Шекспирнинг адабий мероси шеърият ва драматургия асарларидан иборат. Ёшлик йилларида мифологик сюжет асосида ёзган «Венера ва Адонис» (1593) ҳамда Рим тарихига оид «Лукреция» (1594) достонлари самимий кутиб олинган. Бу асарлар, айниқса, 1592—1600 йилларда ёзилган «Сонетлар» Шекспирнинг Уйғониш даври маданияти билан узвий алоқада майдонга келганини кўрсатди.
Уильям Шекспир
СОНЕТЛАР
Русчадан Юсуф Шомансур таржимаси
Уильям Шекспир (1564.23.4 — Стратфордон-Эйвон — 1616.23.4) — инглиз драматурги ва шоири. Тахминан 1585 йилда она шаҳрини тарк этиб, бирмунча фурсатдан сўнг Лондонга борган. Театр актёри ва драматург сифатидаги фаолияти 1580 йилдан бошланган. Шекспирнинг 1603 йилдан кейинги актёрлик фаолияти тўғрисида бирор маълумот йўқ. Аммо у ўзининг «Лордкамергер хизматкорлари» труппаси учун (мазкур труппа Яков I нинг тахтни эгаллаганидан кейин қирол труппаси деб аталган) пьесалар ёзишда давом этган. Тахминан 1612 йилда Стратфордга қайтиб келган ва шу ерда вафот этган. Шекспирнинг актёр сифатидаги фаолияти тахминан 15 йил давом этган. У Англиянинг энг яхши ҳисобланган труппасида 2-даражали ролларни ижро этган ва шу труппа учун пьесалар ёзган.
Шекспирнинг адабий мероси шеърият ва драматургия асарларидан иборат. Ёшлик йилларида мифологик сюжет асосида ёзган «Венера ва Адонис» (1593) ҳамда Рим тарихига оид «Лукреция» (1594) достонлари самимий кутиб олинган. Бу асарлар, айниқса, 1592—1600 йилларда ёзилган «Сонетлар» Шекспирнинг Уйғониш даври маданияти билан узвий алоқада майдонга келганини кўрсатди.
Шекспир ўз драматик асарларини яратишда Холиншеднинг Англия тарихига оид сюжетларга бой «Англия, Шотландия ва Ирландия хроникаси»дан самарали фойдаланган. Шекспир тарихий трагедияларининг майдонга келишида Плутархнинг «Қиёсий ҳаётномалар», комедияларининг ёзилишида эса М. Банделлонинг Италиянинг Уйғониш даврига оид ҳикоялари асосий манба бўлиб хизмат қилган. «Ромео ва Жульетта», «Ҳамлет», «Қирол Лир» сингари трагедияларга асос бўлган сюжетлар асосида Шекспирга қадар ҳам саҳна асарлари яратилган. Лекин бу сюжетлар Шекспирга хос улкан драматургик маҳорат туфайли жаҳоншумул фикр ва ғояларни ифодаловчи ўлмас асарларнинг юзага келишида ҳаётий манба вазифасини бажарган.
Шекспирнинг бутун ижодини нурлантириб турувчи фазилат юксак ахлоқиймаънавий муаммоларнинг тасвиридир. «Ромео ва Жульетта» лирик, «Юлий Цезарь» сиёсий, «Ҳамлет» интеллектуал трагедия, «Отелло» эса эҳтирослар трагедияси ҳисоблансада, улар замирида ўрта асарлар учун ҳам, ҳоз. замон учун ҳам катта аҳамиятга молик бўлган ахлоқий масалалар ётади. Агар «Юлий Цезарь», «Ҳамлет», «Макбет», «Ромео ва Жульетта» сингари асарларда тасвирланган драматик конфликт қаҳрамонларга ўзини билиш, ўзининг руҳий кучини рўёбга чиқариш имконини берган бўлса, Отелло, Лир сингари адашган қаҳрамонлар онги фақат фожеа рўй бериб, муқаррар ҳалокат яқинлашганидан кейингина нурланиб кетади. Шунга қарамай, уларнинг ҳар бири ва умуман Шекспир асарларининг қаҳрамонлари асосан катъий характерга эга бўлган, онги ва ахлоқий қарашлари шаклланган, воқеликка ҳушёр кўз билан қаровчи, кучли ва мард инсонлардир.
Шекспирнинг ўзбек томошабини томонидан кашф этилиши 1935 йилда — «Ҳамлет» трагедиясининг Ҳамза номидаги драма театри (ҳозирги Ўзбек миллий академик драма театри)да саҳналаштирилиши билан бошланган. Шундан кейин Ўзбекистондаги ўзбек ва рус театрларида Шекспирнинг «Отелло», «Ромео ва Жульетта», «Юлий Цезарь», «Қирол Лир», «Кориолан», «Вероналик икки йигит», «Қийиқ қизнинг қуйилиши», «Ёз тунидаги ғаройиб отлар» сингари асарлари катта муваффақият билан қўйилди. Шекспир асарларини таржима этишда Ғафур Ғулом, Яшин, Уйғун, Шайхзода, Туроб Тўла, Қ. Мирмуҳамедов каби ёзувчи ва таржимонлар иштирок этдилар. Шекспирнинг сонетлари ўзбек тилига Юсуф Шомансур, Жамол Камол ва Хуршид Даврон томонидан таржима қилинган. Сўнгги йилларда Жамол Камол Шекспир асарларини бевосита инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилди. Чўлпон қаламига мансуб «Ҳамлет»нинг таржимаси эса ўзбек таржима санъатининг шоҳ намунаси ҳисобланади (Наим Каримов).
1
Гўзаллик барқ урсин, сўлмасин, дея
Аъло новдалардан кутамиз ҳосил.
Қариган гул баргин тўкса майлига,
Кетидан ғунчалар ёзажакдир гул.
Сен-чи, ўз ҳуснингга ўзинг махлиё,
Ноёб хислатингни этяпсан қурбон.
Тўкисликдан нураб бўляпсан гадо,
Сен ўзинг ўзингга ёвсан беомон.
Баҳорнинг ўткинчи элчиси мисол
Безатиб турасан бугунни фақат.
Барг ёзмай жувонмарг сенда истиқбол,
Исроф ва зиқналик сенда ялакат,
Сўлдирма, дунёга шафқат қил, қизғон,
Етилажак хосил бўлмасин хазон!
2
Умрдан қирқ қишнинг машъум аёзи
Манглайингга ажин солиб ўтганда,
Ким эслар шохона гўзаллик ёзин?
Ғариб кўринарди, ахир, у жанда.
«Бир вақтги ҳуснингнинг жилоси кайда?»
Қаршингга кўндаланг кўйилса сўроқ,
Сўниқ кўзларингда изтироб пайдо,
Жавобинг хам мазах кўринур у чоқ.
Лойиқ жарангларди шул сўз, дарвоқе:
«Фарзандларимга боқ, шулардадур жо
Бир вақтги навқирон қиёфам боқий,
Кексаликда шулар таскин, тасалло».
Йиллар ўтган сари совир экан қон,
Наслинг томирида ул урар туғён.
3
Кўзгуда намоён ажиб тимсолинг;
Шу кўркни қайтадан этмасанг пайдо,
Бузасан табиат берган камолин,
Аёлни ҳимматдин этасан жудо.
Маъсум вужудини бағишлаб сенга
Қай дилбар қувонмас, топмас тасалло?
Мангуликни писанд қилмайсан нега,
Ўзингга шунчалар қўйдингми бино?
Оналар кўзида ҳусну жамолинг
Утиб кетган апрель кунлари мисол.
Сенинг ҳам қаригач шу бўлур ҳолинг:
Юпанурсан боқиб зурёдингга лол.
Зеро, ўтсанг умр қўшмай умрга,
Сен билан чирийди ҳуснинг хам гўрда.
4
Телба шўхлик ичра кечириб ҳаёт
Зурёд қолдирмайсан, эй сен исрофгар.
Гўзалликни эхсон қилмас табиат,
Бўйнингга қарз қилиб берур муқаррар.
Омонат берилган кўрк, жозибани
Эгаллаган хусн соҳиби — бахил,
Ўғирласанг ҳамки бой хазинани
Барибир, бадавлат бўлмадинг ахир!
Ўзинг билганингдан қолмайсан сира,
Бебахр бойликдан махрумсан мутлоқ.
Тақдирнинг дахшатли дақиқасида
Қилмишингга жавоб берурсан қандоқ?
Жисминг билан бирга афсус, истиқбол —
Юз очмасдан охир бўлғуси поймол.
5
Фурсат сездирмасдан нозик дид ила
Жозибадор чирой яратар нафис.
Аммо қайтишида шошиб, зуд ила
Ҳаммасини ғолиб кетади, афсус.
Кунлар, соатларнинг тошқин оқими
Ёзни қиш қаърига тортиб ғизиллар.
Ер ҳам ухлар оппоқ либос ёпиниб,
Яланғоч дарахтнинг бадани музлар.
Фақат шиша ичра тутқун атигул —
Хуш бўйи таралар, гарчи қиш, аёз.
Эслатиб туради хид уфуриб ул
Қачонлардир ерда яшнаганин ёз.
Гуллар йўқотса хам жилосин тамом,
Гўзаллик рухини сақлашур омон.
6
Ҳушёр бўл, дафъатан панжасин уриб
Боққа киргунича совуқ каҳратон,—
Чечаклар тер, баҳор шавқин тўлдириб
Биллур кадаҳларга қуйгил беармон.
Мавжудотга қўшган ноёб улушинг —
Ўз-ўзингга қайтиб келгач дилинг шод,
Тамом табиийдир мамнук бўлишинг,
Умринг мулки ортур ўн ҳисса зиёд.
Ўн бор яшагайсан ёруғ оламда,
Каслинг такрорлайди умрингни ўн бор
Ўлимдан зўр келиб энг сўнгги дамда
Ҳаққинг бор қарасанг сен тантанавор.
Тақдир сийламишки саховат ила,
Дунёдан ўтасан камолот ила.
7
Олов тожли бошин кўтариб аста,
Етоғидан оқ тонг қўзғалади бот.
Зиё тангрисини эхтиром ила
Таъзим этиб қарши олар мавжудот.
Чошгоҳда қудрати ошиб мислсиз
Офтоб юксаклардан сочаркан зиё,—
Олтин гардишига миллион-миллион кўз
Шавқу ҳаяжонда боқур маҳлиё.
Манзилларин ўтгач, сафари қариб
Ҳоргин қуёш аста ботар экан оҳ,
Унга сиғинганлар юзларин буриб
Тамом тескарига ташларлар нигоҳ.
Ёшлик ўтар, фарзанд қолдирганинг соз,
Эртанги қуёшга у чиқур пешвоз.
8
Мусиқасан. Аммо мусиқага сен
Ғамдийда, паришон тутасан қулоқ.
Ҳазин оҳанг мунча дилингга яқин?
Қийноққа қувонч-ла очасан қучоқ?
Азоб чекишингда қандай сир-асрор?
Бу равон ва уйғун садоларда ё
Танҳолик куйланар хазин, таънакор,
Шунданми маъюслик вужудингга жо?
Торлар ахил, якдил янграгани он
Тингла, садолари қандай дилнавоз.
Гўё она, ота, ўспирин ўғлон
Бахтнинг оғушида куйлар жўровоз.
Торлар ҳамкорлиги таъкидлар тўлиб:
Ўлимга қиёсдир ёлғизлик йўли.
9
Эрим бева қолар дея эҳтимол
Тоқ ўтиб боряпсан ишқ, этмай изхор.
Аммо олиб кетса беомон ажал
Дунё сенсиз қолур тулдай азадор.
Ҳолбуки болангда ғамдийда бева
Қиёфангни кўриб топарди хамдам.
Қолдиргин бир насл, қолдиргин мева,
Таскин топсин ахир, ўшандан олам.
Исрофгар совурган бойлик қўлма-қўл
Ўтаверар, яшаб қолар жаҳонда.
Ҳусн эса йилт этар, йўқолар буткул,
Навқиронлик қайтмас ҳеч бир замонда.
Кимки ўз-ўзига этур хиёнат
Аёл зотига ҳеч қўймас мухаббат!
10
Ростингни айтавер, кимда кўнглинг бор?
Билурмисан, сенга шайдо қанча дил?
Сен эса ёшликни қилаяпсан хор,
Ҳеч кимга қайрилмай ва бермай кўнгил.
Оҳ, ўзинг ўзингга ёвсанки, пинҳон
Бузяпсан кун сайин умрингни мерос —
Қутлуғ иморатни этяпсан вайрон,
У ахир кутмоқда таъмиру эъзоз.
Тавба қил, афв этай, гарчи қийнадинг,
Қалбингда нафратмас, ишқни ардоқла.
Суратингга монанд келcин сийратинг,
Ўзингга ҳиммат эт, ўзингни сақла.
Гўзаллик ўткикчи бўлмасин, токи
Фарзандингда яшаб қололсин боқий.
11
Тез сўлиб борамиз ўсган каби тез.
Авлоддан авлодга пайвандки ҳаёт
Совиётган қон ҳам сўнмагай шаксиз,
Фарзандлар тафтидан топгаймиз қувват.
Заковат, нафосат қонунидир бу.
Бусиз телбалик ва қарилик ҳамон
Дунёда ҳукмрон бўлар эди-ю
Олтмиш йилда тугаб кетарди жаҳон.
Йитсин кимсаларки, бадбин турқини
То ёқтирмас экан ҳаёт ва баҳор
Сен шундай бир инъом олгансан, уни —
Қайтармоғинг лозим орттириб юз бор.
Ҳукминг ўтказмоқ-чун асрма-аср
Қуйилгансан бўлиб ўчмас бир муҳр.
12
Менга таъкидларкан соатнинг занги
Тезда тун қаърига олам чўкар деб,
Сўниб борар экан бинафша ранги
Қорамтир гажаги йилт-йилт оқариб,
Тушда кун тиғидан бизни асраган
Япроқлар галаси учаркан ғизза,
Ғарамлар жаноза аравасидан
Соқолин силкитиб ўтаркан бизга,—
Мен сенинг ҳуснингни ўйлайман бирдан,
Ўрмонлар, далалар чечаги мисол
Гўзаллигинг сўлар, ўсиш бор ерда
Алмашиниб турар бу табиий хрл.
Ажал ўроғини тўхтатиб бўлмас,
Сен насл қолдиргил унга қасдма-қасд!
13
Ўзлигинг йўқотма ҳаёт боғида,
То тирик экансан сақла ўзингни.
Қиёфангни ажал бузган чоғида
Такрорласин майли, биров тусингни.
Қисқа муддат билан табиат сенга
Нафосат бахш этмиш, энди бу эхсон
Ҳақли мерос каби ўтиб наслингга
Хислатларинг яшаб қолсин кўп замон,
Ғамхўр қўл тиклаган азим иморат
Дош берар ҳар қандай қиш бўронига.
Қоплай олур уни на вахм, зулмат,
На очлик, на ажал тортур домига.
Ўтаб бўлганингда ҳаёт — муҳлатни
Бир нидо янграсин: «Отам рахматли!»
14
Юлдузларга қараб мен очмайман фол,
Мунажжим қўлида эмас қисматим.
Қай юлдуз очлигу қай юлдуз иқбол,
Қай бири фалокат, уруш,— билмадим.
Билмайман баҳор, куз не этар ҳадя,
Қиш қандоқ келару ёз қандоқ келар.
Фойдасиздир кўкка қанча боқсам-да,—
Айтолмайман, қай шоҳ омадли бўлар.
Аммо шул кўзларинг сўйлар ҳаққоний,
Юзингда қўш юлдуз қилур башорат:
Насллар қонига кўчса гар қонинг
Ўлмагай ҳақиқат, ўлмас нафосат.
Акс ҳолда-чи? Э-воҳ, совуқ лаҳадда
Иккиси ҳам чириб битур албатта.
15
Қизиқ, ҳаёт билан мамот орасин
Ажратиб туради ягона лаҳза.
Бу дунё бир саҳна, ўзгарар бе тин —
Юлдузлар остида манзара — лавҳа.
Фалак бизни нозик майсаларсимон
Ўзи яшнатару ўзи сарғайтар.
Танимизда кезар баҳор навқирон,
Сўнг кучдан қоламиз, юздан ранг кетар.
Ёшлигингнинг яшнаб турган кўклами
Мен учун мўътабар бўлмасин нега?
Босиб бораётган вақтнинг қадами
Кунларингни қувар тун зулматига.
Аммо менинг шеърим гулқайчи мисол
Пайдо этсин умринг аро навниҳол.
16
Вақт бизни қисувга оларкан, зотан
Бўла туриб шунча соҳиби қувват,
Ёшлигингни сақлаб қолсайдинг вақтдан
Менинг шеърларимга бўлмасди ҳожат.
Шундод мартабага моликсан, қатор
Навгқирон, бокира юракларки, шай
Сенинг қиёфангни этмоқда такрор,
На наққош, мўйқалам тенглаша олгай.
Ҳаёт ҳар маймоқни тўғрилар, зеро.
Агарки севгига умринг фидодир,
Демакки, мўрт, енгил қаламдан кўра ,
У сени абадий сақлашга қодир.
Ўзингни бахш этсанг қолгунг жаҳонда,
Янги мавжудотда — янги инсонда.
17
Шон-шавкатинг шунча улуғвордирки
Авлодларга қандай етказа олгум?
Ким билсин, бир варақ ашъорим балки
Қабр лавҳасидай ётгуси лол, гунг.
Қиёфангни чизиб қолдирсам агар,
Нигоҳингни шеърда кўриб, ҳойнаҳой,—
Насллар дер шундоқ: йўқ, шоир алдар,
Ер ўғлига бериб илоҳий чирой».
Сўнг менинг сарғайган варақларимни
Чолнинг вайсағи деб этишар инкор.
Дейишар: «қара-я, валақлашини,
Пих ёрган ёлғончи, муғамбир, маккор».
Ўша пайт бор бўлса ўғлинг башарти,
Шеъримдаги ҳуснинг омон яшарди.
18
Ёруғ ёз кунига ўхшармисан ёр?
Сен ундан дилбарсан, рангин, мўътадил.
Бўронлар май гулин синдириб кетар,
Кўз очиб юмгунча ёз хам ўтади.
Кўзни қамаштирар гоҳ осмон кўзи,
Гоҳ кўкни қоплайди булутлар қат-қат.
Эркалар, азоблар,— тинч қўймас бизни
Турфа инжиқлиги билак табиат.
Сенинг-чи, аримас чароғон кунинг,
Серқуёш ва боқий ёзинг сўлмагай.
Ажал соясида йитмагай шаънинг,
Шоирнинг шеърида номинг ўлмагай.
Токи нафас тирик, токи кўз очиқ
Тириклар даврасин тарк этмайсан, йўқ.
19
Шернинг панжасини қирқ, майли, замон,
Сугур қоплонларнинг қозиқ тишини.
Мавжудодни кул қил, майли қил тўзон,
Ўз қонида ёндир қақнус қушини.
Розиман, қоришсин фаслга — фасл,
Кўз ёшга — табассум, кулгига — йиғи.
Мени ва дунёни нима қилсанг — қил,
Аммо бир нарсага тёгма бор-йўғи.
Тўмтоқ тиғинг билан тилма гул юзни,
Ёрим рухсорига солма ажин, из.
Ҳамма замон учун дилбарим ҳусни
Ибрат бўлиб қолсин ягона, тенгсиз.
Жамолига шафқат қилмасанг, замон,
Гўзаллиги қолур шеъримда омон.
20
Аёл қиёфаси, аммо табиат —
Маҳоратни хеч бўларми чеклаб?
Аёлча гўзалу… содиқсан фақат,
Қалбим маликаси, шоҳисан ажаб!
Майин нигохингда хеч сохталик йўқ,
Чор атроф ёришар жилмайсанг хиёл.
Нигохинг мардона, хукмрон, улуғ,
Дўстларинг асиру дугоналар лол.
Зувалангни аёл қилиб қорган чоғ
Табиатнинг ўзи ёнмиш мажнунвор,
Ўртамизга ташлаб айрилиқ, фирок,
Аёллар зотини этмиш бахтиёр.
Майли, шундоқ бўлсин. Шартим шул сенга:
Уларни севгину меҳр қўй менга.
21
Маддохлар кўпдирки, қасидасида
Осмонни, заминни уммони билан
Армуғон этишар маъбудасига;
Ишим йўқ уларнинг сурони билан.
Майли, улар кўкдан юлдузни юлиб,
Тупроқнинг, денгизнинг олаб гавҳарин,—
Қадасинлар шеърга бир безак қилиб,
Майли, тортишсинлар ёқлаб ўзларин;
Ишқда хам, сўзда хам хақлигим балққан,
Ёзаман дилбарим соҳибжамол деб.
Ҳаммадай уни ҳам онаси туққан,
На ҳожат қуёшга, ойга тенг этиб?
Муҳаббатим муҳтож эмас мақтовга,
Сотмоқчи эмасман уни бировга!
22
Қариганимча йўқ, алдар кўзгулар!
Ёшлигингни ахир кўряпман бахам.
Ёноғингга тушса ажин, чизгилар,
Ўшанда тақдирга тан берай мен ҳам.
Ойнага боққандай боқсам юзингга
Кўринаман борган сари навқирон.
Навқирон қалб солиб қўйдинг кўксимга,
Шу қалбни йўлингда қилгумдир қурбон
Қалбингни авайлаб сақла, айланай,
Бу ахир менинг ҳам умрим, юрагим
Мен ҳам энг жафокаш мушфиқ онадай
Балолардан сени омон асрагум.
Қалбимизнинг шундай экан тақдири:
Бири сўнса, тирик қолмагай бири.
23
Кўпдан таниш ролда ногиҳон актёр
Тутилиб қолгандай, ҳаяжон босиб,
Ақли эмас, жаҳли келганида зўр
Чиқмай қолганидай ошиқнинг саси,
Мен сукут сақлайман, айтолмайман сўз,
Қалбим музлашидан эмас бу ҳолат.
Муҳаббатим ахир шунчалик чексиз:
Лабимда муҳри бор абадулабад.
Зероки, сен билан сўзлашсин китоб,
Тилсизгина менинг бу элчим, ошкор —
Кўрсатсин қалбимни ва этсин талаб
Инсофан муҳаббат, инсофан иқрор.
Тилсиз ишқдан дилим англармисан, айт?
Товшимни кўз билан тинглармисан, айт?
24
Кўзим рассом бўлиб, тимсолингни, ёр,—
Сийнам варағига чизмиш хаққоний.
Шундан бери тирик суратман тайёр,
Санъат — бу, йироқдан унга боқ, қани.
Ўз ҳуснингни тасвир аро кўрурсан
Маҳоратга боқсанг наққошинг оша:
Сени сақлагувчи хонанинг равшан
Ойнаси севимли кўзлардир ўша.
Кўзларим иноқдир кўзларинг билан,
Пинҳон жо этаман сени сийнамга.
Сенинг кўзларингда эса дафъатан
Қуёш мўралайди ижодхонамга.
Аммо афсус, менинг нигоҳим эса
Қалбингни кўролмас кўз — кўзгунг оша.
25
Кимки бахти кулиб туғилган бўлса,
Мағрур амал, унвон, шуҳрати билан.
Камсуқумдир менинг қисматим эса;
Бахтлиман муҳаббат лаззати билан.
Офтобнинг тафтида барг ёзар мағрур
Кимки шаҳзодага, аъёнга сирдош.
Аммо қуёш агар сочмай қўйса нур
Кунгабоқар маъюс эгиб қолар бош.
Ғалаба нашъасин сурган қўмондон
Оқибат бир жангда бўлару маглуб,
Шону шуҳратидан қолмагай нишон,
Хўрлик қолур сўнгги насиба бўлиб.
Менинг-чи, хавф билмас унвон, мартабам,
Мен севдим, севаман, севимлиман ҳам.
26
Сен ҳокимсан, мен-чи, бож тўловчиман,
Муҳаббатинг билан танимда жон бор;
Элчи қилиб, сенга хат йўлловчиман,
Сўзларим на ўткир, на жимжимадор.
Лойиқ сўз топмадим сенга — ёримга.
Пок ишқни қадрлаш бўлса гар мурод,—
Менинг ғариб, юпун элчиларимга
Тасаввурингда тўн кийгизурсан шод.
Мени олға чорлаб ҳолимдан огоҳ
Милтираган юлдуз тўпи эҳтимол,—
Забун қисматимга раҳм этиб ногоҳ
Бахш этур шон-шуҳрат, саодат, камол.
Ўшанда ишқимни айлагум аён,
Унгача зулматда сақлагум пинҳон.
27
Мадорим қуриган, мизғисам қани,
Юмшоқ тўшагимда ором олса жон.
Аммо, ётдимми — бас, орзулар мени —
Етаклаб кетади бир мазгил томон.
Зиёратчи янглиғ орзум, ҳисларим
Юз бора сен томон талпинар фақат.
Ва асло юмилмас ҳоргин кўзларим,
Қаршимда кўрга ҳам аён бир зулмат.
Мен сени зеҳну қалб нигоҳи билан
Излайман кўзимда нурни аямай.
Ҳатто қоронғилик файзиёб бирдан
Бағрида кўринсанг равшан соядай.
Муҳаббатдан менга йўқ сира ором,
Кечаси-кундузи — йўлдаман мудом.
28
Ҳаловатдан маҳрум бўлгач, қандайин
Чарчоқ, ҳорғинликни енга оламан.
Куннинг тўлғоғини енгиллатмас тун,
Тун хам кундай ғамда эзар беомон.
Ёвлашиб юрса-да кундуз билан тун
Бириктириб олмиш гўё тилини.
Кундуз захматдаман, пешонам қурсин,
Кечалари хижрон ўртар дилимни.
Оғдирмоқлик учун тонгни ўзимга
Чехрангга ўхшатдим ёруғ кундузни,
Қора тунга салом йўллаб, сўзимда—
Сенга қиёс этдим кўкда юлдузни.
Бироқ кун азобин йўқ ниҳояси,
Борган сари қора туннинг сояси.
29
Бахтсизлик йилларни хотирлаб, шу зум
Низолашсам тақдир ҳам дунё билан,
Лоқайд, гунг фалакни безовта қилгум
Беҳуда, фойдасиз илтижо билан.
Шундай чоғ, санъатда муродга етиб
Одамлар қалбига кирган кимсалар —
Кошки, ўринларин менга бўшатиб,
Тақдир алмашмоққа, кошки кўнсалар.
Аммо сени эслаб қолиб ногиҳон
Ожиз тушкунликка ўқийман лаънат.
Қисматга терс бориб, чўққилар томон
Руҳим тўрғай бўлиб ёзгайдир қанот.
То сенинг ишқинг бор, ишқинг ёди бор, —
Жамики шоҳлардан қудратлиман, ёр.
30
Жимжит, пинҳон ўйлар ҳукмига агар
Чорласам ўтмишнинг садоларини,
Жами жудоликлар миямга келар,
Тортаман эски дард жафоларини.
Қабринг каърида ётганлар қайта
Йиғлатади йиғи билмас дийдамни.
Жувонмарг севгимни излайман: қайда?
Излайман умримни хуш этган дамни.
Жами йўқотишнинг қилсам ҳисобин,
Ҳар бири танимни тўғрайди гард-гард.
Етмагандай у вакт тортган азобим,—
Ярамни янгилар ҳар бир эски дард.
Аммо ўтмишимни топиб сен — ёрдан,-
Қисматимни оқлаш учун тайёрман
31
Қачонлардир тинган юраклар зарбин
Мен сенинг сийнангдан тингладим аниқ.
Гўзал рухсорингда қалбимга яқин
Нурли чеҳраларнинг шуъласи ёниқ.
Аччиқ кўз ёшимни оз тўкканим йўқ
Улар қабридаги тошга мук тушиб.
Хайрият, вақтинча экан айрилиқ:
Мамнунмиз биз қайта дийдор кўришиб;
Сенинг қиёфангда сўнгги ошиён
Топмиш сиймоларки азизул азал:
Сенга таъзим билан этур армуғон
Ишқимнинг соврилган зарраларин… ол!
Жами азиз зотлар сенда жобажо,
Сенга — барингизга вужудим фидо.
32
Орқамда қолсанг сен ёш тўкиб юм-юм,
Мен ёғоч тобутда ётсам таним — муз;
Юрагимда борин ёзиб кетганим —
Шеърий сатрларга югуртириб кўз,—
Мени этурмисан ёшларга қиёс?
Уларнинг санъати, албатта, баланд.
Аммо қадрлиман мен ўзимга хос,
Чунки умрим ўтди жонингга пайванд.
Қирқилмаса эди йўлда қадамим,
Тезоб замон билан борардим тезоб,
Ёш шоирлар ичра хассос қаламим
Турарди эхтимол, номимни безаб.
Ким ўзар ўйнашар ўлик билан, о,
Уларда — маҳорат, менда — қалб,— аъло!
33
Кузатдим: субҳидам чиққанда қуёш
Тоғларнииг бошини силаб, эркалар.
Сўнг зумрад ўтлоққа жилмайиб нурпош
Сувлар симобига юргизади зар.
Аммоки, офтобнинг тахтини бирдан
Булутлар қоплайди тентиб самода,
Ерни жудо этиб шоҳона нурдан
Урмалайди дунё узра ғамбода.
Менинг қуёшим ҳам балқди бир соат
Сахий шуъласига тамом ғарқ этиб.
Сўнг қора булутлар ташлагач зулмат
Нозик ишқим нури сўнди ярқ этиб.
Нолмам тақдирдан норози бўлиб:
Кўкда ҳам, ерда ҳам гоҳ ҳамрох булут.
34
Ёруғ кун эди-ку қуёш ваъдаси,
Ёмғирпўшни илмай чикдим далага.
Аммо қувиб етди булут сояси,
Бўрон турди, қолдим дўлда, жалада.
Булут орасидан танимга майин
Теккизганинг нозик, бир чимдим зиё,
Шунча дўппослаган ёмғирдан кейин
Жароҳатимга ҳеч бўлмади даво.
Ачинганинг билан кўнглим ўсарми,
Қилган тавбаларинг бекор, сарвиноз.
Ранжитганинг ўзи берса тасалли
Қалбдаги ярага туз сепур, холос.
Лекин кўз ёшинг… дур ирмоқларими?..
Селдай ювиб кетди гуноҳларингни…
35
Қайғурма қўй, қилган гуноҳинг туйиб,
Тикансиз гул бўлмас, лойқасиз булоқ.
Сояда қолар гоҳ қуёш ҳам куйиб,
Ойнйнг кўксида ҳам бор-ку, ахир доғ,
Ҳар тўкисда бир айб, мен ҳам албатта
Шул шеърни битаркан, эмасман оппоқ,
Қусурингни оқлаб ташбиҳ, сифатда,
Қилган гуноҳингдан кечганда ноҳақ.
Холис хизмат қилмоқ учун ғанимга —
Судда ҳимоячи бўлсам ризоман.
Меҳрим билан қаҳрим қайноқ танимда
Ўзаро жанг қилар кечмай низодан.
Мени хонавайрон этган бўлсанг ҳам,—
Ҳай ўғри, ғамингни кўраман баҳам.
36
Биз икки мазҳабдан, тонмоқли нега,
Муҳаббатда битта вужудмиз бироқ.
Мудом жоним ҳалак: сенинг шаънинга
Қусирларим билан туширмай деб доғ.
Ишқ ичра битта ип боғламиш бизни,
Гарчи бошимизда айрича кулфат.
Гарчи ўзгартолмас у севгимизни,
Ширин ишқ онларин ўғирлар фақат.
Маҳкум этилгандай очиқдан-очик,—
Салом беролмайман сени кўргап чоғ.
Алик ололмайсан эл ичра чўчиб,
Туширмайин дейсан ўз шаънинга доғ.
Майлига, севаман, мен сени шундоқ,
Фидоингман, шаънинг — шаънимдир мутлоқ!
37
Ёши қайтганида отасин хушвақт
Этганидай ворис мардлиги мудом,
Сенинг хақиқатинг, сен топган шуҳрат
Сўлғин купларимда жонимга ором.
Сендаги нафосат, асллик, шафқат,
Ўткир ақл, қудрат йўқдир ҳеч кимда.
Ноёб хулқингдаги бу ҳамма хислат —
Муҳаббатинг билан яшар дилимда.
Қашшоқлик, ожизлик ва ёлғизлик ёт,
Муҳаббатдан тушган ҳатто бир соя
Бағишлар жонимга бир обиҳаёт,
Қатраси ҳам умрим учун кифоя.
Неки эзгуликни сенга тиламай
Ҳаммаси ўзингдан ёғилар қутдай.
38
Музага мавзулар етишмай қолмас,
Берар бўлсанг агар сен ўзинг илҳом.
Фикратинг бермоққа, йўк, қодир эмас
Қоғоз қоралаган ҳар қандай қалам.
Ниманидир мақбул қилолсам сенга
Миниатдор бўлгил сен, ўзингдан, тамом
Бир сўз айтолмаса кимки шаънингга
Қалби унинг кўру ўзи нотавон.
Сен ўзинг биз учун ўнинчи муза,
Ўн бор гўзалроқсан қолганларидан.
Қанча сатрларни сақлар ҳофиза,
Қалбга сен солган шеър боқий баридан.
Шарафланиб ўтсин авлодма-авлод
Сен берган илҳому биз қилган ижод.
39
Сени қандай қилиб мадҳ этай, қумрим,
Ахир бир вужудмиз, бир жонмиз икков.
Ўз хуснимни мактаб қўймасми шеърим,
Ўз-ўзимга бўлиб чиқмасми мақтов?
Шу боисдан айри тушмоғимиз бор:
Жамолингни тағин қадрлаб ортиқ
Мадҳия ёзаман кўп жозибадор,
Уларни тинглашга фақат сен лойиқ.
Ҳижрон оғир бизга мисоли офат,
Лекин гоҳ у шундай ягона бир йўл
Ки, бахтли орзулар топур фароғат,
Вақтни алдамоқ ҳам бўлмагай мушкул.
Ушшоқ шарафласин бир-бирин осон
Деб дилни иккига ажратар ҳижрон.
40
Арзимаса ҳамки, этаман даъват,—
Жами эҳтиросим, ишқим ол, нигор.
Неники одамлар атар муҳаббат,—
Ҳаммаси бусиз ҳам сеники зинҳор.
Имон-ихтиёрим олганинг учун
Азизам, мен сени этмам гуноҳкор.
Менга илтифотсиз бўлганинг учун
Сендан бир оз гина-қудуратим бор.
Тўрвасини олдинг гадой боланинг,
Лекин сен — ўғрини кечирдим, эркам.
Қадрини топмаган ишқнинг алами
Заҳар ютгандан ҳам баттарроқ экан.
Зулминг ҳам мен учун бир меҳригиё,
Майли, ўлдир, душман бўлмагил аммо.
41
Болаларча шўхлик билан гоҳида
Мени ранжитасан пайқамай ўзинг.
Онгингга мен синғмай қолган чоғимда
Балки ярашади бу қилиқ, тусинг.
Хушнудсан хушомад қўйнида бу чоғ,
Йўлдан ургувчилар учун тайёрсан.
Аёл ишвасидан қутуларми соғ
Бунёдга келганинг ўзи аёлдан.
Аммо қарамовдинг сен менга лоқайд
Ёшлик кўз-кўз этган чоғи кучини.
У қалблар пайвандин аямадинг, шарт
Бузишдан тоймадинг қўша бурчингни.
Бевафони асир этиб сен беор
Ҳақдан маҳрум қилдинг мени икки бор.
42
Ярим кулфат унинг сенга бандлиги,
Аммо сенинг унга бўлганинг нисор,—
Яна ҳам даҳшату жон пайвандлиги
Муҳаббатинг ҳаққи, бўлсин устивор.
Сизлар учун топдим таскини калон:
Мени севганингдан унга қўйдинг ишқ
Сен менга азизсан, шу важдан жонон
Висолга чорласанг деёлмайди «йўқ».
Нимаки йўқотсам сизларга инъом,
Токи маҳрумият бўлса қисматим:
Ёрим келди дўстим ишқига пором,
Ёрим севгисига моликдир дўстим.
Дўстим билан менда фарқ йўқдирки,
Ёрга аввалгидай ўзим азизроқ.
43
Мужгонлар жуфтлашса нигоҳим равшан,
Кўз очсам ҳеч нима пайқамам асло.
Нигоҳим қаратсам тушда сен томон
Қароғим ичида тўлишар зиё.
Тундаги соянгки шунча чароғон,
Мавҳум бир шарпангки шунча шуъладор.
Кундузги жамолинг қандай нурафшон,
Туш билан ўнгнинг-ку катта фарқи бор!
Кошкийди, офтобнинг сахий нуридан
Тонгда уйтонсаму бўлиб бахтиёр,—
Ўша тун тумани аро кўринган
Чеҳрангга кундузи тикилсам такрор.
Сенсиз куним тундир, ахир тушун-да,
Кундузни тунлари кўрдим тушимда.
Uilyam Shekspir
SONETLAR
Ruschadan Yusuf Shomansur tarjimasi
ilyam Shekspir (1564.23.4 — Stratfordon-Eyvon — 1616.23.4) — ingliz dramaturgi va shoiri. Taxminan 1585 yilda ona shahrini tark etib, birmuncha fursatdan so’ng Londonga borgan. Teatr aktyori va dramaturg sifatidagi faoliyati 1580 yildan boshlangan. Shekspirning 1603 yildan keyingi aktyorlik faoliyati to’g’risida biror ma’lumot yo’q. Ammo u o’zining «Lordkamerger xizmatkorlari» truppasi uchun (mazkur truppa Yakov I ning taxtni egallaganidan keyin qirol truppasi deb atalgan) p`esalar yozishda davom etgan. Taxminan 1612 yilda Stratfordga qaytib kelgan va shu yerda vafot etgan. Shekspirning aktyor sifatidagi faoliyati taxminan 15 yil davom etgan. U Angliyaning eng yaxshi hisoblangan truppasida 2-darajali rollarni ijro etgan va shu truppa uchun p`esalar yozgan.
Shekspirning adabiy merosi she’riyat va dramaturgiya asarlaridan iborat. Yoshlik yillarida mifologik syujet asosida yozgan «Venera va Adonis» (1593) hamda Rim tarixiga oid «Lukretsiya» (1594) dostonlari samimiy kutib olingan. Bu asarlar, ayniqsa, 1592—1600 yillarda yozilgan «Sonetlar» Shekspirning Uyg’onish davri madaniyati bilan uzviy aloqada maydonga kelganini ko’rsatdi.
Shekspir o’z dramatik asarlarini yaratishda Xolinshedning Angliya tarixiga oid syujetlarga boy «Angliya, Shotlandiya va Irlandiya xronikasi»dan samarali foydalangan. Shekspir tarixiy tragediyalarining maydonga kelishida Plutarxning «Qiyosiy hayotnomalar», komediyalarining yozilishida esa M. Bandelloning Italiyaning Uyg’onish davriga oid hikoyalari asosiy manba bo’lib xizmat qilgan. «Romeo va Jul`etta», «Hamlet», «Qirol Lir» singari tragediyalarga asos bo’lgan syujetlar asosida Shekspirga qadar ham sahna asarlari yaratilgan. Lekin bu syujetlar Shekspirga xos ulkan dramaturgik mahorat tufayli jahonshumul fikr va g’oyalarni ifodalovchi o’lmas asarlarning yuzaga kelishida hayotiy manba vazifasini bajargan.
Shekspirning butun ijodini nurlantirib turuvchi fazilat yuksak axloqiyma’naviy muammolarning tasviridir. «Romeo va Jul`etta» lirik, «Yuliy Sezar`» siyosiy, «Hamlet» intellektual tragediya, «Otello» esa ehtiroslar tragediyasi hisoblansada, ular zamirida o’rta asarlar uchun ham, hoz. zamon uchun ham katta ahamiyatga molik bo’lgan axloqiy masalalar yotadi. Agar «Yuliy Sezar`», «Hamlet», «Makbet», «Romeo va Jul`etta» singari asarlarda tasvirlangan dramatik konflikt qahramonlarga o’zini bilish, o’zining ruhiy kuchini ro’yobga chiqarish imkonini bergan bo’lsa, Otello, Lir singari adashgan qahramonlar ongi faqat fojea ro’y berib, muqarrar halokat yaqinlashganidan keyingina nurlanib ketadi. Shunga qaramay, ularning har biri va umuman Shekspir asarlarining qahramonlari asosan kat’iy xarakterga ega bo’lgan, ongi va axloqiy qarashlari shakllangan, voqelikka hushyor ko’z bilan qarovchi, kuchli va mard insonlardir.
Shekspirning o’zbek tomoshabini tomonidan kashf etilishi 1935 yilda — «Hamlet» tragediyasining Hamza nomidagi drama teatri (hozirgi O’zbek milliy akademik drama teatri)da sahnalashtirilishi bilan boshlangan. Shundan keyin O’zbekistondagi o’zbek va rus teatrlarida Shekspirning «Otello», «Romeo va Jul`etta», «Yuliy Sezar`», «Qirol Lir», «Koriolan», «Veronalik ikki yigit», «Qiyiq qizning quyilishi», «Yoz tunidagi g’aroyib otlar» singari asarlari katta muvaffaqiyat bilan qo’yildi. Shekspir asarlarini tarjima etishda G’afur G’ulom, Yashin, Uyg’un, Shayxzoda, Turob To’la, Q. Mirmuhamedov kabi yozuvchi va tarjimonlar ishtirok etdilar. So’nggi yillarda Jamol Kamol Shekspir asarlarini bevosita ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima qildi. Cho’lpon qalamiga mansub «Hamlet»ning tarjimasi esa o’zbek tarjima san’atining shoh namunasi hisoblanadi (Naim Karimov).
1
Go’zallik barq ursin, so’lmasin, deya
A’lo novdalardan kutamiz hosil.
Qarigan gul bargin to’ksa mayliga,
Ketidan g’unchalar yozajakdir gul.
Sen-chi, o’z husningga o’zing maxliyo,
Noyob xislatingni etyapsan qurbon.
To’kislikdan nurab bo’lyapsan gado,
Sen o’zing o’zingga yovsan beomon.
Bahorning o’tkinchi elchisi misol
Bezatib turasan bugunni faqat.
Barg yozmay juvonmarg senda istiqbol,
Isrof va ziqnalik senda yalakat,
So’ldirma, dunyoga shafqat qil, qizg’on,
Yetilajak xosil bo’lmasin xazon!
2
Umrdan qirq qishning mash’um ayozi
Manglayingga ajin solib o’tganda,
Kim eslar shoxona go’zallik yozin?
G’arib ko’rinardi, axir, u janda.
«Bir vaqtgi husningning jilosi kayda?»
Qarshingga ko’ndalang ko’yilsa so’roq,
So’niq ko’zlaringda iztirob paydo,
Javobing xam mazax ko’rinur u choq.
Loyiq jaranglardi shul so’z, darvoqe:
«Farzandlarimga boq, shulardadur jo
Bir vaqtgi navqiron qiyofam boqiy,
Keksalikda shular taskin, tasallo».
Yillar o’tgan sari sovir ekan qon,
Nasling tomirida ul urar tug’yon.
3
Ko’zguda namoyon ajib timsoling;
Shu ko’rkni qaytadan etmasang paydo,
Buzasan tabiat bergan kamolin,
Ayolni himmatdin etasan judo.
Ma’sum vujudini bag’ishlab senga
Qay dilbar quvonmas, topmas tasallo?
Mangulikni pisand qilmaysan nega,
O’zingga shunchalar qo’ydingmi bino?
Onalar ko’zida husnu jamoling
Utib ketgan aprel` kunlari misol.
Sening ham qarigach shu bo’lur holing:
Yupanursan boqib zuryodingga lol.
Zero, o’tsang umr qo’shmay umrga,
Sen bilan chiriydi husning xam go’rda.
4
Telba sho’xlik ichra kechirib hayot
Zuryod qoldirmaysan, ey sen isrofgar.
Go’zallikni exson qilmas tabiat,
Bo’yningga qarz qilib berur muqarrar.
Omonat berilgan ko’rk, jozibani
Egallagan xusn sohibi — baxil,
O’g’irlasang hamki boy xazinani
Baribir, badavlat bo’lmading axir!
O’zing bilganingdan qolmaysan sira,
Bebaxr boylikdan maxrumsan mutloq.
Taqdirning daxshatli daqiqasida
Qilmishingga javob berursan qandoq?
Jisming bilan birga afsus, istiqbol —
Yuz ochmasdan oxir bo’lg’usi poymol.
5
Fursat sezdirmasdan nozik did ila
Jozibador chiroy yaratar nafis.
Ammo qaytishida shoshib, zud ila
Hammasini g’olib ketadi, afsus.
Kunlar, soatlarning toshqin oqimi
Yozni qish qa’riga tortib g’izillar.
Yer ham uxlar oppoq libos yopinib,
Yalang’och daraxtning badani muzlar.
Faqat shisha ichra tutqun atigul —
Xush bo’yi taralar, garchi qish, ayoz.
Eslatib turadi xid ufurib ul
Qachonlardir yerda yashnaganin yoz.
Gullar yo’qotsa xam jilosin tamom,
Go’zallik ruxini saqlashur omon.
6
Hushyor bo’l, daf’atan panjasin urib
Boqqa kirgunicha sovuq kahraton,—
Chechaklar ter, bahor shavqin to’ldirib
Billur kadahlarga quygil bearmon.
Mavjudotga qo’shgan noyob ulushing —
O’z-o’zingga qaytib kelgach diling shod,
Tamom tabiiydir mamnuk bo’lishing,
Umring mulki ortur o’n hissa ziyod.
O’n bor yashagaysan yorug’ olamda,
Kasling takrorlaydi umringni o’n bor
O’limdan zo’r kelib eng so’nggi damda
Haqqing bor qarasang sen tantanavor.
Taqdir siylamishki saxovat ila,
Dunyodan o’tasan kamolot ila.
7
Olov tojli boshin ko’tarib asta,
Yetog’idan oq tong qo’zg’aladi bot.
Ziyo tangrisini extirom ila
Ta’zim etib qarshi olar mavjudot.
Choshgohda qudrati oshib mislsiz
Oftob yuksaklardan socharkan ziyo,—
Oltin gardishiga million-million ko’z
Shavqu hayajonda boqur mahliyo.
Manzillarin o’tgach, safari qarib
Horgin quyosh asta botar ekan oh,
Unga sig’inganlar yuzlarin burib
Tamom teskariga tashlarlar nigoh.
Yoshlik o’tar, farzand qoldirganing soz,
Ertangi quyoshga u chiqur peshvoz.
8
Musiqasan. Ammo musiqaga sen
G’amdiyda, parishon tutasan quloq.
Hazin ohang muncha dilingga yaqin?
Qiynoqqa quvonch-la ochasan quchoq?
Azob chekishingda qanday sir-asror?
Bu ravon va uyg’un sadolarda yo
Tanholik kuylanar xazin, ta’nakor,
Shundanmi ma’yuslik vujudingga jo?
Torlar axil, yakdil yangragani on
Tingla, sadolari qanday dilnavoz.
Go’yo ona, ota, o’spirin o’g’lon
Baxtning og’ushida kuylar jo’rovoz.
Torlar hamkorligi ta’kidlar to’lib:
O’limga qiyosdir yolg’izlik yo’li.
9
Erim beva qolar deya ehtimol
Toq o’tib boryapsan ishq, etmay izxor.
Ammo olib ketsa beomon ajal
Dunyo sensiz qolur tulday azador.
Holbuki bolangda g’amdiyda beva
Qiyofangni ko’rib topardi xamdam.
Qoldirgin bir nasl, qoldirgin meva,
Taskin topsin axir, o’shandan olam.
Isrofgar sovurgan boylik qo’lma-qo’l
O’taverar, yashab qolar jahonda.
Husn esa yilt etar, yo’qolar butkul,
Navqironlik qaytmas hech bir zamonda.
Kimki o’z-o’ziga etur xiyonat
Ayol zotiga hech qo’ymas muxabbat!
10
Rostingni aytaver, kimda ko’ngling bor?
Bilurmisan, senga shaydo qancha dil?
Sen esa yoshlikni qilayapsan xor,
Hech kimga qayrilmay va bermay ko’ngil.
Oh, o’zing o’zingga yovsanki, pinhon
Buzyapsan kun sayin umringni meros —
Qutlug’ imoratni etyapsan vayron,
U axir kutmoqda ta’miru e’zoz.
Tavba qil, afv etay, garchi qiynading,
Qalbingda nafratmas, ishqni ardoqla.
Suratingga monand kelcin siyrating,
O’zingga himmat et, o’zingni saqla.
Go’zallik o’tkikchi bo’lmasin, toki
Farzandingda yashab qololsin boqiy.
11
Tez so’lib boramiz o’sgan kabi tez.
Avloddan avlodga payvandki hayot
Soviyotgan qon ham so’nmagay shaksiz,
Farzandlar taftidan topgaymiz quvvat.
Zakovat, nafosat qonunidir bu.
Busiz telbalik va qarilik hamon
Dunyoda hukmron bo’lar edi-yu
Oltmish yilda tugab ketardi jahon.
Yitsin kimsalarki, badbin turqini
To yoqtirmas ekan hayot va bahor
Sen shunday bir in’om olgansan, uni —
Qaytarmog’ing lozim orttirib yuz bor.
Hukming o’tkazmoq-chun asrma-asr
Quyilgansan bo’lib o’chmas bir muhr.
12
Menga ta’kidlarkan soatning zangi
Tezda tun qa’riga olam cho’kar deb,
So’nib borar ekan binafsha rangi
Qoramtir gajagi yilt-yilt oqarib,
Tushda kun tig’idan bizni asragan
Yaproqlar galasi ucharkan g’izza,
G’aramlar janoza aravasidan
Soqolin silkitib o’tarkan bizga,—
Men sening husningni o’ylayman birdan,
O’rmonlar, dalalar chechagi misol
Go’zalliging so’lar, o’sish bor yerda
Almashinib turar bu tabiiy xrl.
Ajal o’rog’ini to’xtatib bo’lmas,
Sen nasl qoldirgil unga qasdma-qasd!
13
O’zliging yo’qotma hayot bog’ida,
To tirik ekansan saqla o’zingni.
Qiyofangni ajal buzgan chog’ida
Takrorlasin mayli, birov tusingni.
Qisqa muddat bilan tabiat senga
Nafosat baxsh etmish, endi bu exson
Haqli meros kabi o’tib naslingga
Xislatlaring yashab qolsin ko’p zamon,
G’amxo’r qo’l tiklagan azim imorat
Dosh berar har qanday qish bo’roniga.
Qoplay olur uni na vaxm, zulmat,
Na ochlik, na ajal tortur domiga.
O’tab bo’lganingda hayot — muhlatni
Bir nido yangrasin: «Otam raxmatli!»
14
Yulduzlarga qarab men ochmayman fol,
Munajjim qo’lida emas qismatim.
Qay yulduz ochligu qay yulduz iqbol,
Qay biri falokat, urush,— bilmadim.
Bilmayman bahor, kuz ne etar hadya,
Qish qandoq kelaru yoz qandoq kelar.
Foydasizdir ko’kka qancha boqsam-da,—
Aytolmayman, qay shoh omadli bo’lar.
Ammo shul ko’zlaring so’ylar haqqoniy,
Yuzingda qo’sh yulduz qilur bashorat:
Nasllar qoniga ko’chsa gar qoning
O’lmagay haqiqat, o’lmas nafosat.
Aks holda-chi? E-voh, sovuq lahadda
Ikkisi ham chirib bitur albatta.
15
Qiziq, hayot bilan mamot orasin
Ajratib turadi yagona lahza.
Bu dunyo bir sahna, o’zgarar be tin —
Yulduzlar ostida manzara — lavha.
Falak bizni nozik maysalarsimon
O’zi yashnataru o’zi sarg’aytar.
Tanimizda kezar bahor navqiron,
So’ng kuchdan qolamiz, yuzdan rang ketar.
Yoshligingning yashnab turgan ko’klami
Men uchun mo»tabar bo’lmasin nega?
Bosib borayotgan vaqtning qadami
Kunlaringni quvar tun zulmatiga.
Ammo mening she’rim gulqaychi misol
Paydo etsin umring aro navnihol.
16
Vaqt bizni qisuvga olarkan, zotan
Bo’la turib shuncha sohibi quvvat,
Yoshligingni saqlab qolsayding vaqtdan
Mening she’rlarimga bo’lmasdi hojat.
Shundod martabaga moliksan, qator
Navgqiron, bokira yuraklarki, shay
Sening qiyofangni etmoqda takror,
Na naqqosh, mo’yqalam tenglasha olgay.
Hayot har maymoqni to’g’rilar, zero.
Agarki sevgiga umring fidodir,
Demakki, mo’rt, yengil qalamdan ko’ra ,
U seni abadiy saqlashga qodir.
O’zingni baxsh etsang qolgung jahonda,
Yangi mavjudotda — yangi insonda.
17
Shon-shavkating shuncha ulug’vordirki
Avlodlarga qanday yetkaza olgum?
Kim bilsin, bir varaq ash’orim balki
Qabr lavhasiday yotgusi lol, gung.
Qiyofangni chizib qoldirsam agar,
Nigohingni she’rda ko’rib, hoynahoy,—
Nasllar der shundoq: yo’q, shoir aldar,
Yer o’g’liga berib ilohiy chiroy».
So’ng mening sarg’aygan varaqlarimni
Cholning vaysag’i deb etishar inkor.
Deyishar: «qara-ya, valaqlashini,
Pix yorgan yolg’onchi, mug’ambir, makkor».
O’sha payt bor bo’lsa o’g’ling basharti,
She’rimdagi husning omon yashardi.
18
Yorug’ yoz kuniga o’xsharmisan yor?
Sen undan dilbarsan, rangin, mo»tadil.
Bo’ronlar may gulin sindirib ketar,
Ko’z ochib yumguncha yoz xam o’tadi.
Ko’zni qamashtirar goh osmon ko’zi,
Goh ko’kni qoplaydi bulutlar qat-qat.
Erkalar, azoblar,— tinch qo’ymas bizni
Turfa injiqligi bilak tabiat.
Sening-chi, arimas charog’on kuning,
Serquyosh va boqiy yozing so’lmagay.
Ajal soyasida yitmagay sha’ning,
Shoirning she’rida noming o’lmagay.
Toki nafas tirik, toki ko’z ochiq
Tiriklar davrasin tark etmaysan, yo’q.
19
Sherning panjasini qirq, mayli, zamon,
Sugur qoplonlarning qoziq tishini.
Mavjudodni kul qil, mayli qil to’zon,
O’z qonida yondir qaqnus qushini.
Roziman, qorishsin faslga — fasl,
Ko’z yoshga — tabassum, kulgiga — yig’i.
Meni va dunyoni nima qilsang — qil,
Ammo bir narsaga tyogma bor-yo’g’i.
To’mtoq tig’ing bilan tilma gul yuzni,
Yorim ruxsoriga solma ajin, iz.
Hamma zamon uchun dilbarim husni
Ibrat bo’lib qolsin yagona, tengsiz.
Jamoliga shafqat qilmasang, zamon,
Go’zalligi qolur she’rimda omon.
20
Ayol qiyofasi, ammo tabiat —
Mahoratni xech bo’larmi cheklab?
Ayolcha go’zalu… sodiqsan faqat,
Qalbim malikasi, shohisan ajab!
Mayin nigoxingda xech soxtalik yo’q,
Chor atrof yorishar jilmaysang xiyol.
Nigoxing mardona, xukmron, ulug’,
Do’stlaring asiru dugonalar lol.
Zuvalangni ayol qilib qorgan chog’
Tabiatning o’zi yonmish majnunvor,
O’rtamizga tashlab ayriliq, firok,
Ayollar zotini etmish baxtiyor.
Mayli, shundoq bo’lsin. Shartim shul senga:
Ularni sevginu mehr qo’y menga.
21
Maddoxlar ko’pdirki, qasidasida
Osmonni, zaminni ummoni bilan
Armug’on etishar ma’budasiga;
Ishim yo’q ularning suroni bilan.
Mayli, ular ko’kdan yulduzni yulib,
Tuproqning, dengizning olab gavharin,—
Qadasinlar she’rga bir bezak qilib,
Mayli, tortishsinlar yoqlab o’zlarin;
Ishqda xam, so’zda xam xaqligim balqqan,
Yozaman dilbarim sohibjamol deb.
Hammaday uni ham onasi tuqqan,
Na hojat quyoshga, oyga teng etib?
Muhabbatim muhtoj emas maqtovga,
Sotmoqchi emasman uni birovga!
22
Qariganimcha yo’q, aldar ko’zgular!
Yoshligingni axir ko’ryapman baxam.
Yonog’ingga tushsa ajin, chizgilar,
O’shanda taqdirga tan beray men ham.
Oynaga boqqanday boqsam yuzingga
Ko’rinaman borgan sari navqiron.
Navqiron qalb solib qo’yding ko’ksimga,
Shu qalbni yo’lingda qilgumdir qurbon
Qalbingni avaylab saqla, aylanay,
Bu axir mening ham umrim, yuragim
Men ham eng jafokash mushfiq onaday
Balolardan seni omon asragum.
Qalbimizning shunday ekan taqdiri:
Biri so’nsa, tirik qolmagay biri.
23
Ko’pdan tanish rolda nogihon aktyor
Tutilib qolganday, hayajon bosib,
Aqli emas, jahli kelganida zo’r
Chiqmay qolganiday oshiqning sasi,
Men sukut saqlayman, aytolmayman so’z,
Qalbim muzlashidan emas bu holat.
Muhabbatim axir shunchalik cheksiz:
Labimda muhri bor abadulabad.
Zeroki, sen bilan so’zlashsin kitob,
Tilsizgina mening bu elchim, oshkor —
Ko’rsatsin qalbimni va etsin talab
Insofan muhabbat, insofan iqror.
Tilsiz ishqdan dilim anglarmisan, ayt?
Tovshimni ko’z bilan tinglarmisan, ayt?
24
Ko’zim rassom bo’lib, timsolingni, yor,—
Siynam varag’iga chizmish xaqqoniy.
Shundan beri tirik suratman tayyor,
San’at — bu, yiroqdan unga boq, qani.
O’z husningni tasvir aro ko’rursan
Mahoratga boqsang naqqoshing osha:
Seni saqlaguvchi xonaning ravshan
Oynasi sevimli ko’zlardir o’sha.
Ko’zlarim inoqdir ko’zlaring bilan,
Pinhon jo etaman seni siynamga.
Sening ko’zlaringda esa daf’atan
Quyosh mo’ralaydi ijodxonamga.
Ammo afsus, mening nigohim esa
Qalbingni ko’rolmas ko’z — ko’zgung osha.
25
Kimki baxti kulib tug’ilgan bo’lsa,
Mag’rur amal, unvon, shuhrati bilan.
Kamsuqumdir mening qismatim esa;
Baxtliman muhabbat lazzati bilan.
Oftobning taftida barg yozar mag’rur
Kimki shahzodaga, a’yonga sirdosh.
Ammo quyosh agar sochmay qo’ysa nur
Kungaboqar ma’yus egib qolar bosh.
G’alaba nash’asin surgan qo’mondon
Oqibat bir jangda bo’laru maglub,
Shonu shuhratidan qolmagay nishon,
Xo’rlik qolur so’nggi nasiba bo’lib.
Mening-chi, xavf bilmas unvon, martabam,
Men sevdim, sevaman, sevimliman ham.
26
Sen hokimsan, men-chi, boj to’lovchiman,
Muhabbating bilan tanimda jon bor;
Elchi qilib, senga xat yo’llovchiman,
So’zlarim na o’tkir, na jimjimador.
Loyiq so’z topmadim senga — yorimga.
Pok ishqni qadrlash bo’lsa gar murod,—
Mening g’arib, yupun elchilarimga
Tasavvuringda to’n kiygizursan shod.
Meni olg’a chorlab holimdan ogoh
Miltiragan yulduz to’pi ehtimol,—
Zabun qismatimga rahm etib nogoh
Baxsh etur shon-shuhrat, saodat, kamol.
O’shanda ishqimni aylagum ayon,
Ungacha zulmatda saqlagum pinhon.
27
Madorim qurigan, mizg’isam qani,
Yumshoq to’shagimda orom olsa jon.
Ammo, yotdimmi — bas, orzular meni —
Yetaklab ketadi bir mazgil tomon.
Ziyoratchi yanglig’ orzum, hislarim
Yuz bora sen tomon talpinar faqat.
Va aslo yumilmas horgin ko’zlarim,
Qarshimda ko’rga ham ayon bir zulmat.
Men seni zehnu qalb nigohi bilan
Izlayman ko’zimda nurni ayamay.
Hatto qorong’ilik fayziyob birdan
Bag’rida ko’rinsang ravshan soyaday.
Muhabbatdan menga yo’q sira orom,
Kechasi-kunduzi — yo’ldaman mudom.
28
Halovatdan mahrum bo’lgach, qandayin
Charchoq, horg’inlikni yenga olaman.
Kunning to’lg’og’ini yengillatmas tun,
Tun xam kunday g’amda ezar beomon.
Yovlashib yursa-da kunduz bilan tun
Biriktirib olmish go’yo tilini.
Kunduz zaxmatdaman, peshonam qursin,
Kechalari xijron o’rtar dilimni.
Og’dirmoqlik uchun tongni o’zimga
Chexrangga o’xshatdim yorug’ kunduzni,
Qora tunga salom yo’llab, so’zimda—
Senga qiyos etdim ko’kda yulduzni.
Biroq kun azobin yo’q nihoyasi,
Borgan sari qora tunning soyasi.
29
Baxtsizlik yillarni xotirlab, shu zum
Nizolashsam taqdir ham dunyo bilan,
Loqayd, gung falakni bezovta qilgum
Behuda, foydasiz iltijo bilan.
Shunday chog’, san’atda murodga yetib
Odamlar qalbiga kirgan kimsalar —
Koshki, o’rinlarin menga bo’shatib,
Taqdir almashmoqqa, koshki ko’nsalar.
Ammo seni eslab qolib nogihon
Ojiz tushkunlikka o’qiyman la’nat.
Qismatga ters borib, cho’qqilar tomon
Ruhim to’rg’ay bo’lib yozgaydir qanot.
To sening ishqing bor, ishqing yodi bor, —
Jamiki shohlardan qudratliman, yor.
30
Jimjit, pinhon o’ylar hukmiga agar
Chorlasam o’tmishning sadolarini,
Jami judoliklar miyamga kelar,
Tortaman eski dard jafolarini.
Qabring ka’rida yotganlar qayta
Yig’latadi yig’i bilmas diydamni.
Juvonmarg sevgimni izlayman: qayda?
Izlayman umrimni xush etgan damni.
Jami yo’qotishning qilsam hisobin,
Har biri tanimni to’g’raydi gard-gard.
Yetmaganday u vakt tortgan azobim,—
Yaramni yangilar har bir eski dard.
Ammo o’tmishimni topib sen — yordan,-
Qismatimni oqlash uchun tayyorman
31
Qachonlardir tingan yuraklar zarbin
Men sening siynangdan tingladim aniq.
Go’zal ruxsoringda qalbimga yaqin
Nurli chehralarning shu’lasi yoniq.
Achchiq ko’z yoshimni oz to’kkanim yo’q
Ular qabridagi toshga muk tushib.
Xayriyat, vaqtincha ekan ayriliq:
Mamnunmiz biz qayta diydor ko’rishib;
Sening qiyofangda so’nggi oshiyon
Topmish siymolarki azizul azal:
Senga ta’zim bilan etur armug’on
Ishqimning sovrilgan zarralarin… ol!
Jami aziz zotlar senda jobajo,
Senga — baringizga vujudim fido.
32
Orqamda qolsang sen yosh to’kib yum-yum,
Men yog’och tobutda yotsam tanim — muz;
Yuragimda borin yozib ketganim —
She’riy satrlarga yugurtirib ko’z,—
Meni eturmisan yoshlarga qiyos?
Ularning san’ati, albatta, baland.
Ammo qadrliman men o’zimga xos,
Chunki umrim o’tdi joningga payvand.
Qirqilmasa edi yo’lda qadamim,
Tezob zamon bilan borardim tezob,
Yosh shoirlar ichra xassos qalamim
Turardi extimol, nomimni bezab.
Kim o’zar o’ynashar o’lik bilan, o,
Ularda — mahorat, menda — qalb,— a’lo!
33
Kuzatdim: subhidam chiqqanda quyosh
Tog’larniig boshini silab, erkalar.
So’ng zumrad o’tloqqa jilmayib nurposh
Suvlar simobiga yurgizadi zar.
Ammoki, oftobning taxtini birdan
Bulutlar qoplaydi tentib samoda,
Yerni judo etib shohona nurdan
Urmalaydi dunyo uzra g’amboda.
Mening quyoshim ham balqdi bir soat
Saxiy shu’lasiga tamom g’arq etib.
So’ng qora bulutlar tashlagach zulmat
Nozik ishqim nuri so’ndi yarq etib.
Nolmam taqdirdan norozi bo’lib:
Ko’kda ham, yerda ham goh hamrox bulut.
34
Yorug’ kun edi-ku quyosh va’dasi,
Yomg’irpo’shni ilmay chikdim dalaga.
Ammo quvib yetdi bulut soyasi,
Bo’ron turdi, qoldim do’lda, jalada.
Bulut orasidan tanimga mayin
Tekkizganing nozik, bir chimdim ziyo,
Shuncha do’pposlagan yomg’irdan keyin
Jarohatimga hech bo’lmadi davo.
Achinganing bilan ko’nglim o’sarmi,
Qilgan tavbalaring bekor, sarvinoz.
Ranjitganing o’zi bersa tasalli
Qalbdagi yaraga tuz sepur, xolos.
Lekin ko’z yoshing… dur irmoqlarimi?..
Selday yuvib ketdi gunohlaringni…
35
Qayg’urma qo’y, qilgan gunohing tuyib,
Tikansiz gul bo’lmas, loyqasiz buloq.
Soyada qolar goh quyosh ham kuyib,
Oynyng ko’ksida ham bor-ku, axir dog’,
Har to’kisda bir ayb, men ham albatta
Shul she’rni bitarkan, emasman oppoq,
Qusuringni oqlab tashbih, sifatda,
Qilgan gunohingdan kechganda nohaq.
Xolis xizmat qilmoq uchun g’animga —
Sudda himoyachi bo’lsam rizoman.
Mehrim bilan qahrim qaynoq tanimda
O’zaro jang qilar kechmay nizodan.
Meni xonavayron etgan bo’lsang ham,—
Hay o’g’ri, g’amingni ko’raman baham.
36
Biz ikki mazhabdan, tonmoqli nega,
Muhabbatda bitta vujudmiz biroq.
Mudom jonim halak: sening sha’ninga
Qusirlarim bilan tushirmay deb dog’.
Ishq ichra bitta ip bog’lamish bizni,
Garchi boshimizda ayricha kulfat.
Garchi o’zgartolmas u sevgimizni,
Shirin ishq onlarin o’g’irlar faqat.
Mahkum etilganday ochiqdan-ochik,—
Salom berolmayman seni ko’rgap chog’.
Alik ololmaysan el ichra cho’chib,
Tushirmayin deysan o’z sha’ninga dog’.
Mayliga, sevaman, men seni shundoq,
Fidoingman, sha’ning — sha’nimdir mutloq!
37
Yoshi qaytganida otasin xushvaqt
Etganiday voris mardligi mudom,
Sening xaqiqating, sen topgan shuhrat
So’lg’in kuplarimda jonimga orom.
Sendagi nafosat, asllik, shafqat,
O’tkir aql, qudrat yo’qdir hech kimda.
Noyob xulqingdagi bu hamma xislat —
Muhabbating bilan yashar dilimda.
Qashshoqlik, ojizlik va yolg’izlik yot,
Muhabbatdan tushgan hatto bir soya
Bag’ishlar jonimga bir obihayot,
Qatrasi ham umrim uchun kifoya.
Neki ezgulikni senga tilamay
Hammasi o’zingdan yog’ilar qutday.
38
Muzaga mavzular yetishmay qolmas,
Berar bo’lsang agar sen o’zing ilhom.
Fikrating bermoqqa, yo’k, qodir emas
Qog’oz qoralagan har qanday qalam.
Nimanidir maqbul qilolsam senga
Miniatdor bo’lgil sen, o’zingdan, tamom
Bir so’z aytolmasa kimki sha’ningga
Qalbi uning ko’ru o’zi notavon.
Sen o’zing biz uchun o’ninchi muza,
O’n bor go’zalroqsan qolganlaridan.
Qancha satrlarni saqlar hofiza,
Qalbga sen solgan she’r boqiy baridan.
Sharaflanib o’tsin avlodma-avlod
Sen bergan ilhomu biz qilgan ijod.
39
Seni qanday qilib madh etay, qumrim,
Axir bir vujudmiz, bir jonmiz ikkov.
O’z xusnimni maktab qo’ymasmi she’rim,
O’z-o’zimga bo’lib chiqmasmi maqtov?
Shu boisdan ayri tushmog’imiz bor:
Jamolingni tag’in qadrlab ortiq
Madhiya yozaman ko’p jozibador,
Ularni tinglashga faqat sen loyiq.
Hijron og’ir bizga misoli ofat,
Lekin goh u shunday yagona bir yo’l
Ki, baxtli orzular topur farog’at,
Vaqtni aldamoq ham bo’lmagay mushkul.
Ushshoq sharaflasin bir-birin oson
Deb dilni ikkiga ajratar hijron.
40
Arzimasa hamki, etaman da’vat,—
Jami ehtirosim, ishqim ol, nigor.
Neniki odamlar atar muhabbat,—
Hammasi busiz ham seniki zinhor.
Imon-ixtiyorim olganing uchun
Azizam, men seni etmam gunohkor.
Menga iltifotsiz bo’lganing uchun
Sendan bir oz gina-quduratim bor.
To’rvasini olding gadoy bolaning,
Lekin sen — o’g’rini kechirdim, erkam.
Qadrini topmagan ishqning alami
Zahar yutgandan ham battarroq ekan.
Zulming ham men uchun bir mehrigiyo,
Mayli, o’ldir, dushman bo’lmagil ammo.
41
Bolalarcha sho’xlik bilan gohida
Meni ranjitasan payqamay o’zing.
Ongingga men sing’may qolgan chog’imda
Balki yarashadi bu qiliq, tusing.
Xushnudsan xushomad qo’ynida bu chog’,
Yo’ldan urguvchilar uchun tayyorsan.
Ayol ishvasidan qutularmi sog’
Bunyodga kelganing o’zi ayoldan.
Ammo qaramovding sen menga loqayd
Yoshlik ko’z-ko’z etgan chog’i kuchini.
U qalblar payvandin ayamading, shart
Buzishdan toymading qo’sha burchingni.
Bevafoni asir etib sen beor
Haqdan mahrum qilding meni ikki bor.
42
Yarim kulfat uning senga bandligi,
Ammo sening unga bo’lganing nisor,—
Yana ham dahshatu jon payvandligi
Muhabbating haqqi, bo’lsin ustivor.
Sizlar uchun topdim taskini kalon:
Meni sevganingdan unga qo’yding ishq
Sen menga azizsan, shu vajdan jonon
Visolga chorlasang deyolmaydi «yo’q».
Nimaki yo’qotsam sizlarga in’om,
Toki mahrumiyat bo’lsa qismatim:
Yorim keldi do’stim ishqiga porom,
Yorim sevgisiga molikdir do’stim.
Do’stim bilan menda farq yo’qdirki,
Yorga avvalgiday o’zim azizroq.
43
Mujgonlar juftlashsa nigohim ravshan,
Ko’z ochsam hech nima payqamam aslo.
Nigohim qaratsam tushda sen tomon
Qarog’im ichida to’lishar ziyo.
Tundagi soyangki shuncha charog’on,
Mavhum bir sharpangki shuncha shu’lador.
Kunduzgi jamoling qanday nurafshon,
Tush bilan o’ngning-ku katta farqi bor!
Koshkiydi, oftobning saxiy nuridan
Tongda uytonsamu bo’lib baxtiyor,—
O’sha tun tumani aro ko’ringan
Chehrangga kunduzi tikilsam takror.
Sensiz kunim tundir, axir tushun-da,
Kunduzni tunlari ko’rdim tushimda.
