26 апрел  — Жаҳон адабиётининг ёрқин сиймоси инглиз шоири ва драматурги Уильям Шекспир  таваллуд топган кун

Буюк инглиз шоири ва драматурги Уильям Шекспир тадқиқотчилар ҳозирга қадар унинг туғилган йилини аниқ айта олишмайди. Бундан ҳам муҳими шуки, аксарият олимлар Шекспир имзоси қўйилган барча гениал асарларни аслида бошқа одам ёзган, деган фикрда…

УЛЬЯМ ШЕКСПИР
СОНЕТЛАР
Хуршид Даврон таржималари

27-сонет

Уйимга қайтаман толғин, худди маст,
Чарчоқларим олиб кетсин деб кеча —
Аммо,тан ухлайди-ю, фикр ухламас,
Бари бир у ором топмас тонггача.

Яна хаёл сени кетади излаб,
Яна хаёл учар сен томон илҳақ —
Яна уйқу билмас толиққан кўзлар,
Зулматга тикилар сўқирдай бефарқ.

Қалбим кўзи билан кўраман сени,
У сендан ўзгани кўргиси келмас.
Жамолинг ёритар бу дам қалбимни,
Бундай дам ўлим ҳам баттоллик қилмас.

Бу ҳаёт бизларга бермас фароғат,
Фикр ҳам туну кун тополмас роҳат.

28-сонет

Чарчадим ва лекин қайдан куч топай,
Қайдан олай толғин вужудга мадор?
Кундузги чарчоғим ҳали тарк этмай,
Туни билан яна тафаккур бедор.

Кундуз билан кеча — бамисли ғаним,
Иккови дўстлашар менга келганда —
Куни булан ором топмайди таним,
Соғинчлар ухлашга қўймайди тунда.

Раҳм қилар дея алдайман кунни,
Боланг гўзал,дея тонгни қучаман.
Зулмат чоғи эса алдайман тунни,
Айтаман: «Сени деб тонгдан кечаман!»

Аммо тонг келтирмас дилимга ором,
Аммо қайғу билан келар яна шом.

29-сонет

Қисмату дунёдан бўлиб норози,
Ҳолимга ачиниб йиғлайман ўзим,
«Нега сен мендан ҳеч бўлмайсан рози?» —
Деб сассиз фалакка тикаман кўзим.

Шундай дам эрк бериб алдоқ ҳисларга,
Телбадай гоҳ йиғлаб, гоҳо куламан.
Йиғлаб куламану бахтли дўстларга,
Омадли дўстларга ҳасад қиламан.

Ногоҳ эслайману чеҳрангни туйқус,
Ожиз туйғуларим узра учаман,
Қуёшга юзма-юз,бахтга юзма-юз
Тўрғайлардай учиб тонгни қучаман.

Сенинг муҳаббатинг шунча бебаҳо,
Алишмасман тожу тахтларга ҳатто!

66 — сонет

Мен ўлим тиларман, роҳатбахш ўлим,
Не қилай, кўнмасам ортиқ хўрликка.
Сиз томон чўзилмас тиланиб қўлим,
Бошимни эгмасман энди кўрликка.

Не қилай, пасткашлик юксалса яна,
Бокира ор-номус этилса бадном.
Куч иймон устидан қилса тантана,
Заифлик Қудрат деб олса агар ном.

Тўғрилик устидан зўр келса ёлғон,
Донолар нодонга эгилса, нетай?
Мудом ҳақиқатнинг бағри бўлса қон,
Шафқат ёвузликка қул бўлса, нетай?

Нетай, барчасидан дил бўлса безор —
Фақат сенинг ишқинг қўйбермагай, ёр.

ШЕКСПИР РЎЁЛАРИ
Наталья ТРУБИНОВСКАЯ
Хуршида Абдуллаева таржимаси

Бу йил апрель ойида буюк инглиз шоири ва драматурги Уильям Шекспир таваллудига 452 йил тўлди. Бироқ тадқиқотчилар ҳозирга қадар унинг туғилган йилини аниқ айта олишмайди. Бундан ҳам муҳими шуки, аксарият олимлар Шекспир имзоси қўйилган барча гениал асарларни аслида бошқа одам ёзган, деган фикрда…

САВДОГАРНИНГ ЎҒЛИ

Уильям Шекспир Эйвондаги Стратфорд шаҳрида, 1564 йилнинг 23 апрелида туғилган. Бироқ бошқа манбаларда ўзга сана келтирилади, кўпчилик асарларда эса унинг таваллуд санаси деб 26 апрель берилади. Бу ерда ҳақиқатни аниқлаш мушкул, чунки бизнинг давримизга қадар ҳам Шекспирга тегишли ҳақиқий қўлёзма, хат ёки бошқа ҳужжатлар топилмаган. Вильямнинг отаси майда ҳунарманд ва савдогар эди – қўлқоплар тикар, дарахт, арпа, жун, умуман, нима тўғри келса, сотарди. Бўлажак драматургдан ташқари оилада яна 7 та бола бор эди. Шекспир қаерда ўқигани номаълум, фақат шу нарса ҳақида маълумот борки, у туғилган шаҳарда ҳаминқадар билим бериладиган оддий бепул мактаб бор эди. Шекспир шу мактабга боргани аниқ. Ва шу ўринда Шекспир ҳаётига доир яна бир жумбоқ туғилади. Тушунарсиз: қандай қилиб, энг оддий оила ва ибтидоий мактаб шоир шуурига фан ва санъатнинг шундай юксак босқичини бера олди экан? Ахир, ўша даврда ҳозир урф бўлгани каби “ижтимоий лифт” – яхши таълим кўмагида бир ижтимоий қатламдан иккинчисига ўтиш тушунчаси бўлмаган. XVI асрда Англияда ҳунармандларнинг болалари айнан ҳунарманд бўларди, фақат бадавлат ва машҳур оилалар фарзандларигина чуқур таълим олиш ва маданият, санъат билан шуғулланиш имконига эга эди.

МИНГЛАБ СЎЗ

Шу аснода оддий ҳунарманднинг ўғли бўлган Шекспир, агар унинг асарларига қараб хулоса қилинса, чинакамига энциклопедик билимларни эгаллаганди – унинг луғат захирасида тахминан 20 минг сўз бор, айни пайтда ўша даврда оддий одамнинг сўз бойлиги 2 мингдан ошмасди. Шекспир замондоши Фрэнсис Бэконнинг луғат бойлиги 9-10 минг сўздан иборат бўлган, замонавий маълумотли англияликнинг луғат бойлиги эса 4 минг сўздан ошмайди. Қолаверса, Шекспир инглиз тилини бойитган ҳам – у ўз она тили хазинасига 3200 та янги сўз олиб кирган! Бундан ташқари, драматург чет тилларини – итальян, француз, лотин, юнон тилларини чуқур билар, Гомер, Плавт, Овидий, Сенека, Плутарх каби классикларнинг асарларини аслиятда ўқиган, юнон-рим мифологиясини мукаммал билган. Тадқиқотчилар Шекспир асарларидан унинг Монтень, Ронсар, Ариосто, Боккаччо ва бошқа кўплаб ўтмиш муаллифларининг ижоди билан таниш бўлганини аниқлашган. У ўтмиш ва ўз даврининг сиёсати борасида қироллар ва сарой аҳли ҳаёти тўғрисидаги билимдонлигини кўрсатиб, осонгина мулоҳаза юритади, бу ҳақда худди шу дунёнинг бир вакили каби гапиради. Германия канцлери Отто Бисмарк бир сафар Шекспирнинг “давлат ишларига ва яширин сиёсатга дахлдорлиги” ҳақида ёзганди. Шекспирнинг драма, хроника ва сонетлари таҳлили шуни кўрсатадики, у ҳуқуқшунослик, жаҳон тарихи, мусиқа ва ҳатто ботаникадан хабардор бўлган. Унинг асарларида 63 ўсимлик номи келтирилган. Бундан ташқари, у тиббиёт ва анатомияни ҳам тушунган. Драматург ҳарбий соҳада ҳам тажрибага эга бўлган, айниқса, мураккаб ва махсус атамаларга тўла денгизчиликдан яхшигина бохабар эди. Шекспир оқсуяклар ҳаёти ва одоб қоидаларини, ов ҳамда бошқа кўплаб саҳналарни билимдонлик билан тасвирлаган. Агар Шекспир асарларига таянилса, у жуда кўп мамлакатларда бўлгани, Италияни кезгани, кўрмасдан туриб, тасвирлаш мумкин бўлмаган жойларни яхши билгани аён бўлади. Шекспиршунос Жон Митчелл айтгани каби: “Шекспир ҳамма нарсани биладиган адиб эди”. Шуниси ғалатики, “ҳақиқий” Шекспирнинг биографияси далолат беришича, у ҳеч қачон Англиядан четга чиқмаган. 18 ёшида у 26 ёшли Энн Хатауэйга уйланади, бу никоҳдан кейинроқ уч фарзанд дунёга келади. Ёш эр-хотин аввалига камтарона ҳаёт кечирган. “Расмий” Шекспир биографиясининг давомида бир неча йиллик бўшлиқ кузатилади, кейин эса у кутилмаганда Лондоннинг “Глобус” театрида пайдо бўлади, бу ерда унинг пьесалари доимий намойиш этиларди. 1599 йилда Шекспир – “Глобус”нинг эгаларидан бири ва етарлича бадавлат одам эди ва у ҳатто ўз оилавий герби ҳамда дворянлик унвонини олиш ҳуқуқини ҳам қўлга киритади. 1612 йилда у Лондонни тарк этиб, туғилган она шаҳрига қайтади. 1616 йилнинг 25 мартида драматург васиятнома ёздиради ва 23 апрелда – ўзи таваллуд топган деб тахмин қилинган санада (яна бир жумбоқ) вафот этади. XIX асрда француз адабиётшуноси ва тарихчиси Ипполит Тэн ёзганидек: “Бизнинг Шекспир ҳақидаги билганларимиз унинг туғилгани, уйланиши ва Лондонга боргани ҳақидаги маълумотлар билан чегараланган. Ишончимиз комилки, у бировларнинг пьесаларини қайта ишлаган, васиятнома ёзган ва ўлган”.

Айтганча, васиятноманинг турган-битгани ҳам бир жумбоқ: биринчидан, васият нотариус томонидан Шекспир айтган сўзлар бўйича ёзилган, иккинчидан эса унда Шекспир ижоди ҳақида лом-мим дейилмайди, қайтага унинг уйидаги барча буюмлар, эски тунука мурчдонни ҳам қолдирмасдан, санаб чиқилади. Бундан ҳам қизиғи, бу рўйхатдан шу нарса маълум бўладики, уйда бирорта ҳам китоб бўлмаган!

Замондош дастхатшунослар бўлса Шекспирнинг васиятномадаги беўхшовроқ имзосини ўрганиб чиқиб, шундай хулосага келишди: унинг қўлда қалам тутиш кўникмаси бўлмаган…

ҒАЛАТИ ПОРТРЕТ

Қизиқки, драматургнинг деярли барча асарлари бизга фақат босма нашр ҳолидагина маълум, уларнинг бирорта қўлёзма ёки қораламаси сақланиб қолмаган. Пьеса ва тарихий хроникалардан иборат илк тўплами эса унинг ўлимидан сўнг эълон қилинган. Шекспиршунослар орасида бу тўплам “Дастлабки фолио” номи билан машҳур. 1623 йилда Шекспир труппасида ишлаган Жон Хеминг ва Генри Кондел бу китобни “Жаноб Уильям Шекспирнинг комедия, хроника ва трагедиялари. Аниқ ва асл матнлар асосида нашр қилинди” деган сўзбоши билан чоп этишади. Мазкур нашрда Шекспир портрети ҳам берилган бўлиб, бу расм узоқ йиллар мобайнида драматургнинг бир нечта “ҳақиқий” суратларидан бири деб қаралган. Бироқ бу портрет ҳам жумбоққа тўла. XX аср бошларида инглиз мода журнали ходимлари бу суратда Шекспир кийган камзул жуда ғалати эканлигини айтишган: кийимнинг ярми камзулнинг олд қисмига ўхшаса, қолган ярми эса орт қисмни эслатарди. Тадқиқотчилар бу мавзуни диққат билан ўрганишга киришишди ва шундай бўлиб чиқдики, расмдаги одамнинг ҳар иккала қўли ҳам ўнг қўл экан! Айрим шекспиршуносларнинг таъкидлашича, портретдаги одам ниқоб таққан, унинг боши ниҳоятда катта, бўйни эса ҳаддан зиёд узун тасвирланган. Ва энг жумбоқлиси – камзул тагидан яна бир камзул кўриниб тургани. Энг юқоридаги тугма аслида “ички” камзулнинг тугмаси.

БУ КИМ?

Табиийки, шундай савол туғилади: Шекспирдек оддий бир одамнинг исми-шарифи остида аслида ким яширинган? Ва унга ўз исмини сир тутиб, бегона исм тагига беркиниш нима учун керак бўлиб қолди? Кўпгина тадқиқотчилар бу – юксак маълумотга ва мислсиз адабий услубга эга бўлган файласуф Фрэнсис Бэкон, деган фикрдалар. Фақат бироз аввал ёзганимиздек, Бэконнинг луғати Шекспирникидан икки марта кам ва унинг ўз асарлари Шекспир даражасига етмаган. Яна бир тахминга кўра, бу инглиз шоири Кристофер Марло, бироқ унинг ҳам асарлари Шекспир даҳосидан анчагина йироқ. “Чинакам Шекспир” ҳақида яна бир нечта тахминлар мавжуд. Улар орасида шундай қараш ҳам борки, буюк шоир ва драматург сифатида донг таратган одам аслида Тюдорлар сулоласининг сўнгги вакиласи қиролича Елизавета I. Бир нечта далилларга мурожаат қиламиз.

Биринчиси. Маълумки, қиролича Шекспир пьесалари намойиш этиладиган “Глобус” театрини қўллаб-қувватлаб, васийлик қилган. Иккинчиси. Елизавета жуда қобилиятли бўлган. Болалигидаёқ унинг истеъдоди кўзга ташланган: қадимги юнон, итальян, француз ва бошқа тилларни билган. Лотин тилида қадимги тарихчилар асарларини ўқиган ва Европанинг билимдон одамлари билан ёзишмалар олиб борган. Уни Кембрижнинг энг яхши мураббийлари тарбиялашган. Табиийки, қиролича бўлган вақтларида Елизавета халқаро ва ички сиёсатда тобланган, сарой одоб қоидалари, одатлари ва бошқа кўплаб аслзодаларга хос, бошқаларга эса қоронғи бўлган икир-чикирларни яхши билган.

Бундан ташқари, яна бир ғалати нуқта бор. Бир қанча тадқиқотчилар Шекспир сонетларининг айримлари аёл киши номидан ёзилганига эътибор қаратишади. Агар буларни бирор хоним ёзган деб тасаввур қилинса, ҳаммаси ўз ўрнига тушади. Ҳарҳолда, томирида қироллар қони оқаётган шахс, Британия ҳукмдори ўзининг шеър ва театр учун пьесалар ёза оладиган даражада юксак адабий истеъдоди борлигини ошкора тан ололмасди. Ўша даврларда актёр ва масхарабозлар қаторида пьесалар муаллифлари ҳам “учинчи нав”га мансуб саналарди. Бироқ ҳақиқий истеъдод эгаси бўлган шоир ёзмасдан ҳам тура олмайди-ку. Шунинг учун ҳам Вильям Шекспир номи билан юритиладиган шундай юксак адабий рўё юзага келган бўлса, ажаб эмас…

Манба: www.qashqadaryogz.uz

26 aprel  — Jahon adabiyotining yorqin siymosi ingliz shoiri va dramaturgi Uilyam Shekspir  tavallud topgan kun

Buyuk ingliz shoiri va dramaturgi Uilyam Shekspir tadqiqotchilar hozirga qadar uning tugʻilgan yilini aniq ayta olishmaydi. Bundan ham muhimi shuki, aksariyat olimlar Shekspir imzosi qoʻyilgan barcha genial asarlarni aslida boshqa odam yozgan, degan fikrda…

UILYAM SHEKSPIR
SONETLAR
Xurshid Davron tarjimalari

27-sonet

Uyimga qaytaman tolg‘in, xuddi mast,
Charchoqlarim olib ketsin deb kecha —
Ammo,tan uxlaydi-yu, fikr uxlamas,
Bari bir u orom topmas tonggacha.

Yana xayol seni ketadi izlab,
Yana xayol uchar sen tomon ilhaq —
Yana uyqu bilmas toliqqan ko‘zlar,
Zulmatga tikilar so‘qirday befarq.

Qalbim ko‘zi bilan ko‘raman seni,
U sendan o‘zgani ko‘rgisi kelmas.
Jamoling yoritar bu dam qalbimni,
Bunday dam o‘lim ham battollik qilmas.

Bu hayot bizlarga bermas farog‘at,
Fikr ham tunu kun topolmas rohat.

28-sonet

Charchadim va lekin qaydan kuch topay,
Qaydan olay tolg‘in vujudga mador?
Kunduzgi charchog‘im hali tark etmay,
Tuni bilan yana tafakkur bedor.

Kunduz bilan kecha — bamisli g‘anim,
Ikkovi do‘stlashar menga kelganda —
Kuni bulan orom topmaydi tanim,
Sog‘inchlar uxlashga qo‘ymaydi tunda.

Rahm qilar deya aldayman kunni,
Bolang go‘zal,deya tongni quchaman.
Zulmat chog‘i esa aldayman tunni,
Aytaman: «Seni deb tongdan kechaman!»

Ammo tong keltirmas dilimga orom,
Ammo qayg‘u bilan kelar yana shom.

29-sonet

Qismatu dunyodan bo‘lib norozi,
Holimga achinib yig‘layman o‘zim,
«Nega sen mendan hech bo‘lmaysan rozi?» —
Deb sassiz falakka tikaman ko‘zim.

Shunday dam erk berib aldoq hislarga,
Telbaday goh yig‘lab, goho kulaman.
Yig‘lab kulamanu baxtli do‘stlarga,
Omadli do‘stlarga hasad qilaman.

Nogoh eslaymanu chehrangni tuyqus,
Ojiz tuyg‘ularim uzra uchaman,
Quyoshga yuzma-yuz,baxtga yuzma-yuz
To‘rg‘aylarday uchib tongni quchaman.

Sening muhabbating shuncha bebaho,
Alishmasman toju taxtlarga hatto!

66 — sonet

Men o‘lim tilarman, rohatbaxsh o‘lim,
Ne qilay, ko‘nmasam ortiq xo‘rlikka.
Siz tomon cho‘zilmas tilanib qo‘lim,
Boshimni egmasman endi ko‘rlikka.

Ne qilay, pastkashlik yuksalsa yana,
Bokira or-nomus etilsa badnom.
Kuch iymon ustidan qilsa tantana,
Zaiflik Qudrat deb olsa agar nom.

To‘g‘rilik ustidan zo‘r kelsa yolg‘on,
Donolar nodonga egilsa, netay?
Mudom haqiqatning bag‘ri bo‘lsa qon,
Shafqat yovuzlikka qul bo‘lsa, netay?

Netay, barchasidan dil bo‘lsa bezor —
Faqat sening ishqing qo‘ybermagay, yor.

SHEKSPIR RO’YOLARI
Natalya TRUBINOVSKAYA
Xurshida ABDULLAYEVA tarjimasi.

Bu yil aprel oyida buyuk ingliz shoiri va dramaturgi Uilyam Shekspir tavalludiga 452 yil to‘ldi. Biroq tadqiqotchilar hozirga qadar uning tug‘ilgan yilini aniq ayta olishmaydi. Bundan ham muhimi shuki, aksariyat olimlar Shekspir imzosi qo‘yilgan barcha genial asarlarni aslida boshqa odam yozgan, degan fikrda…

SAVDOGARNING O‘G‘LI

Uilyam Shekspir Eyvondagi Stratford shahrida, 1564 yilning 23 aprelida tug‘ilgan. Biroq boshqa manbalarda o‘zga sana keltiriladi, ko‘pchilik asarlarda esa uning tavallud sanasi deb 26 aprel beriladi. Bu yerda haqiqatni aniqlash mushkul, chunki bizning davrimizga qadar ham Shekspirga tegishli haqiqiy qo‘lyozma, xat yoki boshqa hujjatlar topilmagan. Vilyamning otasi mayda hunarmand va savdogar edi – qo‘lqoplar tikar, daraxt, arpa, jun, umuman, nima to‘g‘ri kelsa, sotardi. Bo‘lajak dramaturgdan tashqari oilada yana 7 ta bola bor edi. Shekspir qayerda o‘qigani noma’lum, faqat shu narsa haqida ma’lumot borki, u tug‘ilgan shaharda haminqadar bilim beriladigan oddiy bepul maktab bor edi. Shekspir shu maktabga borgani aniq. Va shu o‘rinda Shekspir hayotiga doir yana bir jumboq tug‘iladi. Tushunarsiz: qanday qilib, eng oddiy oila va ibtidoiy maktab shoir shuuriga fan va san’atning shunday yuksak bosqichini bera oldi ekan? Axir, o‘sha davrda hozir urf bo‘lgani kabi “ijtimoiy lift” – yaxshi ta’lim ko‘magida bir ijtimoiy qatlamdan ikkinchisiga o‘tish tushunchasi bo‘lmagan. XVI asrda Angliyada hunarmandlarning bolalari aynan hunarmand bo‘lardi, faqat badavlat va mashhur oilalar farzandlarigina chuqur ta’lim olish va madaniyat, san’at bilan shug‘ullanish imkoniga ega edi.

MINGLAB SO‘Z

Shu asnoda oddiy hunarmandning o‘g‘li bo‘lgan Shekspir, agar uning asarlariga qarab xulosa qilinsa, chinakamiga ensiklopedik bilimlarni egallagandi – uning lug‘at zaxirasida taxminan 20 ming so‘z bor, ayni paytda o‘sha davrda oddiy odamning so‘z boyligi 2 mingdan oshmasdi. Shekspir zamondoshi Frensis Bekonning lug‘at boyligi 9-10 ming so‘zdan iborat bo‘lgan, zamonaviy ma’lumotli angliyalikning lug‘at boyligi esa 4 ming so‘zdan oshmaydi. Qolaversa, Shekspir ingliz tilini boyitgan ham – u o‘z ona tili xazinasiga 3200 ta yangi so‘z olib kirgan! Bundan tashqari, dramaturg chet tillarini – italyan, fransuz, lotin, yunon tillarini chuqur bilar, Gomer, Plavt, Ovidiy, Seneka, Plutarx kabi klassiklarning asarlarini asliyatda o‘qigan, yunon-rim mifologiyasini mukammal bilgan. Tadqiqotchilar Shekspir asarlaridan uning Monten, Ronsar, Ariosto, Bokkachcho va boshqa ko‘plab o‘tmish mualliflarining ijodi bilan tanish bo‘lganini aniqlashgan. U o‘tmish va o‘z davrining siyosati borasida qirollar va saroy ahli hayoti to‘g‘risidagi bilimdonligini ko‘rsatib, osongina mulohaza yuritadi, bu haqda xuddi shu dunyoning bir vakili kabi gapiradi. Germaniya kansleri Otto Bismark bir safar Shekspirning “davlat ishlariga va yashirin siyosatga daxldorligi” haqida yozgandi. Shekspirning drama, xronika va sonetlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, u huquqshunoslik, jahon tarixi, musiqa va hatto botanikadan xabardor bo‘lgan. Uning asarlarida 63 o‘simlik nomi keltirilgan. Bundan tashqari, u tibbiyot va anatomiyani ham tushungan. Dramaturg harbiy sohada ham tajribaga ega bo‘lgan, ayniqsa, murakkab va maxsus atamalarga to‘la dengizchilikdan yaxshigina boxabar edi. Shekspir oqsuyaklar hayoti va odob qoidalarini, ov hamda boshqa ko‘plab sahnalarni bilimdonlik bilan tasvirlagan. Agar Shekspir asarlariga tayanilsa, u juda ko‘p mamlakatlarda bo‘lgani, Italiyani kezgani, ko‘rmasdan turib, tasvirlash mumkin bo‘lmagan joylarni yaxshi bilgani ayon bo‘ladi. Shekspirshunos Jon Mitchell aytgani kabi: “Shekspir hamma narsani biladigan adib edi”. Shunisi g‘alatiki, “haqiqiy” Shekspirning biografiyasi dalolat berishicha, u hech qachon Angliyadan chetga chiqmagan. 18 yoshida u 26 yoshli Enn Xataueyga uylanadi, bu nikohdan keyinroq uch farzand dunyoga keladi. Yosh er-xotin avvaliga kamtarona hayot kechirgan. “Rasmiy” Shekspir biografiyasining davomida bir necha yillik bo‘shliq kuzatiladi, keyin esa u kutilmaganda Londonning “Globus” teatrida paydo bo‘ladi, bu yerda uning pyesalari doimiy namoyish etilardi. 1599 yilda Shekspir – “Globus”ning egalaridan biri va yetarlicha badavlat odam edi va u hatto o‘z oilaviy gerbi hamda dvoryanlik unvonini olish huquqini ham qo‘lga kiritadi. 1612 yilda u Londonni tark etib, tug‘ilgan ona shahriga qaytadi. 1616 yilning 25 martida dramaturg vasiyatnoma yozdiradi va 23 aprelda – o‘zi tavallud topgan deb taxmin qilingan sanada (yana bir jumboq) vafot etadi. XIX asrda fransuz adabiyotshunosi va tarixchisi Ippolit Ten yozganidek: “Bizning Shekspir haqidagi bilganlarimiz uning tug‘ilgani, uylanishi va Londonga borgani haqidagi ma’lumotlar bilan chegaralangan. Ishonchimiz komilki, u birovlarning pyesalarini qayta ishlagan, vasiyatnoma yozgan va o‘lgan”.

Aytgancha, vasiyatnomaning turgan-bitgani ham bir jumboq: birinchidan, vasiyat notarius tomonidan Shekspir aytgan so‘zlar bo‘yicha yozilgan, ikkinchidan esa unda Shekspir ijodi haqida lom-mim deyilmaydi, qaytaga uning uyidagi barcha buyumlar, eski tunuka murchdonni ham qoldirmasdan, sanab chiqiladi. Bundan ham qizig‘i, bu ro‘yxatdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, uyda birorta ham kitob bo‘lmagan!

Zamondosh dastxatshunoslar bo‘lsa Shekspirning vasiyatnomadagi beo‘xshovroq imzosini o‘rganib chiqib, shunday xulosaga kelishdi: uning qo‘lda qalam tutish ko‘nikmasi bo‘lmagan…

G‘ALATI PORTRЕT

Qiziqki, dramaturgning deyarli barcha asarlari bizga faqat bosma nashr holidagina ma’lum, ularning birorta qo‘lyozma yoki qoralamasi saqlanib qolmagan. Pyesa va tarixiy xronikalardan iborat ilk to‘plami esa uning o‘limidan so‘ng e’lon qilingan. Shekspirshunoslar orasida bu to‘plam “Dastlabki folio” nomi bilan mashhur. 1623 yilda Shekspir truppasida ishlagan Jon Xeming va Genri Kondel bu kitobni “Janob Uilyam Shekspirning komediya, xronika va tragediyalari. Aniq va asl matnlar asosida nashr qilindi” degan so‘zboshi bilan chop etishadi. Mazkur nashrda Shekspir portreti ham berilgan bo‘lib, bu rasm uzoq yillar mobaynida dramaturgning bir nechta “haqiqiy” suratlaridan biri deb qaralgan. Biroq bu portret ham jumboqqa to‘la. XX asr boshlarida ingliz moda jurnali xodimlari bu suratda Shekspir kiygan kamzul juda g‘alati ekanligini aytishgan: kiyimning yarmi kamzulning old qismiga o‘xshasa, qolgan yarmi esa ort qismni eslatardi. Tadqiqotchilar bu mavzuni diqqat bilan o‘rganishga kirishishdi va shunday bo‘lib chiqdiki, rasmdagi odamning har ikkala qo‘li ham o‘ng qo‘l ekan! Ayrim shekspirshunoslarning ta’kidlashicha, portretdagi odam niqob taqqan, uning boshi nihoyatda katta, bo‘yni esa haddan ziyod uzun tasvirlangan. Va eng jumboqlisi – kamzul tagidan yana bir kamzul ko‘rinib turgani. Eng yuqoridagi tugma aslida “ichki” kamzulning tugmasi.

BU KIM?

Tabiiyki, shunday savol tug‘iladi: Shekspirdek oddiy bir odamning ismi-sharifi ostida aslida kim yashiringan? Va unga o‘z ismini sir tutib, begona ism tagiga berkinish nima uchun kerak bo‘lib qoldi? Ko‘pgina tadqiqotchilar bu – yuksak ma’lumotga va mislsiz adabiy uslubga ega bo‘lgan faylasuf Frensis Bekon, degan fikrdalar. Faqat biroz avval yozganimizdek, Bekonning lug‘ati Shekspirnikidan ikki marta kam va uning o‘z asarlari Shekspir darajasiga yetmagan. Yana bir taxminga ko‘ra, bu ingliz shoiri Kristofer Marlo, biroq uning ham asarlari Shekspir dahosidan anchagina yiroq. “Chinakam Shekspir” haqida yana bir nechta taxminlar mavjud. Ular orasida shunday qarash ham borki, buyuk shoir va dramaturg sifatida dong taratgan odam aslida Tyudorlar sulolasining so‘nggi vakilasi qirolicha Yelizaveta I. Bir nechta dalillarga murojaat qilamiz.

Birinchisi. Ma’lumki, qirolicha Shekspir pyesalari namoyish etiladigan “Globus” teatrini qo‘llab-quvvatlab, vasiylik qilgan. Ikkinchisi. Yelizaveta juda qobiliyatli bo‘lgan. Bolaligidayoq uning iste’dodi ko‘zga tashlangan: qadimgi yunon, italyan, fransuz va boshqa tillarni bilgan. Lotin tilida qadimgi tarixchilar asarlarini o‘qigan va Yevropaning bilimdon odamlari bilan yozishmalar olib borgan. Uni Kembrijning eng yaxshi murabbiylari tarbiyalashgan. Tabiiyki, qirolicha bo‘lgan vaqtlarida Yelizaveta xalqaro va ichki siyosatda toblangan, saroy odob qoidalari, odatlari va boshqa ko‘plab aslzodalarga xos, boshqalarga esa qorong‘i bo‘lgan ikir-chikirlarni yaxshi bilgan.

Bundan tashqari, yana bir g‘alati nuqta bor. Bir qancha tadqiqotchilar Shekspir sonetlarining ayrimlari ayol kishi nomidan yozilganiga e’tibor qaratishadi. Agar bularni biror xonim yozgan deb tasavvur qilinsa, hammasi o‘z o‘rniga tushadi. Harholda, tomirida qirollar qoni oqayotgan shaxs, Britaniya hukmdori o‘zining she’r va teatr uchun pyesalar yoza oladigan darajada yuksak adabiy iste’dodi borligini oshkora tan ololmasdi. O‘sha davrlarda aktyor va masxarabozlar qatorida pyesalar mualliflari ham “uchinchi nav”ga mansub sanalardi. Biroq haqiqiy iste’dod egasi bo‘lgan shoir yozmasdan ham tura olmaydi-ku. Shuning uchun ham Vilyam Shekspir nomi bilan yuritiladigan shunday yuksak adabiy ro‘yo yuzaga kelgan bo‘lsa, ajab emas…