Бундан уч йилча олдин устоз Хуршид Даврон мен ва дўстим Дилмурод Дўстга бир неча уйғур шоирларининг шеърларини берган эди. Шеърларни берар экан устоз “Таржима қилинглар, бу иш ижодкорга кўп нарса беради. Таржима – бировнинг юкини кўтариб кўришдек гап. Кучингиз етса кўтарасиз, бўлмаса йўқ. Таржимадан кўп нарса ўрганасизлар”, деган эди. Шу иштиёқ билан Дилмурод ва мен олти-етти шоир ичидан руҳимизга яқинини танлаб олдик.

Ҳусан Мақсуд
ТАРЖИМА – БИРОВНИНГ ЮКИНИ КЎТАРИШ

Ҳусан Мақсуд Бухоронинг Олот туманидан. Ўрта мактабдан кейин,Низомий номидаги Тошкент давлат педогогика университетининг ўзбек филологияси факультетида таҳсил олган. Ҳусан Мақсуд буюк файласуф Муҳаммад Иқболнинг бир қанча шеърларини, ҳикматларини ўзбекчалаштирган. Унинг шеърлари, мақолалари вақтли матбуотда, шунингдек, «Хуршид Даврон кутубхонаси» веб-саҳифасида эълон қилинган.

Бундан уч йилча олдин устоз Хуршид Даврон мен ва дўстим Дилмурод Дўстга бир неча уйғур шоирларининг шеърларини берган эди. Шеърларни берар экан устоз “Таржима қилинглар, бу иш ижодкорга кўп нарса беради. Таржима – бировнинг юкини кўтариб кўришдек гап. Кучингиз етса кўтарасиз, бўлмаса йўқ. Таржимадан кўп нарса ўрганасизлар”, деган эди. Шу иштиёқ билан Дилмурод ва мен олти-етти шоир ичидан руҳимизга яқинини танлаб олдик.

Рости, уйғур тилидан таржима дейишга ҳам одам уялади. Сабабки, уйғур тили қардош тиллар орасида ўзбек тилига энг яқини ҳисобланади. Уларнинг тилидаги матнларни ўқисангиз, ўзбекчани ўқигандай бўласиз. Аммо-лекин, таржима жараёнида (айниқса шеър) барибир иккиланиб қоларкансиз. Негаки, шеърлари ўгирилаётган шоирнинг дунёқараши, унинг идеаллари, айтмоқчи бўлган сўзининг салмоғини имкон борича ўзбек ўқувчисига мослаштиришингиз керак.

Тағин бир гап: ўгириш жараёнида таржима қилаётган одам ўзининг сўз бойлиги ва поэтик диди ҳамда савиясини ҳам билиб олар экан. Менда худди шундай бўлди. Шеърларни ўқийман, мазмунини ҳам тушуниб турибман, аммо ўзбекчалаштиришга келганда қалам юрмас эди. Кейин билдим: демак сўз бойлигим кам, муаллиф фикрини ва кечинмаларини ифодалашга қурбим етмас эди. Англадимки, қардош тиллардан таржима қилишда ўзга тилни билишдан олдин ўз она тилимизни тарихий қатламларигача, керак бўлса, шеваларгача ўрганиш лозим экан. Буни тушуниб етгач, уйғурча шеърларни ўгиришдан олдин “Қутадғу билиг”, “Девони луғотит турк”, “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Бобурнома” каби китобларни ва ҳатто ўзбек, турк, қирғиз ва озарбайжон тиллари изоҳли луғатларини мутолаа қилишга тўғри келди. Ўқидим ҳам. Хуллас, таржима бир ён бўлдию мутолаа бир ён бўлди…

Шу-шу, кунда-кунора қардош тиллардан бир саҳифа-ярим саҳифа ўгиряпман. Тенгдош ижодкорларга ҳам маслаҳат берардимки (насиҳат эмас!), тез-тез таржима қилиб туриш керак экан. Таржима – бадиий дидимиз ва дунёқарашимизни синовдан ўтказувчи имтиҳон. Ўгиришларнинг бошини қардош тиллардан бошлаган маъқул, менингча. Чунки, қардош тиллар ўз она тилимизни чуқурроқ ўрганишимизга мажбур (!) қилади. Қолаверса, жаҳоний фикрлашга ҳам аста-секин ташланган илк қадам ҳам шу ердан бошланса, “ажаб эрмас” (Завқий ибораси)…

Қуйида ўша таржималардан бир намуна- шоир Аблиз Усмон шеърларини эълон қиламан. Баҳоси сиздан!

Аблиз УСМОН
ШЕЪРЛАР

Аблиз Усмон  1965 йилда Хитой Халқ Республикаси Оқсув вилояти Учтурфон шаҳрида туғилган. 1973-83 йилларда шаҳардаги тўлиқсиз ва ўрта мактабларда таълим олади. 1983-88 йилларда Шинжон университетининг Адабиёт факультетида таҳсил олган. Илк фаолиятини «Оқсув газетаси»нинг уйғур таҳрир бўлимида мухбирликдан бошлаган. 2005 йилдан то ҳозиргача «Оқсув адабиёти» журналида фаолият олиб бормоқда.

ҲАЁТ

Остимда чуқур жар,
Тепамда чўққи,
Мен турибман бунда саросар –
Умидсизлик тортар оёқдан,
Қўлларимдан тортиқилар умид…
Тепададир ҳаёт,
Остимда – мамот…

1986 йил, декабрь

ТОШ

Сен кўзлари ўйилган бир қуш,
Қанотлари юлинган – беҳуш.
Бир-бирига отса гар одам
Парвоз қилдим, дейсан ушбу дам.

1993 йил, октябрь

ДИАЛОГ

– Нима энг кенг оламда?
– Шоир юраги –
Унга сиғар буткул ер – олам.

– Нима энг тор оламда?
– Шоир юраги –
Сиғмас унга кичик зарра ҳам.

1998 йл, декабрь

ОЛИС ШАҲАРГА ХАТ

Осмонингда учдим қуш мисол,
Сени кўрдим бекам, безавол.
Дилга таниш сенинг овозинг
Парвозимни тўхтатди дарҳол.

Сен томонга талпинсам, ҳайҳот,
Йўл қўймади баджаҳл шамол.
Қараб турдим жилвалар аро –
Мангулик бир тушсан, эҳтимол.

Лек биламан: таниш садолар
Сени менга боғлар бемалол.
Айт-чи, бир кун ҳур руҳинг ила
Ташна руҳим топгайми висол?

Парвоз тугаб, алалоқибат
Остонангга қуларман беҳол…

1992 йил 26 май

ҚАЙТИШ

Овчи эдим,
Ўқи зое кетмас бир мерган…

Ўрмонларда, тоғ-тошлар аро
Қадам бормас чангалзор кезган.
Ўқ узсам гар йиқилса жондор,
Шунда ўзни мислсиз сезган…

Ҳайвон бўлса, бўғзидан олдим,
Қайирдим қуш қанот-пайларин.
…Юрагимни ларзага солди,
Қай малакнинг чалган найлари?..

Шундан бери, милтиқ елкада –
Чиқмас бўлдим яшил далага.
Қуш чуғурлар ҳар тонг юракда –
Мен айландим мўмин болага.

1997 йил, октябрь

ОДАМ

Ерни кўкка шафақ боғлаган,
У томонга бормоқ осондир.
Бу одамнинг ортида қолган
Қизил гул ва қизил тикондир.

Юлдузини излаб балки у,
Таваккулга айлаган сафар.
Уни излаб юлдуз ҳам, ёҳу
Эниб тушар кўкдан бехабар.

1991 йил, август

ТАБИАТ ВА МЕН

Соҳилларга тўш урар тўлқин…
Балиқларни тўрлар ютдими?
Каптарларга ажал етдими,
Наҳот ўзи ўлжадир лочин?!

Қуёш кўкда хира нур сочар,
Тутун ўрлар сокин ҳавога,
Ўхшаб кетар ҳазин навога,
Чуғурласа агарда қушлар.

Қуриб қолган бир шохни кўриб
Соч-соқолим оқарди бирдан…

1990 йил 10 август

ШЕЪР

1

Шеър нимадир?..

Гўё нурга ташна парвона
ўзин ўтга ургани каби
қўшиласан нурларга бир дам…

Парвонага айланар руҳинг.

2

Шоиридир тоғлар заминнинг –
узун бир мисра –
чўққилардан бошланиб токи
ёзишмоқда чексиз заминга.

3

Эй сен тош – қотган ҳижрон,
уйғотдими ёмғир томчиси?..
Думаладинг чўққидан пастга –
дараларда янграр овозинг,
нималардир тушдими эсга?..

4

Кўк ва ернинг орасида
кулранг булут – ўрлаган ҳасрат…
Бу чақмоқ,
бу юлдуз,
бу тоғ –
юрагимнинг парчалари фақат…

1996 йил 8 август

Husan Maqsud
TARJIMA – BIROVNING YUKINI KO‘TARISH

   Husan Maqsud Buxoroning Olot tumanidan. O‘rta maktabdan keyin,Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedogogika universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. Husan Maqsud buyuk faylasuf Muhammad Iqbolning bir qancha she’rlarini, hikmatlarini o‘zbekchalashtirgan. Uning she’rlari, maqolalari vaqtli matbuotda, shuningdek, “Xurshid Davron kutubxonasi” veb-sahifasida e’lon qilingan.

Bundan uch yilcha oldin ustoz Xurshid Davron men va do‘stim Dilmurod Do‘stga bir necha uyg‘ur shoirlarining she’rlarini bergan edi. She’rlarni berar ekan ustoz “Tarjima qilinglar, bu ish ijodkorga ko‘p narsa beradi. Tarjima – birovning yukini ko‘tarib ko‘rishdek gap. Kuchingiz yetsa ko‘tarasiz, bo‘lmasa yo‘q. Tarjimadan ko‘p narsa o‘rganasizlar”, degan edi. Shu ishtiyoq bilan Dilmurod va men olti-yetti shoir ichidan ruhimizga yaqinini tanlab oldik.

Rosti, uyg‘ur tilidan tarjima deyishga ham odam uyaladi. Sababki, uyg‘ur tili qardosh tillar orasida o‘zbek tiliga eng yaqini hisoblanadi. Ularning tilidagi matnlarni o‘qisangiz, o‘zbekchani o‘qiganday bo‘lasiz. Ammo-lekin, tarjima jarayonida (ayniqsa she’r) baribir ikkilanib qolarkansiz. Negaki, she’rlari o‘girilayotgan shoirning dunyoqarashi, uning ideallari, aytmoqchi bo‘lgan so‘zining salmog‘ini imkon boricha o‘zbek o‘quvchisiga moslashtirishingiz kerak.

Tag‘in bir gap: o‘girish jarayonida tarjima qilayotgan odam o‘zining so‘z boyligi va poetik didi hamda saviyasini ham bilib olar ekan. Menda xuddi shunday bo‘ldi. She’rlarni o‘qiyman, mazmunini ham tushunib turibman, ammo o‘zbekchalashtirishga kelganda qalam yurmas edi. Keyin bildim: demak so‘z boyligim kam, muallif fikrini va kechinmalarini ifodalashga qurbim yetmas edi. Angladimki, qardosh tillardan tarjima qilishda o‘zga tilni bilishdan oldin o‘z ona tilimizni tarixiy qatlamlarigacha, kerak bo‘lsa, shevalargacha o‘rganish lozim ekan. Buni tushunib yetgach, uyg‘urcha she’rlarni o‘girishdan oldin “Qutadg‘u bilig”, “Devoni lug‘otit turk”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Boburnoma” kabi kitoblarni va hatto o‘zbek, turk, qirg‘iz va ozarbayjon tillari izohli lug‘atlarini mutolaa qilishga to‘g‘ri keldi. O‘qidim ham. Xullas, tarjima bir yon bo‘ldiyu mutolaa bir yon bo‘ldi…

Shu-shu, kunda-kunora qardosh tillardan bir sahifa-yarim sahifa o‘giryapman. Tengdosh ijodkorlarga ham maslahat berardimki (nasihat emas!), tez-tez tarjima qilib turish kerak ekan. Tarjima – badiiy didimiz va dunyoqarashimizni sinovdan o‘tkazuvchi imtihon. O‘girishlarning boshini qardosh tillardan boshlagan ma’qul, meningcha. Chunki, qardosh tillar o‘z ona tilimizni chuqurroq o‘rganishimizga majbur (!) qiladi. Qolaversa, jahoniy fikrlashga ham asta-sekin tashlangan ilk qadam ham shu yerdan boshlansa, “ajab ermas” (Zavqiy iborasi)…

Quyida o‘sha tarjimalardan bir namuna- shoir Abliz Usmon she’rlarini e’lon qilaman. Bahosi sizdan!

Abliz USMON
SHE’RLAR

Abliz Usmon  1965 yilda Xitoy Xalq Respublikasi Oqsuv viloyati Uchturfon shahrida tug‘ilgan. 1973-83 yillarda shahardagi to‘liqsiz va o‘rta maktablarda ta’lim oladi. 1983-88 yillarda Shinjon universitetining Adabiyot fakultetida tahsil olgan. Ilk faoliyatini «Oqsuv gazetasi»ning uyg‘ur tahrir bo‘limida muxbirlikdan boshlagan. 2005 yildan to hozirgacha «Oqsuv adabiyoti» jurnalida faoliyat olib bormoqda.

HAYOT

Ostimda chuqur jar,
Tepamda cho‘qqi,
Men turibman bunda sarosar –
Umidsizlik tortar oyoqdan,
Qo‘llarimdan tortiqilar umid…
Tepadadir hayot,
Ostimda – mamot…

1986 yil, dekabr

TOSH

Sen ko‘zlari o‘yilgan bir qush,
Qanotlari yulingan – behush.
Bir-biriga otsa gar odam
Parvoz qildim, deysan ushbu dam.

1993 yil, oktyabr

DIALOG

– Nima eng keng olamda?
– Shoir yuragi –
Unga sig‘ar butkul yer – olam.

– Nima eng tor olamda?
– Shoir yuragi –
Sig‘mas unga kichik zarra ham.

1998 yl, dekabr

OLIS SHAHARGA XAT

Osmoningda uchdim qush misol,
Seni ko‘rdim bekam, bezavol.
Dilga tanish sening ovozing
Parvozimni to‘xtatdi darhol.

Sen tomonga talpinsam, hayhot,
Yo‘l qo‘ymadi badjahl shamol.
Qarab turdim jilvalar aro –
Mangulik bir tushsan, ehtimol.

Lek bilaman: tanish sadolar
Seni menga bog‘lar bemalol.
Ayt-chi, bir kun hur ruhing ila
Tashna ruhim topgaymi visol?

Parvoz tugab, alaloqibat
Ostonangga qularman behol…

1992 yil 26 may

QAYTISH

Ovchi edim,
O‘qi zoye ketmas bir mergan…

O‘rmonlarda, tog‘-toshlar aro
Qadam bormas changalzor kezgan.
O‘q uzsam gar yiqilsa jondor,
Shunda o‘zni mislsiz sezgan…

Hayvon bo‘lsa, bo‘g‘zidan oldim,
Qayirdim qush qanot-paylarin.
…Yuragimni larzaga soldi,
Qay malakning chalgan naylari?..

Shundan beri, miltiq yelkada –
Chiqmas bo‘ldim yashil dalaga.
Qush chug‘urlar har tong yurakda –
Men aylandim mo‘min bolaga.

1997 yil, oktyabr

ODAM

Yerni ko‘kka shafaq bog‘lagan,
U tomonga bormoq osondir.
Bu odamning ortida qolgan
Qizil gul va qizil tikondir.

Yulduzini izlab balki u,
Tavakkulga aylagan safar.
Uni izlab yulduz ham, yohu
Enib tushar ko‘kdan bexabar.

1991 yil, avgust

TABIAT VA MЕN

Sohillarga to‘sh urar to‘lqin…
Baliqlarni to‘rlar yutdimi?
Kaptarlarga ajal yetdimi,
Nahot o‘zi o‘ljadir lochin?!

Quyosh ko‘kda xira nur sochar,
Tutun o‘rlar sokin havoga,
O‘xshab ketar hazin navoga,
Chug‘urlasa agarda qushlar.

Qurib qolgan bir shoxni ko‘rib
Soch-soqolim oqardi birdan…

1990 yil 10 avgust

SHE’R

1

She’r nimadir?..

Go‘yo nurga tashna parvona
o‘zin o‘tga urgani kabi
qo‘shilasan nurlarga bir dam…

Parvonaga aylanar ruhing.

2

Shoiridir tog‘lar zaminning –
uzun bir misra –
cho‘qqilardan boshlanib toki
yozishmoqda cheksiz zaminga.

3

Ey sen tosh – qotgan hijron,
uyg‘otdimi yomg‘ir tomchisi?..
Dumalading cho‘qqidan pastga –
daralarda yangrar ovozing,
nimalardir tushdimi esga?..

4

Ko‘k va yerning orasida
kulrang bulut – o‘rlagan hasrat…
Bu chaqmoq,
bu yulduz,
bu tog‘ –
yuragimning parchalari faqat…

1996 yil 8 avgust