Атоқли рус адиби Василий Шукшиннинг машҳур «Мот қилди» («Срезал») ҳикоясини ўқиган китобхон унда тўқнашган икки одамнинг қайси бирини ёқлашда қийналиши мумкин. Бош қаҳрамон — Глеб адиб ижодига хос «ғалати» қаҳрамонлардан бири. У жуда билимдон, аммо билмаган нарсасини ҳам «Биламан» деб беаёв тортишадиган, суҳбатдошини эшитишни истамай сўроққа тутадиган, унинг бир оғиз гапига беш оғиз қилиб жавоб берадиган, атрофидагиларга ўзининг «билимжонлигини» кўрсатишни маъқул кўрадиган шахс. Шу билан бирга у одамларни ўйлашга, ўзларига четдан қарашга ундайдиган қаҳрамон.

Василий Шукшин
МОТ ҚИЛДИ
Рус типидан Маматҳул Ҳазратқуловтаржимаси

ШУКШИН Василий Макарович (1929.25.7, Олтой ўлкаси Бийск тумани Сростки қишлоғи — 1974.2.10, Волгоград вилояти Клетск қишлоғида вафот этган; Москвада дафн қилинган) — рус ёзувчиси, кинорежиссёр, сценарист. Россияда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1969).. Дастлабки ҳикоялар тўплами — «Қишлоқ одамлари» (1963). 1964 йилда Василий Шукшин сценарийси асосида «Шундай йигит яшайди» фильми суратга олинган ва ушбу картина Венецияда бўлиб ўтган 16-Халқаро кинофорумда «Олтин шер» мукофотига сазовор бўлган. Шукшиннинг «Любавинлар» (1965) романи, шу роман асосида ишланган «Любавинларнинг тугатилиши» (1972) фильмида, Степан Разин ҳаёти ва унинг курашига оид «Сизга эркинлик бергани келдим» кинороманида (1971),«Характерлар», «Сизнинг ўғлингиз ва акангиз» (1966), «Ғаройиб кишилар» каби кинокартиналарида инсоннинг теран ички кечинмалари, орзу ва умид сари талпинишлари, баъзи бир кимсаларда учрайдиган мешчанлик фалсафасининг фожиага олиб келиши маҳорат билан тасвирланган. Шукшиннинг адабиёт ва кино соҳасидаги фаолиятида турли тоифа кишиларининг ёрқин образлари яратилган.
Василий Шукшиннинг бадиий адабиёт ва кинодаги услуби ишонтириш санъатининг кучи билан чуқур ҳаётийлик касб эта олган. Шукшин С. Герасимовнинг «Кўл бўйида» фильмидаги Черних ролининг ижроси учун Давлат мукофотига сазовор бўлган (1971). «Улар Ватан учун жанг қилдилар» фильмини суратга олиш чоғида тўсатдан вафот этган.Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

гафья Журавлёваникига ўғли Константин Иванович келди. Хотини ва қизи билан онасидан хабар олиб, ҳордиқ чиқариб кетишмоқчи экан.

Новое қишлоғи унча узоқ бўлмаса-да, Константин Иванович таксида келди, бунинг устига, бутун оила аъзолари машина юкхонасидан анча чамадон ташидилар. Дарҳол бутун қишлоққа: Агафьяникига оиласи билан ўртанча ўғли Костя келибди, у бадавлат, олим деган гап ёйилди.

Кечга бориб ҳаммасини батафсил билиб олишди: у фан номзоди, хотини ҳам, қизи эса ўқувчи экан. Агафьяга электр самовар, гулдор халат ва ёғоч қошиқ олиб келишибди.
Қишлоқ чоллари Глеб Капустин эшиги олдида тўпланишди. Улар Глебни кутардилар.
Чоллар нега Глебникига тўпланишгани ва уни кутишгани аниқ бўлиши учун Глеб Капустин ҳақида маълумот бериш лозим.

Глеб Капустин — дўрдоқ лабли, малламўй, анча билимдон, писмиқ чол. Новая қишлоғи у қадар йирик бўлмаса-да, бу ердан кўпгина таниқли кишилар чиққан: битта полковник, иккита учувчи, шифокор, мухбир… Мана энди Журавлёв — номзод. Таниқли кишилар айланиб, ҳордиқ чиқариб кетгани қишлоққа келишганда уларнинг олдига ҳамқишлоқлари йиғилиб, қизиқарли ҳикоялардан эшитардилар. Агар қишлокдошлари сўраб қолишса, улар ўзлари ҳақида сўзлаб беришарди. Глеб Капустин бир гал обрўли меҳмонни мот қилиб қўйган эди. Бундан кўпчилик норози бўлган, айримлар эса, хусусан, чоллар Глеб Капустин машҳур меҳмонни мот қилишини интиқиб кутган эдилар.

Глебни кутишга тоқатлари бўлмай, унинг ҳузурига боришди, сўнгра биргаликда меҳмоннинг олдига кетишди. Худди спектаклга боришаётгандек кўринади. Глеб ўтган йили қишлоққа келган башанг кийимли, қадди расо полковникни гангитиб қўйган эди. 1812 йил уруши ҳақида суҳбатлашгандилар… Москвага ким ўт қўйганини полковник билмаслиги ўшанда ошкор бўлди. Аслида қанақадир граф эканлигини билади, аммо фамилиясини янглиштирди, Распутин деди. Глеб Капустин калхатдеқ, ҳаволаниб, полковник устидан кинояли кулди… Ва қайириб ташлади. Ўшанда ҳамма ҳаяжонланиб кетди, полковник сўкиниб қўйди… Ўт қўйган графнинг фамилиясини аниқлаш учун муаллиманинг уйига чопдилар. Глеб Капустин қизариб кетган, ҳал қилувчи дақиқаларни бетоқатлик билан кутиб ўтирар ва “Тинчланинг, тинчланинг, ўртоқ полковник, ахир биз Филида эмасмиз-ку, тўғрими?” деб такрорларди. Глеб ғолиб бўлиб чиқди: полковник ўзининг бошига муштлай кетди ва эсанкираб қолди. У жуда эзилди. Шундан кейин Глеб узоқ вақтгача қишлоқ ахдининг оғзидан тушмади, унинг “Тинчланинг, тинчланинг, ўртоқ полковник, ахир биз Филида эмасмиз-ку?” деб такрорлашини эслаб юрдилар. Жуда ҳайрон қолишди Глебга. Кексалар нима учун бундай деганини қизиқсиниб сўрашди.

Глеб мийиғида кулди, сўнгра ўжар кўзларини донишмандларча қисиб қўйди. Қишлокдан чиққан ҳамма машҳур кишиларнинг онаси Глебни хуш кўрмайдилар. Хавфсираб туришади ундан.

Мана энди номзод Журавлёв келди…

Глеб ишдан (у ёғоч кесадиган жойда ишларди) келиб ювинди, кийимини алмаштирди… Овқатланмади. Эшик тагида турган чолларнинг олдига чикди.

Чекишди… Бироз у-бу нарса ҳақида гаплашдилар, аммо Журавлеёв тўғрисида атай гап очмадилар. Глеб Агафья Журавлёванинг ёғоч уйи томонга бир-икки қараб кўйди.
— Агафья кампирникига меҳмон кептими? — деб сўради.
— Фан номзодлари!
— Номзодлар? — ҳайратланди Глеб. — О-о!.. Эҳтиёт бўлиб гаплашиш керак. Уларга бас келиш жўн иш эмас.
Чоллар кулишди: лекин кимдир бас келолмайди деса, кимдир бас келиши ҳам мумкин деярди. Улар сабрсизлик билан Глебга қарашди.
— Қани, кетдик, кўрайлик-чи фан номзодларини, — деди камтарлик билан Глеб.

Йўлга тушдилар.
Глеб бироз илгарироқда, қолганлар бамайлихотир, кўлларини чўнтакларига солганча, ҳозир иккита номзод ўтирган Агафья кампирнинг ёғоч уйидан кўз узмай боришарди. Чоллар гўё Глебни олдиларига солиб бораётгандек кўринарди. Хатарли йўлда қандайдир безори, учар йигит пайдо бўлгани сезилса, тажрибали полвонни мана шундай бошлаб боришади.
Йўлда кўп гаплашмадилар.

— Қайси соҳадан фан номзоди экан? — сўради Глеб.
— Қанақа мутахассислик бўйичами? Ким билади дейсан. Номзодлар, деб менга хотиним айтди. Эриям, хотиниям номзод эмиш…
— Техника фанлари номзодлари бор, умумий таълим бўйича бор, улар асосан трепалогия билан шуғулланишади, — уқтирди Глеб.
— Костя умуман математикани яхши биларди, — Костя билан бир мактабда ўқиганлардан кимдир эслади. — Аълочи эди.

Глеб Капустин асли қўшни қишлоқдан эди, шу сабаб бу ерлик машҳур кишиларни яхши танимасди.
— Кўрамиз, кўрамиз, — мужмал гапирди Глеб. — Ҳозир номзодлар бемаза қовуннинг уруғидай кўпайиб кетган.
— Таксида келишибди…
— Ахир обрўйини сақлаши керак-да! — жилмайди Глеб.

Номзод Константин Иванович меҳмонларни қувноқлик билан кутиб олди, столни ясатишни буюрди… Меҳмонлар Агафья кампир столга ноз-неъматлар қўйгунча одоб юзасидан кутиб туришди, номзод билан суҳбатлашдилар, болаликда бирга ўтказган дамларини эслашди…
— Эҳ, болалик, болалик! — деди фан номзоди. — Қани, столга марҳамат, дўстлар.

Ҳамма стол атрофига ўтирди. Глеб Капустин ҳам чўкди. Аммо сакрашга ҳозирлик кўраётган спортчидек енгил ўтиргани сезилиб турарди. У кулимсираб ўтирар, болалик ҳақидаги гапларни маъқуллар, кўзлари эса номзодни кузатарди.
Суҳбат ғоят дўстона давом этди. Улар гўё Глеб Капустинни унутишган эди. Шу топда у номзодга дабдурустдан гап ташлади.

— Қайси соҳада ўзингизни кўрсатаяпсиз? — сўради у.
— Қаерда ишлайсан деяпсизми? — тушунмади номзод.
— Ҳа.
— Филфакда.
— Фалсафада?
— Унчаликмас… Умуман, шунақа деса ҳам бўлаверади.
— Зарур нарса. — Глебга кераги ҳам худди шу фалсафа эди. У жонланиб кетди. — Хўш, бирламчилик масаласи қандай?
— Қанақа бирламчилик? — яна тушунмади номзод. Глебга диққат билан разм солди. Бошқалар ҳам Глебга қарашди.
— Материя ва онгнинг бирламчилигини айтаяпман. -Глеб гап ташлаб қуйди.

Бу гапнинг қандай давом этишини у ҳушёрлик билан кузатиб турарди. Номзод уни илиб кетди.
— Ҳар доимгидай, — деди у табассум билан. — Материя бирламчи…
— Онг-чи?
— Онг эса кейин. Нимайди?
— Бу минимумга кирадими? — Глеб ҳам жилмайди. — Сиз кечирингу биз бу ерда… ижтимоий марказдан узоқдамиз, гаплашгимиз келади, лекин истаган пайтда олдига чопиб борадиган билимдон киши йўқ-да. Ҳозир фалсафа вазнсизлик тушунчасини қандай аниқлаяпти?
— Ҳамишагидай аниқлаяпти. Нега энда ҳозирни сўрайсиз?
— Унинг кўриниши яқинда очилди-ку. — Глеб номзоднинг кўзига тик қараб кулди. — Шунинг учун сўраяпман-да. Натурфалсафа, айтайлик, буни шундай ҳал қилади, стратегик фалсафа — мутлақо бошқача…
— Умуман стратегик фалсафанинг ўзи йўқ! — ҳаяжонланиб кетди номзод. — Сиз умуман нима тўғрисида сўраяпсиз?
— Тўғри, лекин табиат диалектикаси бор, — бамайлихотир, ҳаммага эшиттириб давом этди Глеб. — Табиатни эса фалсафа аниқлайди. Табиат унсурларидан бири тимсолида вазнсизлик аниқ бўлди яқинда. Шунинг учун сўраяпман: ўзини йўқотиш ҳоллари файласуфлар орасида ҳам учраб турадими?

Номзод мириқиб кулди. Аммо бир кулди-ю… Ўзида ожизлик сезди. Хотинини чақирди:
— Валя, бу ёққа кел, бу ерда… ғалати суҳбат бўлаяпти.

Валя столга яқин келди, аммо номзод Константин Иванович ҳали ҳам ожизлик, ўнғайсизлик сезарди, чунки чоллар бу саволга қандай жавоб бераркан, деб унга термилиб туришарди.
— Келинг, яхшиси, — жиддий оҳангда гапирди номзод, — нима ҳакда гаплашишимизни келишиб олайлик.
— Яхши. Иккинчи савол: Шимолнинг айрим туманларидаги шаманлик муаммосига шахсан сиз қандай муносабатдасиз?

Номзодлар кулиб юборишди. Глеб Капустин ҳам жилмайди. Номзодларнинг кулиб бўлишини эса сабр билан кутди.
— Бунақа муаммо йўқ деб туриб олиш мумкин, албатта. Мен ҳам жоним билан сизларга қўшилиб куламан… — Глеб яна олийжаноблик, самимийлик билан кулди. Айниқса, номзоднинг хотинига қараб кулди, дарвоқе у ҳам номзод. — Бироқ бу билан мазкур муаммо йўқолиб қолмайди-ку. Тўғрими?
— Сиз буларни жиддий сўраяпсизми? — сўради Валя.
— Сизнинг рухсатингиз билан. — Глеб Капустин ўрнидан сал турди ва ўзини жиддий тутган ҳолда номзод хотинга таъзим қилди ва қизариб кетди. — Савол, албатта, у қадар муҳим эмас, аммо бизнинг уқувимиз нуқтаи назари бўйича уни билиш қизиқарли.
— Қанақа савол ўзи?! — ҳайқирди номзод.
— Шаманлик муаммосига сенинг муносабатинг. — Валя яна беихтиёр кулиб юборди. Аммо бирдан тушуниб қолди-ю, Глебга деди: — Кечиринг, илтимос.
— Ҳечқиси йўқ, — деди Глеб. — Тушунаман, эҳтимол мен бошқа мутахассислик бўйича савол бергандирман…
— Бунақа муаммо йўқ ахир, — яна қичқириб юборди номзод. У бекор бундай қилди. Бунақа қичқириш яхши эмас.
Энди Глеб беихтиёр кулиб юборди. Сўнгра деди:
— Албатта, йўққа йўқ-да!

Чоллар номзодга назар солишди.
— Муаммо йўқ, булар-чи… — Глеб қўли билан ғалати, тушуниб бўлмайдиган қилиб нималарнидир кўрсатди, — рақсга тушаяпти, шиқилдоқчалари овоз чиқараяпти… Шундайми? Аммо истасам… — Глеб қайтарди: — Ис-та-сам — улар гўё йўқдек. Тўғрими? Чунки агар… Яхши! Яна битта саюл: сиз нима дейсиз, Ой ҳам ақл-идрокнинг ишими?

-Номзод миқ этмай Глебга термилиб турарди. Глеб давом этди:
— Олимларнинг фараз қилишича, Ой сунъий орбита устида турармиш, унинг ичида ақлли мавжудот яшайди, деган тахминлар ҳам бор…
— Хўш? — сўради номзод. — Нима бўпти?
— Табиий траектория бўйича сизнинг қарашингиз қандай? Умуман, барча фазовий фанлар қаерга қўлланиши мумкин?

Чоллар диққат билан Глебни тинглашарди.
— Инсоният космос бўйича бизнинг энг яқин қўшнимиз — Ойга тез-тез бориб туради, деб фараз қилайлик. Худди шундай, айтиш мумкинки, ажойиб кунларнинг бирида у ердаги ақлли мавжудот чидаб туролмай бизга пешвоз чиқади. Шунда бир-биримизнинг гапимизга тушуна оламизми? Бунга тайёрмизми?
— Кимдан сўраяпсиз?
— Сизлардан, донишмандлардан…
— Сиз-чи, тайёрмисиз?
— Бизлар билимдон эмасмиз, маошимиз ҳам у қадар эмас. Борди-ю, сизлар учун бу қизиқарли бўлса биз, қишлоқилар қайси йўналиш бўйича ўйлашимизни айтиб беришимиз мумкин. Айтайлик, Ойнинг устки қатламидан ақлли мавжудот чиқиб келди… Нима қилишни буюрасиз? Ит бўлиб ҳуришними? Хўроз бўлиб қичқиришними?

Чоллар кулиб юбордилар. Ўзаро пичирлашдилар. Кейин яна диққат билан Глебга тикилдилар.
— Бироқ шунга қарамай биз бир-биримизни тушунишимиз керак. Тўғрими? Нима дедингиз? — Глеб жавоб кутгандек жим қолди. Ўтирганларга бир-бир разм солди.
— Масалан, мен қумда бизнинг қуёш системамизнинг схемасини чизиш ва унга менинг Ердан эканлигимни кўрсатишни таклиф қиламан. Скафандрда бўлишимга қарамай, менда ҳам бош бор, мен ҳам ақлли мавжудотман. Буни тасдиқлаш учун схемада у қаердан эканлигини кўрсатиш мумкин: Ойни кўрсатиш керак, сўнгра уни. Мантиқ борми? Шундай қилиб, аниқ бўладики, биз қўшнилармиз. Бундан бошқача бўлиши мумкин эмас! Ўндан кейин мен ҳозирги босқичдаги ҳолатга етгунимга қадар қанақа йўл билан ривожланганимни, ўсганимни тушунтириб бериш талаб қилинади…

— Хўш, хўш? — Номзод жойида қимирлаб қўйди ва хотинига маъноли қаради. — Жудаям қизиқ-ку: қанақа йўл билан?
Унинг бу ҳаракати ҳам беҳуда эди, чунки унинг маъноли боқиши тўсиб қўйилганди. Глеб юксакка парвоз қилган эди… Ўша ердан, ўша баландликдан туриб номзодга зарба берганди. Қишлоқнинг машҳур кишилари билан бўлган ҳар бир суҳбатда шундай ҳолат — Глебнинг юқорига кўтарилиши содир бўларди. У эҳтимол мана шу қувончли ҳолатни кутгандир, чунки бу ёғи ўз-ўзидан, хамирдан қил суғургандай давом этаверади.
— Бирга кулишгани хотинингизни чақирмоқчимисиз? — сўради Глеб. У хотиржам гапирди, аммо унинг ичи, балки титраб кетгандир. — Тўғри қиласиз… Фақат, аввало, биз лоақал газета ўқишни ўрганишимиз мумкин бўлар? А? Нима дедингиз? Номзодлар учун бу ҳам ортиқча эмас дейишади…
— Эшитсангиз-чи!..
— Биз эшитиб бўлдик! Қаноат ҳосил қилдик, десак ҳам бўлаверади. Шунинг учун, жаноб фан номзоди, сизга танбеҳ беришимга рухсат этинг: номзодлик — бир марта сотиб олинадиган кийим эмас. Бироқ ҳатто кийим ҳам вақти-вақтида тозалаб турилади. Номзодлик эса, келишганимиз бўйича, кийим эмас, шундай бўлгач, сақлаш, ҳимоя қилиш керак. — Глеб оҳиста, аммо шиддат билан, нафас олмай гапирарди. Номзод унга қарай олмас, юзи чидамасди: у ўзини йўқотиб қўйганди, гоҳ хотинига, гоҳ Глебга, гоҳ чолларга термиларди…

Чоллар эса унга қарамасликка ҳаракат қиларди.
— Уйга таксида келиш, машина юкхонасидан бешталаб чамадон тушириш билан бизларни ҳайратда қолдириш мумкин… Аммо сиз унутмангки, ахборот оқими ҳозир ҳамма жойга бир хилда етиб бормокда. Мен шуни айтмоқчиманки, бу ерда акс ҳолат ҳайрон қолдириши мумкин. Шунақаси ҳам бўлади. Имоним комилки, бу ерни номзодлар ўз кўзлари билан кўрмаганлар, уларни — номзодларни, профессорларни, полковникларни эса бу ерликлар кўришган. Улар ҳақида яхши таассурот қолдиришган кўнгилларида, чунки бу ернинг одамлари жуда ҳам содда. Мана, сизга менинг маслаҳатим, ўртоқ фан номзоди: тез- тез ерга тушиб туринг. Худо ҳаққи, ҳамма ақлли нарсанинг бошланиши заминдан. У қадар хатарли ҳам эмас: йиқилсангиз ҳам қаттиқ ботмайди.

— Бу қилдан қийиқ ахтариш дейилади, — деди номзод. — Нима бало, занжирни узиб қочганмисан? Нима гап ўзи, ахир…
— Билмайман, билмайман, — шошилинч унинг гапини бўлди Глеб, — билмайман бу нима деб аталишини. Мен қамоқда бўлмаганман, занжирдан чиқиб қочганим ҳам йўқ. Нима керак бунақа гаплар? Бу ердагиларнинг биронтаси ҳам, — Глеб чолларга юзланди, — ўтириб чиқмаган — тушунмайди. Ана хотинингиз ҳам ҳайрон бўлиб қараяпти… У ёқда қизингиз эшитаяпти. Эшитади ва Москвада кимнингдир “қилидан қийиқ ахтаради”. Бу эҳтимол жаргондир… лекин охири яхши бўлмайди, ўртоқ номзод. Ҳамма воситалар ҳам яхши эмас, сизни ишонтириб айтаман, воситаларнинг ҳаммаси ҳам маъқул бўлавермайди. Сиз, ўзингиз номзодлик минимумини топширганингизда профессорнинг “қилидан қийиқ ахтармагансиз-ку”. Тўғрими? — Глеб ўрнидан турди. — Нима бўлса ўзимга демагансиз, у тушунадиган тилда гапиргансиз. Чунки профессорларни ҳурмат қилиш керак — тақдирингиз уларнинг қўлида, бизларнинг қўлимиздан ҳеч нарса келмайди. Шундайми? Бекор гап… Бу ерда биз ҳам озгина… “донишмандлашаяпмиз”. Газеталар ҳам ўқиймиз, гоҳида китоблар титкилаб қоламиз… Ҳатто телевизор ҳам кўрамиз. Тасаввур қилишингиз мумкинки, биз “КВН”дан, “Ўн уч стул қаҳвахонаси”дан қаттиқ ҳаяжонга тушмаймиз. Нима учун деб сўрайсизми? Чунки у ерда фақат ўзига ишониш, мағрурланиш бор. Тўғри, ҳамма нарсани гапириши, ҳал қилиши мумкин. Бунинг учун ҳеч нарса деёлмайсан, албатта. Бироқ у ердагиларнинг ҳаммаси даҳо деган тасаввур бермаслик керак-да. Кимдир тушунади… Камтарроқ бўлмоқ лозим.

— Ғирт сафсатабоз, туҳматчи, — деди номзод хотинига қараб. — Бу соҳада тенги йўқ нусха…
— Адашдингиз. Бутун умрим давомида бировнинг устидан биронта на ғийбат, на юмалоқ хат ёзганман. — Глеб чолларга қаради: улар Глебнинг бу гапи тўғри эканини билишарди. — Янглишдингиз, ўртоқ фан номзоди. Нимага жон куйдираётганимни тушунтириб беришимни истайсизми?
— Марҳамат, тушунтиринг.
— Бурунга чертиб қўйишни яхши кўраман — димоғингизни кўпам кўтариб юборманг, меъёридан ошиб кетмасин. Камтар бўлиш яхши, азиз дўстлар…

— Бизнинг нокамтарлигимизни нимада кўрдингиз? — Валя ўзини тутолмади. — Қачон димоғдорлик қилдик?
— Ёлғиз қолганингизда яхшилаб бир ўйлаб кўринг. Ўйласангиз — тушуниб етасиз, англаб оласиз. — Глеб номзодларга қандайдир ачинганнамо қаради. — “Асал” сўзини юз марта такрорлаш мумкин, лекин бу билан оғиз чучимайди-ку. Буни тушуниш учун номзодлик минимуми топшириш шарт эмас. Тўғрими? Ҳар бир мақолада “халқ” деб юзлаб марта ёзиш мумкин, бироқ бу билан мақолага илм қўшилмайди, бойимайди. Шунинг учун мана шу ҳақиқий халқ олдига келишдан олдин ўзларингизни сал чоғлаб олинглар. Салгина тайёрланиб олинглар демоқчиман. Бўлмаса ўсал бўлиб қолиш ҳеч гапмас. Хайр. Таътилни яхши ўтказинглар… халқ орасида. — Глеб кулимсираб қўйди ва шошилмай кулбадан чиқиб кетди. Машҳур кишиларнинг олдидан у ҳар доим ўзи ёлғиз кетарди.

Номзодлар ҳузуридан тарқалаётган чолларнинг гапларини у эшитмади:
— Роса боплади уни!.. Билимдон, итвачча. Ой ҳақида бунақа нарсаларни қаердан билади?
Мот қилди.
— Шунча гапни қаёқдан топади!
Чоллар ҳайрат ва ажабланиш билан бошларини ирғаб қўйишди.
— Роса пишиқ-да бу ит. Бечора Константин Ивановичнинг роса пўстагини қокди… А? Худди ёш боладек савалади-я! Анави, Валя-чи, лоақал оғзини ҳам очолмади-я.
— Нима ҳам дердинг? Ҳеч нарса деёлмайсан. Костя гапирмоқчи бўлди, албатта… У бўлса битта сўзига бешта жавоб беради.
— Нима ҳам қилардинг… Пишиқ-да, ҳайвон!
Чолларнинг овозида ҳатто фан номзодларига ачиниш, раҳм-шафқат оҳанги сезиларди. Бу Глеб Капустин дегани олдингидай ҳаммани ҳайрон қолдирди. Ажаблантирди. Қойил қилди ҳатто. Лоақал озгина шафқат ҳам қилмади бугун. Йўқ, шафқат қилмади. Глеб — чўрткесар, қаҳри қаттиқ. Бундай одамларни ҳали ҳеч ким, ҳеч қаерда, ҳеч қачон яхши кўрмаган.

Эртага Глеб Капустин ишга келиши билан одатдагидек,талмовсираб, артистлик қилиб, чоллардан сўрайди:
— Хўш, номзодларнинг аҳволи қалай? — Ўша заҳот мийиғида кулади.
— Уни сен қаттиқ эздинг, мот қилдинг, — дейишади чоллар Глебга.
— Ҳечқиси йўқ, — очиқкўнгиллик билан таъкидлайди Глеб. — Бунинг фойдаси бор. Қўявер, бекор қолганида бир ўйлаб кўришсин. Ўзларига ҳаддан зиёд бино қўйишган булар…

Vasiliy Shukshin
MOT QILDI
Rus tipidan Mamathul Hazratqulovtarjimasi

SHUKSHIN Vasiliy Makarovich (1929.25.7, Oltoy o’lkasi Biysk tumani Srostki qishlog’i — 1974.2.10, Volgograd viloyati Kletsk qishlog’ida vafot etgan; Moskvada dafn qilingan) — rus yozuvchisi, kinorejissyor, stsenarist. Rossiyada xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1969).. Dastlabki hikoyalar to’plami — «Qishloq odamlari» (1963). 1964 yilda Vasiliy Shukshin stsenariysi asosida «Shunday yigit yashaydi» fil`mi suratga olingan va ushbu kartina Venetsiyada bo’lib o’tgan 16-Xalqaro kinoforumda «Oltin sher» mukofotiga sazovor bo’lgan. Shukshinning «Lyubavinlar» (1965) romani, shu roman asosida ishlangan «Lyubavinlarning tugatilishi» (1972) fil`mida, Stepan Razin hayoti va uning kurashiga oid «Sizga erkinlik bergani keldim» kinoromanida (1971),«Xarakterlar», «Sizning o’g’lingiz va akangiz» (1966), «G’aroyib kishilar» kabi kinokartinalarida insonning teran ichki kechinmalari, orzu va umid sari talpinishlari, ba’zi bir kimsalarda uchraydigan meshchanlik falsafasining fojiaga olib kelishi mahorat bilan tasvirlangan. Shukshinning adabiyot va kino sohasidagi faoliyatida turli toifa kishilarining yorqin obrazlari yaratilgan.
Vasiliy Shukshinning badiiy adabiyot va kinodagi uslubi ishontirish san’atining kuchi bilan chuqur hayotiylik kasb eta olgan.
Shukshin S. Gerasimovning «Ko’l bo’yida» fil`midagi Chernix rolining ijrosi uchun Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan (1971). «Ular Vatan uchun jang qildilar» fil`mini suratga olish chog’ida to’satdan vafot etgan.Asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

gafya Juravlyovanikiga o’g’li Konstantin Ivanovich keldi. Xotini va qizi bilan onasidan xabar olib, hordiq chiqarib ketishmoqchi ekan.

Novoe qishlog’i uncha uzoq bo’lmasa-da, Konstantin Ivanovich taksida keldi, buning ustiga, butun oila a’zolari mashina yukxonasidan ancha chamadon tashidilar. Darhol butun qishloqqa: Agafyanikiga oilasi bilan o’rtancha o’g’li Kostya kelibdi, u badavlat, olim degan gap yoyildi.

Kechga borib hammasini batafsil bilib olishdi: u fan nomzodi, xotini ham, qizi esa o’quvchi ekan. Agaf`yaga elektr samovar, guldor xalat va yog’och qoshiq olib kelishibdi.
Qishloq chollari Gleb Kapustin eshigi oldida to’planishdi. Ular Glebni kutardilar. Chollar nega Glebnikiga to’planishgani va uni kutishgani aniq bo’lishi uchun Gleb Kapustin haqida ma’lumot berish lozim.

Gleb Kapustin — do’rdoq labli, mallamo’y, ancha bilimdon, pismiq chol. Novaya qishlog’i u qadar yirik bo’lmasa-da, bu yerdan ko’pgina taniqli kishilar chiqqan: bitta polkovnik, ikkita uchuvchi, shifokor, muxbir… Mana endi Juravlyov — nomzod. Taniqli kishilar aylanib, hordiq chiqarib ketgani qishloqqa kelishganda ularning oldiga hamqishloqlari yig’ilib, qiziqarli hikoyalardan eshitardilar. Agar qishlokdoshlari so’rab qolishsa, ular o’zlari haqida so’zlab berishardi. Gleb Kapustin bir gal obro’li mehmonni mot qilib qo’ygan edi. Bundan ko’pchilik norozi bo’lgan, ayrimlar esa, xususan, chollar Gleb Kapustin mashhur mehmonni mot qilishini intiqib kutgan edilar.

Glebni kutishga toqatlari bo’lmay, uning huzuriga borishdi, so’ngra birgalikda mehmonning oldiga ketishdi. Xuddi spektaklga borishayotgandek ko’rinadi. Gleb o’tgan yili qishloqqa kelgan bashang kiyimli, qaddi raso polkovnikni gangitib qo’ygan edi. 1812 yil urushi haqida suhbatlashgandilar… Moskvaga kim o’t qo’yganini polkovnik bilmasligi o’shanda oshkor bo’ldi. Aslida qanaqadir graf ekanligini biladi, ammo familiyasini yanglishtirdi, Rasputin dedi. Gleb Kapustin kalxatdeq, havolanib, polkovnik ustidan kinoyali kuldi… Va qayirib tashladi. O’shanda hamma hayajonlanib ketdi, polkovnik so’kinib qo’ydi… O’t qo’ygan grafning familiyasini aniqlash uchun muallimaning uyiga chopdilar. Gleb Kapustin qizarib ketgan, hal qiluvchi daqiqalarni betoqatlik bilan kutib o’tirar va “Tinchlaning, tinchlaning, o’rtoq polkovnik, axir biz Filida emasmiz-ku, to’g’rimi?” deb takrorlardi. Gleb g’olib bo’lib chiqdi: polkovnik o’zining boshiga mushtlay ketdi va esankirab qoldi. U juda ezildi. Shundan keyin Gleb uzoq vaqtgacha qishloq axdining og’zidan tushmadi, uning “Tinchlaning, tinchlaning, o’rtoq polkovnik, axir biz Filida emasmiz-ku?” deb takrorlashini eslab yurdilar. Juda hayron qolishdi Glebga. Keksalar nima uchun bunday deganini qiziqsinib so’rashdi.

Gleb miyig’ida kuldi, so’ngra o’jar ko’zlarini donishmandlarcha qisib qo’ydi. Qishlokdan chiqqan hamma mashhur kishilarning onasi Glebni xush ko’rmaydilar. Xavfsirab turishadi undan.

Mana endi nomzod Juravlyov keldi…

Gleb ishdan (u yog’och kesadigan joyda ishlardi) kelib yuvindi, kiyimini almashtirdi… Ovqatlanmadi. Eshik tagida turgan chollarning oldiga chikdi.

Chekishdi… Biroz u-bu narsa haqida gaplashdilar, ammo Juravleyov to’g’risida atay gap ochmadilar. Gleb Agafya Juravlyovaning yog’och uyi tomonga bir-ikki qarab ko’ydi.
— Agafya kampirnikiga mehmon keptimi? — deb so’radi.
— Fan nomzodlari!
— Nomzodlar? — hayratlandi Gleb. — O-o!.. Ehtiyot bo’lib gaplashish kerak. Ularga bas kelish jo’n ish emas.
Chollar kulishdi: lekin kimdir bas kelolmaydi desa, kimdir bas kelishi ham mumkin deyardi. Ular sabrsizlik bilan Glebga
qarashdi.
— Qani, ketdik, ko’raylik-chi fan nomzodlarini, — dedi kamtarlik bilan Gleb.

Yo’lga tushdilar.
Gleb biroz ilgariroqda, qolganlar bamaylixotir, ko’llarini cho’ntaklariga solgancha, hozir ikkita nomzod o’tirgan Agaf`ya kampirning yog’och uyidan ko’z uzmay borishardi. Chollar go’yo Glebni oldilariga solib borayotgandek ko’rinardi. Xatarli yo’lda qandaydir bezori, uchar yigit paydo bo’lgani sezilsa, tajribali polvonni mana shunday boshlab borishadi.
Yo’lda ko’p gaplashmadilar.

— Qaysi sohadan fan nomzodi ekan? — so’radi Gleb.
— Qanaqa mutaxassislik bo’yichami? Kim biladi deysan. Nomzodlar, deb menga xotinim aytdi. Eriyam, xotiniyam nomzod emish…
— Texnika fanlari nomzodlari bor, umumiy ta’lim bo’yicha bor, ular asosan trepalogiya bilan shug’ullanishadi, — uqtirdi Gleb.
— Kostya umuman matematikani yaxshi bilardi, — Kostya bilan bir maktabda o’qiganlardan kimdir esladi. — A’lochi edi.

Gleb Kapustin asli qo’shni qishloqdan edi, shu sabab bu yerlik mashhur kishilarni yaxshi tanimasdi.
— Ko’ramiz, ko’ramiz, — mujmal gapirdi Gleb. — Hozir nomzodlar bemaza qovunning urug’iday ko’payib ketgan.
— Taksida kelishibdi…
— Axir obro’yini saqlashi kerak-da! — jilmaydi Gleb.

Nomzod Konstantin Ivanovich mehmonlarni quvnoqlik bilan kutib oldi, stolni yasatishni buyurdi… Mehmonlar Agafya kampir stolga noz-ne’matlar qo’yguncha odob yuzasidan kutib turishdi, nomzod bilan suhbatlashdilar, bolalikda birga o’tkazgan damlarini eslashdi…
— Eh, bolalik, bolalik! — dedi fan nomzodi. — Qani, stolga marhamat, do’stlar.

Hamma stol atrofiga o’tirdi. Gleb Kapustin ham cho’kdi. Ammo sakrashga hozirlik ko’rayotgan sportchidek yengil o’tirgani sezilib turardi. U kulimsirab o’tirar, bolalik haqidagi gaplarni ma’qullar, ko’zlari esa nomzodni kuzatardi.
Suhbat g’oyat do’stona davom etdi. Ular go’yo Gleb Kapustinni unutishgan edi. Shu topda u nomzodga dabdurustdan gap tashladi.

— Qaysi sohada o’zingizni ko’rsatayapsiz? — so’radi u.
— Qaerda ishlaysan deyapsizmi? — tushunmadi nomzod.
— Ha.
— Filfakda.
— Falsafada?
— Unchalikmas… Umuman, shunaqa desa ham bo’laveradi.
— Zarur narsa. — Glebga keragi ham xuddi shu falsafa edi. U jonlanib ketdi. — Xo’sh, birlamchilik masalasi qanday?
— Qanaqa birlamchilik? — yana tushunmadi nomzod. Glebga diqqat bilan razm soldi. Boshqalar ham Glebga qarashdi.
— Materiya va ongning birlamchiligini aytayapman. -Gleb gap tashlab quydi.

Bu gapning qanday davom etishini u hushyorlik bilan kuzatib turardi. Nomzod uni ilib ketdi.
— Har doimgiday, — dedi u tabassum bilan. — Materiya birlamchi…
— Ong-chi?
— Ong esa keyin. Nimaydi?
— Bu minimumga kiradimi? — Gleb ham jilmaydi. — Siz kechiringu biz bu yerda… ijtimoiy markazdan uzoqdamiz, gaplashgimiz keladi, lekin istagan paytda oldiga chopib boradigan bilimdon kishi yo’q-da. Hozir falsafa vaznsizlik tushunchasini qanday aniqlayapti?
— Hamishagiday aniqlayapti. Nega enda hozirni so’raysiz?
— Uning ko’rinishi yaqinda ochildi-ku. — Gleb nomzodning ko’ziga tik qarab kuldi. — Shuning uchun so’rayapman-da. Naturfalsafa, aytaylik, buni shunday hal qiladi, strategik falsafa — mutlaqo boshqacha…
— Umuman strategik falsafaning o’zi yo’q! — hayajonlanib ketdi nomzod. — Siz umuman nima to’g’risida so’rayapsiz?
— To’g’ri, lekin tabiat dialektikasi bor, — bamaylixotir, hammaga eshittirib davom etdi Gleb. — Tabiatni esa falsafa aniqlaydi. Tabiat unsurlaridan biri timsolida vaznsizlik aniq bo’ldi yaqinda. Shuning uchun so’rayapman: o’zini yo’qotish hollari faylasuflar orasida ham uchrab turadimi?

Nomzod miriqib kuldi. Ammo bir kuldi-yu… O’zida ojizlik sezdi. Xotinini chaqirdi:
— Valya, bu yoqqa kel, bu yerda… g’alati suhbat bo’layapti.

Valya stolga yaqin keldi, ammo nomzod Konstantin Ivanovich hali ham ojizlik, o’ng’aysizlik sezardi, chunki chollar bu savolga qanday javob berarkan, deb unga termilib turishardi.
— Keling, yaxshisi, — jiddiy ohangda gapirdi nomzod, — nima hakda gaplashishimizni kelishib olaylik.
— Yaxshi. Ikkinchi savol: Shimolning ayrim tumanlaridagi shamanlik muammosiga shaxsan siz qanday munosabatdasiz?

Nomzodlar kulib yuborishdi. Gleb Kapustin ham jilmaydi. Nomzodlarning kulib bo’lishini esa sabr bilan kutdi.
— Bunaqa muammo yo’q deb turib olish mumkin, albatta. Men ham jonim bilan sizlarga qo’shilib kulaman… — Gleb yana oliyjanoblik, samimiylik bilan kuldi. Ayniqsa, nomzodning xotiniga qarab kuldi, darvoqe u ham nomzod. — Biroq bu bilan mazkur muammo yo’qolib qolmaydi-ku. To’g’rimi?
— Siz bularni jiddiy so’rayapsizmi? — so’radi Valya.
— Sizning ruxsatingiz bilan. — Gleb Kapustin o’rnidan sal turdi va o’zini jiddiy tutgan holda nomzod xotinga ta’zim qildi va qizarib ketdi. — Savol, albatta, u qadar muhim emas, ammo bizning uquvimiz nuqtai nazari bo’yicha uni bilish qiziqarli.
— Qanaqa savol o’zi?! — hayqirdi nomzod.
— Shamanlik muammosiga sening munosabating. — Valya yana beixtiyor kulib yubordi. Ammo birdan tushunib qoldi-yu, Glebga dedi: — Kechiring, iltimos.
— Hechqisi yo’q, — dedi Gleb. — Tushunaman, ehtimol men boshqa mutaxassislik bo’yicha savol bergandirman…
— Bunaqa muammo yo’q axir, — yana qichqirib yubordi nomzod. U bekor bunday qildi. Bunaqa qichqirish yaxshi emas.
Endi Gleb beixtiyor kulib yubordi. So’ngra dedi:
— Albatta, yo’qqa yo’q-da!

Chollar nomzodga nazar solishdi.
— Muammo yo’q, bular-chi… — Gleb qo’li bilan g’alati, tushunib bo’lmaydigan qilib nimalarnidir ko’rsatdi, — raqsga tushayapti, shiqildoqchalari ovoz chiqarayapti… Shundaymi? Ammo istasam… — Gleb qaytardi: — Is-ta-sam — ular go’yo yo’qdek. To’g’rimi? Chunki agar… Yaxshi! Yana bitta sayul: siz nima deysiz, Oy ham aql-idrokning ishimi?

-Nomzod miq etmay Glebga termilib turardi. Gleb davom etdi:
— Olimlarning faraz qilishicha, Oy sun’iy orbita ustida turarmish, uning ichida aqlli mavjudot yashaydi, degan taxminlar ham bor…
— Xo’sh? — so’radi nomzod. — Nima bo’pti?
— Tabiiy traektoriya bo’yicha sizning qarashingiz qanday? Umuman, barcha fazoviy fanlar qaerga qo’llanishi mumkin?

Chollar diqqat bilan Glebni tinglashardi.
— Insoniyat kosmos bo’yicha bizning eng yaqin qo’shnimiz — Oyga tez-tez borib turadi, deb faraz qilaylik. Xuddi shunday, aytish mumkinki, ajoyib kunlarning birida u yerdagi aqlli mavjudot chidab turolmay bizga peshvoz chiqadi. Shunda bir-birimizning gapimizga tushuna olamizmi? Bunga tayyormizmi?
— Kimdan so’rayapsiz?
— Sizlardan, donishmandlardan…
— Siz-chi, tayyormisiz?
— Bizlar bilimdon emasmiz, maoshimiz ham u qadar emas. Bordi-yu, sizlar uchun bu qiziqarli bo’lsa biz, qishloqilar qaysi yo’nalish bo’yicha o’ylashimizni aytib berishimiz mumkin. Aytaylik, Oyning ustki qatlamidan aqlli mavjudot chiqib keldi… Nima qilishni buyurasiz? It bo’lib hurishnimi? Xo’roz bo’lib qichqirishnimi?

Chollar kulib yubordilar. O’zaro pichirlashdilar. Keyin yana diqqat bilan Glebga tikildilar.
— Biroq shunga qaramay biz bir-birimizni tushunishimiz kerak. To’g’rimi? Nima dedingiz? — Gleb javob kutgandek jim qoldi. O’tirganlarga bir-bir razm soldi.
— Masalan, men qumda bizning quyosh sistemamizning sxemasini chizish va unga mening Yerdan ekanligimni ko’rsatishni taklif qilaman. Skafandrda bo’lishimga qaramay, menda ham bosh bor, men ham aqlli mavjudotman. Buni tasdiqlash uchun sxemada u qaerdan ekanligini ko’rsatish mumkin: Oyni ko’rsatish kerak, so’ngra uni. Mantiq bormi? Shunday qilib, aniq bo’ladiki, biz qo’shnilarmiz. Bundan boshqacha bo’lishi mumkin emas! O’ndan keyin men hozirgi bosqichdagi holatga yetgunimga qadar qanaqa yo’l bilan rivojlanganimni, o’sganimni tushuntirib berish talab qilinadi…

— Xo’sh, xo’sh? — Nomzod joyida qimirlab qo’ydi va xotiniga ma’noli qaradi. — Judayam qiziq-ku: qanaqa yo’l bilan?
Uning bu harakati ham behuda edi, chunki uning ma’noli boqishi to’sib qo’yilgandi. Gleb yuksakka parvoz qilgan edi… O’sha yerdan, o’sha balandlikdan turib nomzodga zarba bergandi. Qishloqning mashhur kishilari bilan bo’lgan har bir suhbatda shunday holat — Glebning yuqoriga ko’tarilishi sodir bo’lardi. U ehtimol mana shu quvonchli holatni kutgandir, chunki bu yog’i o’z-o’zidan, xamirdan qil sug’urganday davom etaveradi.
— Birga kulishgani xotiningizni chaqirmoqchimisiz? — so’radi Gleb. U xotirjam gapirdi, ammo uning ichi, balki titrab ketgandir. — To’g’ri qilasiz… Faqat, avvalo, biz loaqal gazeta o’qishni o’rganishimiz mumkin bo’lar? A? Nima dedingiz? Nomzodlar uchun bu ham ortiqcha emas deyishadi…
— Eshitsangiz-chi!..
— Biz eshitib bo’ldik! Qanoat hosil qildik, desak ham bo’laveradi. Shuning uchun, janob fan nomzodi, sizga tanbeh berishimga ruxsat eting: nomzodlik — bir marta sotib olinadigan kiyim emas. Biroq hatto kiyim ham vaqti-vaqtida tozalab turiladi. Nomzodlik esa, kelishganimiz bo’yicha, kiyim emas, shunday bo’lgach, saqlash, himoya qilish kerak. — Gleb ohista, ammo shiddat bilan, nafas olmay gapirardi. Nomzod unga qaray olmas, yuzi chidamasdi: u o’zini yo’qotib qo’ygandi, goh xotiniga, goh Glebga, goh chollarga termilardi…

Chollar esa unga qaramaslikka harakat qilardi.
— Uyga taksida kelish, mashina yukxonasidan beshtalab chamadon tushirish bilan bizlarni hayratda qoldirish mumkin… Ammo siz unutmangki, axborot oqimi hozir hamma joyga bir xilda yetib bormokda. Men shuni aytmoqchimanki, bu yerda aks holat hayron qoldirishi mumkin. Shunaqasi ham bo’ladi. Imonim komilki, bu yerni nomzodlar o’z ko’zlari bilan ko’rmaganlar, ularni — nomzodlarni, professorlarni, polkovniklarni esa bu yerliklar ko’rishgan. Ular haqida yaxshi taassurot qoldirishgan ko’ngillarida, chunki bu yerning odamlari juda ham sodda. Mana, sizga mening maslahatim, o’rtoq fan nomzodi: tez- tez yerga tushib turing. Xudo haqqi, hamma aqlli narsaning boshlanishi zamindan. U qadar xatarli ham emas: yiqilsangiz ham qattiq botmaydi.

— Bu qildan qiyiq axtarish deyiladi, — dedi nomzod. — Nima balo, zanjirni uzib qochganmisan? Nima gap o’zi, axir…
— Bilmayman, bilmayman, — shoshilinch uning gapini bo’ldi Gleb, — bilmayman bu nima deb atalishini. Men qamoqda bo’lmaganman, zanjirdan chiqib qochganim ham yo’q. Nima kerak bunaqa gaplar? Bu yerdagilarning birontasi ham, — Gleb chollarga yuzlandi, — o’tirib chiqmagan — tushunmaydi. Ana xotiningiz ham hayron bo’lib qarayapti… U yoqda qizingiz eshitayapti. Eshitadi va Moskvada kimningdir “qilidan qiyiq axtaradi”. Bu ehtimol jargondir… lekin oxiri yaxshi bo’lmaydi, o’rtoq nomzod. Hamma vositalar ham yaxshi emas, sizni ishontirib aytaman, vositalarning hammasi ham ma’qul bo’lavermaydi. Siz, o’zingiz nomzodlik minimumini topshirganingizda professorning “qilidan qiyiq axtarmagansiz-ku”. To’g’rimi? — Gleb o’rnidan turdi. — Nima bo’lsa o’zimga demagansiz, u tushunadigan tilda gapirgansiz. Chunki professorlarni hurmat qilish kerak — taqdiringiz ularning qo’lida, bizlarning qo’limizdan hech narsa kelmaydi. Shundaymi? Bekor gap… Bu yerda biz ham ozgina… “donishmandlashayapmiz”. Gazetalar ham o’qiymiz, gohida kitoblar titkilab qolamiz… Hatto televizor ham ko’ramiz. Tasavvur qilishingiz mumkinki, biz “KVN”dan, “O’n uch stul qahvaxonasi”dan qattiq hayajonga tushmaymiz. Nima uchun deb so’raysizmi? Chunki u yerda faqat o’ziga ishonish, mag’rurlanish bor. To’g’ri, hamma narsani gapirishi, hal qilishi mumkin. Buning uchun hech narsa deyolmaysan, albatta. Biroq u yerdagilarning hammasi daho degan tasavvur bermaslik kerak-da. Kimdir tushunadi… Kamtarroq bo’lmoq lozim.

— G’irt safsataboz, tuhmatchi, — dedi nomzod xotiniga qarab. — Bu sohada tengi yo’q nusxa…
— Adashdingiz. Butun umrim davomida birovning ustidan bironta na g’iybat, na yumaloq xat yozganman. — Gleb chollarga qaradi: ular Glebning bu gapi to’g’ri ekanini bilishardi. — Yanglishdingiz, o’rtoq fan nomzodi. Nimaga jon kuydirayotganimni tushuntirib berishimni istaysizmi?
— Marhamat, tushuntiring.
— Burunga chertib qo’yishni yaxshi ko’raman — dimog’ingizni ko’pam ko’tarib yubormang, me’yoridan oshib ketmasin. Kamtar bo’lish yaxshi,
aziz do’stlar…

— Bizning nokamtarligimizni nimada ko’rdingiz? — Valya o’zini tutolmadi. — Qachon dimog’dorlik qildik?
— Yolg’iz qolganingizda yaxshilab bir o’ylab ko’ring. O’ylasangiz — tushunib yetasiz, anglab olasiz. — Gleb nomzodlarga qandaydir achingannamo qaradi. — “Asal” so’zini yuz marta takrorlash mumkin, lekin bu bilan og’iz chuchimaydi-ku. Buni tushunish uchun nomzodlik minimumi topshirish shart emas. To’g’rimi? Har bir maqolada “xalq” deb yuzlab marta yozish mumkin, biroq bu bilan maqolaga ilm qo’shilmaydi, boyimaydi. Shuning uchun mana shu haqiqiy xalq oldiga kelishdan oldin o’zlaringizni sal chog’lab olinglar. Salgina tayyorlanib olinglar demoqchiman. Bo’lmasa o’sal bo’lib qolish hech gapmas. Xayr. Ta’tilni yaxshi o’tkazinglar… xalq orasida. — Gleb kulimsirab qo’ydi va shoshilmay kulbadan chiqib ketdi. Mashhur kishilarning oldidan u har doim o’zi yolg’iz ketardi.

Nomzodlar huzuridan tarqalayotgan chollarning gaplarini u eshitmadi:
— Rosa bopladi uni!.. Bilimdon, itvachcha. Oy haqida bunaqa narsalarni qaerdan biladi?
Mot qildi.
— Shuncha gapni qayoqdan topadi!
Chollar hayrat va ajablanish bilan boshlarini irg’ab qo’yishdi.
— Rosa pishiq-da bu it. Bechora Konstantin Ivanovichning rosa po’stagini qokdi… A? Xuddi yosh boladek savaladi-ya! Anavi, Valya-chi, loaqal og’zini ham ocholmadi-ya.
— Nima ham derding? Hech narsa deyolmaysan. Kostya gapirmoqchi bo’ldi, albatta… U bo’lsa bitta so’ziga beshta javob beradi.
— Nima ham qilarding… Pishiq-da, hayvon!
Chollarning ovozida hatto fan nomzodlariga achinish, rahm-shafqat ohangi sezilardi. Bu Gleb Kapustin degani oldingiday hammani hayron qoldirdi. Ajablantirdi. Qoyil qildi hatto. Loaqal ozgina shafqat ham qilmadi bugun. Yo’q, shafqat qilmadi. Gleb — cho’rtkesar, qahri qattiq. Bunday odamlarni hali hech kim, hech qaerda, hech qachon yaxshi ko’rmagan.

Ertaga Gleb Kapustin ishga kelishi bilan odatdagidek,talmovsirab, artistlik qilib, chollardan so’raydi:
— Xo’sh, nomzodlarning ahvoli qalay? — O’sha zahot miyig’ida kuladi.
— Uni sen qattiq ezding, mot qilding, — deyishadi chollar Glebga.
— Hechqisi yo’q, — ochiqko’ngillik bilan ta’kidlaydi Gleb. — Buning foydasi bor. Qo’yaver, bekor qolganida bir o’ylab ko’rishsin. O’zlariga haddan ziyod bino qo’yishgan bular…