Mahmud Sa’diy — adabiy jarayon, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasiga doir jiddiy ruknlarning ideologi va amaliyotchisi. Uning “XX asr romani”, “Badiiyat va nazariya”, “Yoshlar she’riyati”, “Kitobingizni o’qidim”, “Doimiy hamroh”, “Asliyatdan tarjima”, “Mangu asar” singari adabiyotshunoslik, tarjimachilik va tarjimashunoslikka doir o’nlab ruknlari faqat matbuot, publitsistikaning emas, milliy etika va estetika manfaatini ko’zlagan, tom ma’nodagi kashfiyot darajasidagi ruknlardir. Uning matbaachilik faoliyati doirasida adabiyot manfaati millat manfaati bilan birikib ketadi.

Mahmud Sa’diy kimlarningdir nazarida tartibbuzar xodimga o’xshab ko’rinishi mumkin. Illo bu — aldamchi taassurot. Chunki u hech qanday xodim ham, xizmatchi ham emas, tom ma’nodagi ijodkor. Kuniga sakkiz soat ishlaydigan matbuot xodimlaridan farqli ravishda Mahmud Sa’diy yigirma to’rt soat ishlaydi. Zero, chin ijodkorning qismati shu. U to’yda ham, azada ham, ta’til, uyqu va tushlik paytida ham ishlashga mahkum. Rosmana rahbarning qismatiga bitilmish yugur-yugurlar esa bunday iztirob saodatiga imkon beravermaydi.

Mahmud Sa’diy istalgan gazeta yoki jurnalni gullatadigan rahbar ham bo’lishi mumkin edi. U holda aslo (yana o’sha gap) chinakam Mahmud Sa’diy bo’lolmasdi. Hamma bosh muharrirlarga o’xshash bir rahbar bo’lardi, vassalom. Shunday bo’lganda uning ahli ayoli, farzandlari turmush faravonligi jihatidan yutishi mumkin edi. Lekin adabiy jarayon ham, adabiyot ham ko’p narsani boy bergan bo’lardi. Zotan, Mahmud Sa’diyning avvalida “bosh” so’zi bo’lmagan “muharrir” unvoni aynan adabiyot foydasiga ishlaydi. Mahmud Sa’diy mualliflar uslubidagi ega-kesim, nuqta-vergullarni emas, fikr va ritmni tahrir qila oladigan muharrir. Xolis gap shuki, bunday muharrirlar har kuni tug’ilavermaydi. Tug’ilgani ham matbuot kanonlari siquvidan kamdan-kam hollardagina omon qoladi. Shu bois ham, Mahmud Sa’diy bugungi kunda “Tahrir nazariyasi” haqida asar yozishi mumkin bo’lgan noyob mutaxassis. (Ayni paytda, ushbu jumlalarni yozayotib, uning bu borada bilganlari muayyan qolipga tusharmikan, degan istihola ham yo’q emas.)

Menimcha, Mahmud Sa’diyning maqola va tadqiqotlari, eng yaxshi asarlari abstrakt potentsiya sifatida uning botinida yashamoqda. Hali yosh paytida “Teran tomirlar” nomi bilan nashr etilgan, katta ijodkorlar e’tiboriga tushgan adabiy jarayonga oid kitobi o’sha – abstrakt potentsiyaning uchquni edi, desak unchalik xato bo’lmaydi.

Ijodiy quvvatini botinda saqlash borasida u 60-yillar avlodi orasida rekordga erishdi. Aynan shu bois ham, menimcha, Mahmud Sa’diy atalmish universal odam maqomiga ega bo’ldi. Yana bir tomoni Mahmud Sa’diy hayotni, turmushning achchiq-chuchugini tatigan, yaxshi bilgan odam. U ko’p ijodkorlar qilmagan ishni qilib ko’rgan. Masalan, ekskovatorchi bo’lgani haqida aniq dalillarim bor. Qolaversa, Mahmud Sa’diy o’z avlodining ko’pchilikka qorong’u yaxshi va yomon taraflari, sir-sinoatlari haqida ham qomusiy bilimga ega. Bu esa universal sifatini bezasa bezaydiki, sira pasaytirmaydi.

Ziyolining qadr-qimmati o’zi mansub millat va avlod ma’naviyatiga nima qo’shgani bilan belgilanadi. Bu jihatdan, bugun 70 ni qoralagan domla Mahmud Sa’diyning maqomi aniq. U nafaqat ilmiy-adabiy, ma’naviy-ma’rifiy jarayonning faol ishtirokchisi, balki chin ma’nodagi ustoz, adib nomiga munosib shaxsdir.

O’Z QADRINI BILGAN QADR TOPADI
Taniqli muharrir Mahmud Sa’diy bilan suhbat
Zamira Egamberdieva suhbatlashdi

Odatda kinofilmlarda eng xavfli, eng qaltis vazifalarni kaskadyorlar bajaradilar, lekin ularning nomlari suratga tushgan kishilar ro‘yxatiga kiritilmaydi. Hayotda ham umr bo‘yi o‘zgalar mehnatini yuzaga chiqarish uchun zahmat chekib yashaydigan odamlar borki, men ularni ana o‘sha kaskadyorlarga o‘xshatgim keladi. Zero, bugungi suhbatdoshim Mahmud Sa’diyning suratini ko‘rib, «Yosh leninchi» mushtariylarining ko‘pchiligi tanimayotgan bo‘lsalar ulardan gina qilmayman. Chunki bu inson oynai jahon orqali xonadonlarimizga tez-tez tashrif buyurmaganlar, radio to‘lqinlarida otashin ma’ruzalar ham so‘zlamaganlar. Uning nomi O‘zbekiston SSR Yozuvchilari uyushmasining a’zolari ro‘yxatida ham yo‘q, faqat quvonchlisi, o‘zlarini hamisha eng yaxshi ijodkorlar orasidan topish mumkin. U el xazinasi — so‘z mulkini, inson qadrini himoya qilishdek mushkul yumushni bo‘yniga olib yashayotgan, kurashayotgan odamdir.

Mahmud akani o‘z tengi ijodkorlar ham «ustoz» debataydilar. Rassomlar ijodiga nazar tashlasangiz, quyoshning rasmiga ko‘zingiz tushmaydi, uni bolalargina chizadi. Ehtimol biz ham shu bois, asl insonlarni maqtash, ulug‘lash uchun o‘zimizda kuch, jur’at topolmayotgandirmiz. Biz, yoshlar mashqlarimizni Mahmud akaning nazaridan o‘tkazishni unutmaganimiz holda, shu yili ustozimizning 50 yoshga to‘lganini birimiz erta, birimiz kechroq eshitdik. Holbuki, u o‘zining 25 yillik faoliyati mobaynida qanchadan-qancha yangi nomlar uchun kurashdi, ular yuzaga chiqqan kunda muallif bilan bab-baravar quvondi. «Sharq yulduzi», «Guliston» jurnallari, «Lenin uchquni», «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi sahifalarida chop etilgan va etilayotgan eng yaxshi maqolalarda Mahmud Sa’diyning barmoq izlari bor. U sizdan bilimini, kuchini, vaqtini mehrini ayamaydi, xatolaringizni tuzatishdan erinmaydi. Bag‘rikenglikda u kishiga teng keladigan hotamtoy kam topiladi. O‘zgalar shodligini o‘zinikidek qabul qilib, quvonolgan inson hammadan baxtlidir.

Men Mahmud akaning qalin-qalin kitoblarini o‘qimaganman, biroq kitob tanlashni u kishidan o‘rganganman. Uning samimiy o‘gitlarini hech bir kitobga alisholmasligim ham rost! Men uni adabiyotshunosligimizning xolis xizmatkori, yoshlarga beminnat maslahatlar beradigan murabbiy deb bilaman, qadrlayman. Zotan, murabbiylik o‘ziga xos qobiliyatki, u hamma ijodkorlarda ham bo‘lavermaydi.

Shu paytga qadar Mahmud Sa’diy to‘g‘risida maqolalar, ocherklar yo‘qligidan qiynalardim. Endi bilsam, yaxshi inson haqida yaxshilab — ko‘ngildagidek yozish, men o‘ylagancha, oson emas ekan… Keling, yaxshisi, o‘z e’tiqodidan chekinmagan, uni butunligicha omon saqlab qololgan inson — «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi tanqid va adabiyotshunoslik bo‘limining mudiri, adabiyotshunos Mahmud Sa’diy bilan qilgan suhbatimizga o‘zingiz guvoh bo‘ling…

—————-

— Mahmud aka, mana, bu yil Siz ellik yoshga to‘ldingiz. Hamma shogirdlarintiz singari, mening ham sizga havasim keladi. Demoqchimanki, hayotda har bir odamning ko‘zlagan manzili, o‘z ideali bo‘ladi, lekin, baribir, har birimiz o‘tmishimizni sinchiklab tahlil qiladigan bo‘lsak, juda ko‘p xatolar topamiz. Sizningcha, kishi yanglishmaslik uchun asosiy nuqtai nazarni nimalarga qaratsa to‘g‘ri bo‘ladi?Ideal qanday bo‘lishi kerak? Nimaga intilib yashashni ma’qul ko‘rasiz, umuman odam o‘zidan qoniqib yashashi mumkinmi?

— Yo‘q, odam o‘zidan qoniqishi mumkin emas. Agar u o‘zidan qoniqsa, hamma narsa tamom bo‘ladi. O‘ylaymanki, imkon topib, vaqti-vaqti bilan inson o‘ziga-o‘zi hisob berib tursa, bir haftami, o‘n kunmi boringki, bir yil ichida nima yaxshi ish qildim, nima yomon ish qildim, deb o‘zini-o‘zi tergab borsa, odamga o‘xshab yashayapman, desa bo‘ladi. Aks holda, odam izdan chiqib ketishi, ko‘p nobop ishlar qilib qo‘yishi ham mumkin. Hozir hayot murakkab, ayrim masalalarda ba’zan yon berishga to‘g‘ri keladi. Oqlash mumkin bo‘lgan yon berishlar bor, oqlab bo‘lmaydigan yon berishlar bor. Agar o‘z shaxsingizga, manfaatingizga tegishli masalada yon bersangiz, oqlash mumkin; biroq xalq taqdiriga, boshqalar qismatiga bog‘liq bo‘lgan masalalardagi yon berishni oqlash mumkin emas, ayrim kishilar o‘zining bir so‘mi uchun sizning ming so‘mingizdan voz kechib yuborishi mumkin.

Men birinchi sinfdaligimdayoq g‘irt yetim bo‘lib qolganman. Lekin odam bolalikda baribir katta niyatlar bilan yashaydi. Har bir odamga xos orzu-niyatlar menda ham bo‘lgan. Men o‘zimcha, katta ishlar qilaman deb o‘ylaganman. Uchuvchi bo‘lmoqchi edim, le-in imkoni yo‘qligini tushunganimdan keyin u haqda o‘ylamay ham qo‘ya qoldim. Bilasizki, o‘zbek sag‘irini begonaga bermaydi, meni ham amakim — Mamarasul akam o‘z farzandidek tarbiyalagan. Har holda, biz Stalin zamonasining bolalari bo‘lganmiz-da, o‘zim qarindoshimning uyida yashasam ham, ota-onam bo‘lmasa ham, vatanim SSSR, bu — mening onam, otam — dohiy Stalin, degan tushuncha menda ham bor edi. To‘g‘risi, biz baxtsizlik haqida ko‘p ham o‘ylayvermasdik, ancha xotirjam yashaganmiz. Shu o‘rinda bir gapni aytib o‘tmoqchiman: bizning avlodimiz ancha kech yetildi shekilli, yaqin-yaqinlarda ham qirq-ellik yoshdagi ijodkorlarni yosh adiblar deb hisoblardilar…

Uchinchi sinfda Mirkarim Osimning «O‘tror» qissasini, to‘rtinchi sinfda Oybekning «Navoiy» romanini o‘qidim. Shu kitoblarni, ayniqsa, «Navoiy»ni o‘qiganimdan keyin qandaydir boshqacha bo‘lib qoldim. Oybek Navoiy dunyosini ancha yaxshi ochgan. Menda g‘alati bir tuyg‘u paydo bo‘ldiki, ko‘zimga ko‘p ishlar bachkana, mayda-chuyda bo‘lib ko‘rina boshladi. O‘zim ham birdan ulg‘ayib qolgandek edim. Navoiyning odamiyligi, ulkan qalbli inson ekanligi menga qattiq ta’sir qilgandi. Boya aytganimdek, yaxshi kitoblar odamga o‘z-o‘zini taftish etishni o‘rgatadi, ammo o‘qilgan kitoblarning hammasi ham yaxshi kitob bo‘lavermaydi, albatta. Lekin bir adashtirmaydigan jihati borki, klassik asarlar deb tan olingan kitoblarni o‘qisangiz, har holda, yutqazmaysiz. Nima bo‘lishidan qat’i nazar, odam o‘zini grajdan sifatida tarbiyalab, shakllantirib borishi kerak. Masalan, men «Navoiy»ni o‘qigan paytimda Alisher Navoiyga taqlid qildim, keyinchalik «Po‘lat qanday toblandi» romanini o‘qigach, Pavel Korchaginga o‘xshashga intilib ko‘rdim. Odam izlanadi-da. Lekin uzing sevgan birorta qahramoningga ham o‘xshay olmasliging mumkin. Shunda nima bo‘ladi? Bir kuni shunday qarorga kelganmanki, nega endi, men birovlarga o‘xshashim kerak, aytaylik, Navoiyga yoki Abayga? Nega endi, men — o‘zimga yoki boshqalar menga o‘xshamasliklari kerak?.. Shunday qilib, odam o‘zining hayotiy, axloqiy printsiplarini belgilab olarkan. Qisqasi, odamda yaxshi tomonga o‘zgarish uchun ham, yomon xislatlarni kamol toptirish uchun ham imkoniyat bor. Biz insonni ongli mavjudot deymiz. U hayotda ko‘p yomonliklarga, bemaza ishlarga ham duch keladi. Demak, hayotdan bezib ketmaslik, odamlarga nisbatan mehr tuyg‘usini yo‘qotmaslik uchun inson har doim boshqalardagi yaxshi tomonlarni ko‘rishga, yuragidan yo‘qolgan mehrning o‘rnini to‘ldirib, boyitib borishga harakat qilgani ma’qul. Bo‘lmasa, uning o‘zi istamagan holda ham asabiy, ichi qora, yomonlikni sog‘inadigan kimsaga aylanib qolishi hech gapmas. Men shunday iste’dodli kishilarni bilamanki, ulardan yaxshilik kutib bo‘lmaydi, ichi qora. Chunki, ularning yuragida mehr yetishmaydi, eng insoniy tuyg‘ular kamol topmay qolgan.

Odam umr bo‘yi komil inson bo‘lishga intiladi, balki komil inson bo‘lolmas, lekin, har holda, kishi oldinga qarab intilsa, ancha joyga borib qoladi. Masalan, Alisher Navoiyni ideal deb olsangiz, uning ummatiga aylanib qolasiz. Mashrabda bor-ku: «Ul Ibrohimdan qolgan eski do‘konni na qilay…» Ka’bani shunday deb aytayapti u! Chunki undan yuksakroq xudo bor. Xudoning oldida Ka’ba nima! Makka nima degan gap! Mashrab haddan tashqari maksimalist bo‘lgan. Demak, u eng yuksak, eng muqaddas tushunchani birinchi o‘ringa qo‘ygan. Navoiyning buyukligi, grajdanlik jasorati shundaki, u o‘zbek xalqining qaddini ko‘tarish, bag‘rini butun qilish uchun, o‘zbek tilining boshqa rivojlangan tillar bilan baravar imkoniyatga, qudratga ega ekanligini isbotlash uchun kurashdi. Navoiy ijodi esa chinakam ma’nodagi bir ummonki, undan har kim imkoniyati darajasida olib foydalanishi mumkin. Navoiy tugamaydi-da… Lekin, achinarlisi, uni tushunishga bizning saviyamiz yetmayapti… Ideal yuksakroq bo‘lgani yaxshi. Shunda siz mayda, rezgi narsalarga kamroq ahamiyat berasiz, o‘ylagan katta niyatlaringizni ko‘zdan qochirmaysiz. E’tiqod haqida deysizmi?… E’tiqod masalasida men o‘zimning maqsadimga erishganman. Esimni taniganimdan beri e’tiqodimdan chekinganim yo‘q. Ehtimol, shuning uchun ham moddiy jihatdan birim ikki bo‘lmayotgandir, biroq, ma’naviy tomondan mening hech kimdan o‘zimni kamsitadigan joyim yo‘q. Xudoga shukur, o‘zimning maqsadlarimni og‘ishmay amalga oshirib kelayotirman.

— Ba’zi kishilar bugungi kunda san’at siyosatga aralashmasligi kerak, degan fikrni ilgari surmoqdalar. San’atkorlarning, xususan, o‘zbek yozuvchilarining ijtimoiy-siyosiy hayotimizga bevosita aralashuviga Siz qanday qaraysiz?

— Yozuvchilar aralashishi kerak. Aralashmasa qanday bo‘ladi? «Yozuvchi-grajdan bo‘lishi kerak» degan gap juda to‘g‘ri. Paxta yakka hokimligiga qarshi kurash, til, tarix, ekologiya masalalari hayot-mamot masalalari-ku!

— Mahmud aka, mana shu masalalar «yozuvchilar aralashmaganda ham hal bo‘lardi», degan da’volarnn eshitib qolamiz…

— Hal bo‘lmasdi! Masalan, rus adabiyotini olsak, tarixdan ma’lum: Pushkinlar davrida frantsuz tilining mavqei juda baland bo‘lgan. Demak, Pushkin, Krilov singari adiblar rus tilining sofligi, uning grajdanlik huquqi uchun kurashmaganlarida, millatga ong kiritadigan ziyolilar rus tilini targ‘ib qilmaganlarida, u hozirgidek qudratli tilga aylanmagan bo‘lardi. Masalan, Krilov «Qizginalarga saboq» komediyasida rus tilining jamiyat tomonidan xo‘rlanishiga keskin qarshi chiqadi. Komediya qahramoni — Fekla singari oyimtillalar o‘zlari rus bo‘lishlariga qaramasdan, rus tilidan, umuman ruslardan nafratlanadilar. Fekla «Bir rusning so‘zini eshitgandan ko‘ra, to‘tiqush Jakoning ovozini eshitganim afzal» deydi. Holbuki, Jako frantsuz tilida «Siz ahmoqsiz» degan gapnigina aytardi, xolos… O‘zbekistonda ham ona tilining huquqi uchun kurash kolxozdan yoki sovxozdan boshlanmadi, balki matbuot sahifalaridan boshlandi. Dastlabki maqolalarni shoirlar, yozuvchilar yozdilar. Ular harakat qilmaganlarida Bo‘stonliqdagi zararli zavod qurilishi ham davom etgan bo‘lardi. Xullas, yozuvchilarning xalq hayotiga aloqador hamma masalalarga aralashishga haqqi bor va aralashishlari shart. Chunki yozuvchi — xalqning vijdoni. Xalqning vijdoni bo‘lishga intilgan yozuvchigina chinakam yozuvchi bo‘la oladi. U o‘zining nafsoniyatiga tegishli hamma gaplarni yig‘ishtirib, xalqning manfaatini birinchi o‘ringa qo‘yishi va hamma ezgu ishlarning boshida bo‘lishi kerak, deb o‘ylayman.

— Til haqida o‘zingiz gap boshlab yaxshi qildingiz. Mana yaqinda O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqidagi Qonuni qabul qilindi. Men Sizdan mana shu Qonun haqidagi mulohazalaringizni so‘ramoqchiman.

— Bizda haliyam hadiksirash, «bir cho‘qib, ikki qarash» bor-da! Qulluq qilish, mutelik bizning ruhimizga nihoyatda singib ketgan. Qonunning matbuotda bosilgan ikkinchi loyihasi yaxshi edi. Menga qolsa, o‘sha loyihani yanada mukammalashtirib, qonun shaklida qabul qilinsa yaxshi bo‘lardi. Aslida turg‘unlik yillarida «saylangan» deputatlardan yana nimani ham kutib bo‘lardi!.. Lekin bu Qonunning qabul qilinishi Sovet davridagi 70 yildan ziyod vaqt ichida yuz bergan eng buyuk voqealardan biri bo‘ldi. Axir, o‘zingiz o‘ylang, 1938 yili VKP(b) Markazny Qomiteti bilan SSSR Ministrlar Soveti rus tilini boshqa xalqlarga majburiy o‘rgatish to‘g‘risida qaror qabul qilgan. U gaplar oldida bu juda progressiv Qonun! Umuman har qanday qonun vaqt o‘tishi bilan eskiradi, tuzatishlar kiritilib, to‘ldirilib, takomillashtirilib boriladi. Shu holatda ham bu Qonun juda katta yutuq.

— Mamlakatimizda yangilanish jarayoni boshlanganidan buyon salkam besh yil vaqt o‘tdi. Lekin bu ezgu siyosatning tantanasi borgan sari cho‘zilib ketmoqda. Siz qayta qurishga xalaqit berayotgan asosiy to‘siqlar nimalardan iborat deb o‘ylaysiz?

— Qayta qurishga xalaqit berayotgan narsalar juda ko‘p. Biz o‘tgan davr mobaynida stalincha sotsializm jamiyatida yashadik. Endi yo‘l qo‘ygan xatolarimizning hammasini tuzatishimiz kerak. Xalqimizda loqaydlik kayfiyati nihoyatda kuchli, kimdir birov kelib qilib berishi kerakdek, hamma kutib turadi. Sizga yangi bir misol aytay: shu yil 7 noyabr arafasida Toshkent metrosining yana ikkita bekati ishga tushdi. Biriga «G‘ofur G‘ulom», ikkinchisiga «Chor-su» deb yozilgan. Qarang, biz hatto bekatlarning nomlarini yozishda ham xatoga yo‘l qo‘ymoqdamiz. Axir, shu qurilishda ham o‘zbeklar qatnashgan bo‘lishlari kerak?! Kuni-kecha Toshkentdagi markaziy ko‘chalarning yana biriga «Pravda» nomi berildi. Nega endi, eng katta ko‘chamizning nomi «Pravda» bo‘lishi kerak? Mayli, bu gazeta omon bo‘lsin, lekin hali ham markaziy ko‘chalarimizga buyuk yurtdoshlarimizning nomlarini qo‘yish vaqti, nahotki, yetib kelmagan bo‘lsa?! Nega, Abu Aln ibn Sino nomini, Nizomiddin Xo‘jaev nomini, Abdulla Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon nomlarini shaharlarimizga, keng ko‘chalarimizga qo‘ymaymiz? Al-Xorazmiy nomidagi ko‘chani oling. Chilonzor dahasining bir chekkasida. Shu ham insofdanmi? Aytmoqchimanki, biz — o‘zbeklar tepsa, tebranmas, tanbal xalqqa aylanib qoldik. Bizning osmondan chalpak yog‘ishini kutib o‘tirish odatimiz hech qolmayapti, qolmayapti-da! Yoki til uchun kurash «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasidan boshlandi, keyin uning yoniga «Yosh leninchi» qo‘shildi. «Yoshlik» jurnali ancha ishlar qildi, lekin boshqa gazeta va jurnallarimiz nimani kutdi? O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilsa nima bo‘pti! Duppa-durust bir qalamkash shu fikrga qarshi chiqib o‘tiribdi. Men buni o‘zbek yozuvchisining to‘g‘ri pozitsiyasi deb bilmayman. Axir, uning «ish quroli» o‘zbek tili emasmi?! «O‘zbek tili ko‘pdan-ko‘p ma’nolarni ifodalashga noqobil, qashshoq til» emish! Jumhuriyatimizdagi matbuot organlarining hammasi ham xalqimizning dardini, fikrini o‘z sahifalarida yoritayaptimi? Yo‘q!.. Yokimatbuotdaqatnashayotgan mualliflarni olaylik. Tahrir etilmaydigan maqola yozadigan mualliflarimiz barmoq bilan sanarli, san’at sohasida-ku, o‘zbek tilida yaxshi maqola yozadiganlar yo‘q hisobida. O‘zbek tilining buzilib ketayotganida O‘zbekiston telegraf agentligining pala-partish tarjimalari ham katta «hissa» qo‘shmoqda. O‘zTAG jumhuriyat markaziy gazetalaridan rayon gazetalarigacha dumbul tildagi materiallar bilan keng ta’minlaydi. O‘zbek terminologiyasida ham ahvol juda yomon, o‘zbek shevalaridagi juda ko‘p so‘zlar yo‘qolib, iste’moldan chiqib ketmoqda. Bu ishlarni qiladigan odamlar esa ko‘rinmayotir. Binobarin, «Ona tili» deb nomlash mumkin bo‘lgan yangi gazeta tashkil etish hayot taqozosidir. Bunday gazetani SSSR Madaniyat fondining O‘zbekiston bo‘limi chiqarishi mumkin. «Ona tili» gazetasi til haqida bahslar olib boradi, imlomizni: tartibga solishga, alfavitimizdagi kamchiliklarga barham berishga hissa qo‘shadi, so‘z boyliklarimiznig to‘playdi va hokazo. Qisqasi, bunday gazeta juda-juda zarur deb o‘ylayman.

Ochig‘ini aytish kerak, hozirgi ahvolimiz juda murakkab. Butun bir mamlakat u yoqda tursin, bitta oilaning o‘zida qancha muammo bor. Shunday muhitda o‘sgan odam kurashga darrov otlanolmaydi. Kurashish uchun kuchli bilim, jur’at kerak. Jamiyatimizdagi yetishmovchiliklar ham ko‘pchilikning e’tiqodidan qaytib, yaxshi odamlarning noto‘g‘ri yo‘llarga kirib-ketishlariga sabab bo‘lmoqda, deb o‘ylayman. Ijtimoiy adolat qaror topmagan yurtda hamisha «Suv keltirgan xor, ko‘za sindirgan aziz» bo‘laveradi!

— Mahmud aka, tarixdan bizga juda yaxshi ma’lumki, har bir xalq hamisha o‘z mustaqilligi uchun kurash olib borgan. Xalqlar o‘rtasida turli xil ixtiloflar, diniy nizolar bo‘lgan. Lekin milliy nizolar hech bir davrda, ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida bugungidek yuzaga chiqib qolmagan. Axir, bobomiz Amir Temur juda katta markazlashgan davlat barpo qilgan-ku! Nega endi shu bugunga kelib xalqlarimizning beg‘araz do‘stligiga putur yetdi? Mana shu fojianing ijtimoiy ildizlarini qaerdan qidirish mumkin?

— To‘g‘ri, Temur O‘rta Osiyoni mo‘g‘ul bosqinchilaridan ozod qilib, markazlashgan davlat tuzdi. Marks aytadiki, Temur o‘z mamlakatiga tuzuklar, ya’ni qonunlar berdi. Qonunchilik qaror topgan joyda adolat, tartib-intizom bo‘ladi. Temur zamonasida yashagan ispan elchisi Klavixoning tasvirlashicha, saltanatdagi (imperiyadagi) barcha yo‘llarga qo‘riqchilar qo‘yilib, qaroqchilik, bosqinchiliklarga yo‘l qo‘yilmagan. Mamlakatga kelgan mehmonlar ham, karvonlar ham bexavotir yurganlar. Bu bilan biz uning jahongirlik yurishlarini inkor etmoqchi emasmiz. Har bir podsho saltanat tuzar ekan, u avval o‘z mamlakatini, xalqini birlashtirib, davlatni mustahkamlab olgach, keyingi qadam albatta jahongirlik yurishlari bo‘ladi, bu tarixiy qonuniyatdir.

Siz mendan bugungi kunda yuz berayotgan fojialarning ijtimoiy sabablarini so‘radingiz. Men ularni davr, muhit, sharoit, qolaversa, stalinizmning oqibatlari deb tushunaman. Nazarimda, chorizmning xalqlarni bir-birlariga gij-gijlab qo‘yish siyosatining davom ettirilishi natijasida Stalin siyosati keng quloch yoyib ketdi va milliy chegaralanish paytida ham anchagina xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. Stalincha printsiplar chorizmning mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi. Urushdan keyin O‘rta Osiyo respublikalariga butun-butun xalqlar quvg‘in qilindi. Endilikda o‘sha xalqlar o‘z yurtlariga ketish xohishini bildirib kurashmoqdalar. Odam dunyoga bir marta keladi, ammo har xil yashab o‘tish mumkin. Ba’zilar o‘zidan «kattalar»ning oldida boshi yerga yetguncha egilib, poyi-patak bo‘ladi, o‘zidan «quyiroqdagilar»ni esa oyog‘ining uchi bilan ko‘rsatadi. O‘z fikriga ega bo‘lgan kishilar esa har doim qadr topavermaydi. Demoqchimanki, inson dunyoga bir marta kelar ekan, o‘zining qadr-qimmatini bilishi kerak. Qadr-qimmatni saqlash ham oson ish emas. Bu uning uchun juda qimmatga tushadi: firqaga qabul qilinmaydi, har xil tazyiqlar ko‘radi va hokazo. Nima bo‘lishidan qat’i nazar, o‘z qadrini bilgan kishi, albatta, qadr topadi. Agar butun bir xalq o‘z qadrini yuksak tutsa, juda katta gap bo‘lardi!

O‘zbek xalqining nohaq jabr ko‘rib, qatl etilgani ulug‘ farzandi, adabiyotimizning buyuk vakili Abdurauf Fitrat shunday deydi: «Himmati va saboti bo‘lmagan millatning haqqi hayoti yo‘qdir». Demak, millat himmatli, sabotli, kurashchan bo‘lishi kerak, qo‘li ochiq bo‘lishi kerak. Har qanday fojialardan ustun turgan xalqgina yashashga haqlidir.

— Men ham ayamdan «O‘z qadrini bilmagan kishi o‘zgalarni ham qadrlamaydi» degan o‘gitni ko‘p marta eshitganman. Keling, endi shu fikrlarni adabiyotga bog‘laylik. Siz aytgan Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir singari xalqimizning asl o‘g‘illari o‘zini ham, xalqini ham qadrlagan, sevgan edilar-ku! Tarixning yuziga sachragan ulug‘ insonlarning qonini nima bilan yuvish mumkin? O‘tmishning ustidan hukm chiqarib bo‘lmaydi-ku! Har bir davrda bo‘lganidek, 1937 yillarda ham madhiyaboz adiblar o‘tgan bo‘lishlari kerak. Mening nazarimda, hayotdan bevaqt ko‘z yumgan ustozlarimiz o‘sha zamonasoz ijodkorlarimiz qilgan gunohlarning kasriga qolgandek tuyiladi. Albatta, turg‘unlik yillarida ham zamon bilan «hamnafas» qalam tebratgan adiblar oz emasdi. Men Sizdan ana shunday eng og‘ir sharoitlarda ham e’tiqodini butunligicha saqlab qololgan ijodkorlar haqida so‘ramoqchiman. O‘z qadrini bilgan ijodkor sifatida Siz kimlarni qadrlaysiz?

— To‘g‘ri, Zamiraxon, hamma zamonlarda ham zamona zo‘rlarining nog‘orasiga o‘ynagan qalamkashlar ham, o‘z ijodida sobit turgan ijodkorlar ham bo‘lgan.

Bir vaqtlar Stalin haqida madhiyalardan iborat kitoblar chiqqan. Undan keyin partiyani maqtash niqobi ostida ancha «asarlar» chop etilgan. Yoppasiga hamma zamonasozlik qilib yurgan paytlarda ham e’tiqodida mustahkam turgan ijodkor sifatida menShukur Xolmirzaevni juda qadrlayman. U xalqning yuragidagini yozdi, hech kim qo‘l urmagan, qaltis mavzularda ikkilanmay ijod qildi. Ulug‘ nemis adibi Iogannes Bexer, adabiyot agarda xalqning yuragidagini aytmasa, millatning ko‘zini ochib, ongini uyg‘otmasa, u adabiyot emas, ermakdir, degan edi. Shu ma’noda, Shukur Xolmirzaevning «Og‘ir tosh ko‘chsa…» hikoyasi xalqning ko‘zini ochadigan asardir. Unda o‘zbek xalqining yoppasiga uyg‘ona boshlagani haqqoniy tasvirlangan. Yaqinda adibning «Qora kamar» asari asosida yaratilgan spektakl Hamza mukofotini oldi, men buni qonuniy deb bilaman. «Qora kamar» bosmachilikka biryoqlama qarashga zarba bergan dastlabki asarlardandir.

Shoirlardan esa Cho‘lpon Ergashni e’tiqodi uchun hurmat qilaman. Rauf Parfi, Ma’ruf Jalil to‘g‘risida ham shunday iliq gaplar aytish mumkin.

— Mahmud aka, siz ko‘proq she’r o‘qisangiz kerak. Negaki, ijodkor tengdoshlarimning ko‘pchiligi Sizning huzuringizda tez-tez bo‘lib turishlari menga sir emas. O‘sha yosh shoir do‘stlaringizning ijodi to‘g‘risida qanday fikrdasiz?

— Sizga ochig‘ini aytaymi? Hozirgi she’rlardan she’riyat qochib ketmoqda. Ko‘pchilik shoirlar, ayniqsa, yoshlar ijodida quloch-quloch jozibasiz, obrazlardan xoli tizmalar nihoyatda ko‘payib ketdi. Masalan, hozir hayotdagi kamchiliklarni aytish, turli idoralarni, rahbar va rahbarchalarni so‘kish, dashnom berish urf bo‘lib, tobora «an’ana»ga aylanib bormoqda. Har qadamda qoqilayapmiz, yomon rahbarlar ham oz emas, lekin shunday ekan deb, shoir odam she’r yozayotganini unutishi kerakmi? Bunaqa gaplarni otashin publitsistik maqolalarda ham aytish mumkin-ku! Mirza Kenjaboev, Aziz Said, Sirojiddin Saidovning publitsistik maqolalari fikrimni isbotlaydi deb o‘ylayman. Biz she’r o‘qiganda parokanda maqola o‘qigandek bo‘lmaylik. Axir, she’r inson yuragiga ta’sir etib, uning ruhini, ongini uyg‘otish uchun xizmat qilishi kerak-ku!

Yoshlar orasida yaxshi shoirlarimiz juda ko‘p, yana ham ko‘paysin. Men ularni nomma-nom sanamoqchi emasman, lekin yosh adiblardan Nazar Eshonqulov ijodi to‘g‘risida ozgina to‘xtalmoqchiman. Yaqinda Nazarning «Xaroba shahar surati» hikoyasini o‘qib, ulug‘ nemis yozuvchisi German Gessening «Shoir» degan rivoyatini esladim. Bu muallifning hikoyalarini o‘qigannngizda asarning g‘oyasi haqida o‘ylamaysiz, balki uning har so‘zi, har jumlasi sizning vujudingizdan o‘tayotgandek bo‘ladi. Unda xalq taqdiri, inson taqdiri uchun qayg‘urish nihoyatda kuchli. Agar «Jahon novellalari antologiyasi» tuzilsa, men O‘zbekistondan eng avval Nazar Eshonqulovning hikoyalarini tavsiya etgan bo‘lardim.

— Xalqimiz hayotiga aloqador masalalar haqida ancha gaplashdik. Endi adabiyot, xususan, o‘zbek adabiyotining taqdiriga bog‘liq bo‘lgan va sizni tashvishlantirayotgan eng muhim muammolar to‘g‘risida to‘xtalsak…

— Amerika olimlarining aniqlashlaricha, har bir odam o‘z umri davomida imkoniyatlarining bor-yo‘g‘i 5—6 foizinigina ro‘yobga chiqararkan. Meningcha ijodkorning imkoniyati kengroq bo‘ladi. Bilasizmi, men nimadan tashvishlanaman, har bir xalqning tarixi badiiy jihatdan ham isbotlangan bo‘lishi kerak. O‘zbek adabiyotida hozirgacha ana o‘sha badiiy tarix yaratilgan emas. Rus adabiyotini olsak, bir obraz yaratildimi, so‘ngra uning yangi-yangi tomonlari ochilib boraveradi. Masalan, Turgenev «Dvoryanlar uyasi» romanida dvaryanlar tabaqasining ma’naviy tanazzulini ko‘rsatadi. Undan keyin Saltikov-Shchedrin «Janob Golovlevlar» romanini yozadi va insonning ma’naviy tanazzuli uning jismoniy halokatiga olib kelishini badiiy tasvirlaydi, binobarin Shchedrin bu mavzuni ishlashda ancha ilgarilab ketadi. Rus adabiyotida ana shunday davomiylik, vorisiylik bor. Bizda-chi? Masalan, Abdulla Qodiriy ziyoli obrazini yaratdi. Otabekdan keyin qaysi obraz keladi? Aytishga qiynalasiz. Yoki Yusufbek Hojini olaylik. Ziyoli. Otabek ilg‘or qarashli bo‘lsa, u o‘zi yashab turgan muhitdan chiqib ketolmaydi, lekin diyonatli pok odam, ulug‘ odam. Qani, menga bu obrazning davomini ayting-chi? Yo‘q, Bizda mana shunaqa uzilishlar bor. Adabiyotimizda butun-butun davrlar yo‘q. Urushdan keyingi davr haqida bittayu-bitta asar — Murod Muhammad Do‘stning «Dashtu dalalarda» qissasidir. Kollektivlashtirish davrining fojialari haqida birorta haqqoniy asar yaratilmagan! Qisqasi, biz badiiy tariximizni tiklab olishimiz kerak. Qarang, Jo‘rji Zaydon islom dinining O‘rta Osiyoga kirib kelishi, Ispaniyaga kirib borishi, qo‘yingki, islomning dunyo bo‘ylab g‘olibona yurishlarini aks ettirgan, romanlar turkumini yaratgan. Qani, bizning Vilyam Shekspirlarimiz, Valter Skottlarimiz, Blasko Ibaneslarimiz.

Hozirgi jahon madaniyati bilan bo‘ylashish uchun bugun yoshlarimiz zimmasida juda katta vazifalar turibdi. Bugun bo‘sh asar yozgan yozuvchi ertaga zo‘r asar yozishi mumkin. Umidsiz bo‘lmaslik kerak. Nekrasov ham o‘zining birinchi chiqargan kitobini sotib olib, yoqib yuborgan. Men yoshlarimizning kuchiga ishonaman. Axir, algebraning vatani shu yer bo‘lsa, birinchi marta minoradan qanot bog‘lab uchgan Al-Javhariy o‘zbek bo‘lsa, bunga shubha qilish mumkinmi! Tariximizning, adabiyotimizning kemtik joylarini to‘ldirish uchun bizga Yahyo G‘ulomov, Maqsud Shayxzoda darajasidagi allomalar juda zarur.

— Mahmud aka, kishi tashvishlarini to‘ksa ko‘ngli ancha bo‘shab, taskin topgandek bo‘ladi. Yana qanday dardlaringiz bor, aytavering!

— E, dardimning hammasini aytsam, juda ko‘p… Siz quduq emassizki, men «Iskandarning shoxi bor» deb qichqirsam. Bu tashvishlarning hammasini aytadigan bo‘lsam, sizga og‘irlik qiladi. Har holda, bizni juda katta kurashlar kutayotgani aniq. Biz Orol uchun kurashni davom ettirishimiz, Xeva yodgorliklarini suvga bostirmaslik uchun imkoniyatimiz boricha harakat qilmog‘imiz kerak! Xirosima, Nagasakining havosi hozir biznikidan tozaroq emish. Xudoga shukur, bizning yurtimizda atom bombasi portlagan emas-ku? O‘zbek shu darajada xokisor xalqki, qornini nonga to‘ydirib, «Ha, barakalla!», deb qo‘yilsa, hamma joyni gullatib yuboradi…

Stalinning o‘ngqo‘l jallodlari bo‘lgan Budyonniy, Voroshilov, Jdanov nomlari qasabalarimizdan, ko‘chalarimizdan hali ham o‘chirilmagan. Kalininning qanchadan-qancha mash’um hujjatlarga imzo chekkanligi bugun hech birimizga sir emas. Endi tasavvur qilib ko‘ring: o‘sha kimsalardan nafratlangan holda, «Kalinin dahasidanman», deyishning naqadar og‘irligini!… Bizning yuragimizni badbin bir qo‘rquv egallab turibdi. Otamizning zo‘rligini bilsak ham, bir vaqtlar kimdir uni «yomon» deb qo‘ygan bo‘lsa, «Otam», deyishga qo‘rqadigan bo‘lib qolganmiz…

Bir rivoyatda aytilishicha: odam baxtli yashagan kunlarinigina umrga hisoblarkan, qolganlarini yo‘q! Shu rivoyatda hikmat ko‘p. Inson dunyoga bir bor kelgandan keyin — baxtli yashashi kerak-da! «Xalqing o‘lsa o‘lib, tirilsa tiril» degan gap hech balandparvoz gap emas. «Tuya minib, uzoqni ko‘zla», deyishadi-ku, uzoqni ko‘zlasangiz, xalqingiz erkin, hur bo‘lsa, siz ham shu yurtning bir chekkasida baxtli bo‘lib yuraverasiz…

— Mahmud aka, garchi sizga bermoqchi bo‘lgan savollarim tugamagan bo‘lsa-da, suhbatimizga shu yerda ko‘p nuqta qo‘ymoqchiman. O‘ylaymanki, xalqimizning dardlariga malham qidirayotgan odamlarning safiga o‘gitlaringizdan bahramand bo‘lgan muhtaram mushtariylarimiz ham qo‘shiladilar. O‘zbekistonning bolalari ko‘paysin, ularning hammasi siz kabi jonkuyar, sog‘lom fikrli bo‘lsin deb orzu qilaman. Sizga katta rahmat!

Manba: “Yosh leninchi” gazetasi, 1989 yil 8 dekabr

SO’Z XIZMATIDA KECHAYOTGAN UMR
Taniqli muharrir Mahmud Sa’diy bilan suhbat
Suhbatdosh Karomat Mullaxo’jaeva

– Insonning shakllanishida, hatto, payti kelib kasb tanlashida oilaning, bolalikning o’rni muhim. Bolaning oila muhiti, uning muammolari – issiq-sovug’ini erta anglashi, undagi qiyinchiliklarga aralashib yashashi ba’zan uning kelajagini ham belgilab qo’yadi. Tengdoshlari ko’cha changitib yurganda, uydagi muammolar og’irchiligiga sherik bo’lgan bola erta ulg’ayadi. Sizning bugunga kelib mohir muharrir, adabiyot kishisi bo’lib yetishishingizda oilaning, siz yashagan muhitning ta’siri, o’rni bormi?

– Bolaligim qariyb bo’lmagan. Ota-onasiz qolganimda, juda yosh edim. Onam to’rt-besh yoshimda, otam birinchi sinfda o’qiyotganimda, bahor paytlari vafot etgan… Lekin, baribir, oilamning ta’siri bor. Esimda, uyimizda muqovalari chiroyli kitoblar bo’lardi. Bir sandiqcha edi. Ular orasida bir kitob bor edi, uning qanday kitob ekanligini bilmayman. “Bu kitobni qo’lingni yuvib, keyin olgin”, derdilar otam. Otam biznikiga kelgan odamlarga o’sha kitoblarni o’qib, tarjima qilib berardi. O’ylashimcha, bu kitoblar arab, fors tillarida edi. Otam Buxoroda madrasani bitirgan. Yozma so’zga, kitobga qiziqishim o’sha paytdan boshlangan bo’lsa kerak…

Keyin otamning amakivachchasi ro’zg’orida o’sdim. Mamarasul akam yaxshi savodi bo’lmasa ham, juda mehnatkash, halol, masalaga xolis yondashadigan, teran fikrli, hayotga ochiq ko’z bilan qaraydigan odam edi. Shunday bo’lsa-da, meni hamisha: nima qilishim kerak, umr bo’yi birovning uyida yashab yurmayman-ku, degan o’y qiynardi. Men kitob o’qishim kerak, degan qarorga juda erta kelganman. Kitobni juda yaxshi ko’rardim. Qishloq sovetining kutubxonasi, beshinchi-yettinchi sinflar hamda sakkizinchi-o’ninchi sinflar o’qiydigan maktablarimizdagi kutubxonalarning hammasidagi kitoblarni yopishib o’qirdim. Sakkizinchi sinfga o’tgach, qishlog’imizda pochtachilik qila boshladim – xat, gazeta-jurnal tashirdim. Menga qishloq soveti haq to’lamasdi, gazeta va jurnallardan bittadan – o’zim xohlaganimni berishardi. Keyin kitob olib keladigan bo’ldim. Keltirgan kitoblarimdan ham bir-ikkitadan berishardi. Kitoblarimni shunaqa qilib yig’a boshlaganman. Amakimga kolxozning juvozini haydashda ham yordamlashardim. Mehnatimiz uchun berilgan yog’ni bozorga olib borib sotardik. Men akam ovqatlanish uchun bergan pulga kitob olardim. O’ninchi sinfda o’qib yurganimda, mingtacha kitobim bor edi…

Uchinchi sinfda ekanimda, Kattaqo’rg’ondagi texnikumda o’qiydigan akam(amakimning o’g’li) Mirkarim Osimning “O’tror” degan kitobini olib keldi. Chamasi yigirma besh sahifali kitobni ertalabgacha o’qib chiqdim. Ilk bor to’la o’qigan kitobim o’sha… To’rtinchi sinfda “Navoiy” romanini o’qidim.

– “O’ninchi sinfda o’qib yurganimda, mingtacha kitobim bor edi”, dedingiz. Shu mingta kitobning hammasini o’qib chiqqanmisiz?

– Ha, o’qiganman, yana uchta kutubxonadagi kitoblarni o’qiganman. Nima bo’lsa, o’qirdim. Qishloq kutubxonasida ko’p kitob bo’lmaydi. Masalan, Pushkinning to’rt tomligi, Lermontovning ikki tomligi, Taras Shevchenkoning ikki tomligi, Muxtor Avezovning “Abay” romani, Saltikov-Shchedrin asarlari, Mopassan hikoyalari. “Urush va tinchlik”ning ikki tomini o’ninchi sinfda o’qiganman. Ko’p kitoblarni ilk bor o’sha paytlari o’qigan bo’lsam kerak.

– Shuncha ko’p kitob o’qib, universitetga kelganingizda, bu yerda o’qish juda jo’n tuyulmaganmi sizga? Ko’pchilik maktab dasturini o’zlashtirib, o’qishga kirgan paytlar emasmidi o’sha yillar?

– Men o’qishga katta maqsad bilan kelganman. Maktabda adabiyot, tarix va geografiyani juda yaxshi ko’rib o’qirdim. Maktab paytlaridayoq yozib yurardim. She’r ham yozganman, lekin ularni bugun o’z iboram bilan aytsam, yozganlarim “jo’qiy” she’rlar edi. Universitetda o’qigandayam she’r yozganman. Kursimizdagilar bilan yig’ilishib hafta oxirida she’rlarimizni muhokama qilardik. Bir-ikki muhokamada she’rlarimni o’qiganman. Keyin tinglovchiga aylandim.

Hikoya ham yozdim. Hikoyam ham “jo’qiy”.

Nima uchun tahrirga o’tib ketganimning sababini aytsam. Universitetga kirish imtihonlariga tayyorlanayotganimda, tarix fanini o’zlashtirayotib, bir haqiqatni angladim. O’qiyman, O’rta Osiyo tarixi – 3-4 bet. Kavkaz tarixi, Urartudek davlat qurilgan joylar tarixi ham uch-to’rt bet. Hammasi – Rossiya tarixi. I-ye, bu “SSSR tarixi” emas, “Rossiya tarixi”-ku, degan fikr keldi miyamga. Nega bizning xalqimiz kamsitilishi kerak? O’sha paytda o’z yo’limni qariyb belgilab olganman: men o’z elimga xizmat qilishim kerak. Shu jihatdan idealistligimcha qolgan bo’lsam kerak. Idealist edim. Masalan, o’ylardim: shamni kim kashf qilgan? Buni hech kim bilmaydi, lekin sham odamlarga xizmat qiladi. Yoki qora chiroq. Qora chiroq ham kashf qilingan. Kim ixtiro etgan uni? Bilmaymiz. Lekin Yevropada lampochkani kim o’ylab topgani ma’lum. Men mana shu nomi yo’q bo’lib ketgan, lekin ishi qolgan odamlarning yo’lidan bormoqchi bo’ldim. Bu – yaxshi, lekin odamning o’ziga foydasiz.

– Siz o’qigan kitoblar universitetdagi o’qishni ancha osonlashtirgan bo’lsa kerak-a?

– Chindan ham. Adabiyotdan dars o’tilayotganda, ko’p kitoblarni to’la o’qib chiqishim shart bo’lmadi. Bir ko’zdan kechirdimu esimga tushdi. Nazarimda, bolalikda o’qilgan kitoblar juda diqqat qilib o’qiladi, shekilli, odamning xotirasida yaxshi qoladi. Keyin qayta o’qiganimda, ularning mag’zini chaqishga harakat qildim, o’qimaganlarimni o’qidim. Mira Markovna Saksonova degan o’qituvchimiz bo’lardi. XIX asr rus adabiyotidan dars bergan. Bizni juda yaxshi o’qitgan. U hech qachon umumiy gap aytmasdi, konkret gapirardi. Ayniqsa, har bir asarni tahlil etganida. Masalan, Turgenevning “Dvoryanlar uyasi” ham, Saltikov-Shchedrinning “Janob Golovlevlar” asari ham bir xil mavzuda. Ammo birinchi asarda ma’naviy tanazzul haqida so’z borsa, ikkinchi asarda mana shu ma’naviy tanazzulning jismoniy tanazzulga olib kelishi ko’rsatilganini asarlar mohiyatiga kirib bora oladigan darajada, aniq-tiniq qilib tushuntirib berardi. Mira Markovna Saksonova bizni mohiyatni tushunib asar o’qishga o’rgatgan eng yaxshi ustozlarimizdan edi.

Yana bir jihat bor. Masalan, Saida opa Nazrullaevani olaylik. Juda mehribon, yaxshi inson edi. Lekin dars berishga kelganda… Men u kishidan bir narsa uchun minnatdorman. Birinchi darsida bir quloch adabiyotlar ro’yxatini berardi. Mening foydalanganim – shu. Adabiyotlar ro’yxatini oldim. Darslar tugashi bilan Navoiy kutubxonasiga yugurib qolganman. Shundan boshlab, Navoiy kutubxonasida uch yil qimirlamay o’tirganman. Soat 7dan 11gacha. Har kuni to’rt soat. Ikkinchi smenada o’qirdik. Yakshanba kuni to’liq o’sha yerda bo’lardim. Uch yil qimirlagan emasman. Ko’rsatilgan adabiyotlarni ko’rib chiqaman, o’qiyman, konspekt olaman. Men manbaning o’zini o’qishni yaxshi ko’rardim. Manbaning o’zini o’qish juda ahamiyatli.

– Yaxshi jurnalist bo’lish uchun mutolaaning ahamiyati bormi? Bu masalada siz bo’lg’usi jurnalistlarga qanday maslahatlar bergan bo’lardingiz?

– Kitob o’qish usullari, shartlari, shakllari juda ko’p. Bu o’rinda shulardan ikki jihati haqida gapirishni istardim. Bittasi, deylik, jurnalistning bilim boyligi, uning keng mutaxassis sifatida shakllanishi bilan bog’liq. Masalan, xalqaro jurnalist yapon tili yo’nalishidagi guruhda o’qisa, eng kamida, yapon adabiyotini, yapon tarixini, yapon mentalitetini – Yaponiyaga nimaiki aloqador bo’lsa, bilishi kerak. Ingliz tilini o’rganadimi butun ingliz adabiyotini, Amerika adabiyotini, uning tarixini bilishi shart.

Yana shuni bilish muhimki, kitob odamni shaxs sifatida shakllantirishda juda katta vosita, muhim manba. Odam, o’zini o’zi tarbiyalamasa, uni hech kim tarbiyalay olmaydi. Demakki, odam o’zini o’zi shakllantirishi zarur.

– Mutolaa kuchli bo’lishi kerak, demoqchisiz-da. Biroq hamma joyda ham sizga o’xshagan fidoyilar yo’q. Yoki bo’lmasa, hammayam jurnalistika fakul`teti yoxud filologiya fakul`tetiga kirib o’qimaydi. Lekin biz jamiyatga tafakkuri teran, ma’naviyati boy odamlar kerakligi haqida ko’p gapiramiz. Bunday odamlarni tarbiyalash uchun esa mutolaa kerak. Mutolaaga qanday o’rgatish mumkin?

– Ustod Maqsud Shayxzodaning bir gapi yodimga tushdi. Bir kuni uyida maqola ustida ishlab o’tiribmiz. Shayx aka eski bir qo’lyozmaga nazar tashladi-da, shundan misol oldi. Keyin men: shuni mana bu to’rt tomlik “Xazoyin ul-maoniy”dan yoki o’n besh tomlik “Asarlar”idan olsangiz bo’lmaydimi, deb so’radim. U kishi indamadi-da, turib, Hamid Sulaymon tayyorlagan “Xazoyin ul-maoniy”ning bitta tomini olib, ochdi. Qaradik. Bir baytda bir nechta xato. Meni Mahmudali derdilar. “Mahmudali, mana shunday xatolar bor. Shuning uchun aslini o’qigan yaxshi. Qo’lyozmani ko’rgan yaxshiroq. Umuman, tadqiqotchi qo’lyozma bilan ishlashi kerak”, – dedi. Keyin men: “Domla bu o’n besh tomliklar bekor ekan-da”, – desam, “Yo’q, – dedi, – mana shu o’n besh tomlik chiqqani juda zo’r ish bo’lgan. Navoiy bobomiz shuncha kitob yozgan ekan, deb faxrlanib, qancha odam kitobga intiladi”. Demak, kitobning uyda turishi ham bolada kitobga intilishni paydo qilar ekan. Menimcha, kitobga muhabbat, e’tibor oilada shakllanishi kerak. Bolalarga kitob o’qib berish kerak, iloji bo’lsa ifodali qilib. Bilsangiz kerak, jadidlarda ham ovoz chiqarib ifodali o’qish metodi bo’lgan. Bekorga shunday emas. Qadimda “Qur’oni karim”dan oyatlarning yodlatilishi ham bejiz bo’lmagan-da. Dastlab uning ohangi ta’sir qiladi, sehri va mo»jizasi bilan o’ziga tortadi. Odam uning ma’nosini keyinroq tushunib oladi, ongga singadi-da. Bolalarga she’r yodlatish kerak. Yodlagani sayin bolada so’zga, kitobga muhabbat paydo bo’ladi.

– Yoshligingizda o’qigan ko’p asarlarni bugun ham qayta o’qishingizga to’g’ri keladi. Ba’zan kerak bo’lganidan, ba’zida o’zingiz xohlab. Shunda asarning ta’sir kuchi o’zgarganini sezasizmi?

– O’qiyotganda maqsad bilan o’qish kerak, deb o’ylayman. Men maqsad bilan o’qiyman. Shunday asarlar borki, ularni, albatta, qayta-qayta o’qish kerak. Masalan, “Alpomish”. “Alpomish”ni har safar o’qiganda, nimadir topasiz, avval anglamagan jihatlarni kashf etasiz. Keyin, Navoiy g’azallarini. Ular ko’pqatlamli. Buyuk asarlar, klassik asarlar ko’pqatlamli bo’ladi. Ularni oxirigacha tushunib yetish juda mushkul. Balki, bir odamning umri yetmas. Sirlari ochilaverishi mumkin. Har safar boshqa bir tomonini ko’rasiz. “Qaro ko’zum” haqida shuncha sharhning bitilishi bekorga emas-da.

Qayta o’qishning boshqa yo’llari ham bo’lishi mumkin. Bir safar Nabokovning “Lolita” romanini o’qidim. Bilasiz, dunyodagi yuzta zo’r asardan bittasi hisoblanadi, Yevropada. O’ziga xos. Inson hayotining naqadar murakkab, fojiali ekanligi, davr haqqoniy ifodasini topgan. Odamni o’yga toldiradigan, qiynaydigan, fojiali bir asar. XX asrda insonning yolg’izlanib qolishidek ulkan fojiani ko’rsatib berolgan asar. …Kitobni kechasi o’qib tugatdim. Soat ikki yarim-uchlar edi. Ko’nglim juda qorong’i bo’ldi. Yotdim. Uyqu kelmaydi. Boshqa narsaga qo’l urolmayman. Nima qilishni bilmay, kitob javoni oldiga bordim. Qo’limga jildi eskirgan bir kitob tushdi. Oltmishinchi yili chiqqan “O’zbek klassik adabiyoti” turkumidagi Alisher Navoiyning “Tanlangan asarlar”i ekan. Navoiydan bir-ikkita g’azal o’qiganimdan so’ng ruhim yengil tortdi. Poklandim. Ko’nglimdan g’uborlar ketdi. Boshqacha hayot bor, boshqacha dunyo bor, boshqacha olam bor, boshqacha bir ruh bor. Navoiyning asarlari shifobaxsh qudratga ega. Odamni, uning qalbini davolaydi. Mana shunaqa, kitobni qayta o’qish garchi tasodifan bo’lsa ham, o’sha tasodifda ham qonuniyat bor, deb o’ylayman.

– Yosh o’tgani sayin insonning dunyoni idrok etishi o’zgaradi, o’sadi. Shunga bog’liq holda didi, saviyasi va, albatta, kitobga munosabati ham o’zgarib boradi. Bu kitob tanlashda ham seziladi. Bugun qanday kitoblar o’qiyapsiz. Bu borada sizni o’ylantirayotgan muammolar nimalardan iborat?

– To’g’risini aytganda, hozir sistemali ravishda o’qiy olayotganim yo’q. Kitob do’koniga kirishni juda yaxshi ko’raman. Albatta, dunyoning tagiga yetib bo’lmaydi, lekin dunyoning sirlarini bilishga qiziqadi inson. Yaqinda bir kitob o’qidim. “Taynaya istoriya mira” deb nomlanadi. Jonatan Blekning asari. Dunyoni kim boshqaradi? Kimlar boshqargan, qanday oqimlar, tariqatlar o’tgan? Qanaqa tashkilotlar, yashirin tashkilotlar bo’lgan? Shular haqida bu kitob. Albatta, uning kamchiliklari bor. Yevropalikning ko’zi bilan qaralgan. Muallif aytayotgan fikrlarga to’liq qo’shilib bo’lmaydi. Lekin mulohaza yuritish uchun ko’p ma’lumot beradi, fikr beradi.

Hozir odamlar kitob o’qimay qo’ydi, degan gap menga yoqmaydi. O’qiyman, degan odam hamma vaqt o’qiydi. Qimmatmi-arzonmi, uning ahamiyati yo’q. O’qimaydigan esa, baribir, o’qimaydi. Ommaviy kitobxonlik, degan gapga qo’shilmayman. Yurakning ishi bu. Yuragi bilan o’qishi kerak odam kitobni. Hammani kitob o’qishga majbur qilish shart emas.

– Siz ko’pchilikning adabiyot maydoniga, jurnalistika sohasiga kirib kelishiga, to’g’ri yo’l topib ketishiga ko’mak bergansiz. Buni adabiyot olamida yurganlarning ko’pchiligi tan oladi. O’zingiz ortda turib, boshqalarning o’sib-unishiga yordam berasiz. Fikrlaringizni birovlar o’zlashtirib ketishidan qo’rqmaysizmi?

– Umuman, birovlar o’zlashtirib ketishidan qo’rqmayman. Agar siz o’z fikringizni isbotlab gapirsangiz va u oqizmay-tomizmay yozib olsa, albatta, katta ziyon qilasiz. U gapni ikkinchi yoza olmaysiz. Lekin o’zaro suhbatda biror masala chuqurlashtirilmay, uning yuza tomoni aytilsa, farosatli odam uni rivojlantirib, foydalanib ketar, agar iqtidori pastroq odam bo’lsa, fikrni ololmaydi, yuzaki gapiradiyu isbotlay olmaydi. Aytmoqchimanki, siz o’zingizning fikrlaringizni, birov foydalanib ketishi mumkin bo’lgan fikrlarni aytsangiz ham, o’zida bo’lmasa, foydalana olmaydi. Lekin bir xil yaxshi gaplar bor. O’zim yozmayman. Birov maqola, kurs ishi, diplom ishi yozayotgan bo’lsa, o’qib ko’rgudek bo’lsam, mana bu joyini rivojlantirsang, qanday bo’larkan, deb aytishim mumkin, u ochilib ketadi. U fikrni kurtak holida topadi, rivojlantirishni bilmaydi. Shundan keyin qanday talqin qilish, taqdim etishni aytish mumkin. Bu, endi, mening doimiy kasbimga aylanib qolgan. Adabiyot gazetasida uzoq yillar ishladim, hozir ham ishlayman, shu gazetada mualliflarning maqolalarini o’qiyman. Ratsional mag’zi bor, aytadigan gap bor, lekin u rivojlanmay bir burchakda qolib ketgan. Uning qaysi tomonlarini ochish mumkin, qanday qilib to’laroq ifodalasa bo’ladi, ko’pincha, muallifga shularni aytaman, maqolani muallifning o’ziga ishlattiraman, maqsadimga shu yo’l bilan erishaman. Ko’pincha, olib kelingan maqolada bir topildiq bo’ladi – fakt bor, fikr bor, lekin maqola yo’q. Muallifni uch-to’rt, ba’zan erinmayman, besh-olti marta ishlatgandan keyin duppa-durust maqola paydo bo’ladi.

– Sizni ko’pchilik qattiqqo’l muharrir deb biladi, hatto maqolasini olib kelishdan cho’chiydiganlar ham uchraydi, ba’zilar esa maqolasini gazetada sizni aylanib o’tib chiqarmoqchi ham bo’ladi. Tahrirda sizning o’z printsiplaringiz bormi?

– Albatta, printsiplarim bor. Matn tanlaganda maqolami, taqrizmi, nima bo’lishidan qat’i nazar, avvalo, o’zim ishlayotgan nashrning yo’nalishidan kelib chiqaman. Bu – tabiiy. Lekin maqolada yangilik bo’lishi shart. Mavzu eski bo’lishi mumkin. Muallif shu mavzuning yangi jihatini ochgan bo’lishi zarur. Yoki yangi bir muammo qo’yilgan bo’lishi kerak. O’quvchini qiziqtiradigan, o’quvchi uchun keragi shu.

– Juda ko’p yillardan buyon matbuotda ishlab kelayapsiz. Pedantlik deymizmi, boshqacharoq qilib harfxo’rlik deymizmi, tinish belgilari bilan kurashib o’tirish joningizga tegmaydimi? Charchab-zerikmaysizmi? Undan ko’ra, bemalol, kattaroq narsa yaratishga imkoniyatingiz bor-ku! Yoki bu ish siz uchun katta ishlardan ham muhimmi?

– Chindan bu qiziq narsa. Masalan, shunday ishlar bor, avval ham aytganman, shuni men qilmasam, hech kim qilmaydi. Maydaroq ishlar bor. Birov ularni nazariga ilmaydi. Holbuki, o’sha mayda narsadan katta narsa paydo bo’lishi mumkin. Ayniqsa, tahrir ishiga o’rgangan odam uchun bu ish hayotining mazmuniga aylanib qoladi. Odam havodan nafas olmasa turolmaganidek, siz xatoni ko’rsangiz tuzatgingiz kelaveradi. Ko’zingiz shuni ko’radi-da. Oltmish uchinchi yillar edi, shekilli, uchinchi kursda o’qib yurardim. Amaliyotga borganimda Laziz Qayumov rahmatli meni gazetaga ishga olgan. Besh-olti oy “O’zbekiston madaniyati” (hozirgi “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”) gazetasida men revizor-korrektor bo’lib ishlaganman. Gazeta chiqishidan avval uni hamma o’qiydi. Korrektor va navbatchi muharrirdan keyin revizor-korrektor o’qib, qo’l qo’ymasa, gazeta chiqmaydi. Meni Laziz aka shu ishga qo’ygan. Qiziq hodisaki, sahifa qo’yilganda, hayron qolardim, nechta xato bo’lsa, birdan ko’rardim. Ko’zim juda o’tkir edi. Qisqasi, bu kasbni men bilibmi, onglimi-ongsizmi, yaxshi ko’rib ishlaganman, ishlayapman. Mening printsipim – bir ishni qilsam yo zo’r qilib bajarishim kerak, yo, umuman, qo’l urmasligim kerak. Bu, ehtimol, yaxshi emasdir. Lekin chala-chulpa bajargandan, yaqinlashmagan ma’qul, deb bilaman. Shu ma’noda maksimalistman. YO bir ishni yaxshilab amalga oshiraman, yo, umuman, yaqin yo’lamayman.

– Sizningcha, jurnalist, xususan, publitsist adabiyotni qay darajada bilishi kerak?

– Bizning juda boy xalq og’zaki ijodimiz bor. Qirq tomdan iborat xalq og’zaki ijodi asarlari chop etilgan. Hozirda, ayniqsa, jurnalistika kasbini egallamoqchi bo’lganlar, xohlaydimi-yo’qmi, o’zlari mustaqil o’rganib, qaytaboshdan “Alpomish”ni, “Kuntug’mish”ni, “Go’ro’g’li” turkum dostonlarini va boshqalarni o’qishi kerak. Xalq latifalari, ertaklar, qo’shiq va rivoyatlar – hammasini o’qishi kerak. G’ozli so’z, degan gap bor. Ya’ni, salmog’i, vazni, quvvati bor. Haqiqiy so’zni kaftingizga olib his qilishingiz mumkin. Shunday qudratga ega so’z deganlari. Gap o’zbek tili haqida ketayotgan ekan, Abdulla Qodiriyni o’qish kerak. Adabiy tilni yaratishda – xalq so’zlarini, xalq tilini adabiy tilga omuxta qilishda, sintez qilishda katta hissa qo’shgan. Hamza Hakimzoda Niyoziy dramalarining tili ham juda zo’r. Cho’lpon, G’afur G’ulom asarlarining tilini o’rganish kerak. Masalan, G’afur G’ulom har bir so’zni chertib, his qilib ishlatgan. Uning tabiatida, vujudida so’zni his qilish bo’lgan, shu bilan yashagan… So’zni izlab, o’ylab topib, mana bu so’zni ishlataman, deb bo’lmaydi, odamning o’zidan, qalbidan otilib chiqadi-da u. Mana shu narsa – so’zni his qilish, hozirgi paytda tahrirda juda-juda kerak. Bizda esa, asosan, xabarkashlik. Falon joyda u bo’ldi, piston joyda bu bo’ldi, vaholanki, bir xil voqea o’n joyda bo’ladi, o’n joydan ham xabar qilamiz. Fikr bo’lsagina, maqola yozilishi kerak. Aytadigan gapi bo’lishi kerak jurnalist yoki muxbirning. Bu so’zni his qilishga ham majbur etadi. Shunda, oshiqcha gap aytgingiz kelmaydi, bor gapni aytasiz. Men ko’p gapirib yuraman, bizning adabiyotimiz, qadimgi adabiyot toshlarga bitilgan mangu toshbitiklar – Kultegin, Bilgaxoqon bitiklari va boshqalar haqida. Agar e’tibor bersangiz, toshga oshiqcha gap yozib bo’lmaydi. Faqat eng kerakli gaplar yoziladi. Demak, ana shu eng kerakli gaplarni qoldirish kerak tahrirda. Xuddi toshga yozgandek his qilish kerak so’zni. Toshga oshiqcha yozolmaysiz, vaqtingiz ham bo’lmaydi, imkoniyatingiz ham yo’q. Qog’ozga ham shunday yozish kerak.

– Bu jurnalistika sohasida. Umuman, bugungi kunda bizning ham turfa xil ijodkorlarimiz bor. Ular orasida kimlarni qadrlaysiz? Yozuvchilarimizning bugunga kelib, tirikchilik tashvishlari bilan o’ralashib qolishlari yoki boshqa sabablar boismi, chinakam asarlarning dunyoga kelishi qiyin kechayotgandekmasmi?

– Xudo bergan, degan gap boru, o’sha bekor aytilmagan. Agar odamga xudo bersa, har qanday sharoitda ham, qiynalsa ham, yo’qchilikdayam yozaveradi. Qiyin bo’lgani uchun, sharoit yo’qligi bois, yozmaydiganlarga unchalik ishonmayman. Mana, Bal`zakni yaxshi bilasiz, o’zi qarzdor bo’lgan odamlardan qochib yurib yozgan ko’p narsalarini, yerto’lalarda yashirinib yurib yozgan. Buyuk asarlar yozgan. O’zimizning G’afur G’ulomni eslang. Qancha tazyiq, qancha zug’umlar ostida, majbur bo’lib, o’zi xohlamagan ishlarni ham qilgan. Lekin “Shum bola”ga bir nazar tashlang. Qanday go’zal san’at asari. Yoki bo’lmasa, latifalari, “Afandi o’lmaydigan bo’ldi”, “Mening o’g’rigina bolam” va yana boshqa asarlari. Aytmoqchimanki, zo’r yozuvchilar har qanday sharoitda ham yozgan. Albatta, qiyinchiliklarning ta’siri bo’lgan, ular bemalol, yayrab ijod qilolmaganlar. Hozir – mustaqillik davrida ijod erkinligi, to’sqinlik yo’q, yozish mumkin. Faqat bu yerda suiiste’mol qilish bor. Hozir shuhratparastlikning boshqacharoq ko’rinishi shakllandi. Tarixdan bilasiz, nom qoldirish uchun, o’zi asar yozolmaganlar birovga pul berib, homiylik qilib asar yozdirgan. Kitob chiqarish hozir juda oson bo’lib qoldi. “Ko’p tomlik”lar chiqayapti…

Quvonarlisi, hozir yaxshi asarlar yozishga qurbi keladigan ijodkorlar anchagina. Ammo ilgarigidek sistemali kuzatish yo’q bugun. Tanqidchilar o’zi bilan o’zi ovora. Chunki tanqiddan manfaat yo’q, tirikchilik ishlari, tashvishlari bor. Bilasiz, yaxshi adabiyot nazariyasi, adabiy tanqidi bo’lmagan, adabiyotshunosligi bo’lmagan adabiyot nochorroq holga keladi. Haqiqiy adabiyot nazariyasi o’zining mezonlariga ega bo’ladi.

– Bugunga kelib, xohlaymizmi-yo’qmi, ijod bilan tirikchilik bir-biriga aralashib ketdi.

– Ha. Lekin, to’g’risi, o’zidan kechadigan odam… boshqacharoq bo’ladi. O’zini bitta narsaga to’la bag’ishlash uchun juda katta yurak, jur’at kerak. Bu juda murakkab masala. Siz bilan biz hal qilishimiz qiyin buni. Odam o’zini bag’ishlab yuborishi kerak-da, buning uchun. Somerset Moemning “Oy va chaqa” degan romanidagi Striklend singari. U hamma narsadan voz kechdi. Xotinidan, uyidan, hatto shafqatsiz deyish mumkin uni. Umuman, ba’zi o’rinlarda uni odam deyolmaysiz. Lekin u buyuk asar yaratdi. Daho bo’ldi. Odam chidashi kerak-da. Yoki buyuk asar yaratilishi kerak, yoki o’rtamiyona bo’lib yuraverish kerak. Masalan, Alisher Navoiy. Butun umrini ijodga bag’ishlagan. U nimalar qilmasligi mumkin edi. Lekin shunday imkoniyati bo’la turib… Bu – jasorat. Fidoyilik.

– Inson bu dunyoda orzu, niyat bilan yashaydi, lekin ularni amalga oshirishda aniq maqsadi, printsiplari bo’lmasa, ko’p narsaga erishishi qiyin. Sizning faoliyatingizga nazar tashlab, umringiz so’zga xizmat qilish bilan o’tib kelayotganiga amin bo’lamiz. Niyatlaringiz ro’yobga chiqishida amal qiladigan shiorlaringiz bormi?

– Bu kimgadir g’alatiroq eshitilaru lekin shu ishni men qilmasam, boshqa hech kim qilmaydi, ehtimol, qilolmas ham, degan tushuncham bor. Shunday yo’l tutganimda, ishim ro’yobga chiqqan. Nimaga kirishsam, qattiq jahd qilsam, shuni ro’yobga chiqara olaman. Endi ijodiy sohada, men o’zim yozmasam ham, boshqalarni ro’yobga chiqarishga harakat qilaman. Maqsad har xil bo’ladi-da. Birov o’zini ko’tarish bilan shug’ullanadi, birov boshqalarni… Bir adib lutf qilib, allaqanday kimsalardan daholar yaratishga intiladi, deb aytgan edi. Bunda jon bor. Chunki umr bo’yi to’garaklar ochishimdan maqsad ham kimnidir ro’yobga chiqarish. Xudoga shukr. Shu ishni qilib kelayapman.

Yana shu mavzuda o’qing: Ahmad A’zam. Aka & Xurshid Davron. Aka Naymanga