2016 йилнинг 23 апрел, яъни бугун Шекспир вафот этган кунга 400 йил тўлди

   Шекспирни тадқиқотчилар бир овоздан «буюк қалбшунос» деб аташган. Дарҳақиқат, инсон қалбини тушунишда, қалбнинг инжа туйнукларида яширинган сир-саноатни ошкор этишда Шекспирга тенг келадиган адиб кам топилади. Даҳо асарларини ўқиб тушуниш, ҳазм қилиш осон эмас. Лекин ўқилгач улар бир умрлик ҳамроҳ, сирдош дўстга айланадилар. Даҳога сирдош бўлиш эса нечоғлик бахт.

Назар Эшонқул
УИЛЬЯМ ШЕКСПИР

луғ инглиз драматурги, шоири, инсониятнинг буюк фожианависи Уильям Шекспир ижоди ҳақида шунчалик кўп асарлар, тадқиқотлар ёзилган мақолалар чоп этилган, кўрсатувлар қилинган, кинолар суратга олинганки, у ҳақда ҳеч қандай янги гап айтиш мумкин эмасдай туюлади.  Бу истиҳола юки остида биз улуғ шоир ҳақида ўз гапимизни айтишга жазм қилдик.

Биз бугун шоирнинг жаҳон адабиётига қўшган улуши, асарлари талқинига тўхталмоқчимасмиз. Биз инсон Шекспирнинг фожиаси ҳақида гапирмоқчимиз. Асарлари уни улуғлар сафига олиб чиқди. Асарлари унинг ички дунёси манзаралари эди. Шекспир ўз ичкарисида, ўз ички дунёсида шаҳзода Гамлет, қотил ва рашкчи Отелло, завол бўлган қирол Лир, ҳасадгўй ва хиёнаткор Макбет эди. Кичикдан то катта-катта образларгача Шекспир эди: бу образлар Шекспир номли руҳоний дунёда бирлашарди. У ўз оғриқлари, дардлари, кечинмалари, орзу-армонлари ва ишқини театр қиларди, томоша қиларди.

Гўё у саҳнага қалбини очиб қўйгандай, мана, кўринглар, мен шундайман, мени тушунинглар деяётгандай бўларди, лекин уни ҳеч ким тушунмади. Ҳамма уни тушунишга уринар, ҳамма унинг образларини талқин қилар, олқишлар, йиғлар, кулар ва уни шарафларга буркарди.

У Ромео ва Жульетта номи билан дунё ваҳший, дунё шафқатсиз, бу дунё, бу ахлоқ муҳаббатни ўлдиряпти деб ҳайқиради. У асарда муҳаббат ва ўлимни муҳокама қилди. Замондошлари эса асарга бир томошадай қаради, томоша қилди.

Ҳамон томоша қилмоқда. Шекспир эса инсониятга муҳаббат изҳор этди. Инсоният эса муҳаббатни қабул қилди эмас, уни томоша қилди. Одамлар ўлаётган муҳаббатни қарсаклар билан олқишладилар, сўнг сершубҳа, рашкчи Отелло пайдо бўлди.

Отелло Дездемонани рашк қилиб ўлдирмади: дунёдан қизғаниб ўлдирди. У олчоқ, қари, кўҳна, алдоқчи, ҳаётни инсон тақдирини томоша деб биладиган дунёдан гўзал ва пок муҳаббатни қизғанди. Муҳаббат ва дунё бирга яшолмаслигини англади.

Улуғ асарлар улуғ қобилиятларни яратади. Улуғлик улуғликни яратади. Шекспирнинг улуғ таланти улуғ ўзбек саҳна истеъдодини уйғотади. Шу маънода улуғ асарлар ва улуғ истеъдодлар улуғ қобилиятларни уйғотувчи қўнғироқларга ўхшайди. Уларнинг бонгидан истеъдодлар уйғонади. Шекспир ўзбек саҳнасида улуғ истеъдодлар яратиб берди.

Шекспир асарларининг ўзбек саҳнасида ўйналиши бир қарашда оддий бир воқеага ўхшайди: дунёдаги барча мамлакатлар, барча миллатлар Шекспир асарини ўйнаган ва бу ерда ғайритабиийлик йўқ. Бироқ Шекспир ўзбек театр тафаккурини янги поғонага кўтариб берди, уни жаҳоний мезонлар билан сўйлаштирди. Дунё адабиётини, тафаккурини ўрганиш улуғлик, жаҳон билан бўйлашиш дегани. Фахрли томони шундаки, Шекспир асарлари ўзбек театрида қўйилиши билан ўзбеклар буюклик борасида ҳеч қайси улуғ ҳалқдан қолишмаслиги аён бўлади. Бу эса жаҳоншумул аҳамиятга молик ҳақиқатдир.

Даҳонинг беш жилдлик «Танланган асарлари» она тилимизда чоп этилган. Ҳамза номидаги отахон театримизда «Отелло», «Гамлет», «Қирол Лир» каби бир қанча асарлари қайта-қайта саҳналаштирилган. Айниқса, улуғ актёримиз Аброр Ҳидоятов ижро этган Отелло роли ўзбек томошабинлари қалбида абадий жой олди. Зукко Фозила Сулаймонованинг нашр этилган китоби «Шекспир Ўзбекистонда» деб аталадики, шу номнинг ўзиёқ Шекспир даҳоси ўзбеклар учун нечоғлик қадрли эканини ортиқча изоҳсиз таъкидлайди.

1612 йили Шекспир сўнгги драмаси «Бўрон»ни ёзгач пойтахтдан кетади ва ўлимига қадар она шаҳри Стратфордда яшайди. Нафақат Лондон, балки ёзувчиликни ҳам тарк этиб, ер майдони олиб-сотиш билан шуғулланади.

Даҳо ҳаётидаги бундай кескин ўзгаришнинг асл сабаби қоронғи. Лекин кинорежиссёр Г.Козинцев фикрича, Шекспир яшаб турган жамиятдан, сиқиқ пойтахт муҳитидан, сарой амалдорларининг ноқис дидига мослашишдан чарчаган. Етар деган ўзига ўзи. Хуллас, буюк трагик санъаткор ҳаётининг хотимаси ҳам трагик маъно касб этади.

Шекспирни тадқиқотчилар бир овоздан «буюк қалбшунос» деб аташган. Дарҳақиқат, инсон қалбини тушунишда, қалбнинг инжа туйнукларида яширинган сир-саноатни ошкор этишда Шекспирга тенг келадиган адиб кам топилади. Даҳо асарларини ўқиб тушуниш, ҳазм қилиш осон эмас. Лекин ўқилгач улар бир умрлик ҳамроҳ, сирдош дўстга айланадилар. Даҳога сирдош бўлиш эса нечоғлик бахт. Бундай бахтдан бебаҳра бўлманг.

Шекспир ўз даврининг оғриқларини саҳнага олиб чиқиб, ўз даврига қўйиб берди. Бироқ давр уни тушунмади. Унга олқишдан бошқа нарса ато этмади. Умрининг охирида Шекспир даври уни тушунмаслигини англади ва театрни, адабиётни ташлаб, қишлоққа кетди ва то ўлимигача бошқа ҳеч нарса ёзмади.

«Дунё адабиёти» туркуми: Уилям Шекспир. / «Dunyo adabiyoti» turkumi: Uilyam Shekspir.
Муаллиф: Назар Эшонқул./ Muallif: Nazar Eshonqul. Режиссёр: Аброр Қодиров./ Rejissyor: Abror Qodirov. Матнни Фахриддин Шамсиматов ўқиган./ Matnni Faxriddin Shamsimatov o’qigan.
Муҳаррирлар: Нодир Жонузоқ, Нурилла Нарзуллаев. / Muharrirlar: Nodir Jonuzoq, Nurilla Narzullaev «Маданият ва маърифат» канали маҳсулоти / «Madaniyat va ma’rifat» kanali mahsuloti Тошкент — 2013 йил / Toshkent — 2013 yil

Nazar Eshonqul
UILYAM SHEKSPIR

lug’ ingliz dramaturgi, shoiri, insoniyatning buyuk fojianavisi Uilyam Shekspir ijodi haqida shunchalik ko’p asarlar, tadqiqotlar yozilgan maqolalar chop etilgan, ko’rsatuvlar qilingan, kinolar suratga olinganki, u haqda hech qanday yangi gap aytish mumkin emasday tuyuladi.  Bu istihola yuki ostida biz ulug’ shoir haqida o’z gapimizni aytishga jazm qildik.

Biz bugun shoirning jahon adabiyotiga qo’shgan ulushi, asarlari talqiniga to’xtalmoqchimasmiz. Biz inson Shekspirning fojiasi haqida gapirmoqchimiz. Asarlari uni ulug’lar safiga olib chiqdi. Asarlari uning ichki dunyosi manzaralari edi. Shekspir o’z ichkarisida, o’z ichki dunyosida shahzoda Gamlet, qotil va rashkchi Otello, zavol bo’lgan qirol Lir, hasadgo’y va xiyonatkor Makbet edi. Kichikdan to katta-katta obrazlargacha Shekspir edi: bu obrazlar Shekspir nomli ruhoniy dunyoda birlashardi. U o’z og’riqlari, dardlari, kechinmalari, orzu-armonlari va ishqini teatr qilardi, tomosha qilardi.

Go’yo u sahnaga qalbini ochib qo’yganday, mana, ko’ringlar, men shundayman, meni tushuninglar deyayotganday bo’lardi, lekin uni hech kim tushunmadi. Hamma uni tushunishga urinar, hamma uning obrazlarini talqin qilar, olqishlar, yig’lar, kular va uni sharaflarga burkardi.

U Romeo va Jul`etta nomi bilan dunyo vahshiy, dunyo shafqatsiz, bu dunyo, bu axloq muhabbatni o’ldiryapti deb hayqiradi. U asarda muhabbat va o’limni muhokama qildi. Zamondoshlari esa asarga bir tomoshaday qaradi, tomosha qildi.

Hamon tomosha qilmoqda. Shekspir esa insoniyatga muhabbat izhor etdi. Insoniyat esa muhabbatni qabul qildi emas, uni tomosha qildi. Odamlar o’layotgan muhabbatni qarsaklar bilan olqishladilar, so’ng sershubha, rashkchi Otello paydo bo’ldi.

Otello Dezdemonani rashk qilib o’ldirmadi: dunyodan qizg’anib o’ldirdi. U olchoq, qari, ko’hna, aldoqchi, hayotni inson taqdirini tomosha deb biladigan dunyodan go’zal va pok muhabbatni qizg’andi. Muhabbat va dunyo birga yasholmasligini angladi.

Ulug’ asarlar ulug’ qobiliyatlarni yaratadi. Ulug’lik ulug’likni yaratadi. Shekspirning ulug’ talanti ulug’ o’zbek sahna iste’dodini uyg’otadi. Shu ma’noda ulug’ asarlar va ulug’ iste’dodlar ulug’ qobiliyatlarni uyg’otuvchi qo’ng’iroqlarga o’xshaydi. Ularning bongidan iste’dodlar uyg’onadi. Shekspir o’zbek sahnasida ulug’ iste’dodlar yaratib berdi.

Shekspir asarlarining o’zbek sahnasida o’ynalishi bir qarashda oddiy bir voqeaga o’xshaydi: dunyodagi barcha mamlakatlar, barcha millatlar Shekspir asarini o’ynagan va bu yerda g’ayritabiiylik yo’q. Biroq Shekspir o’zbek teatr tafakkurini yangi pog’onaga ko’tarib berdi, uni jahoniy mezonlar bilan so’ylashtirdi. Dunyo adabiyotini, tafakkurini o’rganish ulug’lik, jahon bilan bo’ylashish degani. Faxrli tomoni shundaki, Shekspir asarlari o’zbek teatrida qo’yilishi bilan o’zbeklar buyuklik borasida hech qaysi ulug’ halqdan qolishmasligi ayon bo’ladi. Bu esa jahonshumul ahamiyatga molik haqiqatdir.

Dahoning besh jildlik «Tanlangan asarlari» ona tilimizda chop etilgan. Hamza nomidagi otaxon teatrimizda «Otello», «Gamlet», «Qirol Lir» kabi bir qancha asarlari qayta-qayta sahnalashtirilgan. Ayniqsa, ulug’ aktyorimiz Abror Hidoyatov ijro etgan Otello roli o’zbek tomoshabinlari qalbida abadiy joy oldi. Zukko Fozila Sulaymonovaning nashr etilgan kitobi «Shekspir O’zbekistonda» deb ataladiki, shu nomning o’ziyoq Shekspir dahosi o’zbeklar uchun nechog’lik qadrli ekanini ortiqcha izohsiz ta’kidlaydi.

1612 yili Shekspir so’nggi dramasi «Bo’ron»ni yozgach poytaxtdan ketadi va o’limiga qadar ona shahri Stratfordda yashaydi. Nafaqat London, balki yozuvchilikni ham tark etib, yer maydoni olib-sotish bilan shug’ullanadi.

Daho hayotidagi bunday keskin o’zgarishning asl sababi qorong’i. Lekin kinorejissyor G.Kozintsev fikricha, Shekspir yashab turgan jamiyatdan, siqiq poytaxt muhitidan, saroy amaldorlarining noqis didiga moslashishdan charchagan. Yetar degan o’ziga o’zi. Xullas, buyuk tragik san’atkor hayotining xotimasi ham tragik ma’no kasb etadi.

Shekspirni tadqiqotchilar bir ovozdan «buyuk qalbshunos» deb atashgan. Darhaqiqat, inson qalbini tushunishda, qalbning inja tuynuklarida yashiringan sir-sanoatni oshkor etishda Shekspirga teng keladigan adib kam topiladi. Daho asarlarini o’qib tushunish, hazm qilish oson emas. Lekin o’qilgach ular bir umrlik hamroh, sirdosh do’stga aylanadilar. Dahoga sirdosh bo’lish esa nechog’lik baxt. Bunday baxtdan bebahra bo’lmang.

Shekspir o’z davrining og’riqlarini sahnaga olib chiqib, o’z davriga qo’yib berdi. Biroq davr uni tushunmadi. Unga olqishdan boshqa narsa ato etmadi. Umrining oxirida Shekspir davri uni tushunmasligini angladi va teatrni, adabiyotni tashlab, qishloqqa ketdi va to o’limigacha boshqa hech narsa yozmadi.