Ўн икки яшар пайтим эди. Полизда тиззаларимни оҳиста қучоқлаб, кўзимдан ёш чиққунча ойга термилиб ўтирардим. Бирдан яқингина жойда аллаким секин йиғлаётганини эшитиб қолдим. Орқамга қайрилиб, қўшнимиз Нечай бобога кўзим тушди. Озғин, ушоққина чол узун сурп кўйлагига ўралиб, ўзича бир нималарни гапириб-гапириб йиғлаб келарди.
Василий Шукшин
ҚАЙҒУ
ШУКШИН Василий Макарович (1929.25.7, Олтой ўлкаси Бийск тумани Сростки қишлоғи — 1974.2.10, Волгоград вилояти Клетск қишлоғида вафот этган; Москвада дафн қилинган) — рус ёзувчиси, кинорежиссёр, сценарист. Россияда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1969).. Дастлабки ҳикоялар тўплами — «Қишлоқ одамлари» (1963). 1964 йилда Василий Шукшин сценарийси асосида «Шундай йигит яшайди» фильми суратга олинган ва ушбу картина Венецияда бўлиб ўтган 16-Халқаро кинофорумда «Олтин шер» мукофотига сазовор бўлган. Шукшиннинг «Любавинлар» (1965) романи, шу роман асосида ишланган «Любавинларнинг тугатилиши» (1972) фильмида, Степан Разин ҳаёти ва унинг курашига оид «Сизга эркинлик бергани келдим» кинороманида (1971),«Характерлар», «Сизнинг ўғлингиз ва акангиз» (1966), «Ғаройиб кишилар» каби кинокартиналарида инсоннинг теран ички кечинмалари, орзу ва умид сари талпинишлари, баъзи бир кимсаларда учрайдиган мешчанлик фалсафасининг фожиага олиб келиши маҳорат билан тасвирланган. Шукшиннинг адабиёт ва кино соҳасидаги фаолиятида турли тоифа кишиларининг ёрқин образлари яратилган.
Василий Шукшиннинг бадиий адабиёт ва кинодаги услуби ишонтириш санъатининг кучи билан чуқур ҳаётийлик касб эта олган.
Шукшин С. Герасимовнинг «Кўл бўйида» фильмидаги Черних ролининг ижроси учун Давлат мукофотига сазовор бўлган (1971). «Улар Ватан учун жанг қилдилар» фильмини суратга олиш чоғида тўсатдан вафот этган.Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.
Ёз пайтлари ўткир ёвшан ҳиди гуркираб, одамнинг бошини айлантириб юборадиган ажиб кезлар бўлади. Айниқса, кечалари… Кўкда ой жимгина сузади, беором кўнгил ниманидир қўмсаб орзиқади. Кишини сархуш этувчи мастона, анвойи ҳидлар таратиб ётган хуморга тўлиқ, осуда, ойдин кечаларда тотли, ёруғ хаёллардан энтикади. Йўқ, бу ҳатто хаёл ҳам эмас, бу зориқтириб-соғинтирган, кўнгилга интизорлик солувчи аллақандай бўлак нарса… Томорқа этагидами, отқулоклар ичидами, ўт-ўланларга кўмилиб ётсангиз, юрагингиз тотли, пинҳона шодумонлик билан тўлиб кетади. Афсуски, бундай соҳир тунлар ҳаётда кам бўлади.
Шундай кечалардан бири менинг хотирамда бутун умрга сақланиб қолган.
Ўн икки яшар пайтим эди. Полизда тиззаларимни оҳиста қучоқлаб, кўзимдан ёш чиққунча ойга термилиб ўтирардим. Бирдан яқингина жойда аллаким секин йиғлаётганини эшитиб қолдим. Орқамга қайрилиб, қўшнимиз Нечай бобога кўзим тушди. Озғин, ушоққина чол узун сурп кўйлагига ўралиб, ўзича бир нималарни гапириб-гапириб йиғлаб келарди.
Уч кун бурун Нечай бобонинг мулойимгина, беозор кампири ўлган эди. Болалари уй-жойли бўлиб кетишган, чол-кампир икковлон ҳаёт кечиришаётганди. Нечай бобонинг кампири жимгина яшаб, дунёдан ҳам жимгина кўз юмди. Ўлиб қолганини ҳам эрталаб билишди.
«Нима дейсан, Нечайнинг кампири… ўтибди-ку, бояқиш…» дейишди одамлар. Гўр кавлашди, кейин кўмиб қайтншди — шу билан тамом. Мен ҳозир унинг афт-ангори қанақалигини ҳам эсимдан чиқариб юбордим. Қўрасида юрганида борлигиям сезилмас, аҳён-аҳёнда «ту-ту-ту», деб товуқларини чақириб қўяр, қишлоқда ҳеч ким билан уришмас, бировни ғийбат ҳам қилмаган эди. Бечора, кечагина бор эди— энди эса йўқ, ғойиб бўлди.
…Ўша сўлим, сутдек ойдин кечада танҳолик алами қанчалик оғир бўлишини илк бор англадим. Чор атроф нақадар гўзал, замин нақадар илиқ, қадрдон ва дилкаш бўлмасин, ёлғиз одамнинг аҳволи бениҳоя мушкул эканини тушундим.
Бир бурчакка бекиниб олдим.
Чолнинг, этаклари тиззасидан пастга тушиб турган узун кўйлаги ой нурида кўзни олгудек оқариб кўринар ди. У судралиб қадам босар, ҳалпиллаган енглари билан кўзини артар эди. Мен уни аниқ кўриб турардим, Чол сал нари бориб, ўтирди.
— Ҳозир… сал мадоримни тўплай… бир ҳасратлашамиз,— дер эди чол ва кўз ёшларини сира тиёлмасди.— Уч кун бўлади— ўзимни қўярга жой тополмай’ман. Бирор нима қилай десам… қўлим ишга бормайди
Аста-секин у бир оз овунди.
— Алам қиларкан, Парасковья: ақалли рози-ризолик тилашмайсанми? Нима қила қолувдим сенга? Ризолик тилашганингдаям сал дардим бўшармиди… Армонда қолдим. Парасковья, армонда қолдим… Оҳ…- Чол бир нафасга жимиди.— Ювиб-тараб, расм-русмини бажо қилиб кўмдик. Кумимиз* Сергей тобут ясади. Йиғладик-сиқтадик… Тўғри, одам унча кўп бўлмади-ю, бари бир… Ҳолвайтар пишириб тарқатдик Дадовнанинг ёнига қўйдик. Жуда яхши, қуппа-қуруқ жой.
* Кум — христианларда фарзандни чўқинтирган одам.
— Ман ўзимгаям шу ердан мўлжаллаб турибман. Ўзинг айт, ёлғиз бошим билан нима қилай: ё эшик-деразани михлаб, Петьканинг ёнига жўнаворсаммикан?.. Одам чўчийди. Ким билади, у ўзи ёмон эмас-ку, хотинини… биласан-ку… бир нарса демайдию бир бурда нонниям заҳар қилиб беради. Эй, шўрим қурсин!.. Айт, ахир, нима қилай?
Сукунат чўкди.
Мен қўрқиб кетдим. Назаримда, Нечай бобонинг кампири ҳозир мулойим, босиқ товуш билан гапириб юборадигандек эди.
— Қаёққа бош ураримни билмай қолдим,— давом этди Нечай бобо,— бундан кўра сиртмоққа осилиб ўлганим яхшимасми. Кеча кечаси сал кўзим илинган экан, бир маҳал қарасам: қўрадан юриб келаётган эмишсан, қўлингда бир сават тухум… Тузукроқ қара-сам, тухум эмас, энди кўз очган жўжа опкелаётган эмишсан-да, ҳадеб битталаб еяётганмишсан. Еб туриб, мақтаб ҳам қўярмишсан… Ё парвардигор! Уйғонсам — тушим… Сани ўзимча уйғотмоқчиям бўлдим, йўқлигинг хаёлимдан кўтарилибди. Парасковьюшка… арвоҳинг чирқираб… юрибдими-а!..— Нечай бобо тағин ҳўнг-ҳўнг йиғлаб юборди.
Ўкраб-ўкраб,ув торта бошлади — устимдан муздек сув қуйгандек этим жимирлаб кетди.
— Мани ташлаб кетавердингми?.. Бу шўрлик қариганда қаёққа боради, демадингми? Бир оғиз айтганингдаям майлийди, шаҳардан дўхтир опкелардим… Одамлар тузалиб кетяпти-ку. На бир оғиз гап, на рози-ризолик… Бу маниям қўлимдан келади-да…— Нечай бобо бурнини тортди, кўз ёшларини артиб, хўрсинди.—- У ёқда… қўрқмаяпсанми, Парасковьюшка? Бу ёққа чиққинг келаётгандир? Тушларимга кирасан. Майли, тез-тез кириб тур… фақат жўялик бўлиб кир… Одамни қўрқитмай. Бу… жўжаларни нимага йўйишимни ўзим ҳам билмай қолдим. ё бўлмаса…— Нечай бобо шивирлаб гапирганидан мен гапининг ярмини эшитолмадим. — Гуноҳ бўлармикан? Нима қипти?.. Баъзан қазиб олишар экан, эшитдим. Ана, Краюшкинода бир кампирни қазиб олишипти… инграб ётган экан. Очиб олишипти… Икки кундан бери қулоқ солиб юрибман: жимжитга ўхшайди. Бўлмаса қазиб олмоқчийдиму… Аитишларича, одамни гоҳо қаттиқ уйқу босар экану ҳамма уни ўлди деб ўйларкан, у бўлса ўлмаган, қаттиқ ухлаб қолган бўларкан…
Энди юрагим бутунлай орқага тортиб.кетди. Эмаклаб-эмаклаб полиздан чиқдим-да, бувамнинг олдига кириб ҳаммасини айтиб бердим. Бувам эгнига кийимини кийди. Иккаламиз томорқага қараб йўл олдик.
— Ўзи билан ўзи гаплашяптими ё кампири билан гаплашаётганга ўхшайдими?—деб сўради бувам.
— Кампири билан. Энди қандоқ қиламан, деб ундан маслаҳат сўраяпти…
— Э, ўлсин, қари така. Бориб гўрини очишданам тоймайди бу! Ё маст-пастми?
— Йўқ, у маст бўлганида ашула айтиб, худони гапиришга тушади,— дедим. Унинг бу одатини билардим.
Нечай бобо қадам товушини эшитиб, жим бўлди.
— Ким бу?— қатъий оҳангда сўради бувам.
Нечай бобо узоқ индамай турди.
— Ким бу деяпман?
— Санга нима керак?
— Санмисан, Нечай?
— Ҳм…
Биз унга яқинлашдик. Нечай бобо татарчасига чордана қуриб олган, бизга норози қиёфада қараб турарди.
— Яна ким бор эди.
— Қатда?
— Шу ерда… Биров билан гаплашаётгандинг-ку,ўзим эшитдим.
— Ишинг бўлмасин.
— Ҳозир яхши бир калтакни оламан-да, қувиб соламан, уйинггача тирқираб, орқангга қарамай қочиб борасан. Қари одам тентакка ўхшаб ўтирибсан… Уят эмасми?
— Ман у билан гаплашиб ўтирибман, ҳеч кимга зарарим тегаётгани йўқ.
— Ким билан гаплашиб ўтирибсан? У йўқ-ку, ким билан гаплашасан! У ўлди, энди—ерни тагида, худо марҳамат қилсин.
— У ман билан гаплашяпти, ман эшитяпман,— деб ўжарлик қиларди Нечай бобо.— Ҳеч кимга оғир-енгили тушмай қўя қолсин буни. Бу ёққа келиб, пойлаб ўтиришингни-чи…
— Қани, кетдик,— бувам Нечай бобони ердан енгилгина кўтариб олди,—- Кетдик бизникига, манда бир шиша самогон бор. Бориб ичамиз, зора енгил тортсанг.
Нечай бобо қаршилик қилмади.
— Чидолмаяпман, оғайни, тинка-мадорим қуриб кетди.— У олдинда борар, қоқилиб-суқилиб, ҳадеб енги
билан кўз ёшларини артарди. Мен унинг ортидан қадам ташлар ва ғам адойи тамом қилиб қўйган бу ушоққина чолга раҳмим келиб йиғлар, бироқ бувам гарданимга солиб қолишидан ҳайиққаним учун товушим чиқмас эди.
— Бу дунёда ғамсиз одам борми?— деб тассали берарди бувам. — Жуфти ҳалолини ерга кўмиш осонми? Локин ҳамма ўлганнинг кетидан шаҳид бўлиб кетаверса нима бўларди? Унда ман неча марта гўрга киришим ксрак эди? Сабр қил. Наилож, чидайсан-да энди, қандоқ қиласан?
— Бояқишга раҳмим келади.
— Албатта раҳминг келади. Ҳеч ким санга осон туяётгани йўқ. Локин энди ўлимга чора йўқ-да, биродар! Ўзингга жабр, тирилиб келмайди-ку энди. Бунақада ўзинг ҳам омонатни топширишинг ҳеч гапмас, Худо
сабр берсин.
— Бнламан. Ақлим етиб турибди, аммо мана бу ерим ёниб кетяпти, ҳеч алами босилмаяпти. Ичиб ҳам кўрдим, йўқ, ўтмаяпти.
— Ўтади-и. Петька нега келмади? Анависини-ку хўп, майли, узоқда дейлик, хўш, буниси-чи?.
— Командировкага кетибди. Эй, қийин бўлди-да кум! Пешонам шўр экан, биродар. Не кунларга қолдим! Бунақа кўргилик етти ухлаб тушимга кирибдими!
— Дуненинг ишлари шунақа ўзи, одам тириклигида қадри билинмайди-ю, ўлгандан кейин оҳ-воҳ қиламиа. Локин ғамни деб ақлдан озиш ҳам… тентаклик.
Энди кўз ўнгимдан бояги сокин, ойдин кеча таровати йўқолган, кўнглимни тўлдирган ёруғ хаёллардаи ном-нишон қолмаган, ўша ботиний шодумонлик буткул сўнган эди. Мана шу ушоққина чолнинг дарди бутун бир нафис оламни тўсиб қўйгандек эди. Бугунгидек ҳамон хотирамда: гуркираб аччиқ ёвшан ҳиди анқирди.
Бувим Нечайни бизникида ётиб қолишга кўндирди. Улар ерга ўрин тўшаб, устиларига пўстин ёпиб ётишди.
— Сенга бир нарсани айтиб берай,— дея паст товушда гап бошлади бувам,— сен урушга бормагансан — у ерда булган ишларни билмайсан… У ёқда биродар… бундан бешбаттар ишлар бўлган. Ўз кўзим билан кўрганман: санитар бўлиб хизмат қилардим, ярадорларни фронт ичкарисига таширдик. Бир қуни йўлда кетяпмиз, студебеккеримиз лиқ тўла. Ҳаммаси инграйди, оҳ-воҳ қилиб, секинроқ юришимизни сўрайди… Шофер Миколай Игринев деган ўзим тенги ўрта ёшлардаги бир киши эди, иложи борича текисроқ юришга тиришиб келяпти. Имиллаб ҳам бўлмайди — чекиняпмиз. Хуллас, қулаб ётган бир уйнинг ёнига келганимизда қарасак олдимизда енгил машина турибди, бир офицер: тўхта, дегандек қилиб ҳадеб қўл силкитади. Биз бўлсак худонинг ўзи қўл кўтарсаям тўхтатмайсанлар, деб қаттиқ буйруқ олганмиз. Тўғри-да, бу ёқда бизни кутиб ётган ярадорлар қанча. Ҳужум қилаётган бўлсак майлийди, орқага чекиняпмиз. Қисқаси, тўхтатмасдан ўтиб кетдик. Енгил машина бизни қувиб ўтиб, йўлга кўндаланг бўлди, офицер тўппончасини яланғочлаб турибди. Бўлак илож йўқ, тўхтадик. Қарасак, уларнинг мишинасида оғир ярадор офицер бор экан. Улар эса бошқа томонга кетишлари керак экан. Хўш, кейин ҳалиги тўппонча ўқтаган иккаламиз ярадорни бир амаллаб кузовга жойладик. Миколай кабинада ўтирарди: униям ёнида бир капитан бор эди, аҳволи оғир, беҳуш ётарди, Миколай бир қўли билан уни суяб, иккинчи қўли билан рулни тутиб келаётган эди. Хуллас, амаллаб жойлашиб олдик. Бояги шўрлик эса тинимсиз инграйди, бош-кўзи қоп-қора қонга беланган. Ўша заҳотиёқ: етказиб боролмасак керак, деб ўйлагандим. Бояқиш, ёшгина йигитча, лейтенант экан, ўзиям шу, соқолига энди тиғ теккан бўлса керак. Бошини тиззамга олволдим, ҳарна сал енгил бўлармикан деб… Қаёқда!.. Госпиталга етиб келдик, ярадорларни тушира бошладик…— Бувам йўтал тутиб жим бўлиб қолди. Папирос тутатиб, давом этди.— Миколай ҳам ёрдамлашиб турибди. Бояги лейтенантни узатдим… «Тамом, жони узилибди», дедим. Миколай бўлса лейтенантнинг юзига шундоқ қиради-ю…Иҳ-ҳи!..— Яна сукутга чўмди.
— Нима, ўғли эканми?—дея секин сўради Нечай Побо.
— Ўғли экан.
— Ё парвардигор!
— Кҳм…— Бувам устма-уст бурнини тортиб қўйди.
— Кейин нима бўлди?
— Кўмдик… Командир Миколайга бир ҳафта отпуска берди, уйига бориб келишга. Кетди. Аммо хотинига ўғлини дафн этганини айтмабди. Ҳужжатлари бмлап орденларини яшириб қўйибди-да, бир ҳафтадан кейин орқасига жўнабди.
— Нега айтмаган экан-а?
— Айтиб бўлармишми!.. Бедарак кетди, дегани ҳам ахир сал баҳарнав-ку, қилдек бўлсаям умид қолади-ку кўнглида. Мундоқ деб айтишга тил борармиди. Неча марта оғиз очишга чоғланиптию айтолмапти.
— Худойим-ей, худо-ей!— тағин хўрсинди Нечай бобо.— Ўзи тирик қолдими, кейин?
— Миколайми? Билмайман, кейин бизни ҳар томонга тарқатиб юборишди… Мана, шунақа ишлар бўлган. Ўғлини-я, ўз қўли билан кўмса-я. Жигарбандини-я! Ҳазил гапми? Тағин шундоқ ёш нарса дегин…
Чоллар сўзсиз-садосиз қолишди.
Хонага эса ойнинг мўл, аммо совуқ ёғдуси ҳануз тўкилиб турарди. Ёғду!.. Қувончдан даракми бу, қайғуданми — ҳар қалай ёғду эди!
Ўткир Ҳошимов таржимаси
O’n ikki yashar paytim edi. Polizda tizzalarimni ohista quchoqlab, ko’zimdan yosh chiqquncha oyga termilib o’tirardim. Birdan yaqingina joyda allakim sekin yig’layotganini eshitib qoldim. Orqamga qayrilib, qo’shnimiz Nechay boboga ko’zim tushdi. Ozg’in, ushoqqina chol uzun surp ko’ylagiga o’ralib, o’zicha bir nimalarni gapirib-gapirib yig’lab kelardi.
Vasiliy Shukshin
QAYG’U
SHUKSHIN Vasiliy Makarovich (1929.25.7, Oltoy o’lkasi Biysk tumani Srostki qishlog’i — 1974.2.10, Volgograd viloyati Kletsk qishlog’ida vafot etgan; Moskvada dafn qilingan) — rus yozuvchisi, kinorejissyor, stsenarist. Rossiyada xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1969).. Dastlabki hikoyalar to’plami — «Qishloq odamlari» (1963). 1964 yilda Vasiliy Shukshin stsenariysi asosida «Shunday yigit yashaydi» fil`mi suratga olingan va ushbu kartina Venetsiyada bo’lib o’tgan 16-Xalqaro kinoforumda «Oltin sher» mukofotiga sazovor bo’lgan. Shukshinning «Lyubavinlar» (1965) romani, shu roman asosida ishlangan «Lyubavinlarning tugatilishi» (1972) fil`mida, Stepan Razin hayoti va uning kurashiga oid «Sizga erkinlik bergani keldim» kinoromanida (1971),«Xarakterlar», «Sizning o’g’lingiz va akangiz» (1966), «G’aroyib kishilar» kabi kinokartinalarida insonning teran ichki kechinmalari, orzu va umid sari talpinishlari, ba’zi bir kimsalarda uchraydigan meshchanlik falsafasining fojiaga olib kelishi mahorat bilan tasvirlangan. Shukshinning adabiyot va kino sohasidagi faoliyatida turli toifa kishilarining yorqin obrazlari yaratilgan.
Vasiliy Shukshinning badiiy adabiyot va kinodagi uslubi ishontirish san’atining kuchi bilan chuqur hayotiylik kasb eta olgan.Shukshin S. Gerasimovning «Ko’l bo’yida» fil`midagi Chernix rolining ijrosi uchun Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan (1971). «Ular Vatan uchun jang qildilar» fil`mini suratga olish chog’ida to’satdan vafot etgan.Asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Yoz paytlari o’tkir yovshan hidi gurkirab, odamning boshini aylantirib yuboradigan ajib kezlar bo’ladi. Ayniqsa, kechalari… Ko’kda oy jimgina suzadi, beorom ko’ngil nimanidir qo’msab orziqadi. Kishini sarxush etuvchi mastona, anvoyi hidlar taratib yotgan xumorga to’liq, osuda, oydin kechalarda totli, yorug’ xayollardan entikadi. Yo’q, bu hatto xayol ham emas, bu zoriqtirib-sog’intirgan, ko’ngilga intizorlik soluvchi allaqanday bo’lak narsa… Tomorqa etagidami, otquloklar ichidami, o’t-o’lanlarga ko’milib yotsangiz, yuragingiz totli, pinhona shodumonlik bilan to’lib ketadi. Afsuski, bunday sohir tunlar hayotda kam bo’ladi.
Shunday kechalardan biri mening xotiramda butun umrga saqlanib qolgan.
O’n ikki yashar paytim edi. Polizda tizzalarimni ohista quchoqlab, ko’zimdan yosh chiqquncha oyga termilib o’tirardim. Birdan yaqingina joyda allakim sekin yig’layotganini eshitib qoldim. Orqamga qayrilib, qo’shnimiz Nechay boboga ko’zim tushdi. Ozg’in, ushoqqina chol uzun surp ko’ylagiga o’ralib, o’zicha bir nimalarni gapirib-gapirib yig’lab kelardi.
Uch kun burun Nechay boboning muloyimgina, beozor kampiri o’lgan edi. Bolalari uy-joyli bo’lib ketishgan, chol-kampir ikkovlon hayot kechirishayotgandi. Nechay boboning kampiri jimgina yashab, dunyodan ham jimgina ko’z yumdi. O’lib qolganini ham ertalab bilishdi.
«Nima deysan, Nechayning kampiri… o’tibdi-ku, boyaqish…» deyishdi odamlar. Go’r kavlashdi, keyin ko’mib qaytnshdi — shu bilan tamom. Men hozir uning aft-angori qanaqaligini ham esimdan chiqarib yubordim. Qo’rasida yurganida borligiyam sezilmas, ahyon-ahyonda «tu-tu-tu», deb tovuqlarini chaqirib qo’yar, qishloqda hech kim bilan urishmas, birovni g’iybat ham qilmagan edi. Bechora, kechagina bor edi— endi esa yo’q, g’oyib bo’ldi.
…O’sha so’lim, sutdek oydin kechada tanholik alami qanchalik og’ir bo’lishini ilk bor angladim. Chor atrof naqadar go’zal, zamin naqadar iliq, qadrdon va dilkash bo’lmasin, yolg’iz odamning ahvoli benihoya mushkul ekanini tushundim.
Bir burchakka bekinib oldim.
Cholning, etaklari tizzasidan pastga tushib turgan uzun ko’ylagi oy nurida ko’zni olgudek oqarib ko’rinar di. U sudralib qadam bosar, halpillagan yenglari bilan ko’zini artar edi. Men uni aniq ko’rib turardim, Chol sal nari borib, o’tirdi.
— Hozir… sal madorimni to’play… bir hasratlashamiz,— der edi chol va ko’z yoshlarini sira tiyolmasdi.— Uch kun bo’ladi— o’zimni qo’yarga joy topolmay’man. Biror nima qilay desam… qo’lim ishga bormaydi
Asta-sekin u bir oz ovundi.
— Alam qilarkan, Paraskov`ya: aqalli rozi-rizolik tilashmaysanmi? Nima qila qoluvdim senga? Rizolik tilashganingdayam sal dardim bo’sharmidi… Armonda qoldim. Paraskov`ya, armonda qoldim… Oh…- Chol bir nafasga jimidi.— Yuvib-tarab, rasm-rusmini bajo qilib ko’mdik. Kumimiz* Sergey tobut yasadi. Yig’ladik-siqtadik… To’g’ri, odam uncha ko’p bo’lmadi-yu, bari bir… Holvaytar pishirib tarqatdik Dadovnaning yoniga qo’ydik. Juda yaxshi, quppa-quruq joy.
* Kum — xristianlarda farzandni cho’qintirgan odam.
— Man o’zimgayam shu yerdan mo’ljallab turibman. O’zing ayt, yolg’iz boshim bilan nima qilay: yo eshik-derazani mixlab, Pet`kaning yoniga jo’navorsammikan?.. Odam cho’chiydi. Kim biladi, u o’zi yomon emas-ku, xotinini… bilasan-ku… bir narsa demaydiyu bir burda nonniyam zahar qilib beradi. Ey, sho’rim qursin!.. Ayt, axir, nima qilay?
Sukunat cho’kdi.
Men qo’rqib ketdim. Nazarimda, Nechay boboning kampiri hozir muloyim, bosiq tovush bilan gapirib yuboradigandek edi.
— Qayoqqa bosh urarimni bilmay qoldim,— davom etdi Nechay bobo,— bundan ko’ra sirtmoqqa osilib o’lganim yaxshimasmi. Kecha kechasi sal ko’zim ilingan ekan, bir mahal qarasam: qo’radan yurib kelayotgan emishsan, qo’lingda bir savat tuxum… Tuzukroq qara-sam, tuxum emas, endi ko’z ochgan jo’ja opkelayotgan emishsan-da, hadeb bittalab yeyayotganmishsan. Yeb turib, maqtab ham qo’yarmishsan… YO parvardigor! Uyg’onsam — tushim…
Sani o’zimcha uyg’otmoqchiyam bo’ldim, yo’qliging xayolimdan ko’tarilibdi. Paraskov`yushka… arvohing chirqirab… yuribdimi-a!..— Nechay bobo tag’in ho’ng-ho’ng yig’lab
yubordi.
O’krab-o’krab,uv torta boshladi — ustimdan muzdek suv quygandek etim jimirlab ketdi.
— Mani tashlab ketaverdingmi?.. Bu sho’rlik qariganda qayoqqa boradi, demadingmi? Bir og’iz
aytganingdayam mayliydi, shahardan do’xtir opkelardim… Odamlar tuzalib ketyapti-ku. Na bir og’iz gap, na rozi-rizolik… Bu maniyam qo’limdan keladi-da…— Nechay boboburnini tortdi, ko’z yoshlarini artib, xo’rsindi.—- U yoqda… qo’rqmayapsanmi, Paraskov`yushka? Bu yoqqa chiqqing kelayotgandir? Tushlarimga kirasan. Mayli, tez-tez kirib tur… faqat jo’yalik bo’lib kir… Odamni qo’rqitmay. Bu… jo’jalarni nimaga yo’yishimni o’zim ham bilmay qoldim. yo bo’lmasa…— Nechay bobo shivirlab gapirganidan men gapining yarmini eshitolmadim. — Gunoh bo’larmikan? Nima qipti?.. Ba’zan qazib olishar ekan, eshitdim. Ana, Krayushkinoda bir kampirni qazib olishipti… ingrab yotgan ekan. Ochib olishipti… Ikki kundan beri quloq solib yuribman: jimjitga o’xshaydi. Bo’lmasa qazib olmoqchiydimu… Aitishlaricha, odamni goho qattiq uyqu bosar ekanu hamma uni o’ldi deb o’ylarkan, u bo’lsa o’lmagan, qattiq uxlab qolgan bo’larkan…
Endi yuragim butunlay orqaga tortib.ketdi. Emaklab-emaklab polizdan chiqdim-da, buvamning oldiga kirib hammasini aytib berdim. Buvam egniga kiyimini kiydi. Ikkalamiz tomorqaga qarab yo’l oldik.
— O’zi bilan o’zi gaplashyaptimi yo kampiri bilan gaplashayotganga o’xshaydimi?—deb so’radi buvam.
— Kampiri bilan. Endi qandoq qilaman, deb undan maslahat so’rayapti…
— E, o’lsin, qari taka. Borib go’rini ochishdanam toymaydi bu! YO mast-pastmi?
— Yo’q, u mast bo’lganida ashula aytib, xudoni gapirishga tushadi,— dedim. Uning bu odatini bilardim.
Nechay bobo qadam tovushini eshitib, jim bo’ldi.
— Kim bu?— qat’iy ohangda so’radi buvam.
Nechay bobo uzoq indamay turdi.
— Kim bu deyapman?
— Sanga nima kerak?
— Sanmisan, Nechay?
— Hm…
Biz unga yaqinlashdik. Nechay bobo tatarchasiga chordana qurib olgan, bizga norozi qiyofada qarab turardi.
— Yana kim bor edi.
— Qatda?
— Shu yerda… Birov bilan gaplashayotganding-ku,o’zim eshitdim.
— Ishing bo’lmasin.
— Hozir yaxshi bir kaltakni olaman-da, quvib solaman, uyinggacha tirqirab, orqangga qaramay qochib borasan. Qari odam tentakka o’xshab o’tiribsan… Uyat emasmi?
— Man u bilan gaplashib o’tiribman, hech kimga zararim tegayotgani yo’q.
— Kim bilan gaplashib o’tiribsan? U yo’q-ku, kim bilan gaplashasan! U o’ldi, endi—erni tagida, xudo marhamat qilsin.
— U man bilan gaplashyapti, man eshityapman,— deb o’jarlik qilardi Nechay bobo.— Hech kimga og’ir-yengili tushmay qo’ya qolsin buni. Bu yoqqa kelib, poylab o’tirishingni-chi…
— Qani, ketdik,— buvam Nechay boboni yerdan yengilgina ko’tarib oldi,—- Ketdik biznikiga, manda bir shisha samogon bor. Borib ichamiz, zora yengil tortsang.
Nechay bobo qarshilik qilmadi.
— Chidolmayapman, og’ayni, tinka-madorim qurib ketdi.— U oldinda borar, qoqilib-suqilib, hadeb yengi
bilan ko’z yoshlarini artardi. Men uning ortidan qadam tashlar va g’am adoyi tamom qilib qo’ygan bu ushoqqina cholga rahmim kelib yig’lar, biroq buvam gardanimga solib qolishidan hayiqqanim uchun tovushim chiqmas edi.
— Bu dunyoda g’amsiz odam bormi?— deb tassali berardi buvam. — Jufti halolini yerga ko’mish osonmi? Lokin hamma o’lganning ketidan shahid bo’lib ketaversa nima bo’lardi? Unda man necha marta go’rga kirishim ksrak edi? Sabr qil. Nailoj, chidaysan-da endi, qandoq qilasan?
— Boyaqishga rahmim keladi.
— Albatta rahming keladi. Hech kim sanga oson tuyayotgani yo’q. Lokin endi o’limga chora yo’q-da, birodar! O’zingga jabr, tirilib kelmaydi-ku endi. Bunaqada o’zing ham omonatni topshirishing hech gapmas, Xudo
sabr bersin.
— Bnlaman. Aqlim yetib turibdi, ammo mana bu yerim yonib ketyapti, hech alami bosilmayapti. Ichib ham ko’rdim, yo’q, o’tmayapti.
— O’tadi-i. Pet`ka nega kelmadi? Anavisini-ku xo’p, mayli, uzoqda deylik, xo’sh, bunisi-chi?.
— Komandirovkaga ketibdi. Ey, qiyin bo’ldi-da kum! Peshonam sho’r ekan, birodar. Ne kunlarga qoldim! Bunaqa ko’rgilik yetti uxlab tushimga kiribdimi!
— Dunening ishlari shunaqa o’zi, odam tirikligida qadri bilinmaydi-yu, o’lgandan keyin oh-voh qilamia. Lokin g’amni deb aqldan ozish ham… tentaklik.
Endi ko’z o’ngimdan boyagi sokin, oydin kecha tarovati yo’qolgan, ko’nglimni to’ldirgan yorug’ xayollardai nom-nishon qolmagan, o’sha botiniy shodumonlik butkul so’ngan edi. Mana shu ushoqqina cholning dardi butun bir nafis olamni to’sib qo’ygandek edi. Bugungidek hamon xotiramda: gurkirab achchiq yovshan hidi anqirdi.
Buvim Nechayni biznikida yotib qolishga ko’ndirdi. Ular yerga o’rin to’shab, ustilariga po’stin yopib yotishdi.
— Senga bir narsani aytib beray,— deya past tovushda gap boshladi buvam,— sen urushga bormagansan — u yerda bulgan ishlarni bilmaysan… U yoqda birodar… bundan beshbattar ishlar bo’lgan. O’z ko’zim bilan ko’rganman: sanitar bo’lib xizmat qilardim, yaradorlarni front ichkarisiga tashirdik. Bir quni yo’lda ketyapmiz, studebekkerimiz liq to’la. Hammasi ingraydi, oh-voh qilib, sekinroq yurishimizni so’raydi… Shofer Mikolay Igrinev degan o’zim tengi o’rta yoshlardagi bir kishi edi, iloji boricha tekisroq yurishga tirishib kelyapti. Imillab ham bo’lmaydi — chekinyapmiz. Xullas, qulab yotgan bir uyning yoniga kelganimizda qarasak oldimizda yengil mashina turibdi, bir ofitser: to’xta, degandek qilib hadeb qo’l silkitadi. Biz bo’lsak xudoning o’zi qo’l ko’tarsayam to’xtatmaysanlar, deb qattiq buyruq olganmiz. To’g’ri-da, bu yoqda bizni kutib yotgan yaradorlar qancha. Hujum qilayotgan bo’lsak mayliydi, orqaga chekinyapmiz. Qisqasi, to’xtatmasdan o’tib ketdik. Yengil mashina bizni quvib o’tib, yo’lga ko’ndalang bo’ldi, ofitser to’pponchasini yalang’ochlab turibdi. Bo’lak iloj yo’q, to’xtadik. Qarasak, ularning mishinasida og’ir yarador ofitser bor ekan. Ular esa boshqa tomonga ketishlari kerak ekan. Xo’sh, keyin haligi to’pponcha o’qtagan ikkalamiz yaradorni bir amallab kuzovga joyladik. Mikolay kabinada o’tirardi: uniyam yonida bir kapitan bor edi, ahvoli og’ir, behush yotardi, Mikolay bir qo’li bilan uni suyab, ikkinchi qo’li bilan rulni tutib kelayotgan edi. Xullas, amallab joylashib oldik. Boyagi sho’rlik esa tinimsiz ingraydi, bosh-ko’zi qop-qora qonga belangan. O’sha zahotiyoq: yetkazib borolmasak kerak, deb o’ylagandim. Boyaqish, yoshgina yigitcha, leytenant ekan, o’ziyam shu, soqoliga endi tig’ tekkan bo’lsa kerak. Boshini tizzamga olvoldim, harna sal yengil bo’larmikan deb… Qayoqda!.. Gospitalga yetib keldik, yaradorlarni tushira boshladik…— Buvam yo’tal tutib jim bo’lib qoldi. Papiros tutatib, davom etdi.— Mikolay ham yordamlashib turibdi. Boyagi leytenantni uzatdim… «Tamom, joni uzilibdi», dedim. Mikolay bo’lsa leytenantning yuziga shundoq qiradi-yu…Ih-hi!..— Yana sukutga cho’mdi.
— Nima, o’g’li ekanmi?—deya sekin so’radi Nechay Pobo.
— O’g’li ekan.
— YO parvardigor!
— Khm…— Buvam ustma-ust burnini tortib qo’ydi.
— Keyin nima bo’ldi?
— Ko’mdik… Komandir Mikolayga bir hafta otpuska berdi, uyiga borib kelishga. Ketdi. Ammo xotiniga o’g’lini dafn etganini aytmabdi. Hujjatlari bmlap ordenlarini yashirib qo’yibdi-da, bir haftadan keyin orqasiga jo’nabdi.
— Nega aytmagan ekan-a?
— Aytib bo’larmishmi!.. Bedarak ketdi, degani ham axir sal baharnav-ku, qildek bo’lsayam umid qoladi-ku ko’nglida. Mundoq deb aytishga til borarmidi. Necha marta og’iz ochishga chog’laniptiyu aytolmapti.
— Xudoyim-yey, xudo-yey!— tag’in xo’rsindi Nechay bobo.— O’zi tirik qoldimi, keyin?
— Mikolaymi? Bilmayman, keyin bizni har tomonga tarqatib yuborishdi… Mana, shunaqa ishlar bo’lgan. O’g’lini-ya, o’z qo’li bilan ko’msa-ya. Jigarbandini-ya! Hazil gapmi? Tag’in shundoq yosh narsa degin…
Chollar so’zsiz-sadosiz qolishdi.
Xonaga esa oyning mo’l, ammo sovuq yog’dusi hanuz to’kilib turardi. Yog’du!.. Quvonchdan darakmi bu, qayg’udanmi — har qalay yog’du edi!
O’tkir Hoshimov tarjimasi
