Лондондаги Миллий портрет галереясида бир китоб сақланади. Бу китоб машҳур инглиз адибаси Жейн Остиннинг 1816 йил, ўлимидан бир йил муқаддам чоп этилган нашри. Бу нашр муқовасига гўзал ва назокатли аёл тасвири туширилган бўлиб, тепасига французчада “L’aimable Jane”, яъни “Азизам Жейн”, деб ёзилган эди.

АЗИЗИМ ЖЕЙН
Маъсума Аҳмедова

Лондондаги Миллий портрет галереясида бир китоб сақланади. Бу китоб машҳур инглиз адибаси Жейн Остиннинг 1816 йил, ўлимидан бир йил муқаддам чоп этилган нашри. Бу нашр муқовасига гўзал ва назокатли аёл тасвири туширилган бўлиб, тепасига французчада “L’aimable Jane”, яъни “Азизам Жейн”, деб ёзилган эди. Агар Европа матбааси тарихига разм соладиган бўлсак, XVIII-XIX асрларда китобларда бериладиган портрет санъати кенг тарқалганининг гувоҳи бўламиз. Адиба биографларининг фикрларига кўра, бу тасвир Жейн Остинникидир. Бу тасвир шунинг учун ҳам қадрлики, Жейн Остиннинг бундан бошқа балоғатга етган пайтдаги сурати йўқ. Адибанинг биргина сурати сақланган, у ҳам бўлса, опаси Кассандра томонидан чизилган расм бўлиб, унда ўн икки ёшли қизалоқ тасвирланган. Шундайки, инглиз адабиёти шуҳратини кўкларга кўтарган, ижодидан Вальтер Скотт, Шеридан, Виржиния Вульф каби машҳур адиблар ҳайратда қолган Жейн Остиннинг сурати қолмаганлигини адибанинг камсуқум табиатидан излаш керак бўлади.

Ўзбек китобхонлари ҳали Жейн Остин ижоди билан ўз она тилларида танишган эмаслар. Аммо улар адибанинг инглиз романчилигининг алоҳида саҳифасини ташкил этган бетакрор “Ғурур ва хато” романи асосида экранлаштирилган фильми орқали ижодкорни биладилар (ўзбекча варианти “Ғурур ва андиша” деб номланган). Яна ўзбек кино мухлислари Американинг дунёга машҳур Голливуд киностудиясида Ҳиндистон кино ижодкорлари билан биргаликда ишланган, сюжети Жейн Остиннинг “Ғурур ва хато” романидан олиниб, ҳозирги замонга мослаштирилган, беш қизни турмушга бериш можароси кулгили ва самимий тарзда Жейн Остинчасига очиб берилган “Келин ва хурофот”фильмини ҳам томоша қилганлар.

Ажойиб психолог ва реалист ёзувчи Жейн Остин 1775 йилнинг 16 декабрида, ўз замондоши инглиз мумтоз адиблари Уильям Вордсворт ва Вальтер Скоттдан беш йил кейин Стивентонда (Хэмпшир графлиги) дунёга келади. Отаси Жорж Остин кўҳна ва унча бой бўлмаган кент наслига мансуб эди. Жейннинг олти ака-укаси ва ундан уч ёш катта Кассандра исмли опаси бўлган. Кассандра билан унинг дўстлиги ҳар қандай эътибору таҳсинга лойиқ, опа-сингилнинг бир-бирига йўллаган мактублари адабиётда алоҳида “мактуб жанри”ни оча олган. Ана шу мактубларда аёл қалби туғёнлари, ижодкорлиги, нафосати акс этади. Бу мактубларда адабиёт талаб этган композиция, ечим, уйғунлик бор, муҳими, инсон кўнгли, дарди бор. Жейн ўз ижодий режалари, фикрларини опаси Кассандрага ишониб айта олади. Афсуски, Кассандра ўлими олдидан биографларнинг олижаноблиги ва ҳалоллигига шубҳа қилиб, хатларнинг кўпларини йўқ қилиб юборади. Жейннинг оиласида баҳамжиҳатлик, аҳиллик ҳукм сурарди, унинг ака-укалари ҳам адиба ҳаётида катта ўрин тутганлар. Уларнинг оилаларида китоб ўқиш расм эди. Оила аъзолари меҳмонхонадаги камин атрофида тўп бўлишиб, китоб ўқирдилар. Аксарият улар салмоқли ва жиддий, тарбиявий китобларни — Сэмюэль Жонсон, Голдсмитнинг “Англия тарихи”ни ўқирдилар. Ўз-ўзидан равшанки, бундай оилавий мутолаалар ёш адибага таъсир этмай қолмайди.

Унга романнавислар Ричардсон, Филдинг, Стерн, шоирлардан – Каупер, Поуп, Грей, Крабб ёқарди. Табиатан зукко ва ҳазилкаш, дунёдан қиз ўтган Жейн кулиб, шоир Краббни, “таассуфки, мен турмушга чиқишим мумкин бўлган ягона одам эди”, деб ҳазиллашарди. Унинг ана шу зукколиги, кинояси, ҳазилкашлиги асарларида акс этади, шу жиҳати билан мухлисларини ром этади. Жейн Вальтер Скотт ижодига чуқур эҳтиром билан ёндашади. Вальтер Скотт уста романнавис сифатида адибани ром этади. “Вальтер Скотт қандай қилиб бундай ажойиб ва яхши романлар ёза олади?” — деб ёзади у опаси Кассандрага.

Жейн Остин ижодини жуда эрта бошлайди. Адиба ҳаётлигида тўртта романи – “Ақл ва ҳиссиёт” (1811), “Ғурур ва хато” (1813), “Мэнсфилд Парк” (1814) ва “Эмма” (1816) чоп этилади. Ўлимидан сўнг, 1818 йилда эса унинг “Нортенгер аббатлиги” ва “Ишонч” романлари нашр қилинади. Ёзувчи ижодининг гавҳар шодаси ҳисобланмиш “Ғурур ва хато” романини Жейн Остин ёза бошлаганида ҳали йигирма бир ёшга ҳам чиқмаган эди. Асар марказида жамиятнинг турли табақаларига мансуб икки инсон – Элизабет Беннет ва мистер Дарси туради. Роман сюжети сабаблари наслий ва мулкий муносабатлар пардасига яширинган икки ёқлама “Ғурур ва янглиш фикр” асосига қурилади. Элизабет Дарсига нисбатан, Ричард Олдингтон ёзган “Золушка”, яъни қиз йигитдан камбағалроқ бўлади. Элизабет табақаси жиҳатидан ҳам, жамиятда тутган мавқеи жиҳатидан ҳам Дарсидан пастроқ. Яна у ўз камбағаллигидан ва оиласидагилар, айниқса, қизларини яхши жойга турмушга бериш истагида югуриб-елган онасининг ғаройиб қилиқларидан азоб чекади. Орияти азоб чеккан Элизабет Дарсига нисбатан янглиш фикрда бўлади. Лекин Дарсининг қизга йўллаган мактуби Элизабетни тўғри хулоса чиқаришга ундайди. Шундан бошлаб ёлғон, янглиш фикр ортга сурилади. Уикхем сабаб синглиси Лидиянинг алданиши, Дарси туфайли қизнинг пок номи оқланиши, йигитнинг мардлиги Элизабетнинг ўз Қурурини енгиб, янглишганлиги, хатосини тан олишга ундайди. Дарси ҳам роман бошланишида “Ғурур ва янглиш фикр”дан изтироб чекади. Бу ғурур фақатгина йигит табақасига оид бўлмай, балки унинг атрофини ўраб турган жамиятдан устунлигини англаб етган, ақлли, ўқимишли ва эркин одамнинг орияти, Қуруридир. Роман сўнгида у ҳам Элизабет каби ёлғон тамойил ва қоидалардан озод бўлади, улардан баланд туриб, ўзи севган қизнинг муҳаббатига сазовор бўлади.

Ўз даврининг қизи бўлган ва катта ижодкор Жейн Остин романни маърифий жиҳатдан аниқ ва уйғунликда қура олади. Воқеалар симметрик тарзда асосий композицион йўлнинг такрорланиши билан кечади (Элизабет ва Дарси – Қурур; Элизабет ва Дарси — адашиш; Элизабет ва Дарси – янглишув; Элизабет ва Дарси — ўз хатоларини англаш; Элизабет ва Дарси — асл ва соф туйғулар тантанаси).

Маиший турмушни моҳирона чиза олиши билан жамиятни, асл ҳаётни ҳаққоний кўрсатиб бера олган Жейн Остин ўз асарини маишийликдан олиб чиқади ва унга реализм тамғасини боса олади. Айтиш мумкинки, Жейн Остин том маънода, аёл қалбини, унинг кечинмаларини моҳирона чиза олган катта рассомдир. Асарлари муҳаббат тантанаси, висол, бахт тантанаси билан якунланган Жейн Остиннинг ҳаётда ўзи турмуш қурмайди. Унинг армонли муҳаббати ҳақида асарлар яратилади, афсоналар тўқилади. Ёшлигидан қувноқ, ёқимтой бўлган, балларни, рақсларни, уйда спектакллар қўйишни, уларда роль ижро этишни яхши кўрган ҳаётсевар, сарвқомат, қўнғир сочли Жейн Остиннинг табиати асарларига кўчади. Қизнинг жўшқин ижодкор қалби адиба Жейн Остин романлари саҳифаларидан жой олади. Жейннинг жияни ва унинг биринчи биографи Ж.Э.Остин-Ли ёзувчи аммаси ҳақида китоб ёзади. Юқорида биз Жейн Остиннинг зукколиги асарларида акс этганлигини айтдик. Шунингдек, унинг ҳақ-қонийлиги ҳам ижодига қўл келди. Адиба аёвсиз киноя, пичинг билан ўзи мансуб бўлган, туйғу ва фикру ҳиссиётлар моддий ва табақа манфаатларига тўла бўйсунадиган жамиятни тасвирлаб бера олади. Адибанинг замондошлари у тасвирлаган образларнинг сатирик ўткирлигини ҳис қиладилар ва буни тўғри қабул қила оладилар. Жейн Остиннинг услуби қисқа, лўнда ва жонли. У бир зумда китобхонни ўзига ром қилиб олади. Бунга ижодкор осонликча эриша олмаган. Адиба романларини синчковлик билан таҳрир қилаверган, таҳрир қилаверган. Ўзи ёзганидай, “Мен барини олиб ташлайвераман, қисқартиравераман…” Мумтоз инглиз ёзувчиси Вальтер Скотт ҳам ўз даврида унинг ижодига бежиз муносиб баҳо бермаган. 1816 йилнинг март ойида ёзувчи “Куотерли ревью” журналида Жейн Остин ижодига бағишлаб мақола ёзади, унда, жумладан, шундай ёзади: “Инсоний муносабатларни ўта одоб-назокат билан англаб етиш, шундай назокат билан характер яратиш, буларнинг бари бизга фламанд маҳорат мактабининг афзалликларини ёдга солади”.

Жейн Остин пойтахтдан йироқда, табиат қўйнида яшади, ижод қилди. У 1817 йилда бу дунёдан ўтди. Шуниси таассуфлики, Жейн Остин ўлимидан кейингина кенг шуҳрат қозонди. Аслида ХХ аср адиба номини кўкларга кўтарди. Адабиёт мухлислари, санъатнинг бошқа жанрлари ижодкорлари унинг асарларига қайта-қайта мурожаат қилдилар. Фикримизга Жейн Остин романларининг қайта-қайта экранлаштирилиши далил бўла олади. Адиба асарлари ўз она тилида ҳам, жаҳоннинг бошқа тилларида ҳам қайта-қайта нашр қилинган ва қилинмоқда. Ҳақиқий асар давр билмайди, масофа билмайди. Чунки Жейн Остин асарларида ҳамиша барҳаёт ва сертуғён инсон қалби, унинг кечинмалари яшайди. Машҳур инглиз ёзувчиси Сомерсет Моэм ўзининг жаҳон адабиёти дурдоналарига бағишланган “Ўнта муаллиф ва уларнинг романлари” китобидан алоҳида бобни Жейн Остинга, унинг “Ғурур ва хато” романига ажратади. Бу роман “Том Жонс”, “Қизил ва қора”, “Горио ота”, “Дэвид Копперфилд”, “Мадам Бовари”, “Моби Дик”, “Яшинли довон”, “Ака-ука Карамазовлар” ва “Уруш ва тинчлик” романлари қаторидан фахрли ўрин олган.

Бу ўз вақтида ва тўғри қилинган эътироф эди.

Жейн ОСТИН
АНДИША ВА ҒУРУР
Русчадан Муҳаббат Исмоилова таржимаси

I БОБ

Балоғатга етган пули бор ҳар бир йигит ўзига қаллиқ топиши кераклиги ҳаммага маълум. Агар шундай одам янги жойга кўчиб келадиган булса, бу ҳол унинг яқин-атрофида яшайдиган қўшниларнинг эс-ҳушини шунчалик банд этадики, унга ўша заҳотиёқ бирорта қўшни қиз учун қонуний ўлжа деб қарай бошлашади.
— Азизим мистер Беннет, — деди бир куни миссис Беннет эрига. —  Незерфилд ахири бўш турмаслигини эшитдингизми?

Мистер Беннет ҳеч нарсадан хабари йўқлигини айтди.
— Бу янгиликни ҳозиргина миссис Лонг кириб айтди. Янги қўшнимиз ким эканлигини билишни хоҳлайсизми?
— Шуни менга жуда айтгингиз келаётган бўлса, унда эшитишга тайерман.

-Миссис Лонгнинг айтишича, Незерфилдни Шимолий Англиялик жуда ҳам бой бир йигит ижарага олганмиш. Ўша йигит байрам кунигача кўчиб келмоқчи эмиш.
— Ўша йигитнинг исми нима экан?
— Мистер Бингли.

  — Уйланган эканми ё бўйдоқми?
  — Бўйдоқ, азизим, ҳамма гап шунда-да — бўйдоқ! Йилига тўрт ёки беш минг даромади бор  ёш бўйдоқ! Бизнинг қизларимиз учун бу жуда қулай имконият-а?
  — Қанақасига? Бунинг бизга нима алоқаси бор!

— Азизим — деди миссис Беннет, — Мен у йигитнинг қизларимиздан бирига уйланиши мумкинлигини кўзда тутаётганимни тушунаётган бўлсангиз  керак?
  — Ҳм-м, унинг режалари шундай эканми!
— Режалари?! Баъзан жуда гапириб қўясиз-да! Лекин у қизларимиздан  бирини ёқтириб қолиши мумкин-ку! Шунинг учун, у бу ерга кўчиб келиши  биланоқ сиз, албатта, уникига ташриф буюришингиз керак.
— Очиғини айтсам, бунинг учун етарли асос кўрмаяпман. Сиз ўзингиз қизлар билан бора қолинг, яхшиси — уларнинг ўзини юбора қолинг. Тағин  ўзингизни ёқтириб қолиб ўтирмасин. Чиройда улардан қолишмайсиз-ку.

— Азизим, мени мақтаб юбордингиз. Чиндан ҳам қачонлардир келишгангина эдим. Афсуски, бешта бўйи етган қизи бор аёл ўзининг келишганлиги тўғрисида ўйлашга ҳам вақт топмайди. Хуллас, азизим, барибир, мистер Бингли бу ерда пайдо бўлиши билан сиз уникига ташриф буюришингиз керак.

— Бундай қилмасам керак.
— Ахир қизларимиз ҳақида ўйласангиз-чи! Тасаввур қилинг-а — уларнинг биридан қутулган бўламиз! Мана кўрасиз, сэр Уильям билан леди Лукас Незерфилдга югуриб келишади. Нима учун деб ўйлайсиз?

— Жуда нозиктабиатсиз-да. Менимча мистер Бингли сизлар билан кўришганидан хурсанд бўлади. Хоҳлайсизми, у ёқтирган қизимизни унга турмушга беришимизни ваъда қилиб хат ёзиб, сиздан бериб юбораман? Албатта, эркамиз Лиззи ҳақида икки оғиз яхши гап қўшиб қўйишим ҳам керак бўлади.

— Лиззининг бошқа қизларингиздан ортиқ жойи йўқ-ку?
— Менинг қизларимдан бирортаси ҳам бирор нарсада ажралиб турмайди, — жавоб берди мистер Беннет. — Шунчаки Лиззи ўзининг опа-сингилларидан кўра маънилироқ.
— Мистер Беннет, қандай қилиб ўз қизларингизни шундайин ҳақорат қиласиз? Жаҳлимни чиқаришни хуш кўрасиз-а? Менинг асабларим билан сира ишингиз йўқ.

— Азизам, янглишаяпсиз. Мен улар билан ҳисоблашишга ўрганиб қолганман. Ахир, йигирма йилдан бери менга улар ҳақида гапириб келасиз!
— Оҳ, менинг азобларимни сиз тасаввур ҳам қила олмайсиз.

— Умид қиламанки, сиз бу атрофда йилига тўрт минг даромад оладиган йигитчалар пайдо бўлгунча яшаб берасиз.
— Йигирмата бўлсин, сиз уларникига боришдан бош тортар экансиз, бундан не наф?
— Агар уларнинг сони йигирматага етса, азизам, мен, албатта битта юришдаёқ уларнинг ҳаммасини кўриб келаман.

Мистер Беннетнинг табиатида ақлининг ўткирлиги ва истеҳзога мо- йиллик, писмиқлик ва бироз довдирлик хислатлари шунчалик қоришиб кетгандики, миссис Беннет бирга яшаган йигирма уч йиллик ҳаёти давомида унга мослашолмаганди. Аёлининг табиатини тушуниш эса анча осон эди: унинг ҳаётдаги энг асосий мақсади қизларини турмушга чиқариш бўлиб, ягона қизиқиши эса меҳмондорчиликларга бориш ва янгиликлар эди.

II БОБ

Очиғини айтганда, хотинига ҳеч ҳам бормайман деган бўлса-да, мистер Беннет у ерга боришни аллақачон режалаштириб кўйган, хотини эса охирги дақиқагача унинг режасидан бехабар қолганди. Воқеа мана бундай бўлган эди: мистер Беннет иккинчи қизи шляпасини ленталар билан тузаётганини кузата туриб тўсатдан деди:
— Лиззи, умид қиламанки, бу мистер Бинглига ёқади.

— Незерфилдга бормас эканмиз, мистер Бинглига нима ёқиш, нима ёқмаслигини ҳеч қачон билолмаймиз, — деди алам билан миссис Беннет.
— Онажон, биз уни балда учратишимизни ёдингиздан чиқарманг, — деди Элизабет. — Миссис Лонг бизни таништириб қўйишга ваъда берган.

— Йўқ, миссис Лонг ўлиб қолса ҳам бундай қилмайди. Ўзининг иккита жияни бор-ку. Ўша иккиюзлама ва фақат ўзини ўйлайдиган аёлни кўргани кўзим йўқ.
— Шундай муҳим нарсада сиз унга боғлиқ эмаслигингиздан хурсандман.

Миссис Беннет эрига жавоб қайтаришни лозим топмади, лекин жахлини ҳам боса олмай, қизларидан бирига ёпиша кетди:
-Худо ҳаққи, Китти, бунақа йўталмагин! Менинг асабларим ҳақида бироз ўйласанг-чи!
— Маза қилганимдан йўталмаяпман-ку, — хафа бўлди Китти.

— Лиззи, кейинги бал қачон бўлади?
— Икки ҳафтадан сўнг.

— Шунақами, — ҳайрон қолди миссис Беннет, — демак миссис Лонг бал бўлишидан сал олдинроқ қайтар экан-да!? Унинг ўзи мистер Бингли билан кўриша олмас экан, бизларни у билан қандай таништириб қўяркан?
— Унда, азизам, дугонангизга сиз ёрдам берасиз, яъни уни мистер Бингли билан сиз таништириб қўясиз.

— Мистер Беннет, устимдан куляпсиз! Ахир ўзим у билан таниш эмасман-ку!
— Лекин уни мистер Бингли билан биз таништирмасак, бу ишни бошқа биров қилади. Менга қолса, миссис Лонг ва унинг жиянлари ҳам омадини синаб кўришаверсин. Агар бу иш сизга ёқмаётган бўлса, бу вазифани мен зиммамга олишим мумкин.

Қизлар ҳаммаси отасига тикилиб қолишди. Миссис Беннет минғирлаб қўйди:
-Бўлмағур гап!
-Нима,танишишнинг бундай йўли сизга ёқмайдими? Бу борада бизнинг фикрларимиз ҳар хил, шекилли. Мэри, сен-чи, сен нима дейсан? Ахир сен жуда ақлли қизсан-ку, ақлли китоблар ўқийсан, улардан ёққан жойларини кўчириб ҳам юрасан.

Мэри жўяли бир нарса айтмоқчи бўлдию хаёлига хеч нарса келмади.
— Мэри бирор нарса ўйлаб топгунча биз мистер Бинглига қайтамиз, — давом этди мистер Беннет.

— Мистер Бингли ҳақида ортиқ ҳеч нарса эшитишни хоҳламайман, — гапни қисқа қилди хотини.
— Бу гапингизни эрталаб билганимда, ўла қолсам ҳам уникига бормаган бўлардим. Уникига бориб бўлганимдан кейин эса у билан яқиндан танишишдан қочиб бўлмайди.

Мистер Биннет мўлжалга урган эди: аёллар ҳайратда эдилар. Ҳайратлари бироз босилгач, миссис Беннет эрига деди:
— Азизим, сиз худди шундай қиласиз, деб ишонгандим. Қандай бахтлиман! Хўп ҳазил қилдингиз-да: Незерфилдга вақтлигина бориб келибсиз-ку, буни ҳеч ким билмайди ҳам!

— Китти, энди хоҳлаганингча йўталавер, —  хотинининг сўзларини ортиқ эшитмаслик учун хонадан чиқар экан, деди мистер Беннет.
— Қизларим, оталарингиз қандай ажойиб-а! — эшик ёпилгач фахр билан деди миссис Беннет. — Билмадим, шундай қалби учун сиз уни қандай миннатдор қила оларкинсиз. Яна мени ҳам. Гапимга ишонсанглар, бизнинг ёшимизда ҳар куни янги одамлар билан танишиш осон эмас. Лекин фарзандларимиз учун ҳаммасига тайёрмиз.

III БОБ

Миссис Беннет ва қизлари қанча уринмасин, мистер Бингли борасидаги ўзларини қизиқтирган яна бирор нарса айтишга оталарини мажбур қилиша олмади ва мистер Бингли ҳақида қўшнилари леди Лукасдан олган маълумотлари билангина чекланишга мажбур бўлишди. Леди Лукас берган ахборотлар эса турли-туман эди: Сэр Уильям мистер Бинглидан ҳайратда эмиш; у ҳали ёш, келишган бўлиб, яқин кунлар ичида дўстлари билан келиб, тез орада Меритонда бўладиган балда қатнашмоқчи экан.

Бундан ортиқ нарсани хоҳлаш айб бўларди. Рақс тушишни яхши кўрадиган одамнинг бировни севиб қолиши оппа-осон. Ҳамма қизлар яқин кунлар ичида мистер Бингли улар юрагини забт эта олишига умид килишарди.

— Эҳ, қизларимиздан бирортасининг Незерфилд бекаси бўлганини кўриш насиб қилса эди, — дерди миссис Беннет эрига, — қолганларини ҳам яхши жойларга узатсам, менга бошқа нарсанинг кераги йўқ.

Бир неча кундан сўнг мистер Бингли уларникига келиб, ўн дақиқача мистер Беннетнинг кутубхонасида ўтирди. Унинг бу ерга келишдан мақсади — одамлардан эшитгани ушбу оиланинг гўзал қизларини кўришга умид қилганди.

Бу воқеадан бироз вақт ўтгач Беннетлар оиласи мистер Бинглини тушликка таклиф қилиб, таклифнома юборишди. Миссис Беннет бека сифатида ўзининг бутун санъатини ишга солиб, овқатлар рўйхатини тузар экан, Незерфилддан унинг ҳамма режаларини чиппакка чиқарадиган хабар келди: мистер Бингли эртаси куни Лондонга жўнаб кетиши керак эмиш, унга кўрсатилган эътибордан фойдалана олмасмиш. Миссис Беннетнинг феъли айниди. Йигит бу ерга келишга улгурмай, Лондонда қандай иши чиқиб қолиши мумкин, йигит доим бир ердан бошқа ерга кўчиб юрадиган бўлса, Незерфилд ҳеч қачон унинг муқим тураржойи бўла олмайди, деб хавфсирай бошлаганди. Унинг хавотирини леди Лукаснинг фикри тарқатиб юборди: мистер Бингли Лондонга балга бирга бормоқчи бўлган дўстларини олиб келиш учун кетган бўлиши мумкин. Чиндан ҳам, незерфилдликлар бал уюштириладиган залга кирганларида улар бепгга одам: мистер Бинглининг опа-синглиси, опасининг эри ва яна бир ёш йигит эди.

Мистер Бинглининг келишган ва яхши тарбия кўрган йигитлигига дарров амин бўлишди. Унинг дўсти мистер Дарси эса ўзининг келишган қадди-қомати, чиройли юзи ва оқсуяклардек кўриниши билан ҳамманинг эътиборини ўзига тортди. Уларнинг келишига беш дақиқа бўлмасданоқ ҳамма мистер Дарсининг йилига ўн минг фунт даромад келтирадиган ер-мулки борлигидан хабардор бўлди. Бу ерлик эркаклар уни ҳақиқий эркак деб, аёллар эса уни мистер Бинглидан кўра ёқимтойроқ деб топишди ва зиёфатнинг бутун биринчи ярмида ундан ҳайратга тушдилар. Лекин кейинроқ ҳамма мистер Дарсининг ўзини тутишини кўргач, унинг обрўси тушиб кетди: кеккайганлиги, ҳаддан ортиқ мағрурлиги ва унга бас келиш қийинлигини гапира кетишди. Бироз ўтиб, бор ер-мулки ҳам у ҳақдаги салбий фикрларни ўзгартира олмай қолди.

Кўп ўтмай, мистер Бингли балдаги ҳамма меҳмонлар билан танишиб олди. У ниҳоятда очиқкўнгил бўлиб, зиёфатнинг бунчалик тез тугаганидан афсусда эканлигини билдириб кўйди ва ҳатго Незерфилдда ҳам бал ўтказилса кўнгилдагидек иш бўлишини гап орасида қистириб ўтди. Мистер Дарси эса бутун кеча давомида фақат миссис Хёрст ва мисс Бингли билан бир мартагина рақсга тушди. Ўзини бошқа аёллар билан таништиришларини истамади ва кечанинг қолган қисмини ўз яқинлари билан гаплашиб ўтириб ўтказди. Уни бир овоздан дунёдаги энг ёқимсиз эркак деб топишди.

Кавалерлар етишмаётганлиги сабабли Элизабет Беннет икки рақс давомида стол олдида ёлғиз ўтиришига тўғри келди. Бу вақт ичида шу яқин орада турган мистер Дарси билан мистер Бинглиларнинг суҳбатини эшитиб қолди:

— Сизни рақс тушишга мажбур қилмоқчиман, — дерди мистер Бингли. — Ахир  бирортасини таклиф қилсангиз-чи.
— Йўқ. Ўзингиз биласизку, рақс тушаётган шеригим билан таниш бўлмасам, рақсдан баҳра олмайман. Бу ердагилар тўғрисида-ку гап бўлиши мумкин эмас. Сизнинг сингилларингиз эса рақсга таклиф қилиб бўлинган.

— Вой-бў, мен эса сизчалик талабчан эмасман! — эътироз билдирди мистер Бингли. — Очиғини айтсам, шу пайтгача бир кечанинг ўзида шунчалик кўп гўзал аёлларни кўрмаганман, баъзиларига эса гап йўқ.

— Бу залдаги ёлғизгина келишган, чиройли қиз билан сиз ўзингиз рақсга тушаяпсиз, — мисс Беннетларнинг энг каттасига қараб деди мистер Дарси.
— Ҳа, у мен шу пайтгача учратган қизларнинг ичида энг чиройлиси. Лекин ана у ерда, шундай орқангизда, унинг сингилларидан бири ўтирибди. Менимча, у ҳам ёмон эмас.

— Кимни айтаяпсиз? — Дарси ўгирилиб Элизабетга қаради, унинг ўзига қараётганини сезиб, кўзини олди ва совуққина деди — Ҳа, ёмон эмас, шекилли. Лекин менинг юрагимга йўл топа оладиган даражада эмас. Ва мен ҳозир бошка йигитлар қайрилиб қарашни хоҳламаган қизларни овутиб ўтирадиган кайфиятда эмасман.

Элизабетнинг кўнглида Дарсига нисбатан ғашлик пайдо бўлди. Бутун оила аъзолари кунни хурсандчилик билан ўтказишди. Миссис Беннет Незерфилд эгаларининг  Жейнга кўрсатган эътиборларидан жуда хурсанд эди: Мистер Бингли у билан икки марта рақс тушди ва унинг опа-сингиллари ҳам қизни жуда яхши қабул қилишди. Жейннинг ўзи ҳам хурсандлигини кўз-кўзламаган бўлса-да, жуда мамнун эди. Мэри эса кимдир мисс Бингли билан гаплашаётганда уни ён-атрофдаги энг ўқимишли қиз деб айтаётганини эшитиб қолибди; Кэтрин ва Лидия ҳам рақс давомида шериксиз қолишмади — уларга бошқа нарса керак ҳам эмас эди. Улар уйларига қайтиб келишганда, мистер Беннет ҳали ухламаганди: оила аъзолари умид қилаётганлари — ушбу кечанинг қандай ўтганига у ҳам қизиқиб қолган эди. Хотинининг янги қўшнилар борасида тузаётган режалари амалга ошмаслигига ишончи комил бўлса-да, қизларининг ҳаяжонланиб туришларидан, янги гаплар эшитиши мумкинлигини англади.

— Азизим мистер Беннет, — хонага кира солиб, ҳаяжон билан гапира кетди миссис Беннет, — маза қилдик! Зиёфат зўр бўлди. Жейн у ерда катта муваффақият қозонди: ҳамма унинг гўзаллигини гапирди. Мистер Бингли эса уни мафтункор деб атади ва қизимиз билан икки марта рақс тушди. У аввал мисс Лукас билан рақс тушди. Уларнинг иккаласи рақс тушаётганини кўрганимда, тўғрисини айтсам, кўрқиб кетдим. Лекин мисс Лукас йигитга ҳеч ҳам ёкмади. Жейн билан рақс тушаётганда эса кўзлари ёниб кетди. Унинг кимлиги билан қизиқди, ўша заҳотиёқ иккинчи раксга таклиф қилди. Қизимиздан кейин у мисс Кинг билан, кейин яна Жейн билан, кейин Лиззи…. Азизим, мен унга  қойил қоляпман! Сингиллари-чи — бирам гўзал!  Умримда бундай ясан-тусанни кўрмаганман…

Шу ерга келганда, мистер Беннет хотинининг гапини бўлди, чунки аёлларнинг ясан-тусани тўғрисидаги гапларни эшитишга тоби йўқ. Миссис Беннет мавзуни ўзгартирар экан, мистер Дарсининг ўзини тутишини алам билан гапириб берди:
— У Лиззини ёқтирмагани билан қизимиз кўп нарса йўқотмади! Бундай одамга ёқишга ҳаракат қилишнинг ҳам ҳожати йўқ. Бурни осмонда: у билан рақс тушиш учун етарли даражада чиройли эмасмиш! Ўзингиз бир  таъзирини бериб қуйсангиз бўларкан!

IV БОБ

Жейн ва Элизабет ёлғиз қолишгач, мистер Бингли ҳақида ўз фикрини очиқ айтмаётган Жейн, йигит унга жуда ёққанини тан олиб, деди:
— У йигит киши қандай бўлиши керак бўлса, худди шундай: ақлли,  кўнгилчан, хушчақчақ. Яхши тарбия кўргани шундоқ кўриниб турибди. 

— Бунинг устига кўриниши ҳам ёмон эмас, — қўшиб қўйди Элизабет. — Ҳамма томондан мукаммал, деб айтса ҳам бўлади.
— У мени иккинчи марта рақсга таклиф қилганида шундай қувониб кетдим! Рости, буни ҳеч кутмагандим.

— Икки марта рақсга таклиф қилганининг нимасига ҳайрон қоласан? Қизлар орасида энг чиройлиги сен эканлигингни сезгандир, ахир. Ишқилиб, сенга ёқсин-да. Илгари бундан баттарроқлари ҳам ёққан-ку-а?

— Лиззи!
— Ўзинг жуда яхши биласан: ҳеч кимни ёмон дегинг келмайди, ким дуч келса ўшани мақтаганинг мақтаган. Сен учун ҳамма чиройли ва юмшоқ кўнгил. Ўзинг эслаб кўргин-а, бирор марта бировни ёмон деганмисан?

— Бировни билмай, у ҳақида ёмон гапиришни хоҳламайман. Лекин доим нима ўйласам, шуни гапираман.
— Биламан. Мени доим шу нарса ҳайрон қолдиради: сен, шундай ақлли қиз, қандай қилиб атрофдагиларнинг бирор камчилигини сезмайсан? Ҳар бир одамда фақат яхши сифатларни кўриш ёлғиз сенинг қўлингдан келади. Демак, унинг опа-сингиллари сенга ёқишди. Уларнинг ўзларини тутишлари акасидан фарқ қилади-а?

— Бошида шундай туюлади. Лекин бироз гаплашганингдан кейин уларнинг қандай ажойиб эканликларига ўзинг ишонч ҳосил қиласан. Мисс Бингли акаси билан бирга яшаб, унга хўжалик ишларида ёрдам бермоқчи экан.

Элизабет опасига индамай қулоқ солаётган бўлса-да, ичдан унга қўшилмади.

Чунки балда ўз кўзи билан кўрганларини ҳисобга оладиган бўлса, мистер Бинглининг опа-сингилларининг ўзларини тутишлари таҳсинга сазовор эмасди. Мисс Бингли ва унинг опаси миссис Хёрстлар чиндан ҳам жуда нозиктаъб эдилар. Кайфиятлари яхши бўлганда, ҳатто ҳазилкаш ҳам, ўзларига керак бўлса бировга ёқишни ўрнига қўйишар, лекин айни пайтда инжиқ ва кеккайган эдилар. Иккаласи ҳам чиройли, энг яхши пансионларда билим олишган, йигирма минг фунтга эга бўлиб, оқсуяклар орасида юриб бор пулларидан ҳам кўпроқ сарф-харажат қилишга одатланишган эди.

Мистер Бинглининг отаси ўғлига юз минг фунтга яқин мерос қолдирган эди. У кўзи очиқлигида ер-мулк сотиб олмоқчи бўлган, лекин орзусини амалга ошира олмаганди. Бинглида ҳам шундай орзу бўлиб, у ҳатто, шу мақсадда туғилган жойларига ҳам бориб келган эди. Лекин у ёнида ов қилиш майдони бўлган яхшигина уйни ижарага олганда, унинг енгилтак табиатини яхши билган ён атрофдагилар мистер Бингли авлоддан авлодга ўтадиган поместье қуришни кейинги авлодларга қолдириб, ўз ҳаётини Незерфилдда ўтказишига ишонч ҳосил қилдилар.

Мистер Бингли Незерфилд-парк ҳақида ўзи балоғат ёшига етгач, икки йил ўтиб тасодифан билиб қолган эди. Бутун уйни ярим соат ичида айланиб чиққан, уйнинг жойлашиши, қурилиши ва уй эгасининг баъзи бир имтиёзлар бераётгани унга ёққан ва ўша заҳотиёқ уйни ижарага олишга қарор қилган эди.

Табиатлари бир-бирига зидлигига қарамай, мистер Бингли Дарси билан жуда қалин дўст эди. Дарси ўз табиатига терс бўлса-да, очиқ кўнгил, бироз енгил табиат ва ўзгаларнинг таъсирига тез берилувчи Бинглини ҳурмат қиларди. Ўз ўрнида Бингли ҳам Дарсининг чуқур мулоҳазали йигит эканлигига тан берар ва унга ишонарди. Бингли ҳам жуда узоқни кўра олмайдиганлар тоифасидан бўлмаса-да, мистер Дарси чиндан жуда ақлли, айни пайтда мағрур, ичимдагини топлардан бўлиб, унинг кўнглини билиш қийин эди. Юриш-туриши яхши тарбия кўрганлигидан дарак берса-да, атрофдагиларга кўп ҳам ёқавермас, бу ўринда дўсти омадлироқ эди.

Меритонда бўлиб ўтган балга одамларнинг муносабати ҳар хил бўлди. Мистер Бингли шу пайтгача бунчалик ажойиб жамоа ва бунчалик ёқимтой аёлларни кўрмаганди: барча унга ғамхўр ва эътиборли бўлиб, тез орада ҳамма билан тил топишиб кетди. Жейн эса ундан-да яхшироқ йигитни тасаввур ҳам қилолмаётган эди. Дарси бўлса, тескариси, атрофида уни ҳеч ҳам қизиқтирмаётган, назарида жуда беўхшов, дидсиз, унинг ўзига ҳам ҳеч эътибор бермаётган бир тўда одамларнигина кўраётган эди. Лекин йигит Элизабетнинг ўзига яраша келишганлигини ичида тан олган эди.

Миссис Хёрст ва унинг синглисига эса Жейн ёқиб қолди. Улар қизни келишган деб топишди ва у билан дўстликни давом эттиришга қарши эмасликларини айтишди.

Асарнинг давомини «Жаҳон адабиёти» журналининг 2014 йил 5-сонида ўқишингиз мумкин

AZIZIM JEYN
Ma’suma Ahmedova

Londondagi Milliy portret galereyasida bir kitob saqlanadi. Bu kitob mashhur ingliz adibasi Jeyn Ostinning 1816 yil, o’limidan bir yil muqaddam chop etilgan nashri. Bu nashr muqovasiga go’zal va nazokatli ayol tasviri tushirilgan bo’lib, tepasiga frantsuzchada “L’aimable Jane”, ya’ni “Azizam Jeyn”, deb yozilgan edi. Agar Yevropa matbaasi tarixiga razm soladigan bo’lsak, XVIII-XIX asrlarda kitoblarda beriladigan portret san’ati keng tarqalganining guvohi bo’lamiz. Adiba biograflarining fikrlariga ko’ra, bu tasvir Jeyn Ostinnikidir. Bu tasvir shuning uchun ham qadrliki, Jeyn Ostinning bundan boshqa balog’atga yetgan paytdagi surati yo’q. Adibaning birgina surati saqlangan, u ham bo’lsa, opasi Kassandra tomonidan chizilgan rasm bo’lib, unda o’n ikki yoshli qizaloq tasvirlangan. Shundayki, ingliz adabiyoti shuhratini ko’klarga ko’targan, ijodidan Val`ter Skott, Sheridan, Virjiniya Vul`f kabi mashhur adiblar hayratda qolgan Jeyn Ostinning surati qolmaganligini adibaning kamsuqum tabiatidan izlash kerak bo’ladi.

O’zbek kitobxonlari hali Jeyn Ostin ijodi bilan o’z ona tillarida tanishgan emaslar. Ammo ular adibaning ingliz romanchiligining alohida sahifasini tashkil etgan betakror “G’urur va xato” romani asosida ekranlashtirilgan fil`mi orqali ijodkorni biladilar (o’zbekcha varianti “G’urur va andisha” deb nomlangan). Yana o’zbek kino muxlislari Amerikaning dunyoga mashhur Gollivud kinostudiyasida Hindiston kino ijodkorlari bilan birgalikda ishlangan, syujeti Jeyn Ostinning “G’urur va xato” romanidan olinib, hozirgi zamonga moslashtirilgan, besh qizni turmushga berish mojarosi kulgili va samimiy tarzda Jeyn Ostinchasiga ochib berilgan “Kelin va xurofot”fil`mini ham tomosha qilganlar.

Ajoyib psixolog va realist yozuvchi Jeyn Ostin 1775 yilning 16 dekabrida, o’z zamondoshi ingliz mumtoz adiblari Uil`yam Vordsvort va Val`ter Skottdan besh yil keyin Stiventonda (Xempshir grafligi) dunyoga keladi. Otasi Jorj Ostin ko’hna va uncha boy bo’lmagan kent nasliga mansub edi. Jeynning olti aka-ukasi va undan uch yosh katta Kassandra ismli opasi bo’lgan. Kassandra bilan uning do’stligi har qanday e’tiboru tahsinga loyiq, opa-singilning bir-biriga yo’llagan maktublari adabiyotda alohida “maktub janri”ni ocha olgan. Ana shu maktublarda ayol qalbi tug’yonlari, ijodkorligi, nafosati aks etadi. Bu maktublarda adabiyot talab etgan kompozitsiya, yechim, uyg’unlik bor, muhimi, inson ko’ngli, dardi bor. Jeyn o’z ijodiy rejalari, fikrlarini opasi Kassandraga ishonib ayta oladi. Afsuski, Kassandra o’limi oldidan biograflarning olijanobligi va halolligiga shubha qilib, xatlarning ko’plarini yo’q qilib yuboradi. Jeynning oilasida bahamjihatlik, ahillik hukm surardi, uning aka-ukalari ham adiba hayotida katta o’rin tutganlar. Ularning oilalarida kitob o’qish rasm edi. Oila a’zolari mehmonxonadagi kamin atrofida to’p bo’lishib, kitob o’qirdilar. Aksariyat ular salmoqli va jiddiy, tarbiyaviy kitoblarni — Semyuel` Jonson, Goldsmitning “Angliya tarixi”ni o’qirdilar. O’z-o’zidan ravshanki, bunday oilaviy mutolaalar yosh adibaga ta’sir etmay qolmaydi.

Unga romannavislar Richardson, Filding, Stern, shoirlardan – Kauper, Poup, Grey, Krabb yoqardi. Tabiatan zukko va hazilkash, dunyodan qiz o’tgan Jeyn kulib, shoir Krabbni, “taassufki, men turmushga chiqishim mumkin bo’lgan yagona odam edi”, deb hazillashardi. Uning ana shu zukkoligi, kinoyasi, hazilkashligi asarlarida aks etadi, shu jihati bilan muxlislarini rom etadi. Jeyn Val`ter Skott ijodiga chuqur ehtirom bilan yondashadi. Val`ter Skott usta romannavis sifatida adibani rom etadi. “Val`ter Skott qanday qilib bunday ajoyib va yaxshi romanlar yoza oladi?” — deb yozadi u opasi Kassandraga.

Jeyn Ostin ijodini juda erta boshlaydi. Adiba hayotligida to’rtta romani – “Aql va hissiyot” (1811), “G’urur va xato” (1813), “Mensfild Park” (1814) va “Emma” (1816) chop etiladi. O’limidan so’ng, 1818 yilda esa uning “Nortenger abbatligi” va “Ishonch” romanlari nashr qilinadi. Yozuvchi ijodining gavhar shodasi hisoblanmish “G’urur va xato” romanini Jeyn Ostin yoza boshlaganida hali yigirma bir yoshga ham chiqmagan edi. Asar markazida jamiyatning turli tabaqalariga mansub ikki inson – Elizabet Bennet va mister Darsi turadi. Roman syujeti sabablari nasliy va mulkiy munosabatlar pardasiga yashiringan ikki yoqlama “G’urur va yanglish fikr” asosiga quriladi. Elizabet Darsiga nisbatan, Richard Oldington yozgan “Zolushka”, ya’ni qiz yigitdan kambag’alroq bo’ladi. Elizabet tabaqasi jihatidan ham, jamiyatda tutgan mavqei jihatidan ham Darsidan pastroq. Yana u o’z kambag’alligidan va oilasidagilar, ayniqsa, qizlarini yaxshi joyga turmushga berish istagida yugurib-yelgan onasining g’aroyib qiliqlaridan azob chekadi. Oriyati azob chekkan Elizabet Darsiga nisbatan yanglish fikrda bo’ladi. Lekin Darsining qizga yo’llagan maktubi Elizabetni to’g’ri xulosa chiqarishga undaydi. Shundan boshlab yolg’on, yanglish fikr ortga suriladi. Uikxem sabab singlisi Lidiyaning aldanishi, Darsi tufayli qizning pok nomi oqlanishi, yigitning mardligi Elizabetning o’z Qururini yengib, yanglishganligi, xatosini tan olishga undaydi. Darsi ham roman boshlanishida “G’urur va yanglish fikr”dan iztirob chekadi. Bu g’urur faqatgina yigit tabaqasiga oid bo’lmay, balki uning atrofini o’rab turgan jamiyatdan ustunligini anglab yetgan, aqlli, o’qimishli va erkin odamning oriyati, Qururidir. Roman so’ngida u ham Elizabet kabi yolg’on tamoyil va qoidalardan ozod bo’ladi, ulardan baland turib, o’zi sevgan qizning muhabbatiga sazovor bo’ladi.

O’z davrining qizi bo’lgan va katta ijodkor Jeyn Ostin romanni ma’rifiy jihatdan aniq va uyg’unlikda qura oladi. Voqealar simmetrik tarzda asosiy kompozitsion yo’lning takrorlanishi bilan kechadi (Elizabet va Darsi – Qurur; Elizabet va Darsi — adashish; Elizabet va Darsi – yanglishuv; Elizabet va Darsi — o’z xatolarini anglash; Elizabet va Darsi — asl va sof tuyg’ular tantanasi).

Maishiy turmushni mohirona chiza olishi bilan jamiyatni, asl hayotni haqqoniy ko’rsatib bera olgan Jeyn Ostin o’z asarini maishiylikdan olib chiqadi va unga realizm tamg’asini bosa oladi. Aytish mumkinki, Jeyn Ostin tom ma’noda, ayol qalbini, uning kechinmalarini mohirona chiza olgan katta rassomdir. Asarlari muhabbat tantanasi, visol, baxt tantanasi bilan yakunlangan Jeyn Ostinning hayotda o’zi turmush qurmaydi. Uning armonli muhabbati haqida asarlar yaratiladi, afsonalar to’qiladi. Yoshligidan quvnoq, yoqimtoy bo’lgan, ballarni, raqslarni, uyda spektakllar qo’yishni, ularda rol` ijro etishni yaxshi ko’rgan hayotsevar, sarvqomat, qo’ng’ir sochli Jeyn Ostinning tabiati asarlariga ko’chadi. Qizning jo’shqin ijodkor qalbi adiba Jeyn Ostin romanlari sahifalaridan joy oladi. Jeynning jiyani va uning birinchi biografi J.E.Ostin-Li yozuvchi ammasi haqida kitob yozadi. Yuqorida biz Jeyn Ostinning zukkoligi asarlarida aks etganligini aytdik. Shuningdek, uning haq-qoniyligi ham ijodiga qo’l keldi. Adiba ayovsiz kinoya, piching bilan o’zi mansub bo’lgan, tuyg’u va fikru hissiyotlar moddiy va tabaqa manfaatlariga to’la bo’ysunadigan jamiyatni tasvirlab bera oladi. Adibaning zamondoshlari u tasvirlagan obrazlarning satirik o’tkirligini his qiladilar va buni to’g’ri qabul qila oladilar. Jeyn Ostinning uslubi qisqa, lo’nda va jonli. U bir zumda kitobxonni o’ziga rom qilib oladi. Bunga ijodkor osonlikcha erisha olmagan. Adiba romanlarini sinchkovlik bilan tahrir qilavergan, tahrir qilavergan. O’zi yozganiday, “Men barini olib tashlayveraman, qisqartiraveraman…” Mumtoz ingliz yozuvchisi Val`ter Skott ham o’z davrida uning ijodiga bejiz munosib baho bermagan. 1816 yilning mart oyida yozuvchi “Kuoterli rev`yu” jurnalida Jeyn Ostin ijodiga bag’ishlab maqola yozadi, unda, jumladan, shunday yozadi: “Insoniy munosabatlarni o’ta odob-nazokat bilan anglab yetish, shunday nazokat bilan xarakter yaratish, bularning bari bizga flamand mahorat maktabining afzalliklarini yodga soladi”.

Jeyn Ostin poytaxtdan yiroqda, tabiat qo’ynida yashadi, ijod qildi. U 1817 yilda bu dunyodan o’tdi. Shunisi taassufliki, Jeyn Ostin o’limidan keyingina keng shuhrat qozondi. Aslida XX asr adiba nomini ko’klarga ko’tardi. Adabiyot muxlislari, san’atning boshqa janrlari ijodkorlari uning asarlariga qayta-qayta murojaat qildilar. Fikrimizga Jeyn Ostin romanlarining qayta-qayta ekranlashtirilishi dalil bo’la oladi. Adiba asarlari o’z ona tilida ham, jahonning boshqa tillarida ham qayta-qayta nashr qilingan va qilinmoqda. Haqiqiy asar davr bilmaydi, masofa bilmaydi. Chunki Jeyn Ostin asarlarida hamisha barhayot va sertug’yon inson qalbi, uning kechinmalari yashaydi. Mashhur ingliz yozuvchisi Somerset Moem o’zining jahon adabiyoti durdonalariga bag’ishlangan “O’nta muallif va ularning romanlari” kitobidan alohida bobni Jeyn Ostinga, uning “G’urur va xato” romaniga ajratadi. Bu roman “Tom Jons”, “Qizil va qora”, “Gorio ota”, “Devid Kopperfild”, “Madam Bovari”, “Mobi Dik”, “Yashinli dovon”, “Aka-uka Karamazovlar” va “Urush va tinchlik” romanlari qatoridan faxrli o’rin olgan.

Bu o’z vaqtida va to’g’ri qilingan e’tirof edi.

Jeyn OSTIN
ANDISHA VA G’URUR
Ruschadan Muhabbat Ismoilova tarjimasi

I BOB

Balog’atga yetgan puli bor har bir yigit o’ziga qalliq topishi kerakligi hammaga ma’lum. Agar shunday odam yangi joyga ko’chib keladigan bulsa, bu hol uning yaqin-atrofida yashaydigan qo’shnilarning es-hushini shunchalik band etadiki, unga o’sha zahotiyoq birorta qo’shni qiz uchun qonuniy o’lja deb qaray boshlashadi.
— Azizim mister Bennet, — dedi bir kuni missis Bennet eriga. — Nezerfild axiri bo’sh turmasligini eshitdingizmi?

Mister Bennet hech narsadan xabari yo’qligini aytdi.
— Bu yangilikni hozirgina missis Long kirib aytdi. Yangi qo’shnimiz kim ekanligini bilishni xohlaysizmi?
— Shuni menga juda aytgingiz kelayotgan bo’lsa, unda eshitishga tayerman.

-Missis Longning aytishicha, Nezerfildni Shimoliy Angliyalik juda ham boy bir yigit ijaraga olganmish. O’sha yigit bayram kunigacha ko’chib kelmoqchi emish.
— O’sha yigitning ismi nima ekan?
— Mister Bingli.

— Uylangan ekanmi yo bo’ydoqmi?
— Bo’ydoq, azizim, hamma gap shunda-da — bo’ydoq! Yiliga to’rt yoki besh ming daromadi bor yosh bo’ydoq! Bizning qizlarimiz uchun bu juda qulay imkoniyat-a?
— Qanaqasiga? Buning bizga nima aloqasi bor!

— Azizim — dedi missis Bennet, — Men u yigitning qizlarimizdan biriga uylanishi mumkinligini ko’zda tutayotganimni tushunayotgan bo’lsangiz kerak?
— Hm-m, uning rejalari shunday ekanmi!
— Rejalari?! Ba’zan juda gapirib qo’yasiz-da! Lekin u qizlarimizdan birini yoqtirib qolishi mumkin-ku! Shuning uchun, u bu yerga ko’chib kelishi bilanoq siz, albatta, unikiga tashrif buyurishingiz kerak.
— Ochig’ini aytsam, buning uchun yetarli asos ko’rmayapman. Siz o’zingiz qizlar bilan bora qoling, yaxshisi — ularning o’zini yubora qoling. Tag’in o’zingizni yoqtirib qolib o’tirmasin. Chiroyda ulardan qolishmaysiz-ku.

— Azizim, meni maqtab yubordingiz. Chindan ham qachonlardir kelishgangina edim. Afsuski, beshta bo’yi yetgan qizi bor ayol o’zining kelishganligi to’g’risida o’ylashga ham vaqt topmaydi. Xullas, azizim, baribir, mister Bingli bu yerda paydo bo’lishi bilan siz unikiga tashrif buyurishingiz kerak.

— Bunday qilmasam kerak.
— Axir qizlarimiz haqida o’ylasangiz-chi! Tasavvur qiling-a — ularning biridan qutulgan bo’lamiz! Mana ko’rasiz, ser Uil`yam bilan ledi Lukas Nezerfildga yugurib kelishadi. Nima uchun deb o’ylaysiz?

— Juda noziktabiatsiz-da. Menimcha mister Bingli sizlar bilan ko’rishganidan xursand bo’ladi. Xohlaysizmi, u yoqtirgan qizimizni unga turmushga berishimizni va’da qilib xat yozib, sizdan berib yuboraman? Albatta, erkamiz Lizzi haqida ikki og’iz yaxshi gap qo’shib qo’yishim ham kerak bo’ladi.

— Lizzining boshqa qizlaringizdan ortiq joyi yo’q-ku?
— Mening qizlarimdan birortasi ham biror narsada ajralib turmaydi, — javob berdi mister Bennet. — Shunchaki Lizzi o’zining opa-singillaridan ko’ra ma’niliroq.
— Mister Bennet, qanday qilib o’z qizlaringizni shundayin haqorat qilasiz? Jahlimni chiqarishni xush ko’rasiz-a? Mening asablarim bilan sira ishingiz yo’q.

— Azizam, yanglishayapsiz. Men ular bilan hisoblashishga o’rganib qolganman. Axir, yigirma yildan beri menga ular haqida gapirib kelasiz!
— Oh, mening azoblarimni siz tasavvur ham qila olmaysiz.

— Umid qilamanki, siz bu atrofda yiliga to’rt ming daromad oladigan yigitchalar paydo bo’lguncha yashab berasiz.
— Yigirmata bo’lsin, siz ularnikiga borishdan bosh tortar ekansiz, bundan ne naf?
— Agar ularning soni yigirmataga yetsa, azizam, men, albatta bitta yurishdayoq ularning hammasini ko’rib kelaman.

Mister Bennetning tabiatida aqlining o’tkirligi va istehzoga mo- yillik, pismiqlik va biroz dovdirlik xislatlari shunchalik qorishib ketgandiki, missis Bennet birga yashagan yigirma uch yillik hayoti davomida unga moslasholmagandi. Ayolining tabiatini tushunish esa ancha oson edi: uning hayotdagi eng asosiy maqsadi qizlarini turmushga chiqarish bo’lib, yagona qiziqishi esa mehmondorchiliklarga borish va yangiliklar edi.

II BOB

Ochig’ini aytganda, xotiniga hech ham bormayman degan bo’lsa-da, mister Bennet u yerga borishni allaqachon rejalashtirib ko’ygan, xotini esa oxirgi daqiqagacha uning rejasidan bexabar qolgandi. Voqea mana bunday bo’lgan edi: mister Bennet ikkinchi qizi shlyapasini lentalar bilan tuzayotganini kuzata turib to’satdan dedi:
— Lizzi, umid qilamanki, bu mister Bingliga yoqadi.

— Nezerfildga bormas ekanmiz, mister Bingliga nima yoqish, nima yoqmasligini hech qachon bilolmaymiz, — dedi alam bilan missis Bennet.
— Onajon, biz uni balda uchratishimizni yodingizdan chiqarmang, — dedi Elizabet. — Missis Long bizni tanishtirib qo’yishga va’da bergan.

— Yo’q, missis Long o’lib qolsa ham bunday qilmaydi. O’zining ikkita jiyani bor-ku. O’sha ikkiyuzlama va faqat o’zini o’ylaydigan ayolni ko’rgani ko’zim yo’q.
— Shunday muhim narsada siz unga bog’liq emasligingizdan xursandman.

Missis Bennet eriga javob qaytarishni lozim topmadi, lekin jaxlini ham bosa olmay, qizlaridan biriga yopisha ketdi:
-Xudo haqqi, Kitti, bunaqa yo’talmagin! Mening asablarim haqida biroz o’ylasang-chi!
— Maza qilganimdan yo’talmayapman-ku, — xafa bo’ldi Kitti.

— Lizzi, keyingi bal qachon bo’ladi?
— Ikki haftadan so’ng.

— Shunaqami, — hayron qoldi missis Bennet, — demak missis Long bal bo’lishidan sal oldinroq qaytar ekan-da!? Uning o’zi mister Bingli bilan ko’risha olmas ekan, bizlarni u bilan qanday tanishtirib qo’yarkan?
— Unda, azizam, dugonangizga siz yordam berasiz, ya’ni uni mister Bingli bilan siz tanishtirib qo’yasiz.

— Mister Bennet, ustimdan kulyapsiz! Axir o’zim u bilan tanish emasman-ku!
— Lekin uni mister Bingli bilan biz tanishtirmasak, bu ishni boshqa birov qiladi. Menga qolsa, missis Long va uning jiyanlari ham omadini sinab ko’rishaversin. Agar bu ish sizga yoqmayotgan bo’lsa, bu vazifani men zimmamga olishim mumkin.

Qizlar hammasi otasiga tikilib qolishdi. Missis Bennet ming’irlab qo’ydi:
-Bo’lmag’ur gap!
-Nima,tanishishning bunday yo’li sizga yoqmaydimi? Bu borada bizning fikrlarimiz har xil, shekilli. Meri, sen-chi, sen nima deysan? Axir sen juda aqlli qizsan-ku, aqlli kitoblar o’qiysan, ulardan yoqqan joylarini ko’chirib ham yurasan.

Meri jo’yali bir narsa aytmoqchi bo’ldiyu xayoliga xech narsa kelmadi.
— Meri biror narsa o’ylab topguncha biz mister Bingliga qaytamiz, — davom etdi mister Bennet.

— Mister Bingli haqida ortiq hech narsa eshitishni xohlamayman, — gapni qisqa qildi xotini.
— Bu gapingizni ertalab bilganimda, o’la qolsam ham unikiga bormagan bo’lardim. Unikiga borib bo’lganimdan keyin esa u bilan yaqindan tanishishdan qochib bo’lmaydi.

Mister Binnet mo’ljalga urgan edi: ayollar hayratda edilar. Hayratlari biroz bosilgach, missis Bennet eriga dedi:
— Azizim, siz xuddi shunday qilasiz, deb ishongandim. Qanday baxtliman! Xo’p hazil qildingiz-da: Nezerfildga vaqtligina borib kelibsiz-ku, buni hech kim bilmaydi ham!

— Kitti, endi xohlaganingcha yo’talaver, — xotinining so’zlarini ortiq eshitmaslik uchun xonadan chiqar ekan, dedi mister Bennet.
— Qizlarim, otalaringiz qanday ajoyib-a! — eshik yopilgach faxr bilan dedi missis Bennet. — Bilmadim, shunday qalbi uchun siz uni qanday minnatdor qila olarkinsiz. Yana meni ham. Gapimga ishonsanglar, bizning yoshimizda har kuni yangi odamlar bilan tanishish oson emas. Lekin farzandlarimiz uchun hammasiga tayyormiz.

III BOB

Missis Bennet va qizlari qancha urinmasin, mister Bingli borasidagi o’zlarini qiziqtirgan yana biror narsa aytishga otalarini majbur qilisha olmadi va mister Bingli haqida qo’shnilari ledi Lukasdan olgan ma’lumotlari bilangina cheklanishga majbur bo’lishdi. Ledi Lukas bergan axborotlar esa turli-tuman edi: Ser Uil`yam mister Binglidan hayratda emish; u hali yosh, kelishgan bo’lib, yaqin kunlar ichida do’stlari bilan kelib, tez orada Meritonda bo’ladigan balda qatnashmoqchi ekan.

Bundan ortiq narsani xohlash ayb bo’lardi. Raqs tushishni yaxshi ko’radigan odamning birovni sevib qolishi oppa-oson. Hamma qizlar yaqin kunlar ichida mister Bingli ular yuragini zabt eta olishiga umid kilishardi.

— Eh, qizlarimizdan birortasining Nezerfild bekasi bo’lganini ko’rish nasib qilsa edi, — derdi missis Bennet eriga, — qolganlarini ham yaxshi joylarga uzatsam, menga boshqa narsaning keragi yo’q.

Bir necha kundan so’ng mister Bingli ularnikiga kelib, o’n daqiqacha mister Bennetning kutubxonasida o’tirdi. Uning bu yerga kelishdan maqsadi — odamlardan eshitgani ushbu oilaning go’zal qizlarini ko’rishga umid qilgandi.

Bu voqeadan biroz vaqt o’tgach Bennetlar oilasi mister Binglini tushlikka taklif qilib, taklifnoma yuborishdi. Missis Bennet beka sifatida o’zining butun san’atini ishga solib, ovqatlar ro’yxatini tuzar ekan, Nezerfilddan uning hamma rejalarini chippakka chiqaradigan xabar keldi: mister Bingli ertasi kuni Londonga jo’nab ketishi kerak emish, unga ko’rsatilgan e’tibordan foydalana olmasmish. Missis Bennetning fe’li aynidi. Yigit bu yerga kelishga ulgurmay, Londonda qanday ishi chiqib qolishi mumkin, yigit doim bir yerdan boshqa yerga ko’chib yuradigan bo’lsa, Nezerfild hech qachon uning muqim turarjoyi bo’la olmaydi, deb xavfsiray boshlagandi. Uning xavotirini ledi Lukasning fikri tarqatib yubordi: mister Bingli Londonga balga birga bormoqchi bo’lgan do’stlarini olib kelish uchun ketgan bo’lishi mumkin. Chindan ham, nezerfildliklar bal uyushtiriladigan zalga kirganlarida ular bepgga odam: mister Binglining opa-singlisi, opasining eri va yana bir yosh yigit edi.

Mister Binglining kelishgan va yaxshi tarbiya ko’rgan yigitligiga darrov amin bo’lishdi. Uning do’sti mister Darsi esa o’zining kelishgan qaddi-qomati, chiroyli yuzi va oqsuyaklardek ko’rinishi bilan hammaning e’tiborini o’ziga tortdi. Ularning kelishiga besh daqiqa bo’lmasdanoq hamma mister Darsining yiliga o’n ming funt daromad keltiradigan yer-mulki borligidan xabardor bo’ldi. Bu yerlik erkaklar uni haqiqiy erkak deb, ayollar esa uni mister Binglidan ko’ra yoqimtoyroq deb topishdi va ziyofatning butun birinchi yarmida undan hayratga tushdilar. Lekin keyinroq hamma mister Darsining o’zini tutishini ko’rgach, uning obro’si tushib ketdi: kekkayganligi, haddan ortiq mag’rurligi va unga bas kelish qiyinligini gapira ketishdi. Biroz o’tib, bor yer-mulki ham u haqdagi salbiy fikrlarni o’zgartira olmay qoldi.

Ko’p o’tmay, mister Bingli baldagi hamma mehmonlar bilan tanishib oldi. U nihoyatda ochiqko’ngil bo’lib, ziyofatning bunchalik tez tugaganidan afsusda ekanligini bildirib ko’ydi va hatgo Nezerfildda ham bal o’tkazilsa ko’ngildagidek ish bo’lishini gap orasida qistirib o’tdi. Mister Darsi esa butun kecha davomida faqat missis Xyorst va miss Bingli bilan bir martagina raqsga tushdi. O’zini boshqa ayollar bilan tanishtirishlarini istamadi va kechaning qolgan qismini o’z yaqinlari bilan gaplashib o’tirib o’tkazdi. Uni bir ovozdan dunyodagi eng yoqimsiz erkak deb topishdi.

Kavalerlar yetishmayotganligi sababli Elizabet Bennet ikki raqs davomida stol oldida yolg’iz o’tirishiga to’g’ri keldi. Bu vaqt ichida shu yaqin orada turgan mister Darsi bilan mister Binglilarning suhbatini eshitib qoldi:

— Sizni raqs tushishga majbur qilmoqchiman, — derdi mister Bingli. — Axir birortasini taklif qilsangiz-chi.
— Yo’q. O’zingiz bilasizku, raqs tushayotgan sherigim bilan tanish bo’lmasam, raqsdan bahra olmayman. Bu yerdagilar to’g’risida-ku gap bo’lishi mumkin emas. Sizning singillaringiz esa raqsga taklif qilib bo’lingan.

— Voy-bo’, men esa sizchalik talabchan emasman! — e’tiroz bildirdi mister Bingli. — Ochig’ini aytsam, shu paytgacha bir kechaning o’zida shunchalik ko’p go’zal ayollarni ko’rmaganman, ba’zilariga esa gap yo’q.

— Bu zaldagi yolg’izgina kelishgan, chiroyli qiz bilan siz o’zingiz raqsga tushayapsiz, — miss Bennetlarning eng kattasiga qarab dedi mister Darsi.
— Ha, u men shu paytgacha uchratgan qizlarning ichida eng chiroylisi. Lekin ana u yerda, shunday orqangizda, uning singillaridan biri o’tiribdi. Menimcha, u ham yomon emas.

— Kimni aytayapsiz? — Darsi o’girilib Elizabetga qaradi, uning o’ziga qarayotganini sezib, ko’zini oldi va sovuqqina dedi — Ha, yomon emas, shekilli. Lekin mening yuragimga yo’l topa oladigan darajada emas. Va men hozir boshka yigitlar qayrilib qarashni xohlamagan qizlarni ovutib o’tiradigan kayfiyatda emasman.

Elizabetning ko’nglida Darsiga nisbatan g’ashlik paydo bo’ldi. Butun oila a’zolari kunni xursandchilik bilan o’tkazishdi. Missis Bennet Nezerfild egalarining Jeynga ko’rsatgan e’tiborlaridan juda xursand edi: Mister Bingli u bilan ikki marta raqs tushdi va uning opa-singillari ham qizni juda yaxshi qabul qilishdi. Jeynning o’zi ham xursandligini ko’z-ko’zlamagan bo’lsa-da, juda mamnun edi. Meri esa kimdir miss Bingli bilan gaplashayotganda uni yon-atrofdagi eng o’qimishli qiz deb aytayotganini eshitib qolibdi; Ketrin va Lidiya ham raqs davomida sheriksiz qolishmadi — ularga boshqa narsa kerak ham emas edi. Ular uylariga qaytib kelishganda, mister Bennet hali uxlamagandi: oila a’zolari umid qilayotganlari — ushbu kechaning qanday o’tganiga u ham qiziqib qolgan edi. Xotinining yangi qo’shnilar borasida tuzayotgan rejalari amalga oshmasligiga ishonchi komil bo’lsa-da, qizlarining hayajonlanib turishlaridan, yangi gaplar eshitishi mumkinligini angladi.

— Azizim mister Bennet, — xonaga kira solib, hayajon bilan gapira ketdi missis Bennet, — maza qildik! Ziyofat zo’r bo’ldi. Jeyn u yerda katta muvaffaqiyat qozondi: hamma uning go’zalligini gapirdi. Mister Bingli esa uni maftunkor deb atadi va qizimiz bilan ikki marta raqs tushdi. U avval miss Lukas bilan raqs tushdi. Ularning ikkalasi raqs tushayotganini ko’rganimda, to’g’risini aytsam, ko’rqib ketdim. Lekin miss Lukas yigitga hech ham yokmadi. Jeyn bilan raqs tushayotganda esa ko’zlari yonib ketdi. Uning kimligi bilan qiziqdi, o’sha zahotiyoq ikkinchi raksga taklif qildi. Qizimizdan keyin u miss King bilan, keyin yana Jeyn bilan, keyin Lizzi…. Azizim, men unga qoyil qolyapman! Singillari-chi — biram go’zal! Umrimda bunday yasan-tusanni ko’rmaganman…

Shu yerga kelganda, mister Bennet xotinining gapini bo’ldi, chunki ayollarning yasan-tusani to’g’risidagi gaplarni eshitishga tobi yo’q. Missis Bennet mavzuni o’zgartirar ekan, mister Darsining o’zini tutishini alam bilan gapirib berdi:
— U Lizzini yoqtirmagani bilan qizimiz ko’p narsa yo’qotmadi! Bunday odamga yoqishga harakat qilishning ham hojati yo’q. Burni osmonda: u bilan raqs tushish uchun yetarli darajada chiroyli emasmish! O’zingiz bir ta’zirini berib quysangiz bo’larkan!

IV BOB

Jeyn va Elizabet yolg’iz qolishgach, mister Bingli haqida o’z fikrini ochiq aytmayotgan Jeyn, yigit unga juda yoqqanini tan olib, dedi:
— U yigit kishi qanday bo’lishi kerak bo’lsa, xuddi shunday: aqlli, ko’ngilchan, xushchaqchaq. Yaxshi tarbiya ko’rgani shundoq ko’rinib turibdi.

— Buning ustiga ko’rinishi ham yomon emas, — qo’shib qo’ydi Elizabet. — Hamma tomondan mukammal, deb aytsa ham bo’ladi.
— U meni ikkinchi marta raqsga taklif qilganida shunday quvonib ketdim! Rosti, buni hech kutmagandim.

— Ikki marta raqsga taklif qilganining nimasiga hayron qolasan? Qizlar orasida eng chiroyligi sen ekanligingni sezgandir, axir. Ishqilib, senga yoqsin-da. Ilgari bundan battarroqlari ham yoqqan-ku-a?

— Lizzi!
— O’zing juda yaxshi bilasan: hech kimni yomon deging kelmaydi, kim duch kelsa o’shani maqtaganing maqtagan. Sen uchun hamma chiroyli va yumshoq ko’ngil. O’zing eslab ko’rgin-a, biror marta birovni yomon deganmisan?

— Birovni bilmay, u haqida yomon gapirishni xohlamayman. Lekin doim nima o’ylasam, shuni gapiraman.
— Bilaman. Meni doim shu narsa hayron qoldiradi: sen, shunday aqlli qiz, qanday qilib atrofdagilarning biror kamchiligini sezmaysan? Har bir odamda faqat yaxshi sifatlarni ko’rish yolg’iz sening qo’lingdan keladi. Demak, uning opa-singillari senga yoqishdi. Ularning o’zlarini tutishlari akasidan farq qiladi-a?

— Boshida shunday tuyuladi. Lekin biroz gaplashganingdan keyin ularning qanday ajoyib ekanliklariga o’zing ishonch hosil qilasan. Miss Bingli akasi bilan birga yashab, unga xo’jalik ishlarida yordam bermoqchi ekan.

Elizabet opasiga indamay quloq solayotgan bo’lsa-da, ichdan unga qo’shilmadi.

Chunki balda o’z ko’zi bilan ko’rganlarini hisobga oladigan bo’lsa, mister Binglining opa-singillarining o’zlarini tutishlari tahsinga sazovor emasdi. Miss Bingli va uning opasi missis Xyorstlar chindan ham juda nozikta’b edilar. Kayfiyatlari yaxshi bo’lganda, hatto hazilkash ham, o’zlariga kerak bo’lsa birovga yoqishni o’rniga qo’yishar, lekin ayni paytda injiq va kekkaygan edilar. Ikkalasi ham chiroyli, eng yaxshi pansionlarda bilim olishgan, yigirma ming funtga ega bo’lib, oqsuyaklar orasida yurib bor pullaridan ham ko’proq sarf-xarajat qilishga odatlanishgan edi.

Mister Binglining otasi o’g’liga yuz ming funtga yaqin meros qoldirgan edi. U ko’zi ochiqligida yer-mulk sotib olmoqchi bo’lgan, lekin orzusini amalga oshira olmagandi. Binglida ham shunday orzu bo’lib, u hatto, shu maqsadda tug’ilgan joylariga ham borib kelgan edi. Lekin u yonida ov qilish maydoni bo’lgan yaxshigina uyni ijaraga olganda, uning yengiltak tabiatini yaxshi bilgan yon atrofdagilar mister Bingli avloddan avlodga o’tadigan pomest`e qurishni keyingi avlodlarga qoldirib, o’z hayotini Nezerfildda o’tkazishiga ishonch hosil qildilar.

Mister Bingli Nezerfild-park haqida o’zi balog’at yoshiga yetgach, ikki yil o’tib tasodifan bilib qolgan edi. Butun uyni yarim soat ichida aylanib chiqqan, uyning joylashishi, qurilishi va uy egasining ba’zi bir imtiyozlar berayotgani unga yoqqan va o’sha zahotiyoq uyni ijaraga olishga qaror qilgan edi.

Tabiatlari bir-biriga zidligiga qaramay, mister Bingli Darsi bilan juda qalin do’st edi. Darsi o’z tabiatiga ters bo’lsa-da, ochiq ko’ngil, biroz yengil tabiat va o’zgalarning ta’siriga tez beriluvchi Binglini hurmat qilardi. O’z o’rnida Bingli ham Darsining chuqur mulohazali yigit ekanligiga tan berar va unga ishonardi. Bingli ham juda uzoqni ko’ra olmaydiganlar toifasidan bo’lmasa-da, mister Darsi chindan juda aqlli, ayni paytda mag’rur, ichimdagini toplardan bo’lib, uning ko’nglini bilish qiyin edi. Yurish-turishi yaxshi tarbiya ko’rganligidan darak bersa-da, atrofdagilarga ko’p ham yoqavermas, bu o’rinda do’sti omadliroq edi.

Meritonda bo’lib o’tgan balga odamlarning munosabati har xil bo’ldi. Mister Bingli shu paytgacha bunchalik ajoyib jamoa va bunchalik yoqimtoy ayollarni ko’rmagandi: barcha unga g’amxo’r va e’tiborli bo’lib, tez orada hamma bilan til topishib ketdi. Jeyn esa undan-da yaxshiroq yigitni tasavvur ham qilolmayotgan edi. Darsi bo’lsa, teskarisi, atrofida uni hech ham qiziqtirmayotgan, nazarida juda beo’xshov, didsiz, uning o’ziga ham hech e’tibor bermayotgan bir to’da odamlarnigina ko’rayotgan edi. Lekin yigit Elizabetning o’ziga yarasha kelishganligini ichida tan olgan edi.

Missis Xyorst va uning singlisiga esa Jeyn yoqib qoldi. Ular qizni kelishgan deb topishdi va u bilan do’stlikni davom ettirishga qarshi emasliklarini aytishdi.

Asarning davomini «Jahon adabiyoti» jurnalining 2014 yil 5-sonida o’qishingiz mumkin