Кампирга чолининг сиёсатга қизиқиши ёқмас, баттар ғашини келтирар, баъзида шу бемаъни қизиқишни деб, иккиси жиғиллашиб қолган вақтлари ҳам бўлган. Аммо ҳозир кампирнинг жанжалга хоҳиши ҳам, вақти ҳам йўқ. У бозорга шошилаётганди…

Василий ШУКШИН
КУЗДА

  Василий Макарович ШУКШИН  (1929.25.7, Олтой ўлкаси Бийск тумани Сростки қишлоғи — 1974.2.10, Волгоград вилояти Клетск қишлоғида вафот этган; Москвада дафн қилинган) — рус ёзувчиси, кинорежиссёр, сценарист. Россияда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1969).. Дастлабки ҳикоялар тўплами — «Қишлоқ одамлари» (1963). 1964 йилда Василий Шукшин сценарийси асосида «Шундай йигит яшайди» фильми суратга олинган ва ушбу картина Венецияда бўлиб ўтган 16-Халқаро кинофорумда «Олтин шер» мукофотига сазовор бўлган. Шукшиннинг «Любавинлар» (1965) романи, шу роман асосида ишланган «Любавинларнинг тугатилиши» (1972) фильмида, Степан Разин ҳаёти ва унинг курашига оид «Сизга эркинлик бергани келдим» кинороманида (1971),«Характерлар», «Сизнинг ўғлингиз ва акангиз» (1966), «Ғаройиб кишилар» каби кинокартиналарида инсоннинг теран ички кечинмалари, орзу ва умид сари талпинишлари, баъзи бир кимсаларда учрайдиган мешчанлик фалсафасининг фожиага олиб келиши маҳорат билан тасвирланган. Шукшиннинг адабиёт ва кино соҳасидаги фаолиятида турли тоифа кишиларининг ёрқин образлари яратилган.
Василий Шукшиннинг бадиий адабиёт ва кинодаги услуби ишонтириш санъатининг кучи билан чуқур ҳаётийлик касб эта олган.
Шукшин С. Герасимовнинг «Кўл бўйида» фильмидаги Черних ролининг ижроси учун Давлат мукофотига сазовор бўлган (1971). «Улар Ватан учун жанг қилдилар» фильмини суратга олиш чоғида тўсатдан вафот этган.Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Паромчи Филипп Тюрин радиодан сўнгги ахборотни охиригача эшитгач, анча вақтгача дастурхон устида миқ этмади.

– Нимага тинч ўтиришмайди-а, – деди жаҳл билан.

– Яна ким ғашингга тегаяпти? – сўради дўриллаган овоз билан қўллари эркакларникидай бақувват, баланд бўйли кампири.

– Бомба ёғдиришаяпти! – радиокарнай томонга қош учирди Филипп.

– Кимнинг устига?

– Въетнамликлар устига-да.

Кампирга чолининг сиёсатга қизиқиши ёқмас, баттар ғашини келтирар, баъзида шу бемаъни қизиқишни деб, иккиси жиғиллашиб қолган вақтлари ҳам бўлган. Аммо ҳозир кампирнинг жанжалга хоҳиши ҳам, вақти ҳам йўқ. У бозорга шошилаётганди.

Жиддий, диққат-эътиборли Филипп паромга бориш учун иссиқроқ кийиниб олгач, уйидан чиқди. У анчадан бери – урушдан қайтгандан буён паромчи бўлиб ишлайди. Урушда бошидан яраланган, шунинг учун ҳам энгашиб ишлашни талаб этадиган касби – дурадгорликка ярамаслигини билиб, паромчиликни танлаганди.

Сентябрнинг охирлари эди, ёмғирдан сўнг ёқимсиз совуқ шабада эсар, оёқ остидаги ер билчиллаб ғашга тегарди. Қишлоқ дўкони ёнида ўрнатилган радиокарнайдан таралаётган тонгги жисмоний тарбия мусиқаси садолари ва машқларни олиб борувчининг жўшқин овозини шамол юлқиб олиб келади. Қишлоқдан чўчқаларнинг чийиллаши-ю хўрозларнинг қичқириғи эшитиларди.

Йўлда учраган қишлоқдошлари Филипп билан бош қимирлатиб саломлашишар, улар нон харид қилгани дўконга ёки бозорга бориш учун автобус бекатига шошилишарди. Филипп уйидан паромгача бўлган бу йўлни эрталаблари ўй-хаёлларсиз босиб ўтишга ўрганиб қолган эди. Тўғри, хаёлга бериларди, лекин паром ҳақида ёки кун бўйи кимларнидир ўтказиб қўйиш ҳақида эмас. Бугун бошқа хаёлда. У ҳозир уруш қилмай қандай қилиб америкаликларни тинчитишни ўйлаб борарди. Бир нимага ажабланса-да, ҳеч кимдан сўрамади: нима учун, уларни ракеталаримиз билан туртиб қўйиш мумкин эмас? Ахир, икки кунда эсларини киритиб қўйиш мумкин-ку. Филипп ёшлигидан тиниб-тинчимас эди. Янги ҳаётни барпо этишга фаоллик билан қўшилди, жамоа хўжалиги даврида ғайрат кўрсатди… Ҳеч кимни қулоқ қилмади, аммо кўп баҳслашар, бақирар… иккиланганларни ишонтирар, ҳаяжонланарди. Коммунист эмас эди, раҳбарлар ҳам бу хусусида негадир гап очишмаган, шундай бўлса-да, Филипп билан доим ҳисоблашардилар, у эса уларга сидқидилдан ёрдам бериб юраверарди. Усиз ишлари битмаслигини ўйлаб Филипп ич-ичидан ғурурланиб қўярди. Масалан, унга сайловолди кампаниясида келган масъул кишилар билан қишлоқ кенгашида сайловни қандай қилиб яхшироқ ўтказиш тўғрисида маслаҳатлашиш ёқарди. Кимнинг уйига овоз бериш қутисини олиб бориш керак, ким ўзи келади, фақат эрталаб бориб эслатилса, бас… Баъзан сайловчилар орасидан қайси бири қайсарлик қилиб: “Мен ўтинимни олиб келиш учун улардан от-арава сўраганимда бериб туришдими?!” деса, Филиппнинг фиғони фалакка чиқар эди: “Ҳой Егор, ахир бу нима деганинг? Буни сайловга тенглаштириб бўларканми?! Гапингни қара-ю!.. Сиёсий масала кўндаланг турган бир пайтда, сен нега отни бузоқ билан чалкаштирасан.”

Хуллас, Филипп қишлоқ бўйлаб елиб-югурар, фикрини одамларга исботлашга уринарди. Одамлар у билан жон деб баҳслашишар, аммо ундан гина қилишмас, аксинча, дардларини тўкиб сочишар ва “Сен уларга етказиб қўй”, дея тайинлашарди. У эса вазиятнинг муҳимлигини ҳис қилиб ҳаяжонланар, ёниб-куярди. “Эҳ одамлар! – дея фиғони чиқарди улкан ишлар оғушида. – Уйқусираган каллаварамлар!”

Йиллар ўтган сайин Филиппнинг ғайрати сўна бошлади. Энди ҳаяжонланиб, бундай ташвишлар ортидан югуришга кучи етмай қолганди. Лекин ҳамон жамоат ишларини, жамиятнинг муҳим масалаларини юрагига яқин олар, хавотирланарди.

Дарё узра ёқимли шабада эсарди. Беозор урилади, туртади. Арқонлар шамолда силкиниб ғувиллайди. Лекин яхшиямки, қуёш кўриниб, сал кўнгли ёришди.

Филипп паромда у ёқдан-бу ёққа сузди, шошқалоқ йўловчиларни ўтказиб бўлгач, енгил тин олди. Асаббузарлик тўхтади. Филипп яна америкаликлар ҳақида хаёлга берилган ҳам эдики, баянни варанглатиб никоҳ тўйи ўтказаётганлар келиб қолишди… Замона зайлини қаранг – рангдор тасмалар, пуфаклар билан безатилган енгил машиналар. Бу урф қишлоққа ҳам кириб келаяпти. Учта машинада келишди…

Тўйчилар қирғоққа тушишди. Ширакайф, сершовқин, ўзини жиндай кўз-кўз қилиб мақтанишга мойил тўда. Янгича урф – машиналарда, боз устига улар тасмалар билан билан безатилган бўлса, бунақа тўйларни ўтказиш қишлоқда ҳали кам учрайди, ҳамманинг ҳам енгил машина топишга қурби етмайди.

Филипп тўйни қизиқиш билан кузатди. Бу одамларни танимайди – бу ерлик эмас улар, афтидан, қаергадир меҳмонга кетишаётган кўринади. Шляпали бир амаки ҳадеб қийшангларди. Машиналарни ўша амаки топган, чоғи. У тўй тўйдай бўлсин, деб тинимсиз чиранарди. Паромда баянчини куй чалишга қистаб, ўзи биринчи бўлиб ўйинга тушди. У ҳаммага бургутқараш қилиб қийқирар, оёқларини дўпирлатарди. Фақат унинг бу қилиқларига қараш ноқулай ва уят эди. Келин-куёв бошқаларга нисбатан ҳушёрроқ бўлгани учун ўзларини қандайдир ноқулай сезишарди. Шляпали амаки ҳарчанд ирғишламасин, ҳеч нарсага эришолмади, унинг бу сохта қувноқлиги ҳеч кимга таъсир қилмади, ниҳоят, ўзи ҳам ҳолдан тойди…

Паром сузиб ўтди, машиналар қирғоққа чиқди. Тўйчилар жўнаб кетишди. Филипп эса ўз ҳаёти ҳақида ўйга толди. Мана, унинг уйланиши қанақа бўлганди. Уларнинг қишлоғида Марья Ермилова деган сулув қиз бор эди. Кулча юз, ёноғи чўғдай, ширин сўз… Ҳуснига қараб кўз тўймасди. Бундай гўзал қаллиқ ҳақида фақатгина орзу қилиш мумкин эди. Филипп уни жуда ҳам севар, Марья ҳам уни севар, тўй бўлиши арафасида…

Филипп комсомолларга қўшилиб қолди. Яна ўша ҳол: ўзи комсомол бўлмаса-да, улар билан бақириб-чақиришар, ҳамма нарсани ағдар-тўнтар қилишарди. Филиппга комсомолларнинг қишлоқ қариялари раъйига қарши чиқиши ёқарди. Мана қандай бўлганди: замонасоз ёшлар черков никоҳига қарши бош кўтаришди. Кўз кўриб қулоқ эшитмаган воқеа… Қариялар бирон нарса қилишолмас, ғазабланишар, қўлларига хивчин олиб, гарчи хивчин билан ҳали оғзидан она сути кетмаганларнинг эсини киритолмасалар-да, қайтанга, баттар уларнинг қаршилигига дуч келишарди. Қувноқ дамлар эди. Филипп ҳам ўша ёшлар каби черковда никоҳдан ўтишга қарши эди. Марья эса аксинча. Марьянинг ота-онаси бир сўзли эдилар, унинг ўзи ҳам охири черковда никоҳдан ўтамиз, деб қайсарлик қила бошлади. Филипп оғир аҳволда қолган эди. У турли гаплар билан Марьяни аврай бошлар (у гапга чечан эди, бу эса қишлоқда камёб ҳол, балки Марья уни шунинг учун севиб қолгандир), ишонтирмоқчи бўлар, қишлоқча кўрсаводликни ёмонлар, ҳар хил мақола ва фельетонлардан парчалар ўқиб берар, юраклари эзилиб тишларини ғижирлатарди.

Марья эса ҳеч нарсани эшитгиси келмас, черковда никоҳдан ўтамиз, тамом-вассалом, дея бир гапда туриб олганди. Филипп ўтмишини ўйларкан, ўшанда жудаям аҳмоқона хатога йўл қўйганини тушунди. Ўшанда йўллари айро тушди, ажралишди. Филипп кейинчалик ҳам ўзгармади, қилган ишига афсусланмади, ҳозир ҳам афсусланмайди, ахир қўлидан келганча ҳаётни қайта қуришда қатнашди, бироқ Марьяга ачинар, уни қўмсарди.

Бир умр юрак-бағри кабоб бўлиб, ўртаниб яшади. У Марьяни эсламаган бирор кун йўқ эди. Бошида шунақаям оғир бўлган эдики, ҳатто ўзини бир бало қилмоқчи ҳам бўлганди. Йиллар ўтса-да, юрагидаги дард аримади. Гарчи оила қурган – янги фуқаролик қонуни бўйича хотини билан никоҳдан ўтган, фарзандлар туғилган бўлса-да… юрак ҳамон Марьяни деб ўртанарди. Хотини Фекла Кузовникова Филиппдаги бу доимий ғамни сезиб қолганидан буён эрини кўрарга кўзи йўқ. Ва бу теран нафрат аёл қалбида у билан бирга яшаб келмоқда. Филипп эса хотини Фекладан нафратланмасди, йўқ. Бироқ, масалан, уруш пайти “Сизлар ўз оналарингиз ва хотинларингизни ҳимоя қилаяпсизлар…” – дейишганда у Феклани эмас, хаёлан Марьяни кўз олдига келтирарди. Агар ҳалок бўлганида ҳам, Марья ҳақидаги хаёллар билан ҳалок бўларди. Йиллар ўтса-да, ишқ дарди уни тарк этмади. Бироқ юрагини ёндирган олов аввалгидек, эндигина уйланган йилларидагидек жизғанак бўлмас эди, албатта. Тўғри ўшанда бир оз камгап бўлиб қолди. Барибир, тарғиботдан воз кечмади, чунки шундай қилиши зарур эди. Аммо гапирганда, ўзининг аччиқ ўй-хаёллари таъсирида гапирарди. Гоҳо ўй суриб қолар, бирдан нимадир эсига тушиб, яна одамларни янги ҳаётга, мислсиз ўзгаришларга ишонтирмоқ ниятида уларнинг ғафлат босган кўзларини очмоқчи бўларди. Марья эса… Марьяни ўшанда қишлоқдан олиб кетишди. Унга қандайдир бойвачча сўтак (қандайдир эмас, Филипп у билан кейинчалик кўп бора юзма-юз келди) Краюшкино қишлоғидан совчи жўнатди… келишди, унаштиришди ва олиб кетишди… Албатта, черковда никоҳ ўқилди. Орадан бир йил ўтгач, Филипп Марьянинг эри Павелни учратиб қолиб:

– Виждонинг қийналмадими черковга боришга?… – дея уни сўроққа тутди.

Павел ўзини ажаблангандек кўрсатиб:

– Нега виждоним қийналиши керак? – деди.

– Қарияларнинг йўриғига юриб, никоҳ ўқитдингми?

– Уларнинг йўриғи билан эмас, – деди Павел. – Мен ўзим шуни хоҳладим.

– Мана шунинг учун ҳам сўраяпман-да, – деди ўзини йўқотиб Филипп. – Виждонларинг қийналмадими? Қарияларни-ку, тушуниш мумкин, аммо сизлар-чи…? Ахир, бу ҳолда ҳеч қачон зулматдан чиқа олмаймиз-ку!

Бунга жавобан Павел сўкинди.

– Тошингни тер! – деди-да, бошқа гапиришни истамади.

Филипп бу учрашувдан шуни сездики, Павелнинг нигоҳида унга нисбатан яширин нафрат, ҳаттоки азобланиш акс этиб турганини сезди. Нега шундайлигини англашга ҳаракат қилди-ю, ҳеч нарсани тушунолмади. Кейинчалик қулоғига “у Марья билан яхши яшамаётганмиш, аёл доимо ғамгин эмиш…” деган гаплар чалинди.

Филиппга фақат шу етмай турувди; эски дарди янгиланди, ичкиликка берилди, аммо кейинчалик ичкиликни ташласа-да, ўша илон чаққандай оғриқни ўзи билан олиб юрди. Илон эса чақаверар, чақаверарди, унинг эса чидашдан ўзга иложи йўқ эди.

Машиналарда келган келин-куёвнинг тўйи унда мана шундай ғамгин хотираларни уйғотди. У шу хаёллар оғушида яна паромда у ёқдан бу ёққа қатнади, шамол суяк-суягидан ўтиб кетгани учун тушликда бир стакан ароқ ичишим керак, деган фикрга келди. Негадир кўнгли ғашлана бошлади.

“Яна икки марта бориб келаман-да, тушликка чиқаман”, қатъий қарор қилди Филипп. Бегона қирғоққа яқинлашганда (Филипп ўз қишлоғи томондаги қирғоқни ўзиники, нариги қирғоқни бегона деб атарди) усти ёпиқ машина ҳамда унинг атрофида тумонат одам кўринди. Бу қанақа машина эканлигини, унда майит олиб келишаётганини синчков нигоҳлари билан уқиб олди. Одамлар майитни ҳар доим шу тахлитда олиб келишарди. Паром олдига келгач, ҳаммалари машинадан тушишар ва дарёга жимгина қараб туришарди. Буни тушунса бўларди.

“Кимни олиб келишаётган экан? – ўйлади Филипп одамларга нигоҳ ташлаб. – Дарё юқорисидаги қайсидир қишлоқдан, шекилли, чунки яқин орадаги қишлоқларда кимдир қазо қилганини эшитмаган эди. Лекин нега бошқа жойдан олиб келишаяпти? Ёки уйида ўлмаган-у, дафн қилиш учун қишлоғига олиб келишаяптимикин?”

Паром қирғоққа етгандагина Филипп тик турган одамлар орасида Павелни – Марьянинг эрини таниди. Ва бирдан кимни олиб келишаётганини англади. Марьяни олиб келишаётганди… Ёз аввалида, Марья шаҳарда турадиган қизиникига бораётган чоғда, у билан учрашгани ёдига тушди. Паром нариги қирғоққа етиб боргунча гаплашишганди. Марья шаҳарда қизи туққанини, унга ёрдам бериш учун кетаётганини айтганди. Ширин суҳбат қуришганди. Марья ўшанда ёмон яшашмаётганини, уч нафар фарзандиям уйли-жойли бўлиб кетганлигини, ўзи нафақа олаётганини, эри Павел ҳам нафақа олаётгани-ю, аммо уйда ҳалиям дурадгорлик қилиб туришини айтиб ўтганди. Мол-ҳолни унча кўпайтиришмаган бўлса-да, ҳамма нарса етарли эканини, курка боқаётганини, ўтган йили уйларини таъмирлашда ўғиллари келиб ёрдам беришганини ҳам гапирганди.

Филипп ҳам ҳамма нарса етарли эканини, нафақа олаётгани-ю, соғлиғи дурустлигини, фақат об-ҳаво айниганда боши сал-пал оғриб туришини айтиб, кўнглини юмшатганди. Марья эса негадир юраги безовта қилиб туришидан сўз очиб, “Баъзида ярим тунлари қаттиқ санчиб қолади, сирқираб оғришидан йиғлагудек бўламан”, – деганди ўшанда. Мана, охири куни битибди-да, Марьяни… Филипп Павелни таниган заҳотиёқ “оҳ” деб юборди, вужудига ўт туташди. Паром қирғоқдаги лиқиллаб қолган туташтиргичга бориб урилди. Паром занжирини олиб, илгакка илдиришди. Усти ёпиқ машинанинг олдинги ғилдираклари ғўла ёғочлар устига чиққанда улар қисирлаган, ғичирлаган овоз чиқарди.

Филипп худди сеҳрлангандай эшкак ёнида қотиб турар, машинадан кўз узмасди. Худойим, Худойим Марьяни олиб келишаяпти, Марьяни…

Филипп ҳайдовчига машинани паромга қандай қўйиш кераклигини тушунтириши лозим эди, чунки орқадан яна иккита машина бир-бирига тиралиб турарди, у эса худди қоққан қозиқдек жойидан қимирламас, ҳамон машина юкхонасига қаттиқ тикиларди.

– Қаерга қўяй? – қичқирди ҳайдовчи.

– А?..

– Қаерга қўяй деяпман?

– Қўявер…

Филипп қўлини ноаниқ силтади. У ҳалиям жонсиз Марьяни олиб келишаётганини тасаввурига сиғдира олмасди. Фикрлар миясида ғужғон ўйнар, садр халфасига сира жам бўлмас эди. Гоҳо Марья билан паромда гаплашиб кетишаётгани, турмушидан мамнунлиги, гоҳо эса унинг қизлик маъсум дамлари кўз ўнгидан ўтарди. Ё Худойим, ё Худойим… Марья… Наҳот бу сен бўлсанг?

Ниҳоят, Филипп оёқларини зўрға ердан узиб Павелга яқинлашди. Павелни турмуш букиб қўйганди. Юзлари ҳали сўлимаган, кўзлари тийрак ва маънодор бўлса-да, аммо қадди ёй эди. Ақлли кўзларида мусибат ва сабот зоҳир.

– Павел… нима бўлди? – сўради Филипп.

Павел зимдан секин қаради, аммо нимани сўраётганини тушунмади, шекилли, нигоҳини яна пастга, паром тахталарига қадади. Қайта сўраш Филиппга ноқулай туюлди… У яна эшкак ёнига қайтиб келди. Қайтаётиб усти ёпиқ машинанинг орқасидан ўтаркан қаради – тобут. Зумда юрагига оғриқ кирди, фикри равшанлашди: ҳа, бу – Марья.

Паром сузиб кетди. Филипп ихтиёрсиз эшкак эшиб паромни бошқарар, хаёл сурарди: “Марья, Марьягинам”… Дунёдаги энг азиз одами у билан охирги марта сузиб бормоқда… Ўтган ўттиз йил давомида, паромчи бўлиб ишлаётгандан буён Марьянинг неча марта у ёқдан-бу ёққа сузиб ўтганини беш қўлдай биларди. Асосан болаларининг ҳолидан хабар олгани шаҳарга тушарди: гоҳо ўқиши, гоҳо ишга жойлашиши деб, гоҳо эса набиралари туғилганда… Мана энди – Марья йўқ.

Паром қирғоққа етиб келди. Яна занжирлар шарақлаб, машиналар мотори гувиллади. Филипп эса яна эшкак ёнида турганча усти ёпиқ машинага тикиларди. Ақл бовар қилмайди. Мабодо Марья ўлиб қолса нима қиламан, деб сира хаёлига келтирмаган. Ақалли бир марта ҳам ўйлаб кўрмаган. Унинг ўлимига тайёр эмас эди. Усти ёпиқ машина жўнаб кета бошлаганда Филипп кўкрагида чидаб бўлмас оғриқни ҳис қилди. Ўй-хаёлини безовталик чулғаб олди: нимадир қилмаса бўлмайди! Ахир ҳозир марҳумани қабристонга олиб кетишади. Бутунлай. Уни шу кўйи, нигоҳи билан кузатиб қолаверадими? Нима қилиш керак? Безовталик бутун вужудини қамраб олди, у эса жойидан қимирлай олмас, лаҳза сайин ўзини йўқотиб борарди.

“Ахир видолашишим керак эди-ку!” – Усти ёпиқ машина йўлга чиқиб олганда ўзига келди ва буни тушуниб етди. – “Ҳеч бўлмаса, видолашай-да!.. Ҳеч бўлмаса, охирги марта бир кўрай. Тобутнинг қопқоғини ҳали ёпишмаган, кўриш мумкиндир, ахир!” Филиппнинг назарида, унинг ёнгинасидан Марьяни олиб ўтган анови одамлар, бунақа қилмасликлари керак эди. Шундоққина олиб ўтишди – тамом-вассаломми? Агар бу кимнингдир мусибати бўлганда ҳам… ҳаммадан кўпроқ унинг – Филиппнинг мусибати-ку! Тобутда Марья ётибди, ахир… Улар уни қаёққа?..

Филиппнинг ёдига ҳаётидаги оғриқли вақтда ҳам йўқотолмаган, унутиш мумкин бўлмаган энг азиз нарсалар ёпирилиб кела бошлади. Ўтган бутун умри, энг асосийси, энг кераклиси, нима учун, кимнинг хаёли билан яшаган бўлса, ҳаммаси кўз олдида турарди… У кўзларидан ёш қуйилаётганини ҳам сезмасди.

Тобут ортилган машина ортидан кўз узолмай қараб турарди. Машина тепаликка кўтарилиб, йўлида давом этди ва кўздан ғойиб бўлди. Мана энди ҳаёти қандай кечади унинг. Ахир ер юзида Марья борлигига ўрганиб қолганди. Кўнгли ўксиган, ғамга ботган дамларда у Марьяни эслар ва сағирлик нималигини билмасди, у билан дунё тўлиб турарди. Энди-чи, энди нима бўлади? Э, Худойим, усиз ҳаммаёқ ҳувиллаб қолади; қандай оғир-а?

Филипп паромдан отилиб тушди; бахтига сўнгги машина нимагадир жилмай турарди. Филипп ҳайдовчининг ёнига келди-да:

– Усти ёпиқ… тобут олиб кетаётган машинани қувиб ет, – деди ўтинч билан кабинага чиқиб оларкан.

– Нега? Нима учун?

– Шундай қилмасанг бўлмайди.

Ҳайдовчи елка учириб, бошқа саволга тутмай машинани жилдирди. Қишлоқ оралаб кетишаётганда, у Филиппга бир неча бор синчков назар ташлади.

– Булар Краюшкиноданми? – сўради ҳайдовчи боши билан олдинда секин илдамлаётган машина тарафга имо қилиб. Филипп секин бош ирғади.

– Қариндошингми? – яна сўради ҳайдовчи. Филипп бу гал чурқ этмади. У яна усти ёпиқ машина ортидан қаттиқ тикилди. Бу ердан юкхона ўртасидаги тобут кўриниб турарди. Тобут атрофида ўтириб олган одамлар бирдан ўзи учун ҳам, мана шу тобут учун ҳам бегона туюлди. Қайси урфга кўра улар у ерда ўтиришибди? Ахир, тобутда Марьяси ётибди-ку.

– Қувиб ўтайми? – сўради ҳайдовчи.

– Қувиб ўт-да, кейин мени тушир.

Машинани қувиб ўтишди. Филипп кабинадан тушиб қўлини кўтарди. Шунда юраги қинидан чиққудай бўлиб ўйнаб кетди, назарида ҳозир нимадир юз беради-ю, ҳаммага, Филиппга ҳам бир сир – Марья унинг учун аслида ким бўлгани ошкор бўлади-қолади. У машина тўхтагандан сўнг нима воқеа юз беришини ва қандай сўзларни тўкиб-сочишни билмасди. Марьяни эса жудаям кўргиси келарди. Бу унинг учун ҳамма нарсадан муҳим ва зарур эди. Марья шундай кетаверадими, ахир унинг – Филиппнинг ҳам ҳаёти ўтиб бўлди-ку, энди ҳеч ким бўлмайди.

Машина тўхтади, Филипп ортига ўтди… Қўллари билан орқа тахтани ушлаб, оёғини темир нарвончага қўйди-да, кузовга чиқиб олди.

– Павел… – деди ўзи кутмаган ялинчоқ овозда, бундай оҳангда гапирмоқчи эмас эди, – у билан видолашишимга изн бер. Ҳеч бўлмаса, бир бор кўрай, юзини оч.

Павел илкис ўрнидан туриб тўғри унга қараб юрди. Филипп унинг бўздай оқарган юзини яқиндан кўришга улгурди. Қиёфаси ўзгариб, боя ғамга тўлиб турган кўзлари туйқусдан чақчайиб кетди, бирдан ғазабга тўлди.

– Кет, бу ердан! – секингина, аммо кескин буюрди Павел ва Филиппнинг кўкрагига бир туртди. Филипп буни кутмаган эди, мункиб кетди, кузовни маҳкам ушлаб қолмаганда…

– Кет!!! – қичқириб юборди Павел. Ва уни яна туртди, бу гал қаттиқроқ туртди. Филипп бор кучи билан тахтани маҳкам ушлаганча Павелга қараб, унинг важоҳатдан ҳайратланди. Ҳеч нарсани тушунмасди.

– Ҳой, сизларга нима бўлди? – машинадагилар саросимага тушишди. Бир йигит – Павелнинг ўғли бўлса керак, дарров отасининг елкасидан ушлаб нарироққа тортди. – Нима гап? Нима бўлди сизга?!

– Кетсин! – яна ғазаб билан ўкирди Павел. – Кетсин у бу ердан! Мен унга кўрсатиб қўяман кўришни. Судралиб келганини қаранг ярамасни! Жўна! Жўна деяпман! – Павел жойида тепинар, аламдан шайтонлаб қолганди.

Филипп машинадан тушди. Шундагина Павелдан нима ўтганлигини англади. Барибир, пастда туриб ҳам унга ғазаб билан тикилди. Ўзи англамаган ҳолда нималарнидир гапира бошлади. Бу сўзларни бир умр юрагида тугиб юрган кўринарди.

– Нима, алам қилдими?… Бировникини тортиб олиб, қувонган эдинг, энди ачиняптиларми?

– Сен-чи, қувонмаганмидинг? – деди кузовдан туриб Павел, – мени билмайди дейсанми?

– Бошқаларнинг бахти эвазига қурилган ҳаёт, мана қандай бўларкан, – давом этди Филипп Павелнинг тепадан нима деяётганига эътибор бермай. Муҳими, юрагида борини айтиб қолмоқчи бўларди. – Ҳузур-ҳаловатда яшайман деб ўйлаганмидинг. Йў-ўқ… унақа бўлмайди. Мана энди кўриб турибман, буларнинг ҳаммаси сенга қанчага тушганини…

– Ўзинг-чи, ашула айтиб юрдингми? Сен-чи… Ўзинг… Ўзинг ҳам эгилиб қолибсан-ку! Яхши яшаганингда эгилармидинг?

– Ўшанда қувонгандинг-а? Мана, қувониб бўлдинг… Тиланчи! Ҳа, тиланчисан!

– Ҳой, нима қилаяпсизлар?! – жаҳл билан деди бояги йигит. – Эсдан оғиб қолдиларингми? Топган вақтларингни-чи!

Машина жўнаб кетди. Павел яна бир бор бақиришга улгурди:

– Мен тиланчиманми? Сен эса бир умр дарвозадан киролмаган итга ўхшаб ғингшиб ўтдинг! Мен эмас, сен тиланчисан!

Филипп секин ортига қайтди.

“Марья, – ўйлади у, – эҳ, Марья, Марья… Мана, қандай қилиб ҳамманинг қанотини қайирдинг. Иккита аҳмоқ – роса ҳурдик… Аслида-ку, иккаламиз ҳам тиланчимиз, Павел, сен кўпам акиллайверма. Агар сен гадой бўлмасанг, нега бунча ғазабланасан. Нима кераги бор ғазабланишнинг? Ёшликда бахтнинг бир бўлагини ушатиб олгандинг, хурсанд бўлиб яшайверсанг бўлмасмиди. Аслида сен ҳам қувонч нималигини билмай ўтдинг. Ахир, сени у севмасди-да, мана, ичингдаги ғам бўғзингдан тошиб чиқди. Ўшанда тортиб олмаслик керак эди. Келдинг, олдинг, кетдинг!… Хурсанд бўлгандинг…”

Алам қилди Филиппга… Энди алам билан Марьяга бўлган гинахонлик ҳам қўшилди: “Сен ҳам ўзингга ярашасан, кутиб туролмадинг, чопдинг Краюшкинога қараб, фойдаси бўлмаса ҳам. Энди нима бўлди?..”

– Нима бўларди… – деди Филипп ўзига ўзи узил-кесил. – Ҳаммаси тугади! Энди бу беш кунлик дунёда вақт-соатинг етишини кутиш ва унинг ортидан кетиш қолди.

Шамол анча пасайди, осмон ёришди, қуёш нур сочса-да, илитмайди. Атроф қандайдир шип-шийдам ва совуқ. Куз бўлгандан кейин шу-да!

Рус тилидан Ўроз ҲАЙДАР таржимаси

Манба: “Ижод олами”, 2018/6

   Kampirga cholining siyosatga qiziqishi yoqmas, battar gʻashini keltirar, baʼzida shu bemaʼni qiziqishni deb, ikkisi jigʻillashib qolgan vaqtlari ham boʻlgan. Ammo hozir kampirning janjalga xohishi ham, vaqti ham yoʻq. U bozorga shoshilayotgandi.

Vasiliy SHUKSHIN
KUZDA

  Vasiliy Makarovich SHUKSHIN  (1929.25.7, Oltoy o’lkasi Biysk tumani Srostki qishlog’i — 1974.2.10, Volgograd viloyati Kletsk qishlog’ida vafot etgan; Moskvada dafn qilingan) — rus yozuvchisi, kinorejissyor, ssenarist. Rossiyada xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1969).. Dastlabki hikoyalar to’plami — «Qishloq odamlari» (1963). 1964 yilda Vasiliy Shukshin stsenariysi asosida «Shunday yigit yashaydi» fil`mi suratga olingan va ushbu kartina Venetsiyada bo’lib o’tgan 16-Xalqaro kinoforumda «Oltin sher» mukofotiga sazovor bo’lgan. Shukshinning «Lyubavinlar» (1965) romani, shu roman asosida ishlangan «Lyubavinlarning tugatilishi» (1972) fil`mida, Stepan Razin hayoti va uning kurashiga oid «Sizga erkinlik bergani keldim» kinoromanida (1971),«Xarakterlar», «Sizning o’g’lingiz va akangiz» (1966), «G’aroyib kishilar» kabi kinokartinalarida insonning teran ichki kechinmalari, orzu va umid sari talpinishlari, ba’zi bir kimsalarda uchraydigan meshchanlik falsafasining fojiaga olib kelishi mahorat bilan tasvirlangan. Shukshinning adabiyot va kino sohasidagi faoliyatida turli toifa kishilarining yorqin obrazlari yaratilgan.
Vasiliy Shukshinning badiiy adabiyot va kinodagi uslubi ishontirish san’atining kuchi bilan chuqur hayotiylik kasb eta olgan.
Shukshin S. Gerasimovning «Ko’l bo’yida» fil`midagi Chernix rolining ijrosi uchun Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan (1971). «Ular Vatan uchun jang qildilar» fil`mini suratga olish chog’ida to’satdan vafot etgan.Asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Paromchi Filipp Tyurin radiodan soʻnggi axborotni oxirigacha eshitgach, ancha vaqtgacha dasturxon ustida miq etmadi.

– Nimaga tinch oʻtirishmaydi-a, – dedi jahl bilan.

– Yana kim gʻashingga tegayapti? – soʻradi doʻrillagan ovoz bilan qoʻllari erkaklarnikiday baquvvat, baland boʻyli kampiri.

– Bomba yogʻdirishayapti! – radiokarnay tomonga qosh uchirdi Filipp.

– Kimning ustiga?

– Vʼyetnamliklar ustiga-da.

Kampirga cholining siyosatga qiziqishi yoqmas, battar gʻashini keltirar, baʼzida shu bemaʼni qiziqishni deb, ikkisi jigʻillashib qolgan vaqtlari ham boʻlgan. Ammo hozir kampirning janjalga xohishi ham, vaqti ham yoʻq. U bozorga shoshilayotgandi.

Jiddiy, diqqat-eʼtiborli Filipp paromga borish uchun issiqroq kiyinib olgach, uyidan chiqdi. U anchadan beri – urushdan qaytgandan buyon paromchi boʻlib ishlaydi. Urushda boshidan yaralangan, shuning uchun ham engashib ishlashni talab etadigan kasbi – duradgorlikka yaramasligini bilib, paromchilikni tanlagandi.

Sentyabrning oxirlari edi, yomgʻirdan soʻng yoqimsiz sovuq shabada esar, oyoq ostidagi yer bilchillab gʻashga tegardi. Qishloq doʻkoni yonida oʻrnatilgan radiokarnaydan taralayotgan tonggi jismoniy tarbiya musiqasi sadolari va mashqlarni olib boruvchining joʻshqin ovozini shamol yulqib olib keladi. Qishloqdan choʻchqalarning chiyillashi-yu xoʻrozlarning qichqirigʻi eshitilardi.

Yoʻlda uchragan qishloqdoshlari Filipp bilan bosh qimirlatib salomlashishar, ular non xarid qilgani doʻkonga yoki bozorga borish uchun avtobus bekatiga shoshilishardi. Filipp uyidan paromgacha boʻlgan bu yoʻlni ertalablari oʻy-xayollarsiz bosib oʻtishga oʻrganib qolgan edi. Toʻgʻri, xayolga berilardi, lekin parom haqida yoki kun boʻyi kimlarnidir oʻtkazib qoʻyish haqida emas. Bugun boshqa xayolda. U hozir urush qilmay qanday qilib amerikaliklarni tinchitishni oʻylab borardi. Bir nimaga ajablansa-da, hech kimdan soʻramadi: nima uchun, ularni raketalarimiz bilan turtib qoʻyish mumkin emas? Axir, ikki kunda eslarini kiritib qoʻyish mumkin-ku. Filipp yoshligidan tinib-tinchimas edi. Yangi hayotni barpo etishga faollik bilan qoʻshildi, jamoa xoʻjaligi davrida gʻayrat koʻrsatdi… Hech kimni quloq qilmadi, ammo koʻp bahslashar, baqirar… ikkilanganlarni ishontirar, hayajonlanardi. Kommunist emas edi, rahbarlar ham bu xususida negadir gap ochishmagan, shunday boʻlsa-da, Filipp bilan doim hisoblashardilar, u esa ularga sidqidildan yordam berib yuraverardi. Usiz ishlari bitmasligini oʻylab Filipp ich-ichidan gʻururlanib qoʻyardi. Masalan, unga saylovoldi kampaniyasida kelgan masʼul kishilar bilan qishloq kengashida saylovni qanday qilib yaxshiroq oʻtkazish toʻgʻrisida maslahatlashish yoqardi. Kimning uyiga ovoz berish qutisini olib borish kerak, kim oʻzi keladi, faqat ertalab borib eslatilsa, bas… Baʼzan saylovchilar orasidan qaysi biri qaysarlik qilib: “Men oʻtinimni olib kelish uchun ulardan ot-arava soʻraganimda berib turishdimi?!” desa, Filippning figʻoni falakka chiqar edi: “Hoy Yegor, axir bu nima deganing? Buni saylovga tenglashtirib boʻlarkanmi?! Gapingni qara-yu!.. Siyosiy masala koʻndalang turgan bir paytda, sen nega otni buzoq bilan chalkashtirasan.”

Xullas, Filipp qishloq boʻylab yelib-yugurar, fikrini odamlarga isbotlashga urinardi. Odamlar u bilan jon deb bahslashishar, ammo undan gina qilishmas, aksincha, dardlarini toʻkib sochishar va “Sen ularga yetkazib qoʻy”, deya tayinlashardi. U esa vaziyatning muhimligini his qilib hayajonlanar, yonib-kuyardi. “Eh odamlar! – deya figʻoni chiqardi ulkan ishlar ogʻushida. – Uyqusiragan kallavaramlar!”

Yillar oʻtgan sayin Filippning gʻayrati soʻna boshladi. Endi hayajonlanib, bunday tashvishlar ortidan yugurishga kuchi yetmay qolgandi. Lekin hamon jamoat ishlarini, jamiyatning muhim masalalarini yuragiga yaqin olar, xavotirlanardi.

Daryo uzra yoqimli shabada esardi. Beozor uriladi, turtadi. Arqonlar shamolda silkinib gʻuvillaydi. Lekin yaxshiyamki, quyosh koʻrinib, sal koʻngli yorishdi.

Filipp paromda u yoqdan-bu yoqqa suzdi, shoshqaloq yoʻlovchilarni oʻtkazib boʻlgach, yengil tin oldi. Asabbuzarlik toʻxtadi. Filipp yana amerikaliklar haqida xayolga berilgan ham ediki, bayanni varanglatib nikoh toʻyi oʻtkazayotganlar kelib qolishdi… Zamona zaylini qarang – rangdor tasmalar, pufaklar bilan bezatilgan yengil mashinalar. Bu urf qishloqqa ham kirib kelayapti. Uchta mashinada kelishdi…

Toʻychilar qirgʻoqqa tushishdi. Shirakayf, sershovqin, oʻzini jinday koʻz-koʻz qilib maqtanishga moyil toʻda. Yangicha urf – mashinalarda, boz ustiga ular tasmalar bilan bilan bezatilgan boʻlsa, bunaqa toʻylarni oʻtkazish qishloqda hali kam uchraydi, hammaning ham yengil mashina topishga qurbi yetmaydi.

Filipp toʻyni qiziqish bilan kuzatdi. Bu odamlarni tanimaydi – bu yerlik emas ular, aftidan, qayergadir mehmonga ketishayotgan koʻrinadi. Shlyapali bir amaki hadeb qiyshanglardi. Mashinalarni oʻsha amaki topgan, chogʻi. U toʻy toʻyday boʻlsin, deb tinimsiz chiranardi. Paromda bayanchini kuy chalishga qistab, oʻzi birinchi boʻlib oʻyinga tushdi. U hammaga burgutqarash qilib qiyqirar, oyoqlarini doʻpirlatardi. Faqat uning bu qiliqlariga qarash noqulay va uyat edi. Kelin-kuyov boshqalarga nisbatan hushyorroq boʻlgani uchun oʻzlarini qandaydir noqulay sezishardi. Shlyapali amaki harchand irgʻishlamasin, hech narsaga erisholmadi, uning bu soxta quvnoqligi hech kimga taʼsir qilmadi, nihoyat, oʻzi ham holdan toydi…

Parom suzib oʻtdi, mashinalar qirgʻoqqa chiqdi. Toʻychilar joʻnab ketishdi. Filipp esa oʻz hayoti haqida oʻyga toldi. Mana, uning uylanishi qanaqa boʻlgandi. Ularning qishlogʻida Marya Yermilova degan suluv qiz bor edi. Kulcha yuz, yonogʻi choʻgʻday, shirin soʻz… Husniga qarab koʻz toʻymasdi. Bunday goʻzal qalliq haqida faqatgina orzu qilish mumkin edi. Filipp uni juda ham sevar, Marya ham uni sevar, toʻy boʻlishi arafasida…

Filipp komsomollarga qoʻshilib qoldi. Yana oʻsha hol: oʻzi komsomol boʻlmasa-da, ular bilan baqirib-chaqirishar, hamma narsani agʻdar-toʻntar qilishardi. Filippga komsomollarning qishloq qariyalari raʼyiga qarshi chiqishi yoqardi. Mana qanday boʻlgandi: zamonasoz yoshlar cherkov nikohiga qarshi bosh koʻtarishdi. Koʻz koʻrib quloq eshitmagan voqea… Qariyalar biron narsa qilisholmas, gʻazablanishar, qoʻllariga xivchin olib, garchi xivchin bilan hali ogʻzidan ona suti ketmaganlarning esini kiritolmasalar-da, qaytanga, battar ularning qarshiligiga duch kelishardi. Quvnoq damlar edi. Filipp ham oʻsha yoshlar kabi cherkovda nikohdan oʻtishga qarshi edi. Marya esa aksincha. Maryaning ota-onasi bir soʻzli edilar, uning oʻzi ham oxiri cherkovda nikohdan oʻtamiz, deb qaysarlik qila boshladi. Filipp ogʻir ahvolda qolgan edi. U turli gaplar bilan Maryani avray boshlar (u gapga chechan edi, bu esa qishloqda kamyob hol, balki Marya uni shuning uchun sevib qolgandir), ishontirmoqchi boʻlar, qishloqcha koʻrsavodlikni yomonlar, har xil maqola va felyetonlardan parchalar oʻqib berar, yuraklari ezilib tishlarini gʻijirlatardi.

Marya esa hech narsani eshitgisi kelmas, cherkovda nikohdan oʻtamiz, tamom-vassalom, deya bir gapda turib olgandi. Filipp oʻtmishini oʻylarkan, oʻshanda judayam ahmoqona xatoga yoʻl qoʻyganini tushundi. Oʻshanda yoʻllari ayro tushdi, ajralishdi. Filipp keyinchalik ham oʻzgarmadi, qilgan ishiga afsuslanmadi, hozir ham afsuslanmaydi, axir qoʻlidan kelgancha hayotni qayta qurishda qatnashdi, biroq Maryaga achinar, uni qoʻmsardi.

Bir umr yurak-bagʻri kabob boʻlib, oʻrtanib yashadi. U Maryani eslamagan biror kun yoʻq edi. Boshida shunaqayam ogʻir boʻlgan ediki, hatto oʻzini bir balo qilmoqchi ham boʻlgandi. Yillar oʻtsa-da, yuragidagi dard arimadi. Garchi oila qurgan – yangi fuqarolik qonuni boʻyicha xotini bilan nikohdan oʻtgan, farzandlar tugʻilgan boʻlsa-da… yurak hamon Maryani deb oʻrtanardi. Xotini Fekla Kuzovnikova Filippdagi bu doimiy gʻamni sezib qolganidan buyon erini koʻrarga koʻzi yoʻq. Va bu teran nafrat ayol qalbida u bilan birga yashab kelmoqda. Filipp esa xotini Fekladan nafratlanmasdi, yoʻq. Biroq, masalan, urush payti “Sizlar oʻz onalaringiz va xotinlaringizni himoya qilayapsizlar…” – deyishganda u Feklani emas, xayolan Maryani koʻz oldiga keltirardi. Agar halok boʻlganida ham, Marya haqidagi xayollar bilan halok boʻlardi. Yillar oʻtsa-da, ishq dardi uni tark etmadi. Biroq yuragini yondirgan olov avvalgidek, endigina uylangan yillaridagidek jizgʻanak boʻlmas edi, albatta. Toʻgʻri oʻshanda bir oz kamgap boʻlib qoldi. Baribir, targʻibotdan voz kechmadi, chunki shunday qilishi zarur edi. Ammo gapirganda, oʻzining achchiq oʻy-xayollari taʼsirida gapirardi. Goho oʻy surib qolar, birdan nimadir esiga tushib, yana odamlarni yangi hayotga, mislsiz oʻzgarishlarga ishontirmoq niyatida ularning gʻaflat bosgan koʻzlarini ochmoqchi boʻlardi. Marya esa… Maryani oʻshanda qishloqdan olib ketishdi. Unga qandaydir boyvachcha soʻtak (qandaydir emas, Filipp u bilan keyinchalik koʻp bora yuzma-yuz keldi) Krayushkino qishlogʻidan sovchi joʻnatdi… kelishdi, unashtirishdi va olib ketishdi… Albatta, cherkovda nikoh oʻqildi. Oradan bir yil oʻtgach, Filipp Maryaning eri Pavelni uchratib qolib:

– Vijdoning qiynalmadimi cherkovga borishga?… – deya uni soʻroqqa tutdi.

Pavel oʻzini ajablangandek koʻrsatib:

– Nega vijdonim qiynalishi kerak? – dedi.

– Qariyalarning yoʻrigʻiga yurib, nikoh oʻqitdingmi?

– Ularning yoʻrigʻi bilan emas, – dedi Pavel. – Men oʻzim shuni xohladim.

– Mana shuning uchun ham soʻrayapman-da, – dedi oʻzini yoʻqotib Filipp. – Vijdonlaring qiynalmadimi? Qariyalarni-ku, tushunish mumkin, ammo sizlar-chi…? Axir, bu holda hech qachon zulmatdan chiqa olmaymiz-ku!

Bunga javoban Pavel soʻkindi.

– Toshingni ter! – dedi-da, boshqa gapirishni istamadi.

Filipp bu uchrashuvdan shuni sezdiki, Pavelning nigohida unga nisbatan yashirin nafrat, hattoki azoblanish aks etib turganini sezdi. Nega shundayligini anglashga harakat qildi-yu, hech narsani tushunolmadi. Keyinchalik qulogʻiga “u Marya bilan yaxshi yashamayotganmish, ayol doimo gʻamgin emish…” degan gaplar chalindi.

Filippga faqat shu yetmay turuvdi; eski dardi yangilandi, ichkilikka berildi, ammo keyinchalik ichkilikni tashlasa-da, oʻsha ilon chaqqanday ogʻriqni oʻzi bilan olib yurdi. Ilon esa chaqaverar, chaqaverardi, uning esa chidashdan oʻzga iloji yoʻq edi.

Mashinalarda kelgan kelin-kuyovning toʻyi unda mana shunday gʻamgin xotiralarni uygʻotdi. U shu xayollar ogʻushida yana paromda u yoqdan bu yoqqa qatnadi, shamol suyak-suyagidan oʻtib ketgani uchun tushlikda bir stakan aroq ichishim kerak, degan fikrga keldi. Negadir koʻngli gʻashlana boshladi.

“Yana ikki marta borib kelaman-da, tushlikka chiqaman”, qatʼiy qaror qildi Filipp. Begona qirgʻoqqa yaqinlashganda (Filipp oʻz qishlogʻi tomondagi qirgʻoqni oʻziniki, narigi qirgʻoqni begona deb atardi) usti yopiq mashina hamda uning atrofida tumonat odam koʻrindi. Bu qanaqa mashina ekanligini, unda mayit olib kelishayotganini sinchkov nigohlari bilan uqib oldi. Odamlar mayitni har doim shu taxlitda olib kelishardi. Parom oldiga kelgach, hammalari mashinadan tushishar va daryoga jimgina qarab turishardi. Buni tushunsa boʻlardi.

“Kimni olib kelishayotgan ekan? – oʻyladi Filipp odamlarga nigoh tashlab. – Daryo yuqorisidagi qaysidir qishloqdan, shekilli, chunki yaqin oradagi qishloqlarda kimdir qazo qilganini eshitmagan edi. Lekin nega boshqa joydan olib kelishayapti? Yoki uyida oʻlmagan-u, dafn qilish uchun qishlogʻiga olib kelishayaptimikin?”

Parom qirgʻoqqa yetgandagina Filipp tik turgan odamlar orasida Pavelni – Maryaning erini tanidi. Va birdan kimni olib kelishayotganini angladi. Maryani olib kelishayotgandi… Yoz avvalida, Marya shaharda turadigan qizinikiga borayotgan chogʻda, u bilan uchrashgani yodiga tushdi. Parom narigi qirgʻoqqa yetib borguncha gaplashishgandi. Marya shaharda qizi tuqqanini, unga yordam berish uchun ketayotganini aytgandi. Shirin suhbat qurishgandi. Marya oʻshanda yomon yashashmayotganini, uch nafar farzandiyam uyli-joyli boʻlib ketganligini, oʻzi nafaqa olayotganini, eri Pavel ham nafaqa olayotgani-yu, ammo uyda haliyam duradgorlik qilib turishini aytib oʻtgandi. Mol-holni uncha koʻpaytirishmagan boʻlsa-da, hamma narsa yetarli ekanini, kurka boqayotganini, oʻtgan yili uylarini taʼmirlashda oʻgʻillari kelib yordam berishganini ham gapirgandi.

Filipp ham hamma narsa yetarli ekanini, nafaqa olayotgani-yu, sogʻligʻi durustligini, faqat ob-havo ayniganda boshi sal-pal ogʻrib turishini aytib, koʻnglini yumshatgandi. Marya esa negadir yuragi bezovta qilib turishidan soʻz ochib, “Baʼzida yarim tunlari qattiq sanchib qoladi, sirqirab ogʻrishidan yigʻlagudek boʻlaman”, – degandi oʻshanda. Mana, oxiri kuni bitibdi-da, Maryani… Filipp Pavelni tanigan zahotiyoq “oh” deb yubordi, vujudiga oʻt tutashdi. Parom qirgʻoqdagi liqillab qolgan tutashtirgichga borib urildi. Parom zanjirini olib, ilgakka ildirishdi. Usti yopiq mashinaning oldingi gʻildiraklari gʻoʻla yogʻochlar ustiga chiqqanda ular qisirlagan, gʻichirlagan ovoz chiqardi.

Filipp xuddi sehrlanganday eshkak yonida qotib turar, mashinadan koʻz uzmasdi. Xudoyim, Xudoyim Maryani olib kelishayapti, Maryani…

Filipp haydovchiga mashinani paromga qanday qoʻyish kerakligini tushuntirishi lozim edi, chunki orqadan yana ikkita mashina bir-biriga tiralib turardi, u esa xuddi qoqqan qoziqdek joyidan qimirlamas, hamon mashina yukxonasiga qattiq tikilardi.

– Qayerga qoʻyay? – qichqirdi haydovchi.

– A?..

– Qayerga qoʻyay deyapman?

– Qoʻyaver…

Filipp qoʻlini noaniq siltadi. U haliyam jonsiz Maryani olib kelishayotganini tasavvuriga sigʻdira olmasdi. Fikrlar miyasida gʻujgʻon oʻynar, sadr xalfasiga sira jam boʻlmas edi. Goho Marya bilan paromda gaplashib ketishayotgani, turmushidan mamnunligi, goho esa uning qizlik maʼsum damlari koʻz oʻngidan oʻtardi. Yo Xudoyim, yo Xudoyim… Marya… Nahot bu sen boʻlsang?

Nihoyat, Filipp oyoqlarini zoʻrgʻa yerdan uzib Pavelga yaqinlashdi. Pavelni turmush bukib qoʻygandi. Yuzlari hali soʻlimagan, koʻzlari tiyrak va maʼnodor boʻlsa-da, ammo qaddi yoy edi. Aqlli koʻzlarida musibat va sabot zohir.

– Pavel… nima boʻldi? – soʻradi Filipp.

Pavel zimdan sekin qaradi, ammo nimani soʻrayotganini tushunmadi, shekilli, nigohini yana pastga, parom taxtalariga qadadi. Qayta soʻrash Filippga noqulay tuyuldi… U yana eshkak yoniga qaytib keldi. Qaytayotib usti yopiq mashinaning orqasidan oʻtarkan qaradi – tobut. Zumda yuragiga ogʻriq kirdi, fikri ravshanlashdi: ha, bu – Marya.

Parom suzib ketdi. Filipp ixtiyorsiz eshkak eshib paromni boshqarar, xayol surardi: “Marya, Maryaginam”… Dunyodagi eng aziz odami u bilan oxirgi marta suzib bormoqda… Oʻtgan oʻttiz yil davomida, paromchi boʻlib ishlayotgandan buyon Maryaning necha marta u yoqdan-bu yoqqa suzib oʻtganini besh qoʻlday bilardi. Asosan bolalarining holidan xabar olgani shaharga tushardi: goho oʻqishi, goho ishga joylashishi deb, goho esa nabiralari tugʻilganda… Mana endi – Marya yoʻq.

Parom qirgʻoqqa yetib keldi. Yana zanjirlar sharaqlab, mashinalar motori guvilladi. Filipp esa yana eshkak yonida turgancha usti yopiq mashinaga tikilardi. Aql bovar qilmaydi. Mabodo Marya oʻlib qolsa nima qilaman, deb sira xayoliga keltirmagan. Aqalli bir marta ham oʻylab koʻrmagan. Uning oʻlimiga tayyor emas edi. Usti yopiq mashina joʻnab keta boshlaganda Filipp koʻkragida chidab boʻlmas ogʻriqni his qildi. Oʻy-xayolini bezovtalik chulgʻab oldi: nimadir qilmasa boʻlmaydi! Axir hozir marhumani qabristonga olib ketishadi. Butunlay. Uni shu koʻyi, nigohi bilan kuzatib qolaveradimi? Nima qilish kerak? Bezovtalik butun vujudini qamrab oldi, u esa joyidan qimirlay olmas, lahza sayin oʻzini yoʻqotib borardi.

“Axir vidolashishim kerak edi-ku!” – Usti yopiq mashina yoʻlga chiqib olganda oʻziga keldi va buni tushunib yetdi. – “Hech boʻlmasa, vidolashay-da!.. Hech boʻlmasa, oxirgi marta bir koʻray. Tobutning qopqogʻini hali yopishmagan, koʻrish mumkindir, axir!” Filippning nazarida, uning yonginasidan Maryani olib oʻtgan anovi odamlar, bunaqa qilmasliklari kerak edi. Shundoqqina olib oʻtishdi – tamom-vassalommi? Agar bu kimningdir musibati boʻlganda ham… hammadan koʻproq uning – Filippning musibati-ku! Tobutda Marya yotibdi, axir… Ular uni qayoqqa?..

Filippning yodiga hayotidagi ogʻriqli vaqtda ham yoʻqotolmagan, unutish mumkin boʻlmagan eng aziz narsalar yopirilib kela boshladi. Oʻtgan butun umri, eng asosiysi, eng keraklisi, nima uchun, kimning xayoli bilan yashagan boʻlsa, hammasi koʻz oldida turardi… U koʻzlaridan yosh quyilayotganini ham sezmasdi.

Tobut ortilgan mashina ortidan koʻz uzolmay qarab turardi. Mashina tepalikka koʻtarilib, yoʻlida davom etdi va koʻzdan gʻoyib boʻldi. Mana endi hayoti qanday kechadi uning. Axir yer yuzida Marya borligiga oʻrganib qolgandi. Koʻngli oʻksigan, gʻamga botgan damlarda u Maryani eslar va sagʻirlik nimaligini bilmasdi, u bilan dunyo toʻlib turardi. Endi-chi, endi nima boʻladi? E, Xudoyim, usiz hammayoq huvillab qoladi; qanday ogʻir-a?

Filipp paromdan otilib tushdi; baxtiga soʻnggi mashina nimagadir jilmay turardi. Filipp haydovchining yoniga keldi-da:

– Usti yopiq… tobut olib ketayotgan mashinani quvib yet, – dedi oʻtinch bilan kabinaga chiqib olarkan.

– Nega? Nima uchun?

– Shunday qilmasang boʻlmaydi.

Haydovchi yelka uchirib, boshqa savolga tutmay mashinani jildirdi. Qishloq oralab ketishayotganda, u Filippga bir necha bor sinchkov nazar tashladi.

– Bular Krayushkinodanmi? – soʻradi haydovchi boshi bilan oldinda sekin ildamlayotgan mashina tarafga imo qilib. Filipp sekin bosh irgʻadi.

– Qarindoshingmi? – yana soʻradi haydovchi. Filipp bu gal churq etmadi. U yana usti yopiq mashina ortidan qattiq tikildi. Bu yerdan yukxona oʻrtasidagi tobut koʻrinib turardi. Tobut atrofida oʻtirib olgan odamlar birdan oʻzi uchun ham, mana shu tobut uchun ham begona tuyuldi. Qaysi urfga koʻra ular u yerda oʻtirishibdi? Axir, tobutda Maryasi yotibdi-ku.

– Quvib oʻtaymi? – soʻradi haydovchi.

– Quvib oʻt-da, keyin meni tushir.

Mashinani quvib oʻtishdi. Filipp kabinadan tushib qoʻlini koʻtardi. Shunda yuragi qinidan chiqquday boʻlib oʻynab ketdi, nazarida hozir nimadir yuz beradi-yu, hammaga, Filippga ham bir sir – Marya uning uchun aslida kim boʻlgani oshkor boʻladi-qoladi. U mashina toʻxtagandan soʻng nima voqea yuz berishini va qanday soʻzlarni toʻkib-sochishni bilmasdi. Maryani esa judayam koʻrgisi kelardi. Bu uning uchun hamma narsadan muhim va zarur edi. Marya shunday ketaveradimi, axir uning – Filippning ham hayoti oʻtib boʻldi-ku, endi hech kim boʻlmaydi.

Mashina toʻxtadi, Filipp ortiga oʻtdi… Qoʻllari bilan orqa taxtani ushlab, oyogʻini temir narvonchaga qoʻydi-da, kuzovga chiqib oldi.

– Pavel… – dedi oʻzi kutmagan yalinchoq ovozda, bunday ohangda gapirmoqchi emas edi, – u bilan vidolashishimga izn ber. Hech boʻlmasa, bir bor koʻray, yuzini och.

Pavel ilkis oʻrnidan turib toʻgʻri unga qarab yurdi. Filipp uning boʻzday oqargan yuzini yaqindan koʻrishga ulgurdi. Qiyofasi oʻzgarib, boya gʻamga toʻlib turgan koʻzlari tuyqusdan chaqchayib ketdi, birdan gʻazabga toʻldi.

– Ket, bu yerdan! – sekingina, ammo keskin buyurdi Pavel va Filippning koʻkragiga bir turtdi. Filipp buni kutmagan edi, munkib ketdi, kuzovni mahkam ushlab qolmaganda…

– Ket!!! – qichqirib yubordi Pavel. Va uni yana turtdi, bu gal qattiqroq turtdi. Filipp bor kuchi bilan taxtani mahkam ushlagancha Pavelga qarab, uning vajohatdan hayratlandi. Hech narsani tushunmasdi.

– Hoy, sizlarga nima boʻldi? – mashinadagilar sarosimaga tushishdi. Bir yigit – Pavelning oʻgʻli boʻlsa kerak, darrov otasining yelkasidan ushlab nariroqqa tortdi. – Nima gap? Nima boʻldi sizga?!

– Ketsin! – yana gʻazab bilan oʻkirdi Pavel. – Ketsin u bu yerdan! Men unga koʻrsatib qoʻyaman koʻrishni. Sudralib kelganini qarang yaramasni! Joʻna! Joʻna deyapman! – Pavel joyida tepinar, alamdan shaytonlab qolgandi.

Filipp mashinadan tushdi. Shundagina Paveldan nima oʻtganligini angladi. Baribir, pastda turib ham unga gʻazab bilan tikildi. Oʻzi anglamagan holda nimalarnidir gapira boshladi. Bu soʻzlarni bir umr yuragida tugib yurgan koʻrinardi.

– Nima, alam qildimi?… Birovnikini tortib olib, quvongan eding, endi achinyaptilarmi?

– Sen-chi, quvonmaganmiding? – dedi kuzovdan turib Pavel, – meni bilmaydi deysanmi?

– Boshqalarning baxti evaziga qurilgan hayot, mana qanday boʻlarkan, – davom etdi Filipp Pavelning tepadan nima deyayotganiga eʼtibor bermay. Muhimi, yuragida borini aytib qolmoqchi boʻlardi. – Huzur-halovatda yashayman deb oʻylaganmiding. Yoʻ-oʻq… unaqa boʻlmaydi. Mana endi koʻrib turibman, bularning hammasi senga qanchaga tushganini…

– Oʻzing-chi, ashula aytib yurdingmi? Sen-chi… Oʻzing… Oʻzing ham egilib qolibsan-ku! Yaxshi yashaganingda egilarmiding?

– Oʻshanda quvonganding-a? Mana, quvonib boʻlding… Tilanchi! Ha, tilanchisan!

– Hoy, nima qilayapsizlar?! – jahl bilan dedi boyagi yigit. – Esdan ogʻib qoldilaringmi? Topgan vaqtlaringni-chi!

Mashina joʻnab ketdi. Pavel yana bir bor baqirishga ulgurdi:

– Men tilanchimanmi? Sen esa bir umr darvozadan kirolmagan itga oʻxshab gʻingshib oʻtding! Men emas, sen tilanchisan!

Filipp sekin ortiga qaytdi.

“Marya, – oʻyladi u, – eh, Marya, Marya… Mana, qanday qilib hammaning qanotini qayirding. Ikkita ahmoq – rosa hurdik… Aslida-ku, ikkalamiz ham tilanchimiz, Pavel, sen koʻpam akillayverma. Agar sen gadoy boʻlmasang, nega buncha gʻazablanasan. Nima keragi bor gʻazablanishning? Yoshlikda baxtning bir boʻlagini ushatib olganding, xursand boʻlib yashayversang boʻlmasmidi. Aslida sen ham quvonch nimaligini bilmay oʻtding. Axir, seni u sevmasdi-da, mana, ichingdagi gʻam boʻgʻzingdan toshib chiqdi. Oʻshanda tortib olmaslik kerak edi. Kelding, olding, ketding!… Xursand boʻlganding…”

Alam qildi Filippga… Endi alam bilan Maryaga boʻlgan ginaxonlik ham qoʻshildi: “Sen ham oʻzingga yarashasan, kutib turolmading, chopding Krayushkinoga qarab, foydasi boʻlmasa ham. Endi nima boʻldi?..”

– Nima boʻlardi… – dedi Filipp oʻziga oʻzi uzil-kesil. – Hammasi tugadi! Endi bu besh kunlik dunyoda vaqt-soating yetishini kutish va uning ortidan ketish qoldi.

Shamol ancha pasaydi, osmon yorishdi, quyosh nur sochsa-da, ilitmaydi. Atrof qandaydir ship-shiydam va sovuq. Kuz boʻlgandan keyin shu-da!

Rus tilidan Oʻroz HAYDAR tarjimasi

M: “Ijod olami”, 2018/6