Туркшунос олим Павел Александрович Фалёвнинг яна бир жиддий тадқиқотини тақдим этар эканмиз, шу пайтгача олимнинг исмида ноаниқликка йўл қўйилганини айтиб ўтмоқчимиз. “Жаҳон адабиёти” журналида эълон қилинган олимнинг  икки асарида ҳам:  «Қримтатар зиёлилари мафкурасига доир» (2010 йил, 11-сон), «Туркий халқларнинг сўз санъати» (2008 йил, 9-сон) ва улардан кўчирма олган интернет саҳифаларида муаллифнинг исми Пётр шаклида берилган; ҳолбуки Россия илмий манбаларида, хусусан Россия ФА Шарқ қўлёзмалари институти, Санкт-Петербург давлат университети веб-саҳифасида ва бошқа манбаларда Фалёвнинг исми Павел деб кўрсатилади. Биз олимнинг бугунги мақоласи билан таништириш билан  ушбу ноаниқликка диққатингизни қаратишни истадик. Агар мабодо биз адашган ёки бу хусусда бошқа бир асосли изоҳ мавжуд бўлса уни маълум қилишни таржимондан кутиб қоламиз.

ПАВЕЛ ФАЛЁВ ВА АСАРЛАРИ ҲАҚИДА
ТАРЖИМОНДАН

Павел Александрович Фалёв ҳақида ҳам, унинг илмий-педагогик фаолияти ва ёзган асарлари ҳақида маълумот кўп эмас. Ўзбекистон кутубхоналарида топиш мумкин бўлган асарлари эса саноқли – 1918 йилда ёзилган “Қрим-татар зиёлиларининг мафкурасига доир” деб номланган бир рисола (у П.А.Фалёв асарлари библиографиясига кирмаган, фанга номаълум ҳисобланади) ва 1922 йилда босмадан чиққан “Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” (“Введение в изучение тюркских литератур и наречий”) номли мўъжаз китобча бўлиб, булар бахтли тасодиф билан Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг Нодир нашрлар ва қўлёзмалар бўлими хазинасида (№ В 2268/О ва № ПЯ 1748) бир нусхадан сақланиб қолган. Бундан ташқари, 1922 йилда “Билим ўчоғи” журналининг 2- сонида чоп этилган “Қорақирғиз достонининг тузилиши” деган ўртача ҳажмли бир мақоласи (унинг аслияти “Наука и просвещение” журнали (Т., 1922, №1)да босилиб чиққан.

Атоқли турколог П.А.Фалёв 1888 йилнинг 8 октябрида Петербургда туғилган. 1908 йилда Петербург университети араб-форс-турк-татар сўзшунослиги бўлимига талабаликка қабул қилинади. Бу ерда А.Н.Самойлович, В.Д.Смирнов каби машҳур туркологлар қўлида таҳсил олади. 1912 йили универститетни битириб, I даражали диплом эгаси бўлади. 1913 йилда Германияга илмий сафари давомида у ерда сақланаётган “Юсуф ва Зулайхо”, “Китоби дада Қўрқут” каби эпик асарлар билан танишади ва уларни ўрганишга киришади. 1914 йилда турк-татар сўзшунослиги бўйича магистрлик имтиҳонидан ўтади. 1915 йилдан ўзи ўқиган университетда приват-доцент лавозимида иш бошлайди ва дастлабки илмий ишларини эълон қилади. 1918 йилда унга доцент ва 1919 йилда профессор илмий унвони берилади.

1921 йилда П.А.Фалёв ўзи ишлаб турган Жонли шарқ тиллари марказий институти йўлланмасига кўра маҳаллий аҳолининг тили ва урф-одатларини ўрганиш учун юборилган тингловчиларга раҳбар бўлиб Тошкентга келади.

Тошкентда у Туркистон Шарқ институтида туркий филология курсини бошқаради. Дўстларининг хотирлашича, “Туркистон ўлкасига келиб тушган П.А.Фалёв турколог сифатида ўз мутахассислиги бўйича ҳар қадамда учраб турган бой материалларга боши билан шўнғиб кетади. Қисқа бир муддат ичида Тошкентдаги илмий-ижтимоий ҳаётнинг фаол иштирокчисига айланади”. Туркистон Шарқ институтида дарс бериш билан бирга, Туркистон Давлат илмий кутубхонасининг библиография бўлимида қизғин иш олиб боради 1921 йилда у Россия География жамияти Туркистон бўлимининг ҳақиқий аъзоси қилиб сайланади, 1922 йилда эса Туркистон Маориф Халқ комиссарлиги қошидаги Мусиқий-этнографик комиссия раиси, Республика Давлат Илмий Кенгаши (ДИК) аъзоси сифатида иш юритади.

П.А.Фалёв ўзбек маориф ходимлари қурултойи ташкилотчиларидан бири бўлди ва қурултой раёсатига сайланди, янги ўзбек алифбосини, илмий ва ўқув атамаларини ишлаб чиқишда иштирок этди. “У Тошкентда ўзига яқин бўлган илм соҳасида қизғин фаолият кўрсатиб ишлар, аммо ҳар доим ўзига хос камтарлик ва фидойилик билан бир четда, кўзга кўринмасдан туришни канда қилмас эди”, деб ёзган эди унинг дўстларидан бири А.Э.Шмидт.

П.А.Фалёв Туркистон Шарқ институтида талабалар илмий тўгарагини бошқарар, аҳолининг эски турмушга хос жиҳатлар билан таништириш учун талабаларни Тошкентнинг эски шаҳар қисмига тез-тез олиб келар эди. Таниқли библиограф олим, Туркистон Шарқ институтининг собиқ талабаси Н.А.Буровнинг хотирлашича, “Фалёвнинг маърузалари лўнда ва қизиқарли бўлар, талабаларга жуда ёқар эди. У туркий тиллар борасида ҳали ҳеч ким эшитмаган янгиликларни айтиб, эронпарастликка берилган талабалар ичидан туркшуносликка мойил ёшларни айириб олишга муваффақ бўлди”.

Тошкентда П.А.Фалёв қирғиз халқ эпоси ҳақида, кўчманчиларнинг бошпанаси ҳақидаги мақолаларини эълон қилди. 1922 йилда эса унинг Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузалари матни – “Туркий халқлар сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” рисоласи чоп этилади. Ўша йили буюк озарбойжон ёзувчиси ва жамоат арбоби Мирзо Фатали Охундовнинг “Алданган юлдузлар” деган қиссасини рус тилига таржима қилади ва бу асар 1923 йилда Москвада чоп этилади. Бу асар маърифатпарварлик ғояларига йўғрилган бўлиб, янги озарбойжон бадиий насрининг илк намунаси ҳам эди.

Туркистон АССР Халқ Комиссарлари Кенгашининг илтимосига кўра П.А.Фалёв ўз тақдирини Туркистон билан боғлашга қарор қилди. Унинг бу қарори жамоатчилик томонидан зўр хурсандчилик билан кутиб олинди, зеро Фалёв сиймосида республикада биринчи туркшунос мутахассис иш бошлар эди. 1922 йилда Фалёв Петроградга оиласини олиб қайтиш учун жўнайди, аммо йўлда терлама касалига чалиниб, вафот этади.

Академик В.В.Бартольд 1922 йил 5 июлда Н.П.Остроумовга мактубида “Бизда (Петербургда) яна оғир бир йўқотиш бўлди, – деб ёзган эди. – Бугун В.Д.Смирновнинг талабаси ва усмонли турк адабиёти бўйича унинг издоши П.А.Фалёвни дафн этдик… У бор-йўғи 34 ёшда эди; деҳқон оиласидан чиққан ва ниҳоятда истеъдодли эди… Фалёвнинг вафоти биз учунгина эмас, Тошкентдагилар учун ҳам оғир зарба бўлди, чунки улар Фалёвга зўр умид боғлаган эдилар”. В.В.Бартольднинг қайд қилишича, “марҳумдан қўлёзма ҳолида жуда кўп асарлар қолган. У “Нўғай эпоси тарихий манба сифатида”, “Қирғизлар тарихи очерклари”, “Ўрта Осиё кўчманчилари орасида синфий кураш ва унинг эпосдаги инъикоси” деган асарларни нашрга тайёрлаган эди”.

“Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” рисоласи П.А.Фалёвнинг нисбатан каттароқ асари. У ёш профессорнинг 1921 йилнинг кузида Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузалари негизини ташкил этган “Туркий филологияга кириш” курсининг қораламаларидан иборат: ўша пайтда талабалар мутолааси учун бошқа манба йўқлиги сабабли мазкур тарҳ муваққат қўлланма сифатида чоп этилган.

Бу асарда, муаллифнинг ўзи эътироф этганидай, барча туркий халқлар ва уларнинг адабиёти ҳамда лисоний хусусиятлари қамраб олинмаган. У, табиийки, ўнлаб жилдли китобга ҳам сиғмайди. Муҳими – туркшунослик деганда Туркия турклари билан чегараланиб қолмасдан, Узоқ Шарқдан Европа ичкарисигача, Финландиядан Арабистон ярим оролигача бўлган улкан ҳудудда азалдан яшаб келаётган ўнлаб қадимий туркий халқлар ҳақида маълумот берилиб, уларнинг тарихи ва тили, этнографияси ва сўз санъати борасида қисқа, аммо муҳим маълумотлар қиёсий-чоғиштирма йўсинда баён қилинган. Бундан бошқа П.А.Фалёв қаламига мансуб бўлган асарлар рўйхатига назар ташласак (“Қрим-татр мақол, матал ва удумлари…”; “Нўғай эпосидаги араб новелласи”; “Қўбланди ботир”; “Оқкўбак ҳақида нўғай нақли”; “Эдиге ҳақида нўғай достони”) сингари ўнлаб асарлари олимнинг туркий халқлар ва уларнинг сўз санъати ҳақида кенг қамровли улкан бир асар ёзишга чоғланганидан далолат беради. Афсус, бу ният амалга ошмай қолди. Ҳолбуки, илм-фан дунёси шундай асарга ҳозир ҳам муҳтож.

Очиғи, бугун ҳам афкор-омманинг бир қисми туркшунослик деганда Туркиядан бери кела олмайди. Кенг маънодаги туркшунослик тўғрисида бизда илмий қараш анча юзаки. Шундай курсларда сабоқ олаётган ёшларимиз Туркистонда ХХ аср бошида туркшунослик илми сарзаминида турган алломалар ҳақида қичқача бўлса-да, маълумотга эга бўлишлари учун ушбу асарни бироз қисқартган ҳолда таржима қилиб беришга жазм этдик. У фақат тарихий нуқтаи назардан эмас, илмий-назарий жиҳатдан ҳам фойдали бўлса керак, деб умид қиламиз.

Павел ФАЛЁВ
ТУРКИЙ ХАЛҚЛАРНИНГ СЎЗ САНЪАТИ
Зуҳриддин Исомиддинов таржимаси

МУАЛЛИФДАН: Туркийшунослик ва уни ўрганишга оид бирон-бир қўлланманинг мутлақо йўқлиги туфайлигина мен 1921 йилнинг кузида Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузаларим негизини ташкил этган “Туркий филологияга кириш” курсидан қораламаларимни чоп этиб кўпайтиришларига розилик беришга мажбур бўлдим. Аммо бундай курсни мен илк дафъа ўқидим, шу сабабли унда бир қанча нуқсонлар бўлиши турган гап. Библиографик кўрсаткичларнинг чалалиги ва гоҳо ноаниқлиги эса Тошкентда уларнинг аниқ номини билиб олишга имкон берадиган китобларнинг йўқлиги билан изоҳланади. Ушбу қораламалар ўқиган маърузаларимнинг аниқ фотонусхаси бўлмай, уларнинг тарҳлари, шакли, холос. Менга унча зарур эмасдай туйилган деталлар, гоҳо эса бутун бошли масалалар тушириб қолдирилди. Қолаверса, Институтнинг 1921/22 йилги ўқув дастурида туркшуносликка кириш курсига умуман ўрин берилмагани сабабли, мен гоҳо филологияга тўғридан-тўғри алоқаси бўлмаган масалаларни ҳам қўшишга мажбур бўлдим.

П.А.ФАЛЁВ,
Тошкент, 1922 йил, 15 январ

Туркий халқлар ер юзига жуда кенг тарқалган. Биз Байкалдан Болқон ярим оролигача бўлган кенг майдонда уларни гоҳ катта ва яхлит ҳолда, гоҳо кичик гуруҳ бўлиб ва бошқа халқлар билан аралаш тарзда яшашини кўрамиз. Мазкур майдоннинг шимолий чегараси Ўрта Сибир бўйлаб Ўрол тизмаси оша жанубга, Волгабўйига қараб энади. Кавказ ўрталаридан яна ғарб томонга бурилиб, Қораденгиз қирғоқлари бўйлаб ўтади, Қрим ва Бессарабиянинг бир қисмини ўз ичига олгани ҳолда, Болқон ярим оролига қайрилади. Жанубда эса у Олтой бўйлаб ўтиб, айрим жойларда Мўғулистонга қадар кириб боради-да, кейин жануби-ғарб сари йўналиб, Шарқий Туркистонни қамраб олади. Бундан кейин унинг ҳудуди Туркистон чегаралари билан ёндош ҳолда Эрон ичкарисига ва ундан Кичик Осиёга ўтиб, охири тағин Болқон яриморолида туташади. Туркий қавмлар бу ҳудуддан ташқарида ҳам бор. Масалан, Литва татарларини кўрсатишимиз мумкин; улар кўп замонлар ўз қабиладошларидан айри яшаганлиги туфайли, тилини унутишган ва ҳозирда поляк ё белорус тилида сўзлашади. Шу билан бирга, бошқача мисолларга ҳам дуч келамиз: мазкур майдон ичида туркий бўлмаган, аммо туркий тилда сўзлашадиган халқлар (сартлар) ҳам бор. Биз ушбу курсда биринчи хилдаги, лисоний муштаракликни кўзда тутамиз. Шу орада айтиб ўтайлик: тил хусусиятларига кўра туркийларнинг умумий оммасидан анча узоқлашиб кетган икки туркий эл – ёқутлар ва чувашларни тадқиқ доирасидан ташқарида қолдирамиз.

Ёқутларни қолдириб ўтиб, биз Олтойда ва Олтойга ёндош ҳудудларда яшайдиган қабилалардан бошлаймиз. Енисей губерняси ва юқори Олтойда бир қанча майда туркий элатлар яшайди, уларнинг анчагинаси самоедлар[1] билан қоришиб ҳам кетган. Олтойнинг ўзида эса олтойлар ва телеутлар макон тутган, улар бир маҳаллар хийла катта бўлган ягона бир халқнинг қолдиқлари ҳисобланади. Олтой жанубида – шимоли-ғарбий Мўғулистонда урянхайлар жойлашган, улар, шунингдек, саянлар, сойотлар ва тувалар деб ҳам аталади.

Мана шу элатлар бошқа туркийлардан исломга кирмай, қадимги шомонийлик дунёқарашида қолганлиги билан ажралиб туради. Шомонийликнинг моҳияти эса бутун табиатни жамлаштиришда кўринади. Уларнинг Г.Н.Потанин асарларида келтирилган афсона ва эртакларида бу нарса яққол акс этган. Бу асотирларда одам билан ҳайвонлар орасида, ўсимликлар билан тош-тупроқ орасида ҳеч қандай чегара йўқ. Барча нарса тирик, барчаси ҳаракат қилади, барчасининг ўз руҳи бор. Шомоний халқлар дунёқарашида бутун табиат – жонли. Бирон-бир жиҳатдан диққатга сазоворроқ бўлган жой (дарё, тоғ, довон ва ҳоказо.)га эса алоҳида эътимод қўйилади. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, ҳар қайси тоғ, дарё, дара ва ҳоказонинг руҳи шомоний турклар томонидан ЭГА, яъни хўжайин деб номланади. Шундай қилиб, анимистик дунёқараш бу ҳолда иқтисодий тус ҳам олади.

Мана шу ибтидоий дунёқараш устига монавийлик, нестоинлик[2], буддавийлик ва сўнгги пайтларда шарқий православ йўналишидаги христианлик сингари бошқа, нисбатан кучлироқ тараққий этган динларга хос жиҳатлар ҳам қўшилган. Ана шу динлар таъсирида шомонийлик дунёқарашида янги худолар тўғрисида таълимот ва афсоналар пайдо бўлди.

Маъбудлар оламига инсон бефарқ қарай олмайди. Одам уларнинг хайрихоҳлиги ва мададига муҳтож. Аммо ҳар ким ҳам улар билан муомала қилишга қодир эмас. Шомонлар деб аталадиган бир тоифа кишилар борки; уларга бунинг учун зарур бўладиган билим ва куч берилган. “Шомон” сўзи, афтидан, тунгус тилидан олинган бўлса керак, лекин Европа олимлари бу сўзни туркийларга татбиқан ҳам ишлатишаверади. Туркий тилда шомон “қам” деб аталади[3], қамламоқ (шомонлик қилмоқ) феъли шундан ясалган. Бу сўз туркийлардан рус тилига ҳам ўтиб, камлать, камланье деган сўзларга негиз бўлган. Шомонлик қурбонлиқ қилиш, касални даволаш, об-ҳавони башорат қилиш ва ҳоказо хилма-хил соҳаларда намоён бўлади. Қамлаш чоғида шомон ўз махсус кийимини кияди, унга шақилдоқлар, турли қуш ва ҳайвонларнинг териси осилган бўлади. Қамлашда унга доира ва доирачўп керак бўлади. Руҳлар дунёси ила қилган мулоқотини шомон одамлар олдида турли тана ҳаракатлари, гримаслар, қўл ҳаракатлари, қичқириқ, турли овозлар чиқариш орқали бутун бир драмага айлантиради. Қурбонлик қилингач, шомон, масалан, осмон диёрига, унинг ҳам энг юксак маъволарига бу қурбонлик қабул бўлганми-йўқлигини билиш учун саёҳатга отланади. Шомонни шунингдек, ўлган, аммо ўз ўтовини тарк этишни истамаётган одамнинг руҳидан поклаш учун ҳам чақиришлари мумкин. Шомон марҳумнинг арвоҳини доира тўқмоғи билан илиб олиб, ер ости салтанатига элтади. Мана шу шомоний хурофот негизида кейинчалик қаҳрамоннинг ер ости салтанати ва самоларга саёҳати тўғрисида афсоналар яратилган. Шомон томонидан ўйналаётган драманинг мазмуни, шакли ва бутун борлиғи шомоннинг драматик истеъдодига, ижодий фантазиясига боғлиқ. Эътироф этиш керакки, бу борада шомонларни ўз ишининг устаси деса бўлади. Уларнинг ўзига хос шароитда ижро қилган ўйинлари таъсиридан мажусийларгина эмас, ҳатто европаликлар ҳам анча вақтгача ўзига кела олишмайди. Буни академик Радлов алоҳида таъкидлаган эди. Шомоннинг қамлашини тасвирлаб кўрсатган миссионер Вербицкий ҳам бундай ҳолатда миссионер ўртага қўйиши табиий бўлган саволлар тўғрисида сўз очмайди, балки унинг назарида анча жиддий бир сабаб – иблиснинг мададига боғлаб тушунтиради.

Олтой ва Олтой бўйи туркларининг маиший турмуши нисбатан хилма-хил, аммо кузатишлар уларнинг ҳаммаси илгари кўчманчи чорвадорлик билан шуғулланишганидан далолат беради. Бу эллардан кўпчилигининг турмуш тарзи ҳозирда ҳам шундай. Темирчиликни истисно қилганда, уларда касб-ҳунар унча ривожланмаган, темирчилик эса қадимдан эъзозли касб бўлиб келган. Туркийларнинг оғзаки ижодида темирчи образига кўп дуч келамиз; қаҳрамонга қурол-яроқ ясаб бериб, темирчи унинг ғалабасига ҳисса қўшади. Темирчи, афтидан имтиёзли мавқега эга бўлган. Масалан, мўғулча дархон (темирчи) сўзи туркий тилларга кўпинча тархон бўлиб ўтган ва солиқдан озод қилинган киши деган маънони англатган. Темирчи нафақат туркий қабилаларда, балки бошқа кўп халқларда ҳам ўзига хос мавқе тутадиган, алоҳида қадрланадиган одамдир (чунончи, Африкада).

Олтой – туркларнинг бобо юрти, улар шу макондан ер юзига тарқалган. Ғарб томонга кўчар экан, турклар ҳозирги қозоқ саҳроларидан, гоҳо эса ундан жануброқдан[4] ўтишган. Саҳронинг шимол ёқларидан турк қабилалари йўл солмаган, худди шунинг учун ҳам Ғарбий Сибирда (мазкур турклардан ғарброқда) яшайдиган туркий қабилаларнинг ҳаммаси бу ёқларга ихтиёрий ёки мажбурий равишда келиб қолишган. Чунончи, барабинликлар[5] бу томонларда ўзларининг анча яхши жойларидан суриб чиқарилгани туфайли яшашади, деб тахмин қилиш учун асослар етарли. Татарлар Волга бўйидан келишган. Туркистон томондан кўчиб келганлар ҳам бор. В.Радлов “Образцы…”[6] асарининг IV жилдини Сибир туркларига бағишлаган.

Қозоқ саҳроларида туркийлар қадимдан яшаб келади. Бу саҳроларнинг ҳозирги аҳолиси ўзини қозоқ деб атайди. Уларнинг қўшнилари ҳам уларни шундай атайди. Аммо уларни дастлаб руслар, руслардан сўнг европаликлар ҳам янглиш тарзда қирғиз деб номлашган. Бу янглишув Сибирни босиб олиш чоғида юзага келган. Ўша замонларда руслар қозоқлар тўғрисида ҳеч нарса билишмасди: Волга билан Ўрол дарёси оралиғида нўғайлар кўчиб юрар ва русларни қозоқлардан тўсиб қўйишганди. Сибирни босиб олишда руслар қозоқ саҳроларининг шимолида бўлган дарёлар орқали йўл босишган ва шунинг учун ҳам қозоқларга дуч келишмаган. Енисей дарёси бўйларида улар қирғизлар деган туркий қабила билан тўқнашган. Булар ҳозирги қирғизлар эди. Ҳозир яшайдиган жойларига (ҳозирги Қирғизистон ҳудудига. – З.И.) улар XVII асрда келишган, унга қадар эса Енисей дарёси маснадида истиқомат қилишган. Улар кўчиб юрган жойларига етиб борган руслар қаттиқ қаршиликка учраган. Ана шу Енисей қирғизларига қарши уруш чоғида руслар уларни анча яхши ўрганиб олишган эди. Хийла замондан кейин қозоқларга дуч келган маҳалда эса уларнинг турмуши, тили, урф-одати ва бошқа жиҳатлардан ўхшашлигига кўра уларни ҳам қирғизлар деб аташган. Кейинчалик, бунинг хато эканлиги маълум бўлгач, янглишишга барҳам бериш учун қозоқ ва қирғиз деган ҳар икки атамани қўшишга уринишган (киргиз-кайсакы. – З.И.). Екатерина даврида ва XIX аср бошларида қозоқ ўрнига сунъий кайсак деган атамани қўллаб, шу тариқа бўлса ҳам қозоқ сўзини рус тилидаги казак атамасидан фарқлашга ҳаракат қилинган.

Қозоқлар тарих саҳнасида нисбатан кейин пайдо бўлган эл ҳисобланади. Олтин Ўрда ҳукм сурган ва у қулаган замонларда ҳозирги қозоқ саҳроларида ўзбеклар кўчиб юришар эди. XV асрда Ўзбек ўрдасидан бир қисм уруғлар ажраб чиқиб, шарққа йўл олди. Ўша замонларда жамоа иттифоқидан қай бир сабабга кўра ажралган бундай қочоқлар қозоқ деб аталарди. Шундай қилиб, ўзбеклардан ажралган уруғлар “қозоқ”лиқ қилдилар ва бу лақаб бора-бора уларнинг бугунги номига айланди. Қозоқларнинг бу тарихи уларнинг кўҳна ривоятларида ҳам сақланиб қолган, уларнинг барчасида қозоқларнинг қай бир қочоқдан тарқалгани ёки ўз одамларидан адашиб қолган бир гуруҳдан келиб чиққани нақл қилинади.

Қозоқларнинг тарихий ривоятларида, шунингдек, уруғлар орасида тез-тез юз берадиган ва ҳурмати баланд бирон шахснинг саъй-ҳаракати орқасида тўхтатилган ички низолар тўғрисида ҳикоялар кўп. XVII аср охирида яшаб ўтган Товкахон[7] ана шулардан бири эди. Қозоқларнинг уруғлараро низоси уларнинг иқтисодий тартибидан келиб чиққан. Зеро, қозоқ – хўжалик нуқтаи назаридан – кўчманчи чорвадордир. Қозоқларда ва умуман кўчманчи чорвадорларда хўжалик оқилона бошқарилмайди. Чорва моллари учун қишга ҳеч қандай ем-хашак жамғарилмайди, қолаверса, етарли ишчи кучи ва асбоб-ускуна бўлмаган бир шароитда минглаб от ва ўн минглаб бош қўй учун пичан жамғаришнинг иложи ҳам йўқ. Бу ҳол ҳозир (ХХ аср бошларида. – З.И.) ҳам муайян даражада юз беради, аммо қадимги пайтларда буткул шундай эди. Қишда моллар қор остидаги ўт-ўланни туёғи билан титиб ерди, аммо ер бетини қоплаган яхни синдиришдан ҳатто от ҳам ожиз қолган пайтларда чорвага ялпи қирғин келган. Моллар сони қаҳратон совуқдан, ваҳший ҳайвонлардан ва касаллик туфайли озайиб борган. Аҳвол шундай бўлгач, табиийки, кўчманчининг чорваси кўпайиш ўрнига камайишга юз тутган. Унинг ўрнини тўлдириш зарурати юзага келган ва бунинг чораси сифатида қўшниларнинг мол-ҳоли ҳайдаб олиб кетилган (баримта. – З.И.). Улар бунга жавобан қаримта уюштиришган, оқибатда уруш келиб чиққан. Саҳродаги ижтимоий ҳаётнинг бу асосий далили уларнинг оғзаки ижод намуналарида акс этади: жуда кўп эртак ва афсоналарда нақл қилинишича, мол-ҳоли ошиб-тошган бир баҳодир одам бўлади, бир куни ёв келиб унинг жами чорвасини ҳайдаб олиб кетади. Баҳодирнинг ўзи ёки ўғли чорвани қайтариб олиб келиш учун отланади ва бу сафарда турли-туман қаҳрамонликлар кўрсатади. Айрим қозоқ уруғлари орасидаги низолар уруғ оқсоқоллари ёки хонларнинг ҳурматига келишув билан барҳам топади. Қозоқларнинг кўчманчи қўшнилар – шарқда нўғайлар ва жунғорлар (ойротлар. – З.И.), ғарбда бошқирдлар билан урушлари ҳам худди уруғлараро урушлар сингари, баримта-қаримта тарзида юзага чиқар ҳамда доимо бўлиб турар эди. Аммо кўчманчилар билан ўтроқ халқлар орасидаги муносабатлар бошқача тарзда кечган. Кўчманчиларнинг ўтроқ эллар билан тўқнашуви уларда ҳам, буларда ҳам бир қатор сиёсий муаммоларни келтириб чиқарар эди. Кўчманчиларда ўтроқ ҳаёт кечиришга интилиш, тараққий этган қўшнилар маданиятидан ўрнак олишга, аммо шу билан бирга, кўчманчи турмуш тарзини ҳам сақлаб қолишга интилиш тамойили сезилади. Бу курашнинг ижтимоий-сиёсий сабаблари бор, албатта. Саҳро ижтимоий муносабатлари негизида келиб чиқадиган доимий урушлар жараёнида кўчманчилик жамиятида ҳарбий зодагонлар табақаси шаклланиб, саҳрода етакчи рол ўйнай бошлайди. Турли қабилаларда саҳро оқсоқоллари томонидан сайланадиган хонлар эса, одатда, унчалик катта кучга эга бўлмайди. Бир томондан, хонлар ҳокимияти ва иккинчи томондан, ҳарбий аристократия ўртасидаги кураш – саҳро давлатлари тарихи мана шундан ташкил топади. Шаҳарларга кўчиб ўтроқлашиш хонлар ҳокимиятининг кучайишига олиб келса, айни шу нарса ҳарбий зодагонлар мавқеини йўққа чиқарарди. Бинобарин, улар ҳар қандай ўтроқлашишга қарши тиш-тирноғи билан кураш олиб борарди.

Эътироф этиш керакки, қозоқ зодагонлари бу йўлда ниятига эришди. Қозоқлар жуда кўп замон шундоқ ёнларида жойлашган Туркистон тамаддунининг бутун руҳидан бегоналигича қолдилар (Туркистон – қозоқларга энг яқин ўтроқ мамлакат эди, руслар билан улар анча кейин яқинлашган). XVIII асрдаёқ Бухоро вазирлари қозоқ халқи ҳукмдорларига мактуб йўллаб, Бухоро шаҳри исломий билим маркази эканини, бу ердаги мадрасаларда ўзбеклар ҳам, сартлар, тожик, туркманлар ва ҳатто араблар ҳам таълим олишини, аммо қозоқлардан биронта ҳам толиби илм йўқлигини айтиб мурожаат қилган эдилар.

Балки ғалати туйилар, аммо саҳрода исломнинг озми-кўпми мустаҳкамланиши айнан русларнинг саъй-ҳаракати билан бўлди. Гап шундаки, Екатерина замонида қозоқлар Европа маданиятини дабдурустдан эгаллашга ноқобил, ислом эса бунинг учун энг яхши босқич бўлади, деган мулоҳаза ҳукм сурарди. Илгари ҳам тарқалиб, унча муваффақият қозонмаган исломий таълимотнинг кучайиши туфайли эски урф-одатларнинг тагига сув кетди, саҳро зодагонлари наслидан бўлмиш султон Чўқон Валихоновнинг бу ҳодисаларни қаттиқ танқид қилишининг сабаби ҳам шунда.

Қозоқлар Туркистон тамаддунидан бебаҳра қолиб, ундан узоқда турар эдилар, деган мулоҳазамизни қозоқ султонларининг Туркистон шаҳар ва давлатларида ҳукм сурганлиги билан инкор этиши мумкин. Чунончи, Хивада XVIII асрда қозоқ султонлар ҳукмдор бўлишган. Аммо гап бошқа ёқда. Жами қозоқ халқи учта “жуз”га (юзлик) бўлинади. Бу бизнинг тилимизда ўрда демакдир. Қозоқларда Улуғ жуз, Ўрта жуз ва Кичик жуз бор. Ҳар бир ўрда бўғинларга, бўғин эса уруғларга бўлинади. Ҳар бир уруғ ўз уруғ бошчисига, уруғ номига, тамғаси ва ўрони (жанговар сўз)га эга. Чингизхон авлодларидан бўлмиш оқсуяклар эса уруғларга тақсимланмайди ва бутун қозоқ халқи уларга тобедир. Чингизхон бошчилигидаги мўғулларнинг бутун Осиё ҳамда қисман Европани ўзига бўйсундиргани шу қадарлик зўр таъсир қилганки, Марказий Осиёда чингизийларнинг ҳукмдорликка бўлган ҳуқуқлари бошқаларникидан шубҳасиз устун, дея эътироф этилган. Тахтда Чингизхоннинг бирон авлоди ўтириши шарт саналган. Чингизхоннинг жуда кўпайиб кетган авлодларидан бир қисми қозоқ саҳросидан ўзига макон тутиб, доимий яшаш жойига айлантирган ва бу ер тахт ворислари етишадиган маскан ҳисобланган. Қай бир чингизий шаҳзоданинг қўшни давлат хони бўлишга чақирилиши бутун қозоқ халқига эмас, балки ўша оқсуякларгагина тааллуқли бўлган. Масалан, Сибир хони Кўчумхон қозоқ султонларидан эди, аммо қозоқларнинг Сибир хонлигига ҳеч қандай дахли йўқ.

Қозоқларнинг руслар билан яқинлашуви XVIII асрда рўй берди. Пётр даврлари воқеаларига тўхталиб ўтирмай, Кичик жуз хони Абулхайрхоннинг Петербургга итоат изҳор қилиб элчи жўнатишидан бошлайлик. Бунинг эвазига хон ўз хизматлари эътиборга олиниб, авлодларида ҳам хонлик рутбаси сақлаб қолинишини ҳамда саҳрода унинг учун шаҳар қурилишини илтимос қилган. Булар хон қўйган энг муҳим шартлар эди. Унда хонликка бўлган астойдил интилиш акс этганди. Руслар ҳам ўз томонидан хоннинг талабларини бажаришга ҳозир эдилар. Улар, айни талабларни бажариш орқали саҳрони тинчитишга умид боғлашганди. Ўша пайтларда Шарқ деган ўлка яхлит бир тарзда тасаввур қилинарди. Яқин Шарқ, Узоқ Шарқ ва Ўрта Осиё битта гуруҳга мансуб деб қаралар эди. Шарқдаги давлат бошқаруви ҳақида эса мустабид тузум ҳукм суради, деб билишарди. Тахтга ўтирган ҳар қандай ҳукмдор давлатни ўзи хоҳлаган тарзда идора этади. Ўз-ўзидан, қозоқларда ҳам шундай бўлиши муқаррар. Шундай экан, Абулхайрхоннинг русларга тобе бўлишни ихтиёр этиши унинг қўл остидаги фуқароларнинг ҳам хоҳиш-иродаси шундай эканини билдиради. Аммо тез орада бўлиб ўтган воқеалар ҳар иккала томон – руслар ҳам, Абулхайрхон ҳам янглишганини кўрсатди. Руслар хон ҳокимиятини унинг ўзи учун кучайтириб беришни истамас эдилар, хон бўлса ўз фуқароларини Россияга тобе қилишга кучи етмасди. Охир-оқибатда, рус ҳукумати хонлик ҳокимиятига барҳам беришни ўйлаб қолди ва бу ғоя, гарчи дарҳол ва саҳронинг ҳамма ёғида бир зайлда бўлмаса ҳамки, амалга оширилди. Шуни қайд қилиш керакки, Кичик Жуз тобе қилингач, саҳронинг ҳамма ёғида руслар ҳукмронлиги қарор топа бошлади.

Сиёсий бошқарувдаги ўзгаришлардан ташқари, рус таъсирининг саҳрога ёйилиши қозоқ иттифоқининг ижтимоий тузумига ҳам ўзгаришлар киритди. Шу даврга қадар қозоқлар бошқирд ва қалмоқ кўчманчи қўшниларидан алоҳида яшар эдилар. Худди шу даврларга келиб жунғорлар шоҳлиги хитойлар томонидан тор-мор қилинди. Кўчиб юриладиган яйловлар торайди, баримта (чорва молларини ҳайдаб олиб кетиш) имконияти камайиб кетди. Шунинг оқибатида ҳарбий зодагонлар табақаси муайян даражада мушкул аҳволда қолди. Бу табақа ўз таъсирини йўқотди ва унинг ўрнини муайян вақт янги зодагонлар – бойлар табақаси эгаллади. Биз бундай хулосага халқ ижодининг айрим намуналарини таҳлил қилиш орқали ҳам келишимиз мумкин. Афтидан, олижаноб отадан ярамас ўғил ёки бўлмағур отадан яхши фарзанд дунёга келиши мумкинми-йўқми деган масала мана шу даврда юзага келган ва у ҳозирга қадар муҳокама этиб келинади. Эндиликда бу муаммога аксар ҳолларда шундай бўлиши ҳам мумкин, дея истисноли жавоб бериладиган бўлган. Аммо айни масала илк бора ўртага қўйилган маҳаллар унинг жавоби, чамаси, фақат инкор шаклида бўлган. Ўша замоннинг ақли фақат шунга етар эди. Бунга бизни «олижаноб насаб бойликдан афзал”лигини исботлаш руҳида ижод этилган махсус нақллар инонтиради.

Аммо бу янги зодагонлар узоқ ҳукм суриши учун асос йўқ эди. Чунки саҳро бойларининг мол-дунёси ҳар қандай оддий қозоқнинг моли сингари қийинчилик билан топилар ва таваккалига иш юритиларди. Мол орттиришнинг илгариги манбалари, қўшниларнинг чорвасини олиб қочиш кабиларнинг иложи қолмаганди. Табиийки, бундай шароитда қозоқларнинг бойлигига путур етар эди. Саҳронинг 10 та шимолий уездида Шербина томонидан 1896–1903 йилларда ўтказилган статистик кузатувнинг кўрсатишича, 78%дан ортиқроқ қозоқ хўжалигининг бюджети камомадсиз чиқмайди. Аёнки, бундай ҳол узоқ давом этиши мумкин эмас эди. Ҳақиқатан ҳам, қозоқлар ҳаётида ўзгаришлар юз берди. Оқмулла вилоятида аҳолини такроран хатлов ўтказилганида камбағал хўжаликлар сони 1907-1908 йилларда (Кўкчатов, Омск ва Петропавловск уездларида) камайиб, ўртаҳоллар ва бойлар кўпайгани аён бўлди. Кўчманчининг моддий аҳволи яхшиланишига сабаб қилиб унинг деҳқончиликка ўтганлиги кўрсатилади. Ҳақиқатан ҳам, ушбу такрорий рўйхатда биринчи хатлашга қараганда деҳқончиликка ўтганлар нисбати ошган, аммо бу ҳол фақат Омск ва Петропавловск уездларига тааллуқли. Кўкчатов уездида эса, бу жараённинг акси юз берган. Деҳқонлар миқдори, бироз бўлса-да, камая бошлаган. Бунинг сабабини тушуниш учун қозоқларнинг кўчманчи ҳаёти ва деҳқончилигини яхши билганларнинг фикрига қулоқ бериш керак бўлади. Уларнинг айтишича, қозоқлар жудаям муҳтож бўлиб қолган чоғида ва шунда ҳам базўр деҳқончилик қилади. Аммо хўжалиги сал-пал оёққа туриши биланоқ, у яна кўчманчи чорвадорлигига қайтади. Чамаси, Кўкчатов уездида худди шундай вазиятни кўрамиз. У ерда дастлабки хатлов 1896 йилда, кейингиси эса 1907 йилда ўтказилган. Орада ўтган ўн бир йил эса кўчманчининг издан чиққан хўжалигини тузатиб олиши учун, албатта, етарли бир фурсатдир. Омск ва Петропавловск уездларида эса биринчи хатлов 1903 йилда, кейингиси – 1908 йилда ўтказилган. Орадаги беш йилгина фарқ эса боягидай ўзгаришларни кузатиш учун имкон бермайди. Кўчманчи чорвадорликдан деҳқончиликка ва деҳқончиликдан яна кўчманчи чорвадорликка ўтиш илгаридан қолган бўлиши керак. Бу ҳақда гап кетганда XIX аср бошида Тўрғайда яшаган Саитқул деган бир одам ҳақидаги ибратли бир нақлни келтириб ўтайлик. Афтидан, бу даврда унинг қабиласи йўқчиликдан анча қийналиб қолган бўлса керак. Ривоятда Саитқул ўз элатдошларининг ғамини еб, уларга ёрдам бериш ҳақида куйманиб юрадиган одам сифатида гавдаланади. Пичоқ бориб суякка қадалганида, у 12 нафар овулдошига ҳамроҳ бўлиб, қашқа отини миниб янги, эгаси йўқ бирон яйлов бормикин деб ҳаммаёқни кезиб чиқади. Бунақа ер йўқ экан. Сафари давомида у қаерда одамлар деҳқончилик билан шуғулланса, тўқ яшашини кўради. Саитқул қозоқларни ҳам деҳқончиликка тортмоқчи бўлиб, юртига омочу уруғлиқлар билан қайтиб келади. Чамаси, у деҳқончиликни Туркистоннинг бирон гўшасида ўрганган бўлса керак, экиш учун тариқ, жўхори, буғдой, қовун уруғини келтиради… У деҳқонларнинг ҳаётига тааллуқли ҳамма нарсадан ибрат олади ва саргузаштлари давомида кўрган барча тўй-томошаларни, байрамларни, куй-қўшиқларни, ирим-сиримларни ҳам ўзи билан бирга олиб келади. Ҳатто Тўрғайдаги бир байрамда ҳўкиз пойгаси ўтказилади. Қозоқ саҳроларида ҳеч ким ҳўкиз миниб юрмаган, бинобарин, у ёқларда бундай пойга бўлиши мумкин эмасди. Демак, у бошқа бир халққа мансуб бўлиб, ўзлаштирилган. Бу ўринда Туркистон музофотида қорақалпоқларнинг деҳқончилик қилиши ва ҳўкизларни аравага қўшишини, миниб юришини қайд қилиб ўтиш лозим.

Қозоқларнинг сўз санъати масаласига келганда, биз даставвал академик Радловнинг фикрларини эсга оламиз. Унинг ёзишича, қирғизларда эпик ижодчилик ривожланган, қозоқларда асосан лирик характердаги асарлар кўпроқ. Бундан, биз қозоқларда эпос сустроқ ривожланган, деган хулосага келамиз. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор. Туркий қабилалар ичида эпик ижодчиликни давом эттирувчилар қирғизлар билан нўғайлардир. Бу халқларнинг униси ҳам, буниси ҳам бой ва ранг-баранг тарихга эга (бу масалага кейинроқ тўхталамиз). Қозоқларнинг миллий тарихи эса бунчалик бой мазмунга эга эмас ва худди шу нарса уларнинг оғзаки санъатида эпоснинг суст шаклланишига олиб келган. Қозоқларнинг оғзаки ижодчилиги билан танишиш учун Радлов «Образцы…” асарининг III жилди етарли маълумот беради. Биз бу китобда асосан тўйларда ижро этиладиган маросим қўшиқларини учратамиз. Келинни туғилиб ўсган овулидан куёвнинг овулига қўшиқ куйлаб кузатадилар. Келинга, гарчи сен ота-онангни, оға-ини ва опа-сингилларингни, бошқа қариндошларингни ташлаб кетаётган бўлсанг-да, куёвнинг овулида сенга янги ота, янги она ва қариндошлар топилади, деб тасалли берадилар. Бунга жавобан келин янги ота-она ва қариндошлар қанчалик яхши бўлсалар ҳам, улар ўз ота-онам ва туғишганларим ўрнини боса олмайди, деб жавоб айтади. “Жар-жар” деган нақорат билан тугайдиган қўшиқ мисраларининг вазни чўзиқроқ бўлади ва айтилаётган мазмунга мувофиқ келади:

Бир толарсақ, бир тобуқ санда болор,
Жар-жар!

Қырқ қисининг ақылы қанда болор,
Жар-жар!

Экемей деп жилама, байгус қыздар,
Жар-жар!

Экенг ушун қайын ата онда болор,
Жар-жар!

(Битта болдир, бир тўпиқ сонда бўлар
Ёр-ёр!

Қирқ кишининг ақли хонда бўлар,
Ёр-ёр!

Отажон, деб йиғлама, шўрлик қизлар,
Ёр-ёр!

Отанг ўрнида қайнота унда бўлар,
Ёр-ёр!)

Айт келин, айт келин!
Аттинг басын тарт келин!
Саусқанан сақ келин!
Жумуртқадан ақ келин!

(Айт келин, айт келин!
Отнинг бошин торт, келин!
Зағизғондан ҳам ҳушёр келин!
Тухумдан ҳам оқ келин!)

Маросим қўшиқларидан ташқари, қизлар билан йигитларнинг айтишуви, алоҳида қўшиқчиларнинг баҳслашуви кабилар ҳам бор. Мана шу охиргиси айниқса қизиқ: икки қўшиқчининг айтишувида бир вақтнинг ўзида мақтов билан ҳазил-мазах қўшилиб кетади – куйчи ўзининг уруғ-аймоғини мақтаб кўкка кўтаради ва рақибининг уруғини ерга булғайди. Г.Н.Потанин тўпламида мана шундай айтишувларнинг бири ҳақида ҳикоя қилинади. Қўшиқчиларнинг бири қирғиз, бошқаси қозоқ экан. Бу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, қирғизларнинг қадимги афсоналарида тотемистик дунёқараш унсурлари сақланган, аслида улар қадимги туркларнинг барчаси учун ҳам хос бўлган. Хитой ёзувидаги манбаларда туркларнинг айрим қабилалари турли ҳайвонлардан, жумладан бўридан келиб чиққанлигини нақл қилувчи афсоналар ҳақида маълумотлар бор. Чўқон Валихоновнинг хабар беришича, бу хилдаги ривоятлар қирғизлар орасида ҳозирда ҳам мавжуд. Кўчманчилар дунёқарашидаги бундай нақллар ҳозирда ҳеч бир заминга эга эмаслиги маълум, аммо ўз вақтида хийла жиддий қабул қилинган. Бояги ҳикояда қозоқ оқини қирғиз рақиби устидан унинг қабиладошлари итнинг авлоди эканини айтиб кулади.

Қозоқлар орасида кишининг ўлимига қайғуриб йиғлаш – жилау кўп ёйилган. Жилау, одатда, бир киши томонидан, у хоҳ марҳумнинг қариндоши бўлсин, хоҳ махсус йиғичи – хийла узоқ ижро этиладиган қўшиқдир. Уларда халқ оғзаки ижодига хос унсурлар исломият руҳи билан уйғунлашиб кетади. Ҳар гал йиғи-йўқлов анъанавий бисмиллоҳ билан бошланади. Марҳум умрининг турли йилларида қилган ишлари тавсифи (ўн ёшида бундай қилган эди, ўн бешга тўлганида бундай деган эди ва ҳоказо) эса йиғи-йўқловни халқ оғзаки ижодининг бошқа турлари билан яқинлаштиради. Одил султон ҳақидаги қримликлар афсонасида ҳам қаҳрамоннинг ишлари ҳаётининг турли йиллари бўйлаб таърифланади. Айни ҳолда Қрим афсонаси муаллифи йиғи-йўқлов материалларидан фойдаланган, дейиш тўғри бўлади, аксинча эмас. Йиғи-йўқловнинг мар-ҳум ҳаётлик чоғида қилган ишлари ва одатлари улуғланадиган қисмлари (қайси ёшида қилганлигидан қатъи назар) нўғай эпосига оид турли афсоналар таркибидаги худди шу мазмун ва шаклдаги қўшиқларини эслатади.

Қозоқлар эпик ижодчилик соҳасида қирғизлар ёки нўғайларга тенглаша олишмайди. Уларда мустақил катта қаҳрамонлик ривоятлари йўқ. Эдиге ёки Шўработир ҳақидаги ривоятлар нўғайлардан олинган. Бикет ботир тўғрисидаги қозоқларнинг мустақил ривояти эса хийла кейин шаклланган. Бу нарса шу асарнинг мазмунидан ҳам, шаклидан ҳам яққол кўриниб туради. Ушбу ривоятнинг шаклий жиҳатларини кўҳна нўғай афсоналари тузилиши билан қиёсласак, шунга амин бўламизки, гарчи янги қозоқ нақлларида ҳам нўғайларники сингари шеърий мисралар ва насрий парчалар аралашиб келса-да, қозоқ эпосидаги шеърий қисмларнинг шакли бошқачароқ. Биз уларда исломий маданият негизида шаклланган адабиёт ёки адабиётларга хос бўлган қофия ҳамда ўзига хос бандланишларни учратамиз. Ҳатто тингловчиларга мурожаат шаклида ҳам кўҳна эпик қўшиқлардагидан бошқача бўлган янгиликлар мавжуд.

Қозоқ тарихий нақлларининг қўшиқсиз қисмлари ҳам мавжуд. Олашахон ва Облайхон тўғрисидаги нақллар ана шу сирага мансуб. Қозоқларнинг мифик аждоди бўлмиш Олашахон ҳақидаги нақл халқ этимологияси тамойилига асосланган. Унинг мазмунини тушуниш учун аввало шуни билиш лозимки, қозоқлар уч жуз (юзлик)га бўлинади. Ола, олача дегани эса, маълумки, ола-була деган маънода келади. Мана шундан пайдо бўлган нақлда айтилишича, бир подшоҳнинг хотини ўғил туғибди. Қарасалар, боланинг бадани моховга йўлиққан кишиларникидай, олачипор эмиш. Авлодларим олапес бўлиб қолмасин, дея подшоҳ болани кўздан йўқотинглар, деб буюрибди. Яхши одамлар ичи ачиб, болани бекитиқча узоқ саҳрода вояга етказишибди. Шаҳзода азамат паҳлавон бўлибди. Отаси бундан хабардор бўлгач, уни қайтариб қошимга олиб келинглар, деб юз отлиқни унинг олдига юборибди. Аммо уларга навқирон шаҳзоданинг олдида яшаш жуда ёқиб, қолиб кетишибди. Кейин юборилган яна икки юз аскар ҳам қайтмабди. Ана шу тариқа уч қозоқ қабиласи пайдо бўлган экан.

Олашахон афсонавий сиймо бўлса, Облайхон тарихий шахсдир. У XVIII асрда Ўрта жуз хони бўлган, қаттиққўллиги билан ажралиб турган, саҳро зодагонларининг қаршилигини енгиб, ҳокими мутлақ бўлган. Халқ орасида у ҳақдаги хотиралар ҳамон оғиздан-оғизга ўтиб юради. Унинг арвоҳи (мен арвоҳ сўзининг бошқа маъноларига бу ўринда тўхталмайман) қўллаши ҳақида афсоналар ҳам бор. Қрим татарлари арвоҳни фаришта деб аташади. Кўпларнинг арвоҳи бирон ҳайвон ёки қушга монанд бўлса, Облайхоннинг арвоҳи бургут тимсолида эмиш.

Мана шу тарихий нақллардан ташқари, қозоқларда қўшни халқлардан олинган нақллар, афсона ва эртаклар ҳам бор. Қозоқлар уларни шарқдан ҳам, ғарбдан ҳам ўзлаштирган. Шарқдан деганда биз бир томондан Олтой ва Олтойбўйи туркийларидан, иккинчи томондан эса мўғуллардан, ғарбдан деганда эса нўғайлардан ўзлаштиришни кўзда тутаяпмиз. Аммо қозоқ халқ ижодига мансуб асарларнинг шарқий турклардаги асарлар билан уйқашлиги бизга дарҳол “улар ўзлаштириб олинган”лиги масаласини ўртага қўйишга асос бермайди. Бунда ғарбий ва шарқий турклар бирга яшаган даврларда мустақил равишда қўлга киритилган ва сақлаб келинаётган мероснинг ҳам ўрни бўлиши мумкин. Аммо қозоқларнинг оғзаки ижодчилигига хос асарлар мўғул сўз санъати намуналари билан муштарак бўлиб чиқса, бу ҳолда юқоридагидай мулоҳазага ўрин қолмайди. Бунда фақат ўзлаштириш ҳақидагина сўз юритиш мумкин. Мўғуллардан қозоқларга Чингизхон ҳақидаги бир ривоят кўчиб ўтган. Чингизхоннинг аждодларидан бирининг онаси, бокира қиз ҳолида ҳомиладор бўлган Аланто (Аланқува?) тўғрисидаги ривоят қозоқларнинг севимли нақлларидан биридир. Қозоқларда Чингизхоннинг ўзи бокира онадан туғилади. Унинг номини қозоқлар шундай талқин этишади: Шин (чин) – ҳақиқий, қиз – бокира аёл. Чингизхон бошчилик қилган мўғулларнинг қарийб бутун Осиё ва қисман Европа қитъасида ҳукмронлик ўрната олгани одамлар онгига шу қадар таъсир қилганки, Ўрта Осиёда Чингизхон алоҳида эҳтиром билан тилга олинади. У идеал шоҳ даражасига кўтарилган. Қозоқлар орасида тарқалган нақллардан бирида айтилишича, теварак-атрофдаги халқлар Чингизхон олдига бориб, ўғилларидан биронтасини ўзларига ҳукмдор қилиб беришини сўрайдилар ва Чингизхон ўғилларини турли мамлакатларга подшоҳ қилиб жўнатади. Энг охирида руслар боришган экан. Ўғиллари қолмаган Чингизхон ноилож қизини уларга шоҳ қилиб юборади. Бу нақлда қозоқлар руслар билан алоқага кириша бошлаган XVIII аср воқелигининг инъикосини кўрамиз; маълумки, бу даврда Россия тахтига ўтирган аёллар озмунча эмасди…

Афтидан, Сулаймон пайғамбар тўғрисидаги нақллар қозоқларга мўғуллар орқали кириб келган. Академик А.Н.Веселовскийнинг тадқиқотига кўра, бу нақлларнинг асл ватани Ҳиндистон бўлиши керак, улар ўша заминдан ғарбга – Эрон орқали ва шарққа – Тибет ҳамда Мўғулистон орқали тарқалган, айрим элларда бу нақллар қай бир миллий қаҳрамон номи билан боғланган ҳам. Қозоқларда бу нақллар асли нўғайларнинг қозоқларга кўчиб ўтган нақллари қаҳрамони Идиге номи билан боғланади, бу заминда, таъбир жоиз бўлса – Идигенинг ўзи ҳам буткул “маҳаллий”лаштирилган. Идигенинг одил қозилик қилгани тўғрисидаги баъзи нақллар (Эдиге – доно бола, у – болаларнинг подшоҳи) мўғулларнинг ”Аржи-боржи” нақллар китобини эслатади. Одил қозилик қилиш лавҳасида икки аёлнинг бир чақалоқни талашиб, ҳар иккови ҳам меники дея даъво қилишини келтириш мумкин. Идиге болани тенг иккига кесиб, икковларига тақсимлаб беришни буюради, боланинг ҳақиқий онаси жигарбандига ичи ачиб, бунга йўл қўймайди, шундан унинг асл она экани билинади. Бу мавзу қозоқларга шу қадар мароқли туйиладики, нақлнинг саҳройи бир варианти ҳам юзага келади: Идигенинг олдига икки киши бир бўталоқни етаклаб келишади. Иккови ҳам бу менинг бўтам, деб даъво қилади. Идиге уларнинг ҳар биридан “У сеники бўлса, демак, уйингда уни туққан моя ҳам бордир?” деб сўрайди. Ҳар икки даъвогар ҳам “Ҳа, бор” деб жавоб қилишади. Шунда Идиге уларни олиб келишни буюриб, бўталоқни савалашга тушади. Бўтанинг бўзлашига чидаёлмаган ҳақиқий онаси уни ҳимоя қилишга интилади, бошқа туя эса лоқайд хашак титади…

Қозоқлар нўғай қаҳрамонлик эпосини ўзлаштиришган. Аниқроғи, нўғайларнинг ўзи қаҳрамонлик қўшиқлари ва ривоятларини қозоқ саҳроларига олиб келишган. Қозоқларда биз нўғайларнинг Идиге, Мамай, Чўра, Ойсул ўғли Амед тўғрисидаги қарийб барча йирик нақлларини учратамиз. Шундан тахмин қилиш мумкинки, нўғай нақллари, лоақал Эдиге тўғрисидаги нақл, ҳали нўғайлар қозоқ саҳроларига бориб-келиб юрган даврларда ёзиб олинган бўлиши керак. Нўғайлар орасида Эдиге ва унинг душмани Тўхтамиш ҳақидаги нақлда қозоқлар эсга олинмаган версиялар ҳам бор. Бошқа ҳолларда эса, нақл ёзма анъаналардан узоқлашгани сари, уни қозоқлаштириш жараёни кучаяди. Эдиге нўғай хони Тўхтамишга қарши курашадиган қозоқ ботирига айланади. Бора-бора бу қаҳрамонлик эпоси эртакка айланиб кетади.

Қозоқ сўз санъатига таъсир этган учинчи омил исломий анъаналар билан боғлиқ. Волгабўйи татарлари қозоқ саҳроларида исломни анча муваффақиятли оммалаштиргани бизга яхши маълум. Мусулмонлик саҳрода шомонийлик дунёқарашига дуч келди, унга қарши курашди ва охири уни маҳв этди ҳам. Валихонов, масалан, қозоқлар орасида шомонийликнинг қолдиқлари тўғрисидагина сўз юритади. Халқ оғзаки ижоди исломият томонидан ғайирликка дуч келди. Шундай ҳоллар бўлганки, қозоқ халқ оғзаки ижоди намуналари Қозон босмахоналарида чоп этилганида исломий руҳда таҳрир ҳам қилинган. Академик Радлов асарлари тўпламида саҳрога мусулмончилик билан бирга кириб келган асарларга алоҳида ўрин берилган.

Қозоқ саҳросида янаям олис замонлардаги таъсир изларини топиш мумкин. Чунончи, қозоқлар орасида Полифем (бир кўзли Циклоп. – З.И.) тўғрисида антик миф ҳам мавжуд. Биз бу ҳақда кейинроқ сўз юритамиз, бу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, айни миф бу ёқларга Кавказ орқали Кичик Осиёдан кириб келган.

Каллар ҳақидаги нақлларда кўпинча қай бир одам рақибини алдаш учун бошқа одамга айланади, худди мана шу кал[8] иштирок этадиган ҳолат кейинчалик айёр ва эпчил алдоқчига боғлиқ нақлларни юзага келтирди.

Қозоқ фольклорида калдан ташқари Алдаркўса ҳам алдоқчилиги билан машҳур. Кўса, маълумки, соқоли йўқ кишидир. Бундай одамлар айниқса айёр бўлар эмиш. Алдаркўса ҳақидаги нақллар фин халқига, вотятларга[9] ҳам кўчиб ўтган. Улар “кўса” сўзини “кисе” (кисса, кисет – халта) деб тушунганлар, шундай қилиб, вотят нақлларидан бирининг қаҳрамони алдашдан бош тортади, зеро, унинг “алдаркисса”си уйда қолиб кетган экан[10]. Шундай қилиб, алдоқчи одам ҳақидаги ҳикоялар қаҳрамонининг ўзи алдаш хосиятига эга бўлган буюмга айланади. Яна, ҳар қандай топишмоқни бир зумда топадиган, мушкул масалаларни ҳал эта оладиган Жиреншешен ҳақида ҳам сўз айтиб ўтиш лозим.

…Қорақирғизлар тасодифий равишда қозоққирғизлар билан бир ном остида бирлаштирилган. Аслида бу мутлақо бошқа қабиладир. Бу халқларнинг ўзига хос келиб чиқиши, ўзига хос тарихи ва ўзига хос тили бор. Моддий турмуш тарзига кўра ҳам қорақирғизлар қозоққирғизлардан мутлақо фарқ қилади. Қозоқлар текис саҳрода кўчиб юради, қорақирғизлар эса тоғларда яшайди. Бу ҳол уларнинг хўжалигида ҳам акс этган: қорақирғизларда туя камроқ, қорамол эса кўпроқ. Қорамолдан улар ҳатто миниб юришда ҳам фойдаланишади. Аввал айтиб ўтганимиздай, қорақирғизлар қадимий туркий қабила бўлиб, VIII асрга мансуб ёдномаларда ҳам тилга олинган. Улар асрлар давомида Енисей дарёсининг маснадида истиқомат этиб, у ердан яқингинада кетганлиги ҳам бу қабиланинг кучли ва жанговар эканлигини кўрсатади. Мана шу икки ҳол қорақирғизларнинг узун тарихи билан омихта равишда уларда эпик ижодчиликнинг юксак тараққий этгани сабабини далиллайди. В.В.Радлов ўз тўпламининг қорақирғизларга бағишланган V жилдида фақат эпик ижод турига мансуб асарларнигина келтиради. Мазкур тўпламга ёзган сўзбошида аллома қорақирғизларнинг ҳаётида уларнинг нақллари қанчалик катта роль ўйнашини тафсиллайди. Улар бу нақллардаги воқеаларга ҳаётда бўлиб ўтган реаллик сифатида ёндошадилар. Нақлларнинг қаҳрамонлари – улар учун тирик одамлар, фаолияти эса ҳаққоний воқеалар деб қабул қилинади. Қорақирғизларнинг эпик дунёқарашига хос бўлган муҳит академик Радловга уларнинг онги даражасини Троя уруши замонларидаги грекларнинг онги даражаси билан муқояса қилишга ва қорақирғиз материали негизида эпос келиб чиқишининг энг умумий масалаларини ёритишга уриниб кўришга асос бўлди. Бу ерда тафсилотларни академик Радлов асарларига ҳавола этароқ, қора-қирғиз эпосининг унинг асарларида қўл урилмаган ёки четлаб ўтилган жиҳатларига тўхталишни маъқул топдик[11].

Қора-қирғиз эпоси билан танишиш учун Бўқмурун ҳақидаги кўп оммалашган қисса[12] қора-қирғиз эпоси билан танишиш учун қулай вариантдир. Кўкатойхон ўлиб, унинг ўрнини ўғли Бўқмурун эгаллайди. Йил ўтиб, у марҳум хоннинг йил ошини бериши керак. Мазкур маъраканинг тафсилоти қисса мазмунини ташкил этади. Маърака ошида қатнашиш учун барча баҳодирлар етиб келишади, шу боис, биз қорақирғизларнинг жами баҳодирлари тўпланган Олимп билан танишишга муяссар бўламиз. Бу ерда “қон чангаллаб туғилган, қора қўйнинг жигаридай қоп-қора қон тутган” Эр Манас – қирғиз Ахиллеси ҳам бор. Қирқ жўранинг сардори бўлган Манас ҳақида кўп қиссалар тўқилган. Маъракага тўқсонни қоралаган чол Эр Қўшай ҳам келади. Аммо ҳали унинг куч-қуввати жойида. Унинг номи асосан ор-номуссизлик мавзуларига боғлаб келтирилади. Ундан маъракани ўтказиш тартиби ҳақида маслаҳат сўралганида, у ҳеч қанақа маърака-параканинг кераги йўқ, деб сўкинади, аза ошига етиб келганларни ҳам ҳақорат қилади. Аза оши давомида ўтказилган курашда у бошқа бир ботир билан олишади ва рақиби Эр Қўшайнинг иштонини йиртиб, яланғоч ҳолда элга шарманда қилади[13]. Йиғилган баҳодирлар орасида Қорахоннинг ўғли Алмамбет ҳам бор. Алмамбет илгари ғайридин эди, кейинчалик динга кириб, мусулмон бўлган. Унинг тўғрисидаги нақлларда В.В.Радлов Ўғузхон ҳақидаги кўҳна ривоят изларини кўради. Шомонийлик эртакларининг қаҳрамони бўлмиш Эр Тўштук ҳам қирғизларнинг эпик ижодчилиги ўрамига тортилиб, эпик қаҳрамонга айланади. Эр Тўштук бунда ҳам худди эртаклардаги каби ер ости салтанатига сайр қилади, аммо бу саёҳат шомонийлик хусусиятига эга эмас. Ер остида эр Тўштук худди ер устидаги каби қаҳрамонликлар қилади, вазият ҳам ер устидаги билан бир хил.

Тўштук ҳақидаги нақл аввалида ҳикоя қилинишича, унинг отаси Эломонбой сойда оқиб келаётган ўпкани кўриб қолиб, найза билан уни туртиб кўради. Бироқ бу шунчаки бирон мол ё қўй-қўзининг ўпкаси эмас, Ялмоғиз экан. У найзага илашиб сувдан чиқади ва Эломонбойнинг елкасига миниб олади. Эломонбой унга қўйиб юборишини сўраб, ҳамма молларини беришни ваъда қилади, аммо Ялмоғиз кўнмайди. Ахийри Эломонбой Ялмоғизга ўғли Тўштукнинг жонини беришга рози бўлади. Тўштукнинг жони ўчоқдаги кул орасида ётган эговда экан. Ана шу эгов Ялмоғиз қўлига ўтган кундан бошлаб Тўштукнинг ҳаёти ўзгариб кетади. Ҳамма уни ёмон кўрадиган, сўкиб ҳайдайдиган бўлиб қолади. Шўрлик Тўштук ғамга ботиб, ёлғиз бир тепа устига чиқиб сибизға чалади. Сибизға навоси шу қадар эзгин, нолакор эдики, ҳатто хотини чидаёлмай чалишни бас қилишини сўрайди.

Мана шу шоирона ҳикоянинг келиб чиқишини ибтидоий турмуш негизида изоҳлаш мумкин. Эр Тўштук тимсолида атрофидаги муҳитда ўзига жой топа олмаган шахс тасвирланган. Бундай шахсларга хос бўлган сиқилиш ва мавҳум толиқиш ибтидоий одам томонидан унинг ўзига яраша психологик назариясига таянган ҳолда изоҳланади. Тўштук ҳақидаги шомонийлик нақллари жуда қадим даврларда бино бўлгани маълум бўлади. Аммо қирғизларда бу нақллар ҳозир асосан адабий аҳамиятгагина эга.

Аза оши бераётган Бўқмурун бошқа барча қаҳрамонлардан алоҳида ажралиб туради. Баҳодирлар даврасидаги мавқеига кўра, у Манасдан бошқа барча қаҳрамонлардан афзал. Бироқ ажабки, унинг исми (манқа) баҳодирлик сифатларига уйғун эмас. Ботир ҳақидаги нақлнинг Ч.Валихонов асарида келтирилган нақлида унинг тавсифини тўлиқроқ кўрсатишга хизмат қиладиган бир жиҳатга дуч келамиз. Бу вариантга кўра у Кўкатойхон вафотидан кейин дарҳол элни бошқаришга киришиб кетмайди, балки бир қанча вақт бойнинг ўғли Боймирза хон бўлиб туради. Ўлим тўшагида ётган Кўкатойхон асраб олган фарзанди, етим Бўқмурунни хўрламасликларини васият қилади. Бўқмурун образидаги унинг баҳодирлик сифатларини пастга урадиган чизгилар (исми, асраб олинган етим)нинг далолатича, биз бу ўринда барча халқлар адабиётида кенг тарқалган «вақтинча ерга урилган баҳодир» (О.Миллер таъбири) образига дуч келиб турибмиз.

Қирғиз эпосининг диққатга сазовор бир жиҳати унинг кундалик турмушга яқинлигидир. Адабиёт ҳаётни худди аслидаги сингари акс эттириши шарт эмас. Агар шундай бўлиб чиқса, бу бир тасодиф, холос. Адабиётнинг ўз вазифаси, ўз қонуниятлари бор. Қирғизларнинг сўз санъати эпик характерда эканлиги, қаҳрамонлик эпоси эса ҳарбий зодагонлар ижодининг меваси бўлгани боис, қирғиз эпосида акс этган турмуш саҳро зодагонлари турмушидир.

Эломон бой ҳақидаги нақл орқали биз саҳро жамияти қандай табақаларга бўлингани ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилишимиз мумкин[14]. Унинг саккиз ўғли ва Сарбонқул деган бир қули бўлади, бу қул унинг сон-саноқсиз чорвасини боқар эди. Вақти келиб, ўғиллари Эломонбой билан аразлашиб кетиб қолишади. Шунда Сарбонқул ҳам унга бўйсунишдан бош тортиб, бойга очидан ўлмаслиги учун беш-ўнта қўй қолдириб, мол-ҳолнинг кўпини бошқа ёққа ҳайдаб олиб кетади. Эломонбой камбағал чорвадорга айланади, ғира-шира тонгда ўрнидан туриб, қўй боқади. Мана шу кичик лавҳада кўчманчи жамиятнинг ҳаёти тўғри тасвир этилган. У бойлар, ўз кунини ўзи кўрадиган камбағаллар ва қуллардан иборат. Буларнинг сўнгги қисми мол-ҳоли қирилиб кетган ёки таланган камбағаллар ҳисобига тўлиб турган. Камбағаллар ва хизматкор қуллар ҳаёти, юқорида айтиб ўтилганидай, қирғиз шеъриятида бўш акс этган. Фақат бир ўринда биз ажойиб жанр манзарасига дуч келамиз: баҳодир уйига келиб, чўрисига отини яйдоқ қилиб қўйишни буюради. Чўри эса гўдак болага қараб турганини, уни қаровсиз қолдирса, ўчоқдаги олов ичига тушиб кетиш хавфи борлигини айтади. Уй ичидаги юмушлардан ташқари, мол соғиш ҳам чўрилар вазифасига кирарди, шунинг учун ҳам чўрининг лақаби “молсоғар” бўлган. Бой-бадавлатларнинг ҳаёти овқат ейиш, тўй-ҳашамларга бориб келиш, меҳмон кутиш, хотинлар билан ишрат қилиш, овга чиқиш кабилардан иборат эди. Ов този итлар ёки қуш тутадиган лочинлар билан ўтказилган. Кейинги хил ов айниқса мароқли саналган.

Мусаввир Верешагин севимли лочинини кўтариб турган бир қирғиз кишисини тасвирлаган сурати Ўрта Осиё учун ниҳоятда характерлидир. Ов лочинлари Ўрта Осиё ҳукмдорлари учун энг севимли совға саналган. Нўғайларнинг Идиге ҳақидаги эпосининг асосий қисмидаги барча воқеалар икки хоннинг ноёб ов лочини ҳақида баҳслашиб қолганларидан бошланади. Уйда лочинлар махсус қўндоққа, оёғидан боғлаб қўйилган ҳолда қўниб туради. Овга лочин қўлга қўндириб жўналади, бунда йиртқич қушнинг чангали билакни тирнаб юбормаслиги учун чарм қўлқоп кийилади. Йўлда қушнинг диққатини ҳар нарса ўзига тортмаслиги учун бошига тумоқ кийгизиб, кўзи беркитилади. Бирон товушқон, ўрдак ёки ғоз кўринса, лочиннинг бошидан тумоқ олинади-да, енгил силталаб, учириб юборилади.

Аммо ов ҳамда бошқа кўнгилочар томошалардан ташқари, саҳро бойлари асосий бойлиги манбаи – чорва туёғини кўпайтиришга ҳам катта аҳамият беришади. Мол-ҳоллар табиий равишда кўпайиб боради. Аммо бу чорвадор учун анча секин ўсиш ҳисобланади. Секинлиги шундаки, янги туғилган чорва моллари ўсиб катта бўлгунича ундан фойдаланиб бўлмайди, эҳтиёжлар – бойнинг ўзи, оиласи, келди-кетди меҳмонлар учун сўйиш ҳисобига, касалликлар, об-ҳавонинг ёмон келгани, бўри-қашқирларнинг ҳужуми сингари қўққисдан, аммо ҳамиша бўлиб турадиган талофотлар туфайли чорва туёғининг ўсиши деярли йўққа чиқади. Шу боисдан ҳам кўчманчи чорвадорлар орасида мол туёғини кўпайтиришнинг бошқа йўли – қўшниларнинг молини ҳайдаб олиб кетиш (баримта) иштиёқ билан қўлланади. Қўшнилари молини ҳайдаб олиб кетган одам қасос сифатида ўзиники билан бирга зўравоннинг молларини ҳам олиб қочиш – қаримтага қўл уради. Мана шу тарзда, саҳро бағрида уруғлар ва қабилалар аро уруш юзага чиқади. Бундай урушлар пировардида кўпинча бутун бир уруғ ва ҳатто қабила хонавайрон бўлган. Енгиб чиққан одам ҳимоячиларни тор-мор қилиб, қабиладаги барча одамларни жами лаш-луш, ҳайвонлари билан бирга қўшиб овулига олиб келган ва ўз мол-мулкига қўшиб юборган. Саҳройининг давлати шу тариқа ошиб борган. Шу тариқа зумда бойиб кетиш, бунинг устига ғолиб сифатида донғ чиқариб, шон-шарафга эга бўлиш иштиёқида кўплар ҳаракат қилган. Айрим омади юришган, демакки, бойлиги хийла ортиқ бўлган босқинчиларга бошқалар бош эгиб, уни ўзларига йўлбошчи деб билганлар. Шу тариқа қайси бир сардор олдида бутун бир дружина шаклланган. Сардор хон аталиб, қолганлар унинг мулозимлари саналган, аммо бу мулозимлар мол боқадиганлар тоифасидан баланд мавқе тутиб, унинг турли сафарларида иштирок этадиган жўра-ҳамкорлари бўлишган. Саҳройи хон ўз атрофига жанговар дўстларни тўплашдан манфаатдор бўлган. Семетей деган бир ботир ҳақидаги нақлда айтилишича, жўралари унга хиёнат қилиб, гапига кирмай, охирида уни ташлаб кетишган чоғда Семетей икки етим болани боқиб олиб, гапидан чиқмайдиган жўра, маълум маънода оға-ини сифатида тарбиялагани айтилади. Уларни уйига олиб келиб, онасини эмдиради, шу тариқа бу икки ёш гўдак Семетейнинг инилари бўлиб қолади. Бу одат фақат ёш болаларга эмас, катталарга ҳам қўлланган. Башарти икки киши бир умрга садоқатли дўст бўлиб қолиш тўғрисида аҳд-паймон қилса, уларнинг бири ўртоғи онасининг кўкрагини эмиши урф бўлган. Бунда, албатта аёл кишини эмиш чинакамига амалга оширилмайди, чунки аксар ҳолларда бу маросимда қатнашаётган аёлнинг ёши ўтиб қолган бўлади, кўкрагида сут бўлиши амри маҳол. Онани эмиш – шунчаки бир рамз, холос.

Аммо ибтидоий тафаккурда рамз катта роль ўйнайди. Унга амалий веқелик тусини берадилар. Фикрлашнинг бундай тартиби ибтидоий одам учун айниқса хос бўлиб, бунга кўплаб мисол келтириш мумкин. Чунончи, афсун ўқиш шунинг биридир. Афсунлар мураккаб ва содда шаклларда бўлади. Содда шаклдаги афсун бир калимадан ёки битта сўздан иборат бўлиши мумкин, уни айтсангиз бўлди – истаганингиз амалга ошади. Баъзи халқларда “у керакли сўзни билади” сингари маталлар ҳали ҳам борлигининг боиси шунда. Бунга кўплар ҳозир айрича диққат қилмайди, шунчаки сўз орасида қўллайди, аммо аслида у қадим ўтмишнинг бизга қадар етиб келган парчалари. Ибтидоий одам эса сўз реал кучга эга, бошқа реал кучга эга бўлган нарсалар каби, ундан ҳам қўрқиш керак, деб ишонган. Қирғиз достонларида ботир ўқ ўтмасин, қилич чопмасин, дея совут кийиб олади, бу совут уни қарғиш-дуолардан ҳам ҳимоя қилади. Эр Тўштук ботир севимли ўғлини ўйнатиб, елкасига миндиради, от бўлиб лўкиллаб чопади ва меҳри тошиб, боласини алқашга тушади. Ўғлини энди мақташга тушган эди ҳамки, қараса бола ўлиб қолибди. Инс-жинслар боланинг миқти бола эканини эшитиб қолиб, уни олиб кетишибди.

Бу ўринда биз биринчи ва иккинчи ҳолат ўртасида фарқ борлигини кўришимиз мумкин. Аввалгисида сўз ўзи таъсир этган бўлса, бунисида инс-жинслар эшитиб қолгани учун муайян кучга эга бўлган. Ҳар иккала хил ишонч биргаликда қўлланаверади. Янги туғилган болага ном беришда, ит ёки бошқа ҳайвонга лақаб қўйишда ҳам шундан келиб чиқилади. Кўчманчининг оиласида ҳадеб қиз туғила берадиган бўлса, охиргисига “Етар” (Кифоя!) дея от қўйишади, бунда кейинги фарзанд ўғил бўлишидан умид қилинади. Хонадон болалари ҳадеб ўла берадиган бўлса, янги туғилган чақалоқ тирик қолишини тилаб, уни “Турсун” (Яшаб қолсин) деб аташади. Болага инс-жинслар назари тушмаслиги учун атайлаб унга хунук отлар (Итолмас, Тезакбой ва ҳ.к.) қўйишади. Ибтидоий одам назарида сўз сеҳрли хусусиятга эга бўлгани каби, хатти-ҳаракат ҳам сеҳрли хоссага эгадир.

…Туркистонда қозоқ ва қирғизлардан ташқари яна бир кўчманчи халқ –туркманлар ҳам яшайди. Очиғини айтганда, туркманлар ҳақида биздаги маълумотлар юқорида кўриб ўтилган халқлар тўғрисидаги маълумотлардан камроқ. В.В.Радловнинг “Образцы народной литературы…” тўпламлари сирасида туркманларга алоҳида жилд бағишланмаган, қўлимизда бирон-бир транскрипция этилган туркманча матн ҳам йўқ, бу эса уларнинг тилини ўрганишда қийинчилик туғдиради. Туркман адабиёти билан профессор Самойлович шуғулланган, аммо тўплаган материалларини анчагинасини ҳали ишловдан ўтказгани йўқ. У чоп этган ва тадқиқ қилган Абдусаттор қозининг “Қози такалар тўғрисида”[15] достони эса руҳан туркманча эмас. Бу асар саводли, мусулмонча маданиятга эга туркман кишисининг “Шоҳнома”га тақлидан ёзган асаридир.

Бу адабиёт саҳрода эмас, кўчманчи турклар муҳитида эмас, шаҳарларда ўтроқлашган турклар ва туркийлашган форсийлар муҳитида юзага келди. Кўчманчи туркларнинг ўтроқлашиши улар томонидан исломнинг барча жиҳатларини тўлиқ қабул қилиш билан кечди. Янги адабий услубга ўтилиши ҳам ана шунинг бир жиҳати эди. Мусулмон халқлар адабиёти услубининг асосий шакли мусулмон мистицизми (сўфийлик)нинг адабиёт соҳасидаги кўринишидан иборат бўлди. Бунинг моҳияти қуйидагича. Инсоннинг жони яккаю ёлғиз, азалу абад Оллоҳнинг тажаллисидан иборат. Оллоҳдан ажралиб турган жоннинг иши азобдан иборат бўлиб, азоб ва изтироб инсон ҳаётига доимий ҳамроҳдир. Бу азобдан қутулишнинг ягона чораси – жоннинг яна Оллоҳга қўшилишидир. Оллоҳдан жоннинг ажралиши, фироқда чекилган азоблар, яна қайтиб қўшилишга бўлган интиқлик эса заминий муҳаббат, ошиқ ва маъшуқанинг ҳижронда чеккан нолалари, қайтиб қўшилишга бўлган интилиш манзаралари ила мукаммал тасвирланиши мумкин. Мана шу ишқий тамсил – асосий адабий шаклга айланган. Бунга яна ошиқнинг “сармасту яқо чок” юришлари тасвири қўшилади; бу эса унинг жони важд ҳолатида Оллоҳ билан муваққат қўшилганини билдиради. Сўз санъати исломий маданият заминида ўсиб етишган барча туркий халқлар учун адабий услубнинг бу асосий жиҳатлари муштаракдир. Адабиётнинг кейинги тараққиётидаги бошқа унсурлар ҳам деярли бир хил. Бунинг сабаби шуки, мазкур адабиётлар тарихан бир-бири билан, шунингдек, уларнинг барчасига яқин бўлган форсий адабиёт билан ҳам чамбарчас боғлиқликда ривожланган. Шундай қилиб, бу адабиётларнинг услубига умумий таъриф бериш мумкин.

Бу адабиётдаги ишқ мажозига тўхталиб ўтамиз, зеро, у энг кўп тарқалган бўлиб, ишқ бодасидан масту аласт юришлик ҳолати беҳисоб такрорланади, аммо кўпинча у мустақил ва янги бўлмайди. Мазкур туркий адабиётлардаги муҳаббат – қондирилмаган, бинобарин, маъшуққа интилиш руҳидадир. Бу – изтиробли ишқ. Ошиқ ҳар лаҳзани фарёд билан ўтказади, шу қадар кўп йиғлайдики, кўз ёшлари баҳрига ғаввос каби шўнғийди. Унинг оҳидан қуюнлар ҳосил бўлади, қалби яраланган, уни ишқ ҳанжари тилкалаб, қиймага айлантирган. Бу ошиқ ишқ ўтида шамъ каби ёнади. Ошиқ парвонага ҳам қиёсланади. Ғарб адабиётида енгилтаклик рамзи бўлган парвона Шарқ сўз санъатида содиқ ва фидойи ошиқнинг рамзи ҳисобланади – у шамъ шуъласига шу қадар мафтун бўлганки, алангага ўзини уради ва ёниб кул бўлади. Ошиқ, шунингдек, атиргулга дил розини изҳор этадиган булбулга менгзалади. Маъшуқа гўзаллиги тасвирига ҳам кўп ўрин берилади. Унинг кўзлари – оҳу кўзи каби, бироқ ошиқ учун бу кўзлар фитнагардир. Унинг ҳар бир боқиши қош камонидан отилган бошоқлиғ ўқ. Бу гўзалнинг ёноғидаги холни ҳиндуга қиёсласа бўлади. Унинг ғабғаби ёмғир пайти сув узра ҳосил бўлган пуфакдай мўъжаз. Ёноғидаги хол ҳинду сингари қоп-қора тусда. Мушку анбар исли гажаклари эса ошиқни тутиш учун ташланган домнинг ўзгинаси. Оғзи ангишвонадан ҳам кичик, бели эса ўргимчак тўқиган ип қатими сингари нозик. Унинг мўъжазлиги ва нозиклиги тасаввуф фалсафасининг нозик ва сертавозе масалаларини ёдга солади. Бу мавзулар шу қадарлик инжаки, уларни ечиш ҳақида гапириш – шаккоклик, англаш ҳам мушкул, уларни фақат ҳис этишгина мумкин бўлади. Мана шундай қиёслар негизига қурилган шеъриятда “Маъшуқанинг оғзи шунчалар кичик, бели эса шу қадар нозикки, уларни йўқ деса тўғрироқ бўлади” сингари мисралар майдонга келади. Адабиётда ишқни тараннум этиш аслида Оллоҳга муҳаббат изҳор этишни билдириши тўғрисидаги фикр шоирни жасурроқ бўлишга ундаб, исломнинг қай бир ақида ва тушунчаларига эркин муносабат билдиришига олиб келади. Тасаввуфда изтироб чекиш нажотга эришиш омили ҳисобланган, чунки азобланиш инсоннинг Оллоҳ-таолога етишишнинг ҳақиқий йўлига солади, деб билишган. Бу ғоянинг адабиётдаги инъикоси шу бўлдики, ишқ изтиробини чекмоқлик зарурат, зеро, усиз шеърият шеърият эмас, деб саналди.

Туркий эллар шеъриятининг асосий хусусияти ана шундан иборат. Туркистонда бундай халқлар туркманлар, ўзбеклар, қорақалпоқлар, таранчилар ҳамда Шарқий Туркистонннинг туб халқларидир. Навоийнинг асарлари, хусусан “Хисрав ва Ширин” достони[16] одамлар орасида оғиздан-оғизга ўтиб юради. Хисрав гўзал Ширинни тушида кўриб, унга ошиқ бўлиб қолади. Унинг севгиси Шириннинг расмини кўргач, янада кучаяди. Бу расмни кўриб, у беҳуш йиқилади, ҳушига келгач эса ҳеч кимга гапирмайди, ҳеч нарсага қизиқмайди, кундан-кунга ранги сўлиб, рамақижон бўлиб қолади. Табиблар ҳар қанча муолажа этишга уринсалар ҳам кор қилмайди. Ахийри улар бу дард ишқ дарди экан, деб топадилар. Отаси уни Ширинни қидириб топишга юборади. Хисрав охирида Шириннинг қасрига етиб боради.

Туркистонда девонаи Машрабнинг шеърлари фавқулодда шуҳрат қозонган. Унинг девонидан муаллиф ҳаётига оид насрий лавҳалар ҳам ўрин олган. Насрий парчалар аксар ҳолда бирон-бир ғазалнинг қай маҳал ва қай шароитда айтилганини изоҳлаш учун келтирилади. Туркистонликларнинг адабий тушунчаларига кўра, ушбу китобнинг асосий моҳиятини шеърлар ташкил этади, насрий парчалар эса унга шунчаки бир илова, холос. Улар Машрабнинг биографияси ҳамда шеърлари ўрин олган бу китобни оддийгина қилиб «Девони Машраб» (Машраб девони) деб атайдилар. Таржимон эса янглишиб, уни рус тилига “Юродивый Машраб”, яъни “Девонаи Машраб” деб ўгирган.

Бу давр адабиёти Туркистон туркларининг сўз санъатига фақат шеърият соҳасида таъсир ўтказгани йўқ. Илмий асарлар, тарихий мемуарлар услуби бобида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин. Бу адабий турларнинг барчаси чиғатой тилида форсий тилдаги намуналар таъсирида пайдо бўлган. Айни ўринда Бобурнинг услубан бетакрор ва мазмунан ажойиб рисолаларини эсга олиш керак, улар машҳур «Вақое»дан ҳеч бир қолишмайди. Шоҳ Бобурнинг ғазаллар девони ҳам бор.

…Биз Туркистондан ғарб томонга, Каспий денгизининг жанубий соҳилларига йўл оладиган бўлсак, яна бир туркий эл – озарбойжонликларни учратишимиз мумкин. Озарбойжонликлар Озарбайжоннинг ўзида, Эроннинг шимоли-ғарбий ўлкаларида, шунингдек, Кавказда, собиқ Боку, Елизаветаполь ҳамда Эриван губерняларида яшайди. Озарбойжонликлар адабиёти исломий руҳ билан йўғрилган, унда қадимги кўчманчилик поэзиясига хос жиҳатлардан асар ҳам қолмаган. Улар учун ошиқ (ошуғ) достонлари айниқса характерли. Бу худди Машрабнинг юқорида тилга олинган девони сингари шеърлар тўпламидир. Уларда ҳам ғазал ва насрий нақллар навбатлашиб келади, аммо достон муаллифлари ва қаҳрамонлари ошиқлар “девона” бўлмай, балки ишқий достонда тараннум этиладиган маъшуқага ҳар жиҳатдан лойиқ. Ошиқ араб тилида “севувчи одам” дегани. Ошиқлар ўз ғазалларини соз чалиб ижро этганлар. Бора-бора бундай ғазаллар ва улар қачон, қаерда, қай вазиятда айтилганини изоҳлайдиган насрий нақллари билан биргаликда бутун бир достонга айланиб кетган. Иккинчи даражали ошиқлар ўзининг эмас, бошқаларнинг ғазалларини айтади. Ошиқ Ғариб ҳақидаги достонда Ғариб бир базмда ўзини танитмасдан қатнашар экан, даврага таклиф этилган ошуғлар унинг қўшиғини Ошиқ Умарнинг қўшиғи билан чалкаштириб ижро этишганини пайқаб қолади. Ошиқлар гуруҳларга уюшган ҳолда тўйма-тўй юришар, уларнинг ўз тўдалари бор эди. “Ошиқ Ғариб” достонининг ҳозиргина айтиб ўтилган жойида Ғариб подшонинг базмидаги ошиқлар бирон қўшиқни қойиллатиб айтолмагани, созни ҳам келиштириб чалолмаганидан аччиқланиб, улардан созларини бериб туришни сўрайди. Ошиқлар эса уни калака қилиб, “бу сенинг оғзингга сиғадиган қошиқ эмас. Биз дастурию ривони йўқ одамга созни бермаймиз” деб айтишади. “Дастур” ва “ривон” ошиқларнинг муайян гуруҳига қабул бўлганлиги маросимига оид истилоҳлардир. Озарбойжонликлар орасида ошиқлик достонлари кенг ёйилган. Бундай асарлар Озарбойжон ва Кавказдан бўлак ерларда, масалан Қримда ҳам шуҳрат топган.

Озарбойжонликлар – энг илғор туркий халқлардан бири. Ҳозирги вақтда улар европа тамаддунини эгаллаш йўлига кирдилар. Шу аснода адабиёт ҳам янгиланишга юз тутди. Аммо адабиётнинг янгиланиши аввалги хусусиятларини батамом тарк этганини англатмайди. Аксинча, эски анъаналарнинг давом этиши аён кўриниб туради. Туркий адабиётларнинг ғарб адабиёти билан яқинлашиш орқали янгиланиши, айниқса, Туркияда яхши сезилади, биз буни ўз ўрнида кўриб ўтамиз. Ҳозирча эса ажойиб озарбойжон адиби Фатали Охундов ижодига қисқача тўхталиб ўтамиз. У Нуха деган жойда туғилди, рус билим юртида таълим олди. Ҳали билим юртида ўқиб юрганидаёқ у рус адабиёти, хусусан Гоголь ижоди билан танишди. Охундов ижодиёти буткул европача характердадир. Унинг услубида эски адабий мактабга хос бирон жиҳатни учратмайсиз. Шу томони билан бошқа қаламкаш дўстларидан яққол ажралиб туради. Охундов олти комедия ва бир ҳикоя муаллифидир.

…Усмон империяси (Туркия) XIV асрда барпо бўлган. Аммо биз аввало Кичик Осиё – Турк давлати бешигининг аввалги тарихи билан ҳам танишиб чиқишимиз керак. Турклар бу ўлкага ХI асрда келдилар. Улар Салжуқ авлодлари етакчилигида Ўрта Осиёдан Эрон ва Месопотамия ерларига келиб, аввалги давлатларга барҳам бердилар. 1054 йилда салжуқий турклар Бағдодни эгаллаб олишди ва халифа барча сиёсий мавқеларидан айрилди ва улар турк султонига ўтди. ХI асрнинг 70- йилларида салжуқий турклар Кичик Осиё ерларида пайдо бўлишди ва тез орада унинг асосий қисмини эгаллаб олишди. Пировардида Кичик Осиёда салжуқийлар давлати тузилди, Кўниё (эски Икониум) шаҳри унинг пойтахти эди. Кичик Осиёнинг шарқий қисмида Кўниё султонлиги билан бир вақтда Донишмандлар давлати ҳам ташкил топди, аммо у тезда Кўниёга тобе бўлди. Кўниё султонлигининг тарихи Ибн-Биби деган киши томонидан форсийда баён қилинган. Бу асар кейинчалик турк тилига таржима қилинган. Салжуқий султонларидан бири замонида Кўниёда санъат ва адабиёт айниқса равнақ топган эди. Асарнинг шу давр воқеалари нақл этилган бобида салжуқийлар пайтида шеърият форсий тилда бўлгани, шеърий истеъдод эгаси бўлган султоннинг ўзи ҳам, гарчи турк бўлса-да, форсийда ижод қилгани айтилади. Форсий тилдаги адабиётнинг салжуқийларга таъсири Ибн-Бибининг асарида кўп марта таъкидланган. Чунончи, саройдаги базмда мусиқа ва рақсга оид атамалар форсий тилда келтирилади. Аммо маданиятнинг форсийлашуви шаҳарлардагина юз берган. Салжуқийлар давлатида шаҳар аҳолиси (шунингдек, қишлоқ аҳолиси)дан ташқари, форсий таъсирдан узоқда бўлган кўчманчилар ҳам бор эдики, султонлар улар билан ҳисоблашмаса бўлмас эди. Ибн-Биби мазкур асарида бояги султон ҳақида сўз юритаркан, у ўғузларнинг урф-одатларини яхши билар, “Ўғузнома”ни ўқиб турар эди, деб таъкидлайди. Мана шу охирги сўз ила у ўғузларнинг “Китоби Қўрқут” (Қўрқут китоби) асарига ишора қилади.

“Китоби Қўрқут” – эпик нақллар тўпламидир. Баён гоҳ насрда, гоҳ назмда берилади. Бу асар XVI асрга мансуб бўлган биргина қўлёзма орқали сақланиб қолган. Унда хато ва чалкашликлар шу қадар кўпки, ўқиган одам асарнинг асл нусхаси эмас, балки уни таълиф берган котибнинг хотирасида қолганлари тикланган экан, деб ўйлаши тайин. Тўпламнинг бошида берилган, Турк султонлигининг қайта бирлашувига оид нақл XV аср бошларидаги турк кўпсултонлилиги даврларини эсга солади. Тўпламга кирган воқеаларнинг ўзи эса хийла аввал шаклланган бўлиб, унинг тафсилотлари тўпловчига шубҳали ва тушунарсиз бўлиб туюлган. Масалан, тўпловчи ўғузлар ёш йигит душманининг бошини кесиб, қон тўкканидан кейингина унга от қўйганларини айтар экан, “Бу ўғузларнинг қадимги одати эди”, деб қўшиб қўяди. Худди шундай иловани биз қаҳрамон камон отгани, ўқ бориб тушган жойни ўзига никоҳдан кейин яшайдиган жой қилиб танлагани ҳақидаги ҳикоядан кейин ҳам ўқиймиз. Бу ҳолатлар “Қўрқут китоби”даги ҳикоялар XV асрдан аввал пайдо бўлганлигини кўрсатади.

“Китоби Қўрқут”да асосан туркларнинг Трапезунд грекларига қарши олиб борган курашлари нақл қилинган. Аммо мифик характердаги икки нақл ҳам бор. Уларга кўп олимлар эътибор берган. Улардан бири асосан грекларнинг Полифем ҳақидаги мифлари таржимасидан иборат. Унда манглайида кўзи бор “Депегўз” (Тепакўз) бир махлуқ ўғуз йигитлари ва қизларини ейишга тушгани, бир азамат йигит халқини ундан қутқаришга жаҳд қилиб, Депегўзнинг ғорига кириб олади. Қўйларини ҳайдаб қайтган Депегўз ғор ичкарисида ўтирган йигитни кўриб қолиб, чилвир билан боғлаб қўйибди-да, «Ўз оёғинг билан келибсан, майли, сени эртага ейман, бугун икки ўғузни едим, қорним тўқ”, дея ухлаб қолибди. У донг қотгач, йигит ўзини бир амаллаб бўшатиб, ёниб турган оловда пичоғини қиздириб, Депекўзнинг кўзига санчибди. Оғриқдан додлаб уйғонган Депекўз ҳар ёққа қўл чўзиб, уни топа олмабди. Шундан сўнг эрталаб ғордан қўйларни битта-битталаб пайпаслаб чиқаришга киришибди. Йигит дарров бир қўйни сўйиб, терисини сидирибди-да, устига ёпиб, тўрт оёқлаб юриб, Депекўзни алдаб ташқарига чиқибди. Бу ҳикоянинг “Одиссея” достонидаги маълум эпизодга ҳар жиҳатдан мувофиқ келиши унинг греклардан олинганини кўрсатади. Кичик Осиёда (шимоли-шарқий томонларда) учрайдиган яна бир нақл борки, унда ўрмонда даҳшатли махлуққа дуч келиб қолиб, уни “отим – Кечаги кун” деб алдаганини ҳам қўшиш мумкин. Бу қабилдаги ҳикоялар Шимолий Кавказ турклари ва Волгабўйи татарларида ҳам бор. Шундай қилиб, Полифем ҳақидаги ҳикоя Кавказ орқали Волга бўйларига ва кейинроқ шарқда қозоқларга қадар етиб борганини кузатишимиз мумкин.

“Китоби Қўрқут”да учрайдиган мифик тарздаги иккинчи ҳикояни В.В.Бартольд таржима қилиб, “Записки Восточного отд. Археологического общества”нинг VIII жилдида “Ботирнинг ажал фариштаси билан жанги” деган ном билан бостириб чиқарди. Унда айтилишича, Дели Домрул ажал фариштаси бир ёш йигитнинг жонини олганини, йигитча ўлганини эшитиб, шаккоклик билан «Бу Азроил одамнинг жонини олар экан. Уни менга кўрсатиб қўйинглар, мен у билан олишиб, йигитнинг жонини қайтариб олиб келаман”, дейди. Бу гап худога хуш келмайди. Дели Домрул бир куни дўстлари билан маишат қилиб ўтирганида Азроил кириб келибди. Дели Домрул қўрқиб кетиб, сен кимсан, деб сўрабди. Бу Азроилнинг ўзи эканини билгач, у билан олишишга шайланибди. Бироқ Азроил каптарга айланиб учиб кетибди. Дели Домрул лочин қиёфасида уни қувибди, бироқ етолмабди. Қайтиб келар экан, Азроил Дели Домрулнинг отини ҳуркитиб юборибди. От сапчишидан Дели Домрул йиқилиб тушибди. Азроил унинг кўкрагига ўтириб, жонини олмоқчи бўлган экан, Домрул аввал Азроилга, сўнг худонинг ўзига тавба қилибди. Худо Домрулнинг жонини фақат бир шарт билан, яъни биров унинг учун ўз жонини фидо қилсагина у тирик қолишини билдирибди. Домрул отаси ва онасига мурожаат қилибди. Аммо улар ўз жонини қиёлмабдилар. Ноилож, у хотини билан видолашгани борса, хотини унинг учун жонини ҳам аямаслигини билдирибди.

Эр учун хотиннинг жонидан кечиши мавзуи Чўра ботир ҳақидаги нўғай афсонасида ҳам учрайдики, бу ҳол айни мавзунинг асл туркий илдизга эга эканини кўрсатади. Домрулнинг Азроил билан можароси эса бошқача характерга эга. У византияликларнинг Дигенис Акрит билан Харон олишуви ҳақидаги нақлига анча яқин. Уларнинг шаклини таҳлил қилиш орқали бу нақл иккала қисмининг ҳар бири алоҳида йўл билан келиб чиққанлигига амин бўлиш мумкин. Ҳикоя алмашиб келадиган шеърий ва насрий парчалардан ташкил топган. Аммо унинг иккинчи қисми (фидокор хотин)га ўтишимиз билан шеърий қисм одатдаги эпик қўшиқ тусини олади ва шунга кўра уни “Китоби Қўрқут»даги бошқа нақллар, шунингдек, нўғайлар, қирғизлар ва бошқа халқларнинг эпик қўшиқлари билан бир қаторга қўйса бўлади. Биринчи қисмига тааллуқли шеърий ўринлар эса ўлчанган наср ёки янгича формадаги шеърлардан иборат[17]. Бир ўринда В.В.Бартольд сўфийлик таъсири борлигини ҳам қайд қилган эди.

Туркий дунёнинг греклар билан алоқаси ҳақида сўз юритаётган эканмиз, туркларга кўчиб ўтган яна бир антик мавзуни ҳам кўриб ўтайлик. Дидона Карфаген шаҳрини қуриш учун ер сўраб олганлиги ҳақидаги нақл Сибир татарларида Ермак билан Кўчумхонга нисбат бериб айтилади. Ермак Сибирни айёрлик билан эгаллайди: у Кўчумхондан бир ҳўкиз терисичалик ер беришни сўрайди ва терини жуда юпқа қайиш тарзида кесиб чиқиб, беҳисоб ерга эга бўлади. Бундай нақл ўсмонли туркларнинг “Ғазавоти Саидбаттол” қиссасида ҳам бор. Шундай қилиб, салжуқийлар даврида шаҳар жойларда адабиёт форсий тилда тараққий топди, туркий тилдаги сўз санъати эса кўчманчилар орасида мавжуд эди. Салжуқийлар султонлиги 1300-йилгача ҳукм сурди ва шу йили унга мўғуллар барҳам берди. Аммо мўғуллар бу ерда узоқ қола олмадилар ва Кўниё султонлиги харобалари ўрнида 10 та мустақил давлатча ташкил топди ва улар орасидан Усмонлилар давлати улкан Турк салтанати даражасига ўсиб етишди.

Бу даврда Кичик Осиёда ижтимоий муносабатлар ўзгариб кетди. Кўчманчи турклар, чамаси, ўзларининг илгариги мавқеларини хийла бой бердилар. Шаҳар аҳолиси орасида турклар кўпая борди. Бу эса турк тилининг адабиётда мустақил мақега эга бўлишига олиб келди. Аммо бу даврда Кичик Осиё шаҳарларида шакллана бошлаган турк тилидаги адабиёт эски кўчманчиларнинг сўз санъатидан буткул фарқ қилар эди. У янгича – исломий характерда эди. Мусулмон халқлари поэзиясига хос хусусиятларни юқорида кўрсатиб ўтган эдик. Улар Туркия адабиётига ҳам тааллуқли. Бунда шуни ҳам қайд қилиш керакки, фақат янги сўз санъати пайдо бўлибгина қолмасдан, турклар тилининг ўзи ҳам ўзгариб кетди. Аввалги кўчманчи шаҳарга келиб ўзга муҳит бағрига тушди, бўлакча маданиятга дуч келди. Кўпдан-кўп янги ғоя, ҳис-туйғу ва истаклар қалбига кириб келди, эски ғоялари, ҳис-туйғу ва истаклари эса янги муҳитда янгича хусусиятларга эга бўлди. Бу янгиликларнинг ҳаммаси сўзда ифода топишни қатъий равишда тақозо қиларди. Эски тил кўп жиҳатдан иш бермай қолган, у янги маданий муҳит билан уйғунлаша олмаган эди. Бу тил ўзгарди; янгиланиш арабий ва форсийдаги беҳисоб сўзларни туркчага қабул қилишда намоён бўлди. Усмонлилар тилида ўзлашган сўзлар кўлами қанчалик кўп эканини қуйидаги мисолдан кўриш мумкин. XIX асрда турк тилига Фенелоннинг “Телемахнинг саргузаштлари” романи ўгирилди. Комил Пошо таржима орқали Усмонли турк насрининг ажойиб намунасини тақдим этди. Бироқ кейинроқ пайдо бўлган тоифа – турк тилининг софлигини сақлаш, уни ўзга тиллар таъсиридан муҳофаза қилиш учун курашувчиларга таржима тили ёқмади. Пуристлар етакчиси Аҳмад Вофиқ пошо “Телемах”ни янгитдан, бошқа тамойиллар асосида – иложи борича арабий ва форсий сўзларни қўлламасдан таржима қилди. Аммо бу янги таржимани ўқир экансиз, мутаржим ҳар қанча ҳаракат этмасин, ўзлашган сўзлар кўлами кўплигича қолганини кўрасиз. Бир неча саҳифани танлаб олиб таҳлил қилинганида, учдан бир қисм сўзлари туркий, учдан икки қисми эса ўзлашган калималар экани маълум бўлади.

Аммо биз 10 та мустақил амирлик замонига қайтамиз. Бу даврда турклар кўчманчиликка хос илгариги сўз санъатини тарк эта бошлаган эдилар. Араб ва форс тилидан таржималар пайдо бўлди, назиралар битилди. “Ғазовоти Саидбаттол” (Саидбаттолнинг дин йўлидаги қаҳрамонликлари) асарини шундай назиралардан бири дейиш мумкин. Бу – ўзига хос шарқ рицарлик романидир. У “ғозийлар” (дин учун курашчилар) муҳитида юзага келди. Мусулмонларнинг ғайридинлар билан тез-тез бўлиб турадиган урушлари даврида мусулмонлар орасида у ёки бу ислом давлатига ўз хизматини таклиф этадиган махсус ҳарбийлар тоифаси шаклланди; улар бир жойдан иккинчи жойга алоҳида отряд сифатида кўчиб юрганлар. Бундай ҳарбий – ғозийлар Кичик Осиёда ҳам бор эди. “Ғазовоти Саидбаттол” асари бу табақага алоқадорлиги у XIV асрдан илгарироқ яратилганлигини кўрсатади. XIV асрга келиб у таҳрир этилган ва мукаммаллашган. Ғозийлар орасида у хийла илгари ҳам мавжуд бўлган. Бу хилдаги асарлар пайдо бўлиши мумкин бўлган жой эса, юқорида тилга олганимиз Донишмандлар мулкидир. Донишмандлар давлати христианларга қарши тез-тез ва қақшатқич уруш олиб боргани маълум. Бу давлат ғозийлар хизматига жуда муҳтож бўлган ва уларни бажонудил қабул қилган. Шундай қилиб, бу заминда мусулмонларнинг христианлар билан уруши тасвирланган асар (“Ғазовот…”нинг мазмуни шундан иборат) юзага келадиган муҳит айнан шу ерда мавжуд эди.

Турк тилида, шунингдек, “Ғазовоти Саидбаттол”га тамомила ўхшаш “Қиссаи Малик Донишманд” асари ҳам бор.

Айрим олимлар “Ғазовоти Саидбаттол”ни қаҳрамонлик эпоси турига мансуб деб талқин қилиб, уни рус нақллари ва «Китоби Қўрқут»га қиёслаб кўришган. Аммо бу асарлар турлича муҳитда пайдо бўлиб, шаклланганининг ўзиёқ уларни қиёслаш хато эканини кўрсатади. Бундан ташқари, уларнинг тили ва услуби ҳам бундай таққосга ўрин қолдирмайди. «Китоби Қўрқут»нинг тили озгина ўзлашмаларни ҳисобга олмаганда, соф туркийча, “Ғазовоти Саидбаттол”нинг тили эса ўзлашмалар билан тўлиб-тошган. «Китоби Қўрқут» асарида учрайдиган шеърлар силлабик, яъни ҳақиқий туркона[18] ўлчовдадир, чунки силлабик шеър – урғунинг ўрни муайян бўлган туркий тилга хос, “Ғазовоти Саидбаттол”да онда-сонда учрайдиган шеърий парчалар эса араб-форс шеърияти ўлчовидадир. Араб-форс шеърининг вазни узун ва қисқа бўғинлар мисралараро муайян тартибда такрорланиб келишига асосланади. Туркий тилда бўғинлар узун ва қисқа ҳижога ажратилмаслиги сабабли (бу тиллардаги айрим чўзиқ унлилар кейин келиб чиққан ва кўп эмас), ўзлашган шеърий вазн урғули ва урғусиз ҳижоларнинг алмашиб келиши тарзида намоён бўлди. У шу ҳолда ҳозир ҳам давом этиб келаётир. Бундай ҳодиса рус адабиётида ҳам юз берган. Кантемир рус шеъриятига силлабик шеърни олиб киришга уринган эди, аммо унинг ҳаракатлари бесамар кетди. Туркий шеъриятда эса аруз тизими мустаҳкам жойлашди.

В.В.Бартольд «Китоби Қўрқут» ва “Ғазовот” китоблари яна бир жиҳатдан ўзаро фарқланишини кўрсатиб ўтган эди: биринчи асар қаҳрамонларининг исмлари соф туркий сўзлардан ташкил топган бўлса, иккинчиси мусулмонча отлардан иборат. Мусулмонча бўлганида ҳам, соф арабча шаклдаги Ибн Ҳошим, Мунзир сингари исмлар кўп. «Китоби Қўрқут»га зид равишда, “Ғазовот”ларда персонажларнинг ўзаро ёзишмаларга кўп ўрин берилади, бу хусусият ҳам асли араб хроникаларига хос бўлган.

Салжуқийлар давлати харобалари ўрнида қад кўтарган ўн амирлик ичидан Усмон давлати бошқа қўшнилари ва Византия ҳисобига тезроқ ривожланиб борди. Сиёсий куч-қудрат маданий тараққиётга ҳам йўл очди. Кичик Осиёдаги туркларнинг барча зиёлиси Усмон ва унинг авлодлари теварагида тўплана борди. Тез орада “Усмонли” сўзи маданиятли деган маъно касб этди ва маданияти пастроқ саналган бошқа султонликлардан, шунингдек, кўчманчи турклар (булар умуман маданиятсиз, ёввойи деб ҳисобланган)дан фарқлаш учун қўлланган. Мана шу қаршилантириш негизида кейинчалик Кичик Осиё буткул Усмонлилар қўлига ўтиб, улар Болқон яриморолини ҳам эгаллаганидан сўнг “турк” деган сўз қўпол, ҳақоратомуз бир калима сифатида (дағал, ёввойи) қўлланила бошлади. Европаликлар тилдаги бу ўзгаришни дарров фаҳмлаб олишмади ва узоқ вақт уларни илгаригидай ”турк” атаб келишди. Бу ҳол маълум бўлгач эса, Европада “Отоманлар”, “Отоман империяси” сингари атамалар пайдо бўлди. Бу номларнинг товуш шакли европаликлар айни номларни араблар орқали қабул қилганини кўрсатади. Гап шундаки, Усмон – арабча исм бўлиб, қадимда “othman” дея (сўз аввалидаги ”айн”ни тушириб қолдириб талаффуз қилишган. Туркийларда эса тиш орасидан чиқадиган “th” товуши йўқ. Улар буни “с” дея қабул қилишган, натижада “Усмон” деб талаффуз этилган. Арабларда бўлса, “th” товуши кейинчалик “t” шаклида ривожланган, пировардида “othman” сўзи “otman” дея талаффуз қилинадиган бўлган.

XVI асрда Усмонлилар империяси ўз тараққиётининг чўққисига чиқди. Кейинги асрда эса таназзулга юз тутди. Туркияда бу жараён ҳозиргача давом этиб келаяпти[19]. Кўп турк зиёлилари ватанлари нуфузининг пасайишига изтироб билан ёндашиб, бу таназзул сабабларини топиш ва аҳволни ўнглаш учун саъй-ҳаракат қилишган. Кўчубей Гўмурчининг профессор В.Д.Смирнов тадқиқ этган рисоласи бу борада алоҳида диққатга сазовор. Ўз асрининг тарихчиларига хос равишда Кўчубей таназзулнинг асосий сабаби деб султонлар ахлоқининг айниганини кўрсатади. Бурунлар султон ҳамма нарса билан ўзи шуғулланар эди, ҳозир эса ҳарам ичкарисида ўтиришдан бошқани билмайди, аскарларнинг ҳоли билан иши йўқ, қаламравидаги юртларни бориб кўрмайди. Бунда муаллиф аввалги кичкина ҳудуддаги майдагина давлатга раҳбар бўлиб, озгина аскарга етакчилик қилган султонлар билан эндиги улкан империя тепасида турган султон орасидаги фарқни назардан қочиради. Унингча, ахлоқан айниган султонлар ҳокимиятни саройдаги аъёнларга топшириб қўйган, ўлкаларни аввалги муайян эркидан ҳам айирди. Молиявий ишкалликлар халқ хўжалиги айрим соҳа ва тармоқларини гаровга қўйишга ҳам олиб келади.

Кўчубейнинг бу асари XVII асрда ёзилган. XVIII асрда эса Расим Аҳмад афандининг шу мавзудаги рисоласи майдонга келди. Расим Аҳмад афандининг асосий фикри: Туркия ўзининг ташқи сиёсатини (урушқоқлик) ўзгартиши ва қўшни давлатлар билан тинч-осуда муомала қилиши керак. Бунинг учун муаллиф мўътабар манбалардан иқтибос келтиради. “Гарчи Оллоҳ халқларни бир-биридан фарқли (ва шунга кўра – ўзаро нифоқли) қилиб яратган, аммо…” Бундан сўнг муаллиф тинчликда яшаш нақадар олижаноб иш эканини таърифлаб кетади. Бунинг учун Қуръондан, ҳадислардан, Арасту асарлари ва бошқа манбалардан иқтибослар берилади.

Янги даврда ҳам адабиёт Туркияни таназзулга олиб келган сабабларни инкишоф этишни тўхтатмади. Бу масала билан жуда кўп адиблар шуғулланишди, улар орасида янги ўсмонли адабиётининг отаси Номиқ Камолбей ҳам бор. У бу мавзуда “Рўё” (Туш) деган мўъжазгина асар ёзган. Туркия адабиётида алоҳида бир жанр бор, унда адиб кўрган тушини тасвирлаётган бўлиб, нима айтмоқчи бўлса, шуни бевосита қаламга олаверади. Чунончи, Номиқ Камол мазкур асарида тушида оломон тўла улкан майдонга бориб қолганини ҳикоя қилади. Гўзал бир қиз тимсолида майдонга Озодлик кириб келиб, халққа (улар турклар эди) онги мудроқлиги, барча янги нарсаларга қарши чиқиб, эскиликка муккасидан кетганини таъна қилади. “Ахир, нажот орқага қараб кетишликда бўлганида Оллоҳ бизнинг кўзларимизни олдинга эмас, орқа томонга жойлаштирган бўлар эди-ку!”, дея хитоб қилади Озодлик. Бошқа муаллифлар туркларнинг онг мудроқлиги сабаби уларнинг саноатда ишлашдан қочиб, бутун умидини давлат хизматида, ҳарбий ва фуқаролик амалида ўтиришга тикканлигидан, деб кўрсатишади. Туркларнинг ҳатто алласида ҳам бирдан-бир орзу сифатида «Катта бўлсанг, сипоҳ бўл, амалдор бўл» деб айтилади. Дарҳақиқат, турклар Кичик Осиё ва Болқон яриморолини эгаллагач, мамлакатни ҳарбий муҳофаза қилиш ҳамда умумий бошқарувдан ташқари кўп соҳаларда маҳаллий халқлар ихтиёрини ўзида қолдирди. Бу туркларнинг ўзи учун ҳам унча қулай эмаслиги тобора кўпроқ сезилиб бормоқда.

Туркия таназзулига оид асарларга бунчалик батафсил тўхталишимизга сабаб унинг алоҳида диққатга сазоворлигидадир. Адабиётнинг бўлак жиҳатлари ҳақида сўз юритмоқчи бўлсак, чиғатой адабиёти ҳақидаги фикрларни такрорлашга тўғри келади. Шеърият ҳақида гап кетар экан, шуни айтиш керакки, у сўнгги вақтда кўп ўзгаришларни бошдан кечираётир. Эски ўсмонли шеъриятининг сўфийлик билан алоқаси унинг фойдасига хизмат қилмади. Сўфийлик бу шеъриятни тор бир доира ичига тиқиб қўйди ва унинг ҳудудлари шеърият учун торлик қилиши ҳадемай сезилиб қолди. Тасаввуф ғоялари ҳарчанд чиройли ифодаланмасин, бадиий услубнинг шакллари қанчалар сержило бўлмасин, жами материал тез орада сарфлаб тамомланди. Бундан кейин эса такрор, назира, жўровозлик бошланди. Ғолиб Дада исмли бир қаламкаш кастамун шевасида асарлар ёзди ва диалектизмга берилишини оригиналликка интилиш натижаси деб баҳолади. Усмонлиларнинг янги мунаққиди Муҳаммад Фуод Кўпурулизоданинг ҳар бир айтган сўзида оригиналликка интилиш сезилиб туради. У ўзи улғайган адабий муҳитга бундай деб таъриф берган эди: “Тасаввур қилингки, сиз бир хил тусдаги кенг бир водийдасиз. Унда фақат оҳулар ва булбуллар бор. Бу заминда фақат атиргул, лола ва сунбуллар ўсади. Унда фақат най саси янграйди, бошқа ҳеч қандай созга ўрин йўқ. Бу водийда яшаш қанчалар зерикарли эканини биласизми?!”

Бундай бир хиллик ва якранглик ғарбдан янги мотивларни олиб кириш орқали бузилди. Бу ҳаракатнинг бошида Адулҳақ Ҳамидбей борар эди. Унинг асарларида, Муҳаммад Фуод Кўпурулизода тили билан айтадиган бўлсак, “Ҳар ёқда товушлар, нурлар қайнайди, ҳаёт барқ уради. Яшил ҳинд тўтилари, Эрондаги оташпарастлар эҳроми, маъбудсимон браҳманлар, Ктезифон харобалари, ғолиб Муҳаммаднинг миноралари, Лондон парклари, Версал боғлари. Буларнинг бари бир-бири ила қўшилиб, кўзни яшнатади”.

Янги мотивларни олиб киришдан ташқари, шеър тузилиши борасида ҳам ислоҳот ўтказилди. Қасида ва ғазалларнинг кўҳна шакллари бутун шеър учун битта қофия бўлишини тақозо этар эди. Бу қоида бузилди. Янги шеърларда қофиялар ҳар хил шаклда алмашиб келадиган бўла борди. Халқона силлабик тизимнинг адабиётга киритилиши ҳам янгилик эди. Шуни айтиб ўтиш керакки, Абдулҳақ Ҳамидбей мактабига мансуб адиблар силлабик ўлчовга лоқайд қарар эдилар. Улар бу тизимга қарши чиқмадилар, аммо шу билан бирга, араб-форс адабиётидан қабул қилинган вазнни ҳам бекор қилмоқчи эмасдилар. Аҳмад Ҳикмат ҳар иккала тизим ҳам турклар учун туғма вазнлар ўлчови дейди ва араб-форс ўлчови (аруз) “юқори услуб”да битиладиган асарлар (қасида, марсия ва ҳоказо) учун, силлабик тизим эса нозик ҳис-туйғулар ифодаси учун (масалан алла сингари) қулай, деб ҳисоблайди. Бунда турклар силлабик тизимини “бармоқ ҳисоби” (бармоқ ила саналадиган) деб аташлари характерлидир. Бу атамада муайян шеър мисралари бўғинлар сонига кўра тенг бўлишига ишора қилинади. Шу ўринда қайд қилиш керакки, халқ шеърларида биз бундай тенгликни кам учратамиз. Бунинг боиси халқ шеърларининг қўшиқ қилиб айтилишидадир, шундай экан, куйга хос кўп омиллар – пауза, чўзиб ёки тез айтишлар бу камчиликка барҳам беради. Бундан ташқари, эпосда қўшиқнинг боши ва охири, гоҳо эса қўшиқ қисмлари хийла узун мисралар тарзида келади. Туркияда силлабик шеър тизими учун курашчилар ҳамда турк тилини арабий ва форсий калималардан тозалаш фидойилари бор. Шоир Эминбей мана шу оқимнинг кўзга кўринган вакилларидан.

Янги даврда Туркияда роман, қисса ва новелла каби адабий турлар пайдо бўлди. Уларда, худди Абдулҳақ Ҳамиднинг шеърий асарларидаги каби, биз ўзлашган ва қадимий мотивларнинг ажойиб уйғунлигига дуч келамиз, бу уйғунлик шу қадар мураккаб бир тарзда намоён бўладики, турк адабиёти намуналарини Европа тилларининг ҳеч бирига таржима қилиб бўлмайди. Чунки янгичага эврилган қадимги турк шеъриятининг Европа шеъриятида монанди йўқдир, бинобарин унга тақлид қилиш мумкин, аммо таржима қилиш амри маҳол.

Турк тили соҳасида юқорида эслатиб ўтилган пуристик тамойиллар яқинда Туркияда пайдо бўлган миллатчилик ҳаракатига боғлиқ равишда кун тартибида турибди. Миллатчилик ғоялари негизида “турк” атамасини тирилтиришга муваффақ бўлинди. Эндиликда у ҳақоратомуз сўз эмас, балки Усмонлилар ўзини турк деб атайдилар. Миллийлик кайфиятидаги зиёлилар орасида ҳатто ҳозирга қадар эътиборсиз қолиб келаётган халқ адабиётига қизиқиш сезилаяпти. Турклар халқ адабиёти намуналарини тўплаш ва нашр этишга киришдилар. Аммо бу борада ҳозирча европаликлар кўпроқ иш қилишди. Айниқса, венгер олими И.Кунош амалга оширган ишлар эътиборга молик.

…Усмонли турклардан биз шимол томон қайрилиб, Шарқий Европада яшайдиган туркларга ўтамиз. Уларнинг бу ерларда истиқомат қилиши муайян даражада Олтин Ўрда тарихи билан боғлиқ. Олтин Ўрдада у тарихга кирган дамлардан бошлаб кўчманчилар давлатининг асосий хусусияти – хон давлати билан саҳро зодагонлари ўртасидаги кураш юзага чиққан эди. Дастлабки пайтда бундай зодагонлар бошида Чингизхоннинг авлодларидан машҳур аъён Нўғайхон турар эди. У манғитларнинг ҳарбий кучига таянган. Манғитлар, афтидан, мўғул қабиласи бўлса керак. Тез орада бу мўғул ўзагига кўпгина туркий уруғлар бирлашди, оз сонли мўғуллар улар орасида қоришиб, йўқ бўлиб кетди. Мана шундан сўнг манғит атамаси амалдаги воқеаларга мувофиқ келмай қолди ва унинг ўрнига «Нўғайлар” деган истилоҳ қўллана бошлади. Ҳақиқатан ҳам, Нўғай вафот этгани (тахминан 1300 йил)дан кейин нўғайлар хонлик ва саҳро зодагонлари ўртасидаги курашда зодагонлар томонида турдилар. XIV аср охирига келиб нўғайларнинг бу жангу жадаллардаги иштироки бирмунча мураккаблашди, чунки нўғайларда қабила туйғуси ўсиб шаклланди. Бу эса бир қатор эпик асарларнинг шаклланишига замин бўлди. Бу даврда нўғайларнинг сардори Эдиге қўшиқ ва нақлларнинг қаҳрамонига айланди. Бунга қадар Нўғайхон ҳам, нўғайларнинг бошқа етакчилари ҳам уларнинг асарларида тилга олинмаган эди. Эдиге ҳақидаги қўшиқлар ҳали у ҳаёт вақтидаёқ кенг тарқала бошлаган. Эдиге ҳақидаги нақлларнинг ўзагида у Тўхтамишхоннинг макрига учмай, бир базм чоғида Амир Темур қошига қочиб кетгани воқеалари туради. Бу достон Эдигенинг замондоши бўлган ва Олтин Ўрданинг айрим қисмларига саёҳат қилган Ибн Арабшоҳнинг тарихида ҳам баён қилинган. Афтидан, у бу достонни эшитиб кўрган ва унинг мазмунини ўз асарида баён қилган. Умуман, бу давр араб тарихчиларининг китобларида Олтин Ўрда фольклорига тааллуқли материаллар кўп учрайди.

Эдиге ҳақидаги ривоятнинг шундай қисмлари борки, улар анча кейин, масалан XVII асрдагина юзага келган бўлиши мумкин. Шундай қилиб, деярли икки аср мобайнида Эдиге исми теварагида нақл ва қўшиқлар тўқиб келинган; фақат кейинчалик қай бир фидойи одам уларни яхлит бир асар сифатида бирлаштирган бўлиши мумкин[20]. Албатта, бу “тузувчи” ўзидан ҳам нақлга ниманидир қўшган бўлиши турган гап, чунончи, турли-туман ва тарқоқ нақллар ҳамда қўшиқларни бир-бирига улаб-ямаш учун тўпловчи беихтиёр, уларни бирлаштирадиган ришта сифатида, уруғ қасоси ғоясини олға сурган бўлиши мумкин, бу асосий мотив эса нақлнинг айрим қисмлари руҳига таъсир этган ҳам.

Эдиге замонида нўғайлар шон-шуҳрат чўққисига чиққан эдилар. Ва эҳтимолки, уларнинг даъволаридан куч олган бошбошдоқлик туфайли Олтин Ўрда қулаган бўлса. Нима бўлганда ҳам Олтин Ўрда Қозон, Аштархон ва Қрим хонлиги сингари бир неча мустақил хонликка бўлиниб кетди. Нўғайлар ўз эркини сақлаб қолдилар. Жанговар ўтмишларини ёдга олган ҳолда, улар ўз улусларидан гуруҳ-гуруҳ бўлиб чиқиб, қўшни хонлик ва қабилаларга ҳарбий ҳимоячи сифатида ёлланар эдилар. Худди мана шу даврда уларнинг қаҳрамонлик эпоси Ўрта Осиёдан то Олтойга қадар ёйилди. Уларнинг бу давр ижтимоий ҳаётидаги аҳамияти шу қадар катта бўлдики, қозоқлар ҳали-ҳозир ҳам уларнинг саҳросига Ғарбдан келган Волга бўйи татарларини нўғайлар деб аташади[21]. Чўра ботир ҳақидаги афсона ҳам мана шу даврга тегишли.

Бинобарин, ушбу нақл қуйи табақага мансуб, эҳтимолки Қозонда ҳеч қачон бўлмаган ва уйида ўтирган нўғайларга кўпроқ таъсир этганлигини тахмин қилиш мумкин. Улар Қозондан келган ҳар қандай хабар, нақл ва қўшиқларни зўр эътибор бериб тинглашар, бек ва саркарда Чўра номи эса уларга бошқа бир Чўра – Қорачўрани эслатар эди (Қорачўра – оддий халқ ичидан чиққан Чўра, демак). Қорачўра 1500 йилларда Азов кўли бўйларидаги саҳрода қилич ўйнатган, буюк Масков князи элчиларига ўтиш йўлини тақа-тақ тўсиб қўйган қароқчи эди. Ушбу муқояса бадиий ижодиёт учун туртки берди ва Чўра қандай қилиб хон аъёнларини ўлдиргани, бунинг учун ватанидан Қозон тарафларга қочиб келгани тўғрисида нақллар юзага келди; буларга эса Қозон билан боғлиқ нақллар қўшилди, уларда қўшиқ бошқа қаҳрамонлар номига боғланар, гоҳо эса исм яширилар эди. Чўра тўғрисида нақлларнинг пайдо бўлишини аниқлашда А.Самойловичнинг бир қайдини эътиборга олиш керак, олимнинг айтишига кўра, Қримда “Чўра” – қул деганидир.

Чўра ҳақидаги нақл жамиятнинг қуйи табақаси вакиллари бошқа табақаларга хос бадиий ижод шаклларини қай тарзда ўзлаштиришига мисол сифатида келтирилди. Дарвоқе, нўғайларнинг “оддий одам” ҳақидаги ижоди кейинчалик тараққий этмади, балки саҳро зодагонлари ижодининг мавжуд умумий оқимига қўшилиб кетди, бу оқим эса зодагонларнинг мавқеи тамом бўлгунича амал қилди. Саҳро зодагонлари табақаси таназзулга учраши билан эпос ҳам барҳам топди.

Нўғайларнинг аввалги мавқеи аллақачон йўққа чиққан. Ҳозирда нўғайларнинг озгина қисми Шимолий Кавказда (Ставрополь губерняси ва қисман Кубань вилоятида) истиқомат қилади. Кўп нўғайлар Туркияга кўчиб кетган. Аммо уёқда ҳам улар ўзлари учун қулай шароит топа олмадилар. Севастополь жангидан сўнг улар Қримдан ҳам кўчиб кетган. Ҳартугул, Қримда қолиб, бу ярим оролнинг жанубий қисмидаги саҳрода яшайдиган ўтроқ татарларни ўтроқлашган нўғайлардан, деб ҳисоблаш мумкин. Жанубий қисмда яшайдиганларнинг келиб чиқиши эса бўлакча. Улар Кичик Осиё ва, қисман, кавказликларнинг авлодидир.

Қрим татарлари орасида нўғай шеъриятига мансуб бўлган асарлар кенг тарқалган. Нўғайлар ижодиёти фақат оддий халққа таъсир қилибгина қолмай, юқорироқ миқёсларга ҳам кўтарилган. Бунга бизни афтидан қримтатарларга мансуб бўлган Одил Султон ҳақидаги достон инонтиради. Достоннинг қаҳрамони XVI аср охирларида яшаб ўтган, турк султонининг фармони билан Эронга қарши урушиш учун Кавказ орқали юборилган қримлилар қўшинига сардор бўлган Одил Гаройдир. Сафар муваффақиятсиз чиққан. Одил Гарой асир олинган. Асирликда у ўзини енгилтакларча тутган ва форс шоҳи ҳарамидаги хонимларга ҳушторлик қилгани учун ўлдирилган. Одил Гаройнинг ошиқона ҳаёти янги даврда усмонлилар адиби Номиқ Камолнинг эътиборини ўзига жалб этди ва адиб ундан фойдаланиб “Жазми” деган тарихий роман ёзди. Одил Гаройнинг шахсияти Қримда ҳам эътиборсиз қолмади. Юқорида дарж этилган достон нўғай қаҳрамонлик эртаклари ва қаҳрамонлик қўшиқлари шаклида ёзилган. Аммо унда қримлик шаҳзоданинг ишқий саргузаштлари эмас, балки асирликдаги фожиали ҳаёти тасвирланади. Бу асарнинг нўғай эпоси билан алоқадорлиги сюжет тугунида подшоҳнинг кучсизланиб қолган давлат тўғрисида ғам ейиши, вазиру вузароларининг бу ишда унга ёрдам беришдан ожизлиги ҳамда четдан бирон киши келиб, бунга чора топишини кутишларида кўринади. Қрим афсонасида ушбу мавзунинг ишланганлиги шунда кўринадики, биз кенг ва эркин саҳро бағридан хон девонхонасига тушиб қоламиз: девонга саросимага сабаб бўлган султон юборган ёрлиқ келган экан, уни ўқий оладиган одам топилмайди. Абулқосим деган ўта қобилиятли мадраса талабаси хонни бу мушкулотдан қутқаради.

Қрим татарларининг халқ ижодиётига алоқаси бўлмаган сўз санъати ҳақида гап кетадиган бўлса, шуни айтиш керакки, қримлиларда бундай сўз санъатининг ўзи йўқ. Ташкил топганининг аввалиданоқ Қрим хонлиги Туркияга вассал сифатида қарам бўлиб қолди. Сиёсий тобелик маданий тобеликни келтириб чиқарди. Қримга эркин равишда кириб келган усмонлилар адабиёти миллий адабиётнинг туғилишига тўсқинлик қилди. Қримнинг Туркия билан адабий алоқалари бу икки давлат орасидаги сиёсий алоқалар узилганидан кейин ҳам анъанага кўра давом этаверди.

Шимолий Кавказда нўғайлар ўз ижодларининг маҳсулини Терск вилоятининг жануби-шарқий четида яшайдиган қўмиқларга қолдирдилар. Кубан вилоятида – Эльбрус яқинида яшайдиган қорачойлар ва Терск вилоятининг Қорачой округига яқин жойлашган қисми (Нальчик округи)даги болқорлар улардан жуда оз даражада таъсирландилар. Бу икки халқ кавказ маданий дунёси билан, хусусан бадиий ижод соҳасида чамбарчас боғланган. Нўғайларнинг ўзлари ҳам, шубҳасиз, кавказ таъсиротидан четда қололмаганлар. Ва эҳтимолки, Сибир ўлкаларида кавказ сюжетлари учрашига айнан улар сабабчи бўлишса.

…Волгабўйи татарларини Олтин Ўрданинг Шарқий Европадаги бир бўлаги деса бўлади. Улар орасида Қозон татарлари алоҳида ажралиб туради. Уларнинг бадиий ижоди ҳақида Қозонда чоп этилган илмий нашрлардан кўп материал олиш мумкин. Бу китобларда материаллар тўпланибгина қолмай, уларни қайта ишлашга уриниш ҳам сезилади. Татар халқ ижодининг хусусияти шундайки, уни тадқиқ этиш жараёнида олим туркий эллар доирасидан ташқарига чиқиб, ниҳоятда кенг муштараклик ва умумийликларга дуч келади. Материалнинг бундай хусусиятга эга бўлиши шунга олиб келдики, айнан татар сўз санъатининг фақат ўзига хос бўлган жиҳатларини ўрганишга эндигина қўл уриляпти. Олимларимизнинг эътиборини татарлар ва умуман барча туркий халқлар ижодига хос бўлган тўртликлар айниқса ўзига тортди. Бу тўртлик-қўшиқларнинг дастлабки икки мисрасида қандайдир бир табиат манзараси тасвирланса, кейинги икки мисрасидаги мотив – инсон ҳаётига тааллуқли бўлади. А.Н.Веселовский психологик параллелизмларга бағишланган ишида бундай материаллардан кенг фойдаланган.

Илгари кўчманчилик билан кун кечириб, ҳозир ўтроқлашган ва хийла татарлашган яна бир туркий эл – бошқирдлар бундай қўшиқ тўқишу ижро этишга айниқса моҳир саналади. Татарларнинг ёзма адабиёти тўғрисида сўз кетганда эса шуни айтиш керакки, 1905 йилларга қадар у деярли тўлиқ равишда исломий шариат ва тариқат мазмунида бўлган. Халқ учун эса насиҳатнамо асарлар бор эди. 1905 йилдан бошлаб манзара кескин ўзгарди. Европача маънодаги адабиёт пайдо бўлди. Албатта, бу ҳодисанинг даракчилари 1905 йилга қадар ҳам бўлган, бироқ улар ниҳоятда заиф эди. Юзага келган бу янги адабиёт вакилларидан аввало Абдулла Тўқайни кўрсатиш мумкин. У замона тақозо этган барча мавзуларда қалам тебратиши орқали машҳурликка эришган шоир[22]. У усмонли ижодкорларга, уларнинг ҳам қадимчиларига тақлид қилароқ майдонга кириб келди. Сўнг миллийлик ҳаракатига берилиб, ислом қаҳрамонлари ўрнига Чингиз ва Темурни мадҳ этишга киришди. Татар танқидчилари уни “миллиятчилик” ва “инсониятчилик” (гуманизм)дан юқори кўтарила олмагани учун танқид қилади. Рамиев ва Дардманд деган ижодкорлар анчагина истеъдодлироқ. Татар шеъриятида рус адабиётининг таъсири яққол сезилади. Прозаиклардан эса Исҳоқов билан Иброҳимовлар анча танилган. Уларнинг кейингиси яқинда “Бизнинг кунлар” деган романини чоп эттирди. Унда Қозон зиёлилари ўртасида 1905 йилда бўлиб ўтган воқеалар қаламга олинган. Роман автобиографик тарзда ёзилган бўлиб, адабий-бадиий жиҳатидан ташқари, катта ижтимоий аҳамиятга ҳам эга. 1905 йил инқилоби, асосан, ўқувчи ёшларга кўпроқ таъсир қилди. Шаҳарда татар пролетариати йўқ эди, қишлоқда бўлса ишлар жуда суст олиб бориларди. Ўқувчи ёшлар орасида мадраса талабалари ҳамда улар арабий-форсий калималарни қалаштириб ташлаганда кўпинча тушунмайдиган рус ўрта таълим мактаби ўқувчилари ажралиб туради. Мадраса талабалари ичида эса туркча (истанбулча) таълим тарафдорлари ва русча таълим билан танишишга мойил гуруҳлар ажралиб туради. Мана шу сўнгги гуруҳ орасида ижтимоият ғоялари кўпроқ тарқалган.

Биз ҳозирга қадар туркий эллар билан, улар ҳозир қаерда яшашига кўра танишиб чиқдик. Ҳолбуки, бу ҳол азалдан шундай эмасди. Кўп туркий қабилалар ҳозир истиқомат қиладиган жойларига деярли яқингинада, тарихнинг кўз ўнгида келиб жойлашишган. Уларнинг дастлабки ватани Марказий Осиёнинг шарқий қисмида бўлган. Хитой билан чегарадош бу ерларда жуда олис замонларда туркий, мўғул ва тунгус-манжур ирқларига мансуб кўчманчи халқлар аралаш яшардилар. Ана шу олис замонлардан бери бу халқларнинг ғарбга томон кўчишлари кузатилади. Ғарб сари кўчиб бораётган халқлар оқими Осиё чегараларидан ошиб ўтиб, Европага ҳам кириб борди. Кўчманчиларнинг шарқдан ғарбга охирги йирик ҳаракати (XIII асрда мўғуллар) даврида ғарб мамлакатлари муайян даражада аввал кўчиб келган қабилалар билан тўлиб-тошганди ва мўғул саркардалари мўғулларнинг жуда катта армиясини бошлаб келишлари шарт эмасди, зеро уларнинг йўлида худди ўшандай ғояларга берилган ва уларнинг зафарли йўлида шерик бўлишга шай турган кўчманчилар етарли эди. Худди шу боисдан ҳам мўғул босқини қанчалик кенг ва шиддатли бўлишига қарамай, мўғулларнинг асосий оммаси ўз ватанида, Мўғулистонда қола берган эди.

Туркий халқларнинг тарих саҳнасига қачон чиққанини аниқлаш мушкул. Кўчманчилар ҳақида лингвистик ва этнографик маълумот Хитой манбаларида ҳам жуда оз. Аммо уларда VI асрда Олтой тоғлари бағридан чиқиб, кўчманчиларнинг улкан империясини тузган халқ тилга олинадики, булар турклар эди. Аммо бу ишонч хитойлар уларни шундай (ту-кю) деб атагани учунгина эмас. Улардан ёзма манбалар қолган ва улар туркий тилдадир. Хитойдан то Туркистонга қадар чўзилган улкан империя тез орада ғарбий ва шарқий қисмларга бўлиниб кетди. Ғарбий турклар Византия билан алоқага киришдилар, VIII асрда эса Туркистонга келган араблар билан тўқнашдилар. Шарқий турклар эса ҳамиша Хитой билан яқин алоқада бўлиб келди. Гоҳо улар хитойликлар томонидан қарам қилиниб, мустақилликни бой берар, аммо сал вақт ўтгач, улар орасида аввал ҳукмронлик қилган сулолалар етакчилигида миллий ҳаракатлар юзага келар эди. Биз учун қизиқ бир ҳолат шуки, бу пайтда монархия ўзининг одатдаги ишига зид равишда халқни турғун давлатнинг чегараларидан узоққа, саҳро бағрига олиб кетар ва кўчманчилик анъаналарини сақлаб қолишга даъват этар эди. Турклар бирмунча вақт ўз давлатларини тиклар, бу давлат билан хитойлар ҳам ҳисоблашиб иш кўрар эди. Мана шу турклардан Ўрхун битиклари деган ёзма обидалар қолган. Бу обидаларнинг шундай аталишига сабаб, улар Шимолий Мўғулстондаги Ўрхун дарёси бўйларидан топилган. Кўп замонлар бу битикларни (ва Сибирнинг турли жойларидан ундан ҳам аввалроқ топилган бошқа ёзувларни ҳам) ўқиш амри маҳол бўлган. Ўрхун обидаларининг топилишигина ишни олға силжитди. Бунда миср иероглифлари ва миххат устида бўлгани каби параллел ёзувнинг мавжудлиги (бу гал хитой тилида) ҳал қилувчи роль ўйнади. Улардан маълум бўлишича, бу ёдгорликлар (улар иккита эди) турк ҳоқони Мўғилон ва унинг иниси Қул Тегин шарафига бунёд қилинган эди. Копенгагенлик олим Томсон ўта мураккаб ва кўп сонли комбинациялар, тахминлар, алмаштириб кўришлар орқали туркий ёзув жумбоғини ҳал этишга муваффақ бўлди. Шундан кейин Ўрхун обидалари ёзувини тадқиқ этиш жадал кетди ва эндиликда уни ўқишда қийинчилик сезилмайди.

Ўрхун ёзуви қандай юзага келганлиги ҳали аниқланган эмас. Бу ёзувлар услубан Олд Осиёнинг қадимги ҳукмронлари бўлган Доро, Кайхисрав ва бошқаларнинг битикларини эслатади. Услубдаги айрим ўзига хосликлар эса бизни бу ўринда фактлар аниқ тақдим этилган эмас, балки уларга маълум стилистик анаъаналарга кўра бадиий ишлов берилган, деган хулосага келишимизга мажбур этади. Мен бу ўринда Қул Тегин ёдгорлигидаги битикда унинг боболаридан бири хитойларга қарши 17 кишилик тўда билан қўзғалганини кўзда тутяпман. Тез орада унинг аскарлари 70 кишига, кейин эса 700 кишига етган. 7 сонининг эпик рақам эканлигини М.П.Мелиоранский қайд этган эди, бинобарин бу сеҳрли рақамнинг қаторлашиб келишига кўра айтиш мумкинки, биз бу ўринда услубий шаклни кўриб турибмиз. Ўрхун ёзуви ҳар ҳолда Мўғилон ва Қул тегин (VIII аср)дан кўпам илгари юзага келмаганини тахмин қилиш мумкин. Шундай экан, ушбу ва бошқа битикларни ёзма анъаналар таъсирида пайдо бўлган деёлмаймиз. Уларни оғзаки сўз санъатига боғлиқ ҳолда тадқиқ этиш ҳақиқатга яқинроқ бўлар эди. Шу фикрга асос бўладиган далилларга битикларнинг бошқа ўринларида ҳам дуч келишимиз мумкин. Битиклардаги “Кўрар кўзум кўрмас таг бўлти” деган ибора “Китоби дада Қўрқут”да ҳам учрайди, турклар уни ҳозир ҳам қўллайдилар. Ўз лашкарини бўрига, ёв қўшинини эса қўй подасига менгзаб тасвирлаш ҳам туркий эпосларда кўп учрайди. Ҳоқон аждодларини кўкларга кўтариб мақташ (қашшоқ будун элни бой қилтим) мотиви эса Бўқмурун ҳақидаги достонда Кўкатойхоннинг таърифига уйқаш келади (Озган саёқни эл қилдим ва ҳоказо).

…IX асрда шарқий турклар давлати уйғурлар томонидан ғорат қилинди. Уйғурлар ҳам туркий халқ, улар ўрхун туркларидан жануброқда яшашади. Бунда шуни эсда тутиш керакки, уйғурлар ўзларини ҳеч қачон туркий эл санамаган, балки қўшни халқлар уларни шундай деб аташган. “Турк” атамаси умумқабилавий маънода қўлланишига сабаб шуки, аввало араблар, улардан кейин эса туркийлар билан кўп муносабатга киришган европаликлар худди турклар сингари тилда сўзлашувчи барча халқларни турк деб атаганлар. Уларнинг аниқ сурёнийча негизга эга бўлган миллий ёзувлари бўлган. Мўғуллар Осиёнинг катта қисмини эгаллаб, катта-катта давлатлар тузганларида бу давлатларни бошқариш учун зарур бўлган зиёли кучлар гуруҳида уйғурлар кўп эди. Мўғулларнинг уйғур ёзувини қабул қилишига, бу ёзув туркийлар орасида ҳам кенг ёйилишига сабаб ҳам мана шунда эди, бу ёзув араб алифбоси томонидан аста-секин сиқиб чиқарилди. Кейинги давр уйғур ёзуви ёдгорликлари орасида XI асрда ёзилган “Қутадғу билик” айниқса машҳур. Бу ахлоқий асар бўлиб, унда шоҳлар ва мулозимларнинг ўзларини тутиш қоидалари баён қилинган.

Шундай қилиб, Ўрта Осиёнинг шарқий қисмида икки туркий давлат – ўрхун турклари ва уйғурлар давлати бўлган. Тил нуқтаи назаридан, бу битта қабиланинг икки тармоғи эди: шимолда – турклар, жанубда эса – уйғурлар. Кейинчалик, ғарб томонга кўчиш чоғида ҳамма нарса чаппа бўлиб кетди. Ўрхун турклари забонига яқин бўлган тилларда сўзлашувчи қабилалар (усмонлилар, озарбойжонлилар, туркманлар) энди бу ҳудуднинг жанубида, лисоний жиҳатдан уйғур тилига яқин қардош бўлган қабилалар эса унинг шимолида яшашади.

Аслида, қипчоқлар европа илм-фанида команлар деб аталади. Франческо Петрарканинг[23] кутубхонасида коман тили бўйича материаллар жамланган бир қўлёзма сақланиб қолган. Ушбу қўлёзма қипчоқлар билан алоқада бўлган ғарбий европалик савдогарлар ва миссионерларнинг номаларидан иборат. Уларни ўқиб, коман (қипчоқ) тили туркий эканини аниқ белгилаш мумкин. Византия манбаларида эса печенеглар тили команлар тили билан бир хилдир, деб ёзилганки, бундан печенег тили ҳам туркийча, деган хулосага келиш мумкин. Рус солномаларида яна бир кўчманчи, ва эҳтимолки, туркий бўлган “чёрные клобуки” деган халқ тилга олинадики, Вамбери бу қорақалпоқлар бўлса керак, деб тахмин қилади. “Қорақалпоқ” сўзи қадимги рус тилида чиндан ҳам “чёрные клобуки” бўлади. Аммо буни исботлаш мушкул. Қабилалар ва халқларни бош кийимига қараб номлаш шарқда кенг тарқалган удумдир[24]. Масалан, Кавказда озарбойжонлилардан фарқланадиган бир туркий қабила – қора попоқлилар яшайди.

Қипчоқлар ҳақида рус солномаларида бир талай афсоналар сақланиб қолган. Улар орасида энг шоирона бир нақл Майковнинг «Емшан” деган машҳур шеърига материал бўлиб хизмат қилган. Академик А.Н.Веселовскийнинг таъбирича, ушбу гўзал нақлда саҳронинг бутун таровати уфуриб туради. Аммо биз саҳро ижодчилиги асарлари билан бегона бир тил орқали эмас, аслиятининг ўзи орқали танишсак, унда саҳронинг асл таровати бир бошқа саринлик ва муаттар бўйлари билан бизга томон елади[25].

ИЗОҲЛАР

[1] Ненецлар – Тарж.(Бундан кейин келтириладиган барча изоҳлар таржимонники.)
[2] Афтидан, П.А.Фалёв несторианликни кўзда тутган.
[3] “Қам…” сўзи ҳозирги ўзбек тилида қўлланмайди. Аммо “қам” урмоқ маъносидаги феъл сўздир; уриш асбоби “қамчи” шундан келиб чиққан. Шомоннинг асосий фаолияти ҳам қамлаш – доирани уришдир.
[4] Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидан
[5] Барабинликлар – Ғарбий Сибирда яшайдиган, бир пайтлар Кўчумхонга тобе бўлган туркий эл. Улар ҳозир Волгабўйидан кўчиб келган татарлар билан тамоман аралашиб кетган.

[6] «Образцы народной литературы тюркских племён».
[7] Қиёсланг: “Алпомиш”да – Тойчахон.
[8] Бир калнинг ҳийласи қирқ кишини чарчатади, деган мақолни эсланг.
[9] Вотятлар деб афтидан хато ёзилган. Чамаси, вотяглар бўлса керак. Ҳозир удмурт деб аталади.
[10] Аммо қозоқларда Алдаркўса бошқа бир айёрни “Алдархалтам уйда қолибди, отингни бериб турсанг, тез бориб олиб келар эдим” деб алдаб, отини ҳам олиб кетгани ҳақида ҳикоя ҳам бор.

[11] П.А.Фалёвнинг ушбу китоби чоп этилган 1922 йилда қирғиз “Манас” эпосининг тўлиқ матни ҳали мавжуд бўлмаган, Фалёв унинг акад. Радлов томонидан ёзиб олиниб, русчага ўгирилган бир қисми билан таниш эди, холос. Шу сабабдан унинг талқинида баъзи бирёқламаликлар учраши табиий.
[12] Бўқмурун исми қирғиз тилида манқа маъносини англатади, шомонийлик тушунчаларига кўра инс-жинслар эътиборига тушиб, бирон зиён тортмаслик мақсадида уларни алдаш, чалғитиш учун шу каби “ҳақоратли” исм қўйиш қадимда барча туркий халқларга хос бўлган.
[13] Аммо ”Манас”нинг бизга маълум вариантларида Эр Қўшай Манаснинг чармдан тикилган шимини кийиб курашади ва рақибини енгади.
[14] Ушбу асар ёзилган ХХ асрнинг 20-йилларида ҳар қандай даврда ҳар қандай жамиятни антагонистик синфларга ажратиб ўрганиш одатий ҳол бўлганини эсда тутиш керак.
[15] Такатуркманлар кўзда тутилган.

[16] Муаллиф Навоий асари номини Низомий ва бошқалар достонлар номи билан чалкаштираяпти.
[17] Муаллиф бу ўринда ўлчовли наср ҳақида сўз юритаётганга ўхшайди.
[18] Муаллиф бармоқ тизимини кўзда тутаяпти.
[19] Муаллиф бундан юз йиллар аввалги даврни таърифлаётганини унутмаслик керак.
[20] П.А.Фалёвнинг бу фикри, сиртдан қараганда, ишончсизга ўхшайди. Бироқ кўпгина туркий халқлар фольклорида учрайдиган “чала” достонлар мавжудлиги ҳам ҳақиқат. Масалан, ўзбеклардаги “Ёзи билан Зебо”, “Келиной” достонларини эсга олсак, улар эҳтимол, Фалёв айтаётган фидойи бир ижодкор етишмаганлиги сабабли парчалар ҳолида қолиб кетгандир.

[21] Туркистондаги бошқа халқлар ҳам яқинларгача татар ва бошқирдларни нўғайлар деб келар эди.
[22] Бу – Фалёвнинг фикри.
[23] Машҳур итальян шоири ва тилшунос олими Европа уйғониш даври Петрарка ижодидан бошланган, деб ҳисобланади.
[24] Фалёвнинг бу кузатиши ниҳоятда ўринли. Туркий халқлар ўтмишида эл ва элатларни “қизилбошлар”, “қорачопонлар” каби кийган либосига қараб аташ илгари одатий ҳол эди.
[25] Бу сўнгги жумла ёш профессор, Бартольд таъбири билан айтганда, ўта истеъдодли бўлган П.А.Фалёв туркий тилларни чуқур ўрганишни ният қилганини кўрсатади.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 9-сон

Turkshunos olim Pavel Aleksandrovich Falyovning yana bir jiddiy tadqiqotini taqdim etar ekanmiz, shu paytgacha olimning ismida noaniqlikka yo‘l qo‘yilganini aytib o‘tmoqchimiz. “Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qilingan olimning ikki asarida ham: “Qrimtatar ziyolilari mafkurasiga doir” (2010 yil, 11-son), “Turkiy xalqlarning so‘z san’ati” (2008 yil, 9-son) va ulardan ko‘chirma olgan internet sahifalarida muallifning ismi Pyotr shaklida berilgan; holbuki Rossiya ilmiy manbalarida, xususan Rossiya FA Sharq qo‘lyozmalari instituti, Sankt-Peterburg davlat universiteti veb-sahifasida va boshqa manbalarda Falyovning ismi Pavel deb ko‘rsatiladi. Biz olimning bugungi maqolasi bilan tanishtirish bilan ushbu noaniqlikka diqqatingizni qaratishni istadik. Agar mabodo biz adashgan yoki bu xususda boshqa bir asosli izoh mavjud bo‘lsa uni ma’lum qilishni tarjimondan kutib qolamiz..

PAVЕL FALYOV VA ASARLARI HAQIDA
TARJIMONDAN

Pavel Aleksandrovich Falyov haqida ham, uning ilmiy-pedagogik faoliyati va yozgan asarlari haqida ma’lumot ko‘p emas. O‘zbekiston kutubxonalarida topish mumkin bo‘lgan asarlari esa sanoqli – 1918 yilda yozilgan “Qrim-tatar ziyolilarining mafkurasiga doir” deb nomlangan bir risola (u P.A.Falyov asarlari bibliografiyasiga kirmagan, fanga noma’lum hisoblanadi) va 1922 yilda bosmadan chiqqan “Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” (“Vvedeniye v izucheniye tyurkskix literatur i narechiy”) nomli mo‘’jaz kitobcha bo‘lib, bular baxtli tasodif bilan Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasining Nodir nashrlar va qo‘lyozmalar bo‘limi xazinasida (№ V 2268/O va № PYA 1748) bir nusxadan saqlanib qolgan. Bundan tashqari, 1922 yilda “Bilim o‘chog‘i” jurnalining 2- sonida chop etilgan “Qoraqirg‘iz dostonining tuzilishi” degan o‘rtacha hajmli bir maqolasi (uning asliyati “Nauka i prosveщyeniye” jurnali (T., 1922, №1)da bosilib chiqqan.

Atoqli turkolog P.A.Falyov 1888 yilning 8 oktyabrida Peterburgda tug‘ilgan. 1908 yilda Peterburg universiteti arab-fors-turk-tatar so‘zshunosligi bo‘limiga talabalikka qabul qilinadi. Bu yerda A.N.Samoylovich, V.D.Smirnov kabi mashhur turkologlar qo‘lida tahsil oladi. 1912 yili universtitetni bitirib, I darajali diplom egasi bo‘ladi. 1913 yilda Germaniyaga ilmiy safari davomida u yerda saqlanayotgan “Yusuf va Zulayxo”, “Kitobi dada Qo‘rqut” kabi epik asarlar bilan tanishadi va ularni o‘rganishga kirishadi. 1914 yilda turk-tatar so‘zshunosligi bo‘yicha magistrlik imtihonidan o‘tadi. 1915 yildan o‘zi o‘qigan universitetda privat-dotsent lavozimida ish boshlaydi va dastlabki ilmiy ishlarini e’lon qiladi. 1918 yilda unga dotsent va 1919 yilda professor ilmiy unvoni beriladi.

1921 yilda P.A.Falyov o‘zi ishlab turgan Jonli sharq tillari markaziy instituti yo‘llanmasiga ko‘ra mahalliy aholining tili va urf-odatlarini o‘rganish uchun yuborilgan tinglovchilarga rahbar bo‘lib Toshkentga keladi.

Toshkentda u Turkiston Sharq institutida turkiy filologiya kursini boshqaradi. Do‘stlarining xotirlashicha, “Turkiston o‘lkasiga kelib tushgan P.A.Falyov turkolog sifatida o‘z mutaxassisligi bo‘yicha har qadamda uchrab turgan boy materiallarga boshi bilan sho‘ng‘ib ketadi. Qisqa bir muddat ichida Toshkentdagi ilmiy-ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisiga aylanadi”. Turkiston Sharq institutida dars berish bilan birga, Turkiston Davlat ilmiy kutubxonasining bibliografiya bo‘limida qizg‘in ish olib boradi 1921 yilda u Rossiya Geografiya jamiyati Turkiston bo‘limining haqiqiy a’zosi qilib saylanadi, 1922 yilda esa Turkiston Maorif Xalq komissarligi qoshidagi Musiqiy-etnografik komissiya raisi, Respublika Davlat Ilmiy Kengashi (DIK) a’zosi sifatida ish yuritadi.

P.A.Falyov o‘zbek maorif xodimlari qurultoyi tashkilotchilaridan biri bo‘ldi va qurultoy rayosatiga saylandi, yangi o‘zbek alifbosini, ilmiy va o‘quv atamalarini ishlab chiqishda ishtirok etdi. “U Toshkentda o‘ziga yaqin bo‘lgan ilm sohasida qizg‘in faoliyat ko‘rsatib ishlar, ammo har doim o‘ziga xos kamtarlik va fidoyilik bilan bir chetda, ko‘zga ko‘rinmasdan turishni kanda qilmas edi”, deb yozgan edi uning do‘stlaridan biri A.E.Shmidt.

P.A.Falyov Turkiston Sharq institutida talabalar ilmiy to‘garagini boshqarar, aholining eski turmushga xos jihatlar bilan tanishtirish uchun talabalarni Toshkentning eski shahar qismiga tez-tez olib kelar edi. Taniqli bibliograf olim, Turkiston Sharq institutining sobiq talabasi N.A.Burovning xotirlashicha, “Falyovning ma’ruzalari lo‘nda va qiziqarli bo‘lar, talabalarga juda yoqar edi. U turkiy tillar borasida hali hech kim eshitmagan yangiliklarni aytib, eronparastlikka berilgan talabalar ichidan turkshunoslikka moyil yoshlarni ayirib olishga muvaffaq bo‘ldi”.

Toshkentda P.A.Falyov qirg‘iz xalq eposi haqida, ko‘chmanchilarning boshpanasi haqidagi maqolalarini e’lon qildi. 1922 yilda esa uning Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalari matni – “Turkiy xalqlar so‘z san’ati va lahjalariga kirish” risolasi chop etiladi. O‘sha yili buyuk ozarboyjon yozuvchisi va jamoat arbobi Mirzo Fatali Oxundovning “Aldangan yulduzlar” degan qissasini rus tiliga tarjima qiladi va bu asar 1923 yilda Moskvada chop etiladi. Bu asar ma’rifatparvarlik g‘oyalariga yo‘g‘rilgan bo‘lib, yangi ozarboyjon badiiy nasrining ilk namunasi ham edi.

Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Kengashining iltimosiga ko‘ra P.A.Falyov o‘z taqdirini Turkiston bilan bog‘lashga qaror qildi. Uning bu qarori jamoatchilik tomonidan zo‘r xursandchilik bilan kutib olindi, zero Falyov siymosida respublikada birinchi turkshunos mutaxassis ish boshlar edi. 1922 yilda Falyov Petrogradga oilasini olib qaytish uchun jo‘naydi, ammo yo‘lda terlama kasaliga chalinib, vafot etadi.

Akademik V.V.Bartold 1922 yil 5 iyulda N.P.Ostroumovga maktubida “Bizda (Peterburgda) yana og‘ir bir yo‘qotish bo‘ldi, – deb yozgan edi. – Bugun V.D.Smirnovning talabasi va usmonli turk adabiyoti bo‘yicha uning izdoshi P.A.Falyovni dafn etdik… U bor-yo‘g‘i 34 yoshda edi; dehqon oilasidan chiqqan va nihoyatda iste’dodli edi… Falyovning vafoti biz uchungina emas, Toshkentdagilar uchun ham og‘ir zarba bo‘ldi, chunki ular Falyovga zo‘r umid bog‘lagan edilar”. V.V.Bartoldning qayd qilishicha, “marhumdan qo‘lyozma holida juda ko‘p asarlar qolgan. U “No‘g‘ay eposi tarixiy manba sifatida”, “Qirg‘izlar tarixi ocherklari”, “O‘rta Osiyo ko‘chmanchilari orasida sinfiy kurash va uning eposdagi in’ikosi” degan asarlarni nashrga tayyorlagan edi”.

“Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” risolasi P.A.Falyovning nisbatan kattaroq asari. U yosh professorning 1921 yilning kuzida Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalari negizini tashkil etgan “Turkiy filologiyaga kirish” kursining qoralamalaridan iborat: o‘sha paytda talabalar mutolaasi uchun boshqa manba yo‘qligi sababli mazkur tarh muvaqqat qo‘llanma sifatida chop etilgan.

Bu asarda, muallifning o‘zi e’tirof etganiday, barcha turkiy xalqlar va ularning adabiyoti hamda lisoniy xususiyatlari qamrab olinmagan. U, tabiiyki, o‘nlab jildli kitobga ham sig‘maydi. Muhimi – turkshunoslik deganda Turkiya turklari bilan chegaralanib qolmasdan, Uzoq Sharqdan Yevropa ichkarisigacha, Finlandiyadan Arabiston yarim oroligacha bo‘lgan ulkan hududda azaldan yashab kelayotgan o‘nlab qadimiy turkiy xalqlar haqida ma’lumot berilib, ularning tarixi va tili, etnografiyasi va so‘z san’ati borasida qisqa, ammo muhim ma’lumotlar qiyosiy-chog‘ishtirma yo‘sinda bayon qilingan. Bundan boshqa P.A.Falyov qalamiga mansub bo‘lgan asarlar ro‘yxatiga nazar tashlasak (“Qrim-tatr maqol, matal va udumlari…”; “No‘g‘ay eposidagi arab novellasi”; “Qo‘blandi botir”; “Oqko‘bak haqida no‘g‘ay naqli”; “Edige haqida no‘g‘ay dostoni”) singari o‘nlab asarlari olimning turkiy xalqlar va ularning so‘z san’ati haqida keng qamrovli ulkan bir asar yozishga chog‘langanidan dalolat beradi. Afsus, bu niyat amalga oshmay qoldi. Holbuki, ilm-fan dunyosi shunday asarga hozir ham muhtoj.

Ochig‘i, bugun ham afkor-ommaning bir qismi turkshunoslik deganda Turkiyadan beri kela olmaydi. Keng ma’nodagi turkshunoslik to‘g‘risida bizda ilmiy qarash ancha yuzaki. Shunday kurslarda saboq olayotgan yoshlarimiz Turkistonda XX asr boshida turkshunoslik ilmi sarzaminida turgan allomalar haqida qichqacha bo‘lsa-da, ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun ushbu asarni biroz qisqartgan holda tarjima qilib berishga jazm etdik. U faqat tarixiy nuqtai nazardan emas, ilmiy-nazariy jihatdan ham foydali bo‘lsa kerak, deb umid qilamiz.

Pavel FALYOV
TURKIY XALQLARNING SO‘Z SAN’ATI
Zuhriddin Isomiddinov tarjimasi

MUALLIFDAN: Turkiyshunoslik va uni o‘rganishga oid biron-bir qo‘llanmaning mutlaqo yo‘qligi tufayligina men 1921 yilning kuzida Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalarim negizini tashkil etgan “Turkiy filologiyaga kirish” kursidan qoralamalarimni chop etib ko‘paytirishlariga rozilik berishga majbur bo‘ldim. Ammo bunday kursni men ilk daf’a o‘qidim, shu sababli unda bir qancha nuqsonlar bo‘lishi turgan gap. Bibliografik ko‘rsatkichlarning chalaligi va goho noaniqligi esa Toshkentda ularning aniq nomini bilib olishga imkon beradigan kitoblarning yo‘qligi bilan izohlanadi. Ushbu qoralamalar o‘qigan ma’ruzalarimning aniq fotonusxasi bo‘lmay, ularning tarhlari, shakli, xolos. Menga uncha zarur emasday tuyilgan detallar, goho esa butun boshli masalalar tushirib qoldirildi. Qolaversa, Institutning 1921/22 yilgi o‘quv dasturida turkshunoslikka kirish kursiga umuman o‘rin berilmagani sababli, men goho filologiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi bo‘lmagan masalalarni ham qo‘shishga majbur bo‘ldim.

P.A.FALYOV,
Toshkent, 1922 yil, 15 yanvar

Turkiy xalqlar yer yuziga juda keng tarqalgan. Biz Baykaldan Bolqon yarim oroligacha bo‘lgan keng maydonda ularni goh katta va yaxlit holda, goho kichik guruh bo‘lib va boshqa xalqlar bilan aralash tarzda yashashini ko‘ramiz. Mazkur maydonning shimoliy chegarasi O‘rta Sibir bo‘ylab O‘rol tizmasi osha janubga, Volgabo‘yiga qarab enadi. Kavkaz o‘rtalaridan yana g‘arb tomonga burilib, Qoradengiz qirg‘oqlari bo‘ylab o‘tadi, Qrim va Bessarabiyaning bir qismini o‘z ichiga olgani holda, Bolqon yarim oroliga qayriladi. Janubda esa u Oltoy bo‘ylab o‘tib, ayrim joylarda Mo‘g‘ulistonga qadar kirib boradi-da, keyin janubi-g‘arb sari yo‘nalib, Sharqiy Turkistonni qamrab oladi. Bundan keyin uning hududi Turkiston chegaralari bilan yondosh holda Eron ichkarisiga va undan Kichik Osiyoga o‘tib, oxiri tag‘in Bolqon yarimorolida tutashadi. Turkiy qavmlar bu hududdan tashqarida ham bor. Masalan, Litva tatarlarini ko‘rsatishimiz mumkin; ular ko‘p zamonlar o‘z qabiladoshlaridan ayri yashaganligi tufayli, tilini unutishgan va hozirda polyak yo belorus tilida so‘zlashadi. Shu bilan birga, boshqacha misollarga ham duch kelamiz: mazkur maydon ichida turkiy bo‘lmagan, ammo turkiy tilda so‘zlashadigan xalqlar (sartlar) ham bor. Biz ushbu kursda birinchi xildagi, lisoniy mushtaraklikni ko‘zda tutamiz. Shu orada aytib o‘taylik: til xususiyatlariga ko‘ra turkiylarning umumiy ommasidan ancha uzoqlashib ketgan ikki turkiy el – yoqutlar va chuvashlarni tadqiq doirasidan tashqarida qoldiramiz.

Yoqutlarni qoldirib o‘tib, biz Oltoyda va Oltoyga yondosh hududlarda yashaydigan qabilalardan boshlaymiz. Yenisey gubernyasi va yuqori Oltoyda bir qancha mayda turkiy elatlar yashaydi, ularning anchaginasi samoyedlar[1] bilan qorishib ham ketgan. Oltoyning o‘zida esa oltoylar va teleutlar makon tutgan, ular bir mahallar xiyla katta bo‘lgan yagona bir xalqning qoldiqlari hisoblanadi. Oltoy janubida – shimoli-g‘arbiy Mo‘g‘ulistonda uryanxaylar joylashgan, ular, shuningdek, sayanlar, soyotlar va tuvalar deb ham ataladi.

Mana shu elatlar boshqa turkiylardan islomga kirmay, qadimgi shomoniylik dunyoqarashida qolganligi bilan ajralib turadi. Shomoniylikning mohiyati esa butun tabiatni jamlashtirishda ko‘rinadi. Ularning G.N.Potanin asarlarida keltirilgan afsona va ertaklarida bu narsa yaqqol aks etgan. Bu asotirlarda odam bilan hayvonlar orasida, o‘simliklar bilan tosh-tuproq orasida hech qanday chegara yo‘q. Barcha narsa tirik, barchasi harakat qiladi, barchasining o‘z ruhi bor. Shomoniy xalqlar dunyoqarashida butun tabiat – jonli. Biron-bir jihatdan diqqatga sazovorroq bo‘lgan joy (daryo, tog‘, dovon va hokazo.)ga esa alohida e’timod qo‘yiladi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, har qaysi tog‘, daryo, dara va hokazoning ruhi shomoniy turklar tomonidan EGA, ya’ni xo‘jayin deb nomlanadi. Shunday qilib, animistik dunyoqarash bu holda iqtisodiy tus ham oladi.

Mana shu ibtidoiy dunyoqarash ustiga monaviylik, nestoinlik[2], buddaviylik va so‘nggi paytlarda sharqiy pravoslav yo‘nalishidagi xristianlik singari boshqa, nisbatan kuchliroq taraqqiy etgan dinlarga xos jihatlar ham qo‘shilgan. Ana shu dinlar ta’sirida shomoniylik dunyoqarashida yangi xudolar to‘g‘risida ta’limot va afsonalar paydo bo‘ldi.

Ma’budlar olamiga inson befarq qaray olmaydi. Odam ularning xayrixohligi va madadiga muhtoj. Ammo har kim ham ular bilan muomala qilishga qodir emas. Shomonlar deb ataladigan bir toifa kishilar borki; ularga buning uchun zarur bo‘ladigan bilim va kuch berilgan. “Shomon” so‘zi, aftidan, tungus tilidan olingan bo‘lsa kerak, lekin Yevropa olimlari bu so‘zni turkiylarga tatbiqan ham ishlatishaveradi. Turkiy tilda shomon “qam” deb ataladi[3], qamlamoq (shomonlik qilmoq) fe’li shundan yasalgan. Bu so‘z turkiylardan rus tiliga ham o‘tib, kamlat, kamlanye degan so‘zlarga negiz bo‘lgan. Shomonlik qurbonliq qilish, kasalni davolash, ob-havoni bashorat qilish va hokazo xilma-xil sohalarda namoyon bo‘ladi. Qamlash chog‘ida shomon o‘z maxsus kiyimini kiyadi, unga shaqildoqlar, turli qush va hayvonlarning terisi osilgan bo‘ladi. Qamlashda unga doira va doiracho‘p kerak bo‘ladi. Ruhlar dunyosi ila qilgan muloqotini shomon odamlar oldida turli tana harakatlari, grimaslar, qo‘l harakatlari, qichqiriq, turli ovozlar chiqarish orqali butun bir dramaga aylantiradi. Qurbonlik qilingach, shomon, masalan, osmon diyoriga, uning ham eng yuksak ma’volariga bu qurbonlik qabul bo‘lganmi-yo‘qligini bilish uchun sayohatga otlanadi. Shomonni shuningdek, o‘lgan, ammo o‘z o‘tovini tark etishni istamayotgan odamning ruhidan poklash uchun ham chaqirishlari mumkin. Shomon marhumning arvohini doira to‘qmog‘i bilan ilib olib, yer osti saltanatiga eltadi. Mana shu shomoniy xurofot negizida keyinchalik qahramonning yer osti saltanati va samolarga sayohati to‘g‘risida afsonalar yaratilgan. Shomon tomonidan o‘ynalayotgan dramaning mazmuni, shakli va butun borlig‘i shomonning dramatik iste’dodiga, ijodiy fantaziyasiga bog‘liq. E’tirof etish kerakki, bu borada shomonlarni o‘z ishining ustasi desa bo‘ladi. Ularning o‘ziga xos sharoitda ijro qilgan o‘yinlari ta’siridan majusiylargina emas, hatto yevropaliklar ham ancha vaqtgacha o‘ziga kela olishmaydi. Buni akademik Radlov alohida ta’kidlagan edi. Shomonning qamlashini tasvirlab ko‘rsatgan missioner Verbiskiy ham bunday holatda missioner o‘rtaga qo‘yishi tabiiy bo‘lgan savollar to‘g‘risida so‘z ochmaydi, balki uning nazarida ancha jiddiy bir sabab – iblisning madadiga bog‘lab tushuntiradi.

Oltoy va Oltoy bo‘yi turklarining maishiy turmushi nisbatan xilma-xil, ammo kuzatishlar ularning hammasi ilgari ko‘chmanchi chorvadorlik bilan shug‘ullanishganidan dalolat beradi. Bu ellardan ko‘pchiligining turmush tarzi hozirda ham shunday. Temirchilikni istisno qilganda, ularda kasb-hunar uncha rivojlanmagan, temirchilik esa qadimdan e’zozli kasb bo‘lib kelgan. Turkiylarning og‘zaki ijodida temirchi obraziga ko‘p duch kelamiz; qahramonga qurol-yaroq yasab berib, temirchi uning g‘alabasiga hissa qo‘shadi. Temirchi, aftidan imtiyozli mavqega ega bo‘lgan. Masalan, mo‘g‘ulcha darxon (temirchi) so‘zi turkiy tillarga ko‘pincha tarxon bo‘lib o‘tgan va soliqdan ozod qilingan kishi degan ma’noni anglatgan. Temirchi nafaqat turkiy qabilalarda, balki boshqa ko‘p xalqlarda ham o‘ziga xos mavqe tutadigan, alohida qadrlanadigan odamdir (chunonchi, Afrikada).

Oltoy – turklarning bobo yurti, ular shu makondan yer yuziga tarqalgan. G‘arb tomonga ko‘char ekan, turklar hozirgi qozoq sahrolaridan, goho esa undan janubroqdan[4] o‘tishgan. Sahroning shimol yoqlaridan turk qabilalari yo‘l solmagan, xuddi shuning uchun ham G‘arbiy Sibirda (mazkur turklardan g‘arbroqda) yashaydigan turkiy qabilalarning hammasi bu yoqlarga ixtiyoriy yoki majburiy ravishda kelib qolishgan. Chunonchi, barabinliklar[5] bu tomonlarda o‘zlarining ancha yaxshi joylaridan surib chiqarilgani tufayli yashashadi, deb taxmin qilish uchun asoslar yetarli. Tatarlar Volga bo‘yidan kelishgan. Turkiston tomondan ko‘chib kelganlar ham bor. V.Radlov “Obrazsы…”[6] asarining IV jildini Sibir turklariga bag‘ishlagan.

Qozoq sahrolarida turkiylar qadimdan yashab keladi. Bu sahrolarning hozirgi aholisi o‘zini qozoq deb ataydi. Ularning qo‘shnilari ham ularni shunday ataydi. Ammo ularni dastlab ruslar, ruslardan so‘ng yevropaliklar ham yanglish tarzda qirg‘iz deb nomlashgan. Bu yanglishuv Sibirni bosib olish chog‘ida yuzaga kelgan. O‘sha zamonlarda ruslar qozoqlar to‘g‘risida hech narsa bilishmasdi: Volga bilan O‘rol daryosi oralig‘ida no‘g‘aylar ko‘chib yurar va ruslarni qozoqlardan to‘sib qo‘yishgandi. Sibirni bosib olishda ruslar qozoq sahrolarining shimolida bo‘lgan daryolar orqali yo‘l bosishgan va shuning uchun ham qozoqlarga duch kelishmagan. Yenisey daryosi bo‘ylarida ular qirg‘izlar degan turkiy qabila bilan to‘qnashgan. Bular hozirgi qirg‘izlar edi. Hozir yashaydigan joylariga (hozirgi Qirg‘iziston hududiga. – Z.I.) ular XVII asrda kelishgan, unga qadar esa Yenisey daryosi masnadida istiqomat qilishgan. Ular ko‘chib yurgan joylariga yetib borgan ruslar qattiq qarshilikka uchragan. Ana shu Yenisey qirg‘izlariga qarshi urush chog‘ida ruslar ularni ancha yaxshi o‘rganib olishgan edi. Xiyla zamondan keyin qozoqlarga duch kelgan mahalda esa ularning turmushi, tili, urf-odati va boshqa jihatlardan o‘xshashligiga ko‘ra ularni ham qirg‘izlar deb atashgan. Keyinchalik, buning xato ekanligi ma’lum bo‘lgach, yanglishishga barham berish uchun qozoq va qirg‘iz degan har ikki atamani qo‘shishga urinishgan (kirgiz-kaysakы. – Z.I.). Yekaterina davrida va XIX asr boshlarida qozoq o‘rniga sun’iy kaysak degan atamani qo‘llab, shu tariqa bo‘lsa ham qozoq so‘zini rus tilidagi kazak atamasidan farqlashga harakat qilingan.

Qozoqlar tarix sahnasida nisbatan keyin paydo bo‘lgan el hisoblanadi. Oltin O‘rda hukm surgan va u qulagan zamonlarda hozirgi qozoq sahrolarida o‘zbeklar ko‘chib yurishar edi. XV asrda O‘zbek o‘rdasidan bir qism urug‘lar ajrab chiqib, sharqqa yo‘l oldi. O‘sha zamonlarda jamoa ittifoqidan qay bir sababga ko‘ra ajralgan bunday qochoqlar qozoq deb atalardi. Shunday qilib, o‘zbeklardan ajralgan urug‘lar “qozoq”liq qildilar va bu laqab bora-bora ularning bugungi nomiga aylandi. Qozoqlarning bu tarixi ularning ko‘hna rivoyatlarida ham saqlanib qolgan, ularning barchasida qozoqlarning qay bir qochoqdan tarqalgani yoki o‘z odamlaridan adashib qolgan bir guruhdan kelib chiqqani naql qilinadi.

Qozoqlarning tarixiy rivoyatlarida, shuningdek, urug‘lar orasida tez-tez yuz beradigan va hurmati baland biron shaxsning sa’y-harakati orqasida to‘xtatilgan ichki nizolar to‘g‘risida hikoyalar ko‘p. XVII asr oxirida yashab o‘tgan Tovkaxon[7] ana shulardan biri edi. Qozoqlarning urug‘lararo nizosi ularning iqtisodiy tartibidan kelib chiqqan. Zero, qozoq – xo‘jalik nuqtai nazaridan – ko‘chmanchi chorvadordir. Qozoqlarda va umuman ko‘chmanchi chorvadorlarda xo‘jalik oqilona boshqarilmaydi. Chorva mollari uchun qishga hech qanday yem-xashak jamg‘arilmaydi, qolaversa, yetarli ishchi kuchi va asbob-uskuna bo‘lmagan bir sharoitda minglab ot va o‘n minglab bosh qo‘y uchun pichan jamg‘arishning iloji ham yo‘q. Bu hol hozir (XX asr boshlarida. – Z.I.) ham muayyan darajada yuz beradi, ammo qadimgi paytlarda butkul shunday edi. Qishda mollar qor ostidagi o‘t-o‘lanni tuyog‘i bilan titib yerdi, ammo yer betini qoplagan yaxni sindirishdan hatto ot ham ojiz qolgan paytlarda chorvaga yalpi qirg‘in kelgan. Mollar soni qahraton sovuqdan, vahshiy hayvonlardan va kasallik tufayli ozayib borgan. Ahvol shunday bo‘lgach, tabiiyki, ko‘chmanchining chorvasi ko‘payish o‘rniga kamayishga yuz tutgan. Uning o‘rnini to‘ldirish zarurati yuzaga kelgan va buning chorasi sifatida qo‘shnilarning mol-holi haydab olib ketilgan (barimta. – Z.I.). Ular bunga javoban qarimta uyushtirishgan, oqibatda urush kelib chiqqan. Sahrodagi ijtimoiy hayotning bu asosiy dalili ularning og‘zaki ijod namunalarida aks etadi: juda ko‘p ertak va afsonalarda naql qilinishicha, mol-holi oshib-toshgan bir bahodir odam bo‘ladi, bir kuni yov kelib uning jami chorvasini haydab olib ketadi. Bahodirning o‘zi yoki o‘g‘li chorvani qaytarib olib kelish uchun otlanadi va bu safarda turli-tuman qahramonliklar ko‘rsatadi. Ayrim qozoq urug‘lari orasidagi nizolar urug‘ oqsoqollari yoki xonlarning hurmatiga kelishuv bilan barham topadi. Qozoqlarning ko‘chmanchi qo‘shnilar – sharqda no‘g‘aylar va jung‘orlar (oyrotlar. – Z.I.), g‘arbda boshqirdlar bilan urushlari ham xuddi urug‘lararo urushlar singari, barimta-qarimta tarzida yuzaga chiqar hamda doimo bo‘lib turar edi. Ammo ko‘chmanchilar bilan o‘troq xalqlar orasidagi munosabatlar boshqacha tarzda kechgan. Ko‘chmanchilarning o‘troq ellar bilan to‘qnashuvi ularda ham, bularda ham bir qator siyosiy muammolarni keltirib chiqarar edi. Ko‘chmanchilarda o‘troq hayot kechirishga intilish, taraqqiy etgan qo‘shnilar madaniyatidan o‘rnak olishga, ammo shu bilan birga, ko‘chmanchi turmush tarzini ham saqlab qolishga intilish tamoyili seziladi. Bu kurashning ijtimoiy-siyosiy sabablari bor, albatta. Sahro ijtimoiy munosabatlari negizida kelib chiqadigan doimiy urushlar jarayonida ko‘chmanchilik jamiyatida harbiy zodagonlar tabaqasi shakllanib, sahroda yetakchi rol o‘ynay boshlaydi. Turli qabilalarda sahro oqsoqollari tomonidan saylanadigan xonlar esa, odatda, unchalik katta kuchga ega bo‘lmaydi. Bir tomondan, xonlar hokimiyati va ikkinchi tomondan, harbiy aristokratiya o‘rtasidagi kurash – sahro davlatlari tarixi mana shundan tashkil topadi. Shaharlarga ko‘chib o‘troqlashish xonlar hokimiyatining kuchayishiga olib kelsa, ayni shu narsa harbiy zodagonlar mavqeini yo‘qqa chiqarardi. Binobarin, ular har qanday o‘troqlashishga qarshi tish-tirnog‘i bilan kurash olib borardi.

E’tirof etish kerakki, qozoq zodagonlari bu yo‘lda niyatiga erishdi. Qozoqlar juda ko‘p zamon shundoq yonlarida joylashgan Turkiston tamaddunining butun ruhidan begonaligicha qoldilar (Turkiston – qozoqlarga eng yaqin o‘troq mamlakat edi, ruslar bilan ular ancha keyin yaqinlashgan). XVIII asrdayoq Buxoro vazirlari qozoq xalqi hukmdorlariga maktub yo‘llab, Buxoro shahri islomiy bilim markazi ekanini, bu yerdagi madrasalarda o‘zbeklar ham, sartlar, tojik, turkmanlar va hatto arablar ham ta’lim olishini, ammo qozoqlardan bironta ham tolibi ilm yo‘qligini aytib murojaat qilgan edilar.

Balki g‘alati tuyilar, ammo sahroda islomning ozmi-ko‘pmi mustahkamlanishi aynan ruslarning sa’y-harakati bilan bo‘ldi. Gap shundaki, Yekaterina zamonida qozoqlar Yevropa madaniyatini dabdurustdan egallashga noqobil, islom esa buning uchun eng yaxshi bosqich bo‘ladi, degan mulohaza hukm surardi. Ilgari ham tarqalib, uncha muvaffaqiyat qozonmagan islomiy ta’limotning kuchayishi tufayli eski urf-odatlarning tagiga suv ketdi, sahro zodagonlari naslidan bo‘lmish sulton Cho‘qon Valixonovning bu hodisalarni qattiq tanqid qilishining sababi ham shunda.

Qozoqlar Turkiston tamaddunidan bebahra qolib, undan uzoqda turar edilar, degan mulohazamizni qozoq sultonlarining Turkiston shahar va davlatlarida hukm surganligi bilan inkor etishi mumkin. Chunonchi, Xivada XVIII asrda qozoq sultonlar hukmdor bo‘lishgan. Ammo gap boshqa yoqda. Jami qozoq xalqi uchta “juz”ga (yuzlik) bo‘linadi. Bu bizning tilimizda o‘rda demakdir. Qozoqlarda Ulug‘ juz, O‘rta juz va Kichik juz bor. Har bir o‘rda bo‘g‘inlarga, bo‘g‘in esa urug‘larga bo‘linadi. Har bir urug‘ o‘z urug‘ boshchisiga, urug‘ nomiga, tamg‘asi va o‘roni (jangovar so‘z)ga ega. Chingizxon avlodlaridan bo‘lmish oqsuyaklar esa urug‘larga taqsimlanmaydi va butun qozoq xalqi ularga tobedir. Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullarning butun Osiyo hamda qisman Yevropani o‘ziga bo‘ysundirgani shu qadarlik zo‘r ta’sir qilganki, Markaziy Osiyoda chingiziylarning hukmdorlikka bo‘lgan huquqlari boshqalarnikidan shubhasiz ustun, deya e’tirof etilgan. Taxtda Chingizxonning biron avlodi o‘tirishi shart sanalgan. Chingizxonning juda ko‘payib ketgan avlodlaridan bir qismi qozoq sahrosidan o‘ziga makon tutib, doimiy yashash joyiga aylantirgan va bu yer taxt vorislari yetishadigan maskan hisoblangan. Qay bir chingiziy shahzodaning qo‘shni davlat xoni bo‘lishga chaqirilishi butun qozoq xalqiga emas, balki o‘sha oqsuyaklargagina taalluqli bo‘lgan. Masalan, Sibir xoni Ko‘chumxon qozoq sultonlaridan edi, ammo qozoqlarning Sibir xonligiga hech qanday daxli yo‘q.

Qozoqlarning ruslar bilan yaqinlashuvi XVIII asrda ro‘y berdi. Pyotr davrlari voqealariga to‘xtalib o‘tirmay, Kichik juz xoni Abulxayrxonning Peterburgga itoat izhor qilib elchi jo‘natishidan boshlaylik. Buning evaziga xon o‘z xizmatlari e’tiborga olinib, avlodlarida ham xonlik rutbasi saqlab qolinishini hamda sahroda uning uchun shahar qurilishini iltimos qilgan. Bular xon qo‘ygan eng muhim shartlar edi. Unda xonlikka bo‘lgan astoydil intilish aks etgandi. Ruslar ham o‘z tomonidan xonning talablarini bajarishga hozir edilar. Ular, ayni talablarni bajarish orqali sahroni tinchitishga umid bog‘lashgandi. O‘sha paytlarda Sharq degan o‘lka yaxlit bir tarzda tasavvur qilinardi. Yaqin Sharq, Uzoq Sharq va O‘rta Osiyo bitta guruhga mansub deb qaralar edi. Sharqdagi davlat boshqaruvi haqida esa mustabid tuzum hukm suradi, deb bilishardi. Taxtga o‘tirgan har qanday hukmdor davlatni o‘zi xohlagan tarzda idora etadi. O‘z-o‘zidan, qozoqlarda ham shunday bo‘lishi muqarrar. Shunday ekan, Abulxayrxonning ruslarga tobe bo‘lishni ixtiyor etishi uning qo‘l ostidagi fuqarolarning ham xohish-irodasi shunday ekanini bildiradi. Ammo tez orada bo‘lib o‘tgan voqealar har ikkala tomon – ruslar ham, Abulxayrxon ham yanglishganini ko‘rsatdi. Ruslar xon hokimiyatini uning o‘zi uchun kuchaytirib berishni istamas edilar, xon bo‘lsa o‘z fuqarolarini Rossiyaga tobe qilishga kuchi yetmasdi. Oxir-oqibatda, rus hukumati xonlik hokimiyatiga barham berishni o‘ylab qoldi va bu g‘oya, garchi darhol va sahroning hamma yog‘ida bir zaylda bo‘lmasa hamki, amalga oshirildi. Shuni qayd qilish kerakki, Kichik Juz tobe qilingach, sahroning hamma yog‘ida ruslar hukmronligi qaror topa boshladi.

Siyosiy boshqaruvdagi o‘zgarishlardan tashqari, rus ta’sirining sahroga yoyilishi qozoq ittifoqining ijtimoiy tuzumiga ham o‘zgarishlar kiritdi. Shu davrga qadar qozoqlar boshqird va qalmoq ko‘chmanchi qo‘shnilaridan alohida yashar edilar. Xuddi shu davrlarga kelib jung‘orlar shohligi xitoylar tomonidan tor-mor qilindi. Ko‘chib yuriladigan yaylovlar toraydi, barimta (chorva mollarini haydab olib ketish) imkoniyati kamayib ketdi. Shuning oqibatida harbiy zodagonlar tabaqasi muayyan darajada mushkul ahvolda qoldi. Bu tabaqa o‘z ta’sirini yo‘qotdi va uning o‘rnini muayyan vaqt yangi zodagonlar – boylar tabaqasi egalladi. Biz bunday xulosaga xalq ijodining ayrim namunalarini tahlil qilish orqali ham kelishimiz mumkin. Aftidan, olijanob otadan yaramas o‘g‘il yoki bo‘lmag‘ur otadan yaxshi farzand dunyoga kelishi mumkinmi-yo‘qmi degan masala mana shu davrda yuzaga kelgan va u hozirga qadar muhokama etib kelinadi. Endilikda bu muammoga aksar hollarda shunday bo‘lishi ham mumkin, deya istisnoli javob beriladigan bo‘lgan. Ammo ayni masala ilk bora o‘rtaga qo‘yilgan mahallar uning javobi, chamasi, faqat inkor shaklida bo‘lgan. O‘sha zamonning aqli faqat shunga yetar edi. Bunga bizni «olijanob nasab boylikdan afzal”ligini isbotlash ruhida ijod etilgan maxsus naqllar inontiradi.

Ammo bu yangi zodagonlar uzoq hukm surishi uchun asos yo‘q edi. Chunki sahro boylarining mol-dunyosi har qanday oddiy qozoqning moli singari qiyinchilik bilan topilar va tavakkaliga ish yuritilardi. Mol orttirishning ilgarigi manbalari, qo‘shnilarning chorvasini olib qochish kabilarning iloji qolmagandi. Tabiiyki, bunday sharoitda qozoqlarning boyligiga putur yetar edi. Sahroning 10 ta shimoliy uyezdida Sherbina tomonidan 1896–1903 yillarda o‘tkazilgan statistik kuzatuvning ko‘rsatishicha, 78%dan ortiqroq qozoq xo‘jaligining byudjeti kamomadsiz chiqmaydi. Ayonki, bunday hol uzoq davom etishi mumkin emas edi. Haqiqatan ham, qozoqlar hayotida o‘zgarishlar yuz berdi. Oqmulla viloyatida aholini takroran xatlov o‘tkazilganida kambag‘al xo‘jaliklar soni 1907-1908 yillarda (Ko‘kchatov, Omsk va Petropavlovsk uyezdlarida) kamayib, o‘rtahollar va boylar ko‘paygani ayon bo‘ldi. Ko‘chmanchining moddiy ahvoli yaxshilanishiga sabab qilib uning dehqonchilikka o‘tganligi ko‘rsatiladi. Haqiqatan ham, ushbu takroriy ro‘yxatda birinchi xatlashga qaraganda dehqonchilikka o‘tganlar nisbati oshgan, ammo bu hol faqat Omsk va Petropavlovsk uyezdlariga taalluqli. Ko‘kchatov uyezdida esa, bu jarayonning aksi yuz bergan. Dehqonlar miqdori, biroz bo‘lsa-da, kamaya boshlagan. Buning sababini tushunish uchun qozoqlarning ko‘chmanchi hayoti va dehqonchiligini yaxshi bilganlarning fikriga quloq berish kerak bo‘ladi. Ularning aytishicha, qozoqlar judayam muhtoj bo‘lib qolgan chog‘ida va shunda ham bazo‘r dehqonchilik qiladi. Ammo xo‘jaligi sal-pal oyoqqa turishi bilanoq, u yana ko‘chmanchi chorvadorligiga qaytadi. Chamasi, Ko‘kchatov uyezdida xuddi shunday vaziyatni ko‘ramiz. U yerda dastlabki xatlov 1896 yilda, keyingisi esa 1907 yilda o‘tkazilgan. Orada o‘tgan o‘n bir yil esa ko‘chmanchining izdan chiqqan xo‘jaligini tuzatib olishi uchun, albatta, yetarli bir fursatdir. Omsk va Petropavlovsk uyezdlarida esa birinchi xatlov 1903 yilda, keyingisi – 1908 yilda o‘tkazilgan. Oradagi besh yilgina farq esa boyagiday o‘zgarishlarni kuzatish uchun imkon bermaydi. Ko‘chmanchi chorvadorlikdan dehqonchilikka va dehqonchilikdan yana ko‘chmanchi chorvadorlikka o‘tish ilgaridan qolgan bo‘lishi kerak. Bu haqda gap ketganda XIX asr boshida To‘rg‘ayda yashagan Saitqul degan bir odam haqidagi ibratli bir naqlni keltirib o‘taylik. Aftidan, bu davrda uning qabilasi yo‘qchilikdan ancha qiynalib qolgan bo‘lsa kerak. Rivoyatda Saitqul o‘z elatdoshlarining g‘amini yeb, ularga yordam berish haqida kuymanib yuradigan odam sifatida gavdalanadi. Pichoq borib suyakka qadalganida, u 12 nafar ovuldoshiga hamroh bo‘lib, qashqa otini minib yangi, egasi yo‘q biron yaylov bormikin deb hammayoqni kezib chiqadi. Bunaqa yer yo‘q ekan. Safari davomida u qayerda odamlar dehqonchilik bilan shug‘ullansa, to‘q yashashini ko‘radi. Saitqul qozoqlarni ham dehqonchilikka tortmoqchi bo‘lib, yurtiga omochu urug‘liqlar bilan qaytib keladi. Chamasi, u dehqonchilikni Turkistonning biron go‘shasida o‘rgangan bo‘lsa kerak, ekish uchun tariq, jo‘xori, bug‘doy, qovun urug‘ini keltiradi… U dehqonlarning hayotiga taalluqli hamma narsadan ibrat oladi va sarguzashtlari davomida ko‘rgan barcha to‘y-tomoshalarni, bayramlarni, kuy-qo‘shiqlarni, irim-sirimlarni ham o‘zi bilan birga olib keladi. Hatto To‘rg‘aydagi bir bayramda ho‘kiz poygasi o‘tkaziladi. Qozoq sahrolarida hech kim ho‘kiz minib yurmagan, binobarin, u yoqlarda bunday poyga bo‘lishi mumkin emasdi. Demak, u boshqa bir xalqqa mansub bo‘lib, o‘zlashtirilgan. Bu o‘rinda Turkiston muzofotida qoraqalpoqlarning dehqonchilik qilishi va ho‘kizlarni aravaga qo‘shishini, minib yurishini qayd qilib o‘tish lozim.

Qozoqlarning so‘z san’ati masalasiga kelganda, biz dastavval akademik Radlovning fikrlarini esga olamiz. Uning yozishicha, qirg‘izlarda epik ijodchilik rivojlangan, qozoqlarda asosan lirik xarakterdagi asarlar ko‘proq. Bundan, biz qozoqlarda epos sustroq rivojlangan, degan xulosaga kelamiz. Buning o‘ziga yarasha sabablari bor. Turkiy qabilalar ichida epik ijodchilikni davom ettiruvchilar qirg‘izlar bilan no‘g‘aylardir. Bu xalqlarning unisi ham, bunisi ham boy va rang-barang tarixga ega (bu masalaga keyinroq to‘xtalamiz). Qozoqlarning milliy tarixi esa bunchalik boy mazmunga ega emas va xuddi shu narsa ularning og‘zaki san’atida eposning sust shakllanishiga olib kelgan. Qozoqlarning og‘zaki ijodchiligi bilan tanishish uchun Radlov «Obrazsы…” asarining III jildi yetarli ma’lumot beradi. Biz bu kitobda asosan to‘ylarda ijro etiladigan marosim qo‘shiqlarini uchratamiz. Kelinni tug‘ilib o‘sgan ovulidan kuyovning ovuliga qo‘shiq kuylab kuzatadilar. Kelinga, garchi sen ota-onangni, og‘a-ini va opa-singillaringni, boshqa qarindoshlaringni tashlab ketayotgan bo‘lsang-da, kuyovning ovulida senga yangi ota, yangi ona va qarindoshlar topiladi, deb tasalli beradilar. Bunga javoban kelin yangi ota-ona va qarindoshlar qanchalik yaxshi bo‘lsalar ham, ular o‘z ota-onam va tug‘ishganlarim o‘rnini bosa olmaydi, deb javob aytadi. “Jar-jar” degan naqorat bilan tugaydigan qo‘shiq misralarining vazni cho‘ziqroq bo‘ladi va aytilayotgan mazmunga muvofiq keladi:

Bir tolarsaq, bir tobuq sanda bolor,
Jar-jar!

Qыrq qisining aqыlы qanda bolor,
Jar-jar!

Ekemey dep jilama, baygus qыzdar,
Jar-jar!

Ekeng ushun qayыn ata onda bolor,
Jar-jar!

(Bitta boldir, bir to‘piq sonda bo‘lar
Yor-yor!

Qirq kishining aqli xonda bo‘lar,
Yor-yor!

Otajon, deb yig‘lama, sho‘rlik qizlar,
Yor-yor!

Otang o‘rnida qaynota unda bo‘lar,
Yor-yor!)

Ayt kelin, ayt kelin!
Atting basыn tart kelin!
Sausqanan saq kelin!
Jumurtqadan aq kelin!

(Ayt kelin, ayt kelin!
Otning boshin tort, kelin!
Zag‘izg‘ondan ham hushyor kelin!
Tuxumdan ham oq kelin!)

Marosim qo‘shiqlaridan tashqari, qizlar bilan yigitlarning aytishuvi, alohida qo‘shiqchilarning bahslashuvi kabilar ham bor. Mana shu oxirgisi ayniqsa qiziq: ikki qo‘shiqchining aytishuvida bir vaqtning o‘zida maqtov bilan hazil-mazax qo‘shilib ketadi – kuychi o‘zining urug‘-aymog‘ini maqtab ko‘kka ko‘taradi va raqibining urug‘ini yerga bulg‘aydi. G.N.Potanin to‘plamida mana shunday aytishuvlarning biri haqida hikoya qilinadi. Qo‘shiqchilarning biri qirg‘iz, boshqasi qozoq ekan. Bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, qirg‘izlarning qadimgi afsonalarida totemistik dunyoqarash unsurlari saqlangan, aslida ular qadimgi turklarning barchasi uchun ham xos bo‘lgan. Xitoy yozuvidagi manbalarda turklarning ayrim qabilalari turli hayvonlardan, jumladan bo‘ridan kelib chiqqanligini naql qiluvchi afsonalar haqida ma’lumotlar bor. Cho‘qon Valixonovning xabar berishicha, bu xildagi rivoyatlar qirg‘izlar orasida hozirda ham mavjud. Ko‘chmanchilar dunyoqarashidagi bunday naqllar hozirda hech bir zaminga ega emasligi ma’lum, ammo o‘z vaqtida xiyla jiddiy qabul qilingan. Boyagi hikoyada qozoq oqini qirg‘iz raqibi ustidan uning qabiladoshlari itning avlodi ekanini aytib kuladi.

Qozoqlar orasida kishining o‘limiga qayg‘urib yig‘lash – jilau ko‘p yoyilgan. Jilau, odatda, bir kishi tomonidan, u xoh marhumning qarindoshi bo‘lsin, xoh maxsus yig‘ichi – xiyla uzoq ijro etiladigan qo‘shiqdir. Ularda xalq og‘zaki ijodiga xos unsurlar islomiyat ruhi bilan uyg‘unlashib ketadi. Har gal yig‘i-yo‘qlov an’anaviy bismilloh bilan boshlanadi. Marhum umrining turli yillarida qilgan ishlari tavsifi (o‘n yoshida bunday qilgan edi, o‘n beshga to‘lganida bunday degan edi va hokazo) esa yig‘i-yo‘qlovni xalq og‘zaki ijodining boshqa turlari bilan yaqinlashtiradi. Odil sulton haqidagi qrimliklar afsonasida ham qahramonning ishlari hayotining turli yillari bo‘ylab ta’riflanadi. Ayni holda Qrim afsonasi muallifi yig‘i-yo‘qlov materiallaridan foydalangan, deyish to‘g‘ri bo‘ladi, aksincha emas. Yig‘i-yo‘qlovning mar-hum hayotlik chog‘ida qilgan ishlari va odatlari ulug‘lanadigan qismlari (qaysi yoshida qilganligidan qat’i nazar) no‘g‘ay eposiga oid turli afsonalar tarkibidagi xuddi shu mazmun va shakldagi qo‘shiqlarini eslatadi.

Qozoqlar epik ijodchilik sohasida qirg‘izlar yoki no‘g‘aylarga tenglasha olishmaydi. Ularda mustaqil katta qahramonlik rivoyatlari yo‘q. Edige yoki Sho‘rabotir haqidagi rivoyatlar no‘g‘aylardan olingan. Biket botir to‘g‘risidagi qozoqlarning mustaqil rivoyati esa xiyla keyin shakllangan. Bu narsa shu asarning mazmunidan ham, shaklidan ham yaqqol ko‘rinib turadi. Ushbu rivoyatning shakliy jihatlarini ko‘hna no‘g‘ay afsonalari tuzilishi bilan qiyoslasak, shunga amin bo‘lamizki, garchi yangi qozoq naqllarida ham no‘g‘aylarniki singari she’riy misralar va nasriy parchalar aralashib kelsa-da, qozoq eposidagi she’riy qismlarning shakli boshqacharoq. Biz ularda islomiy madaniyat negizida shakllangan adabiyot yoki adabiyotlarga xos bo‘lgan qofiya hamda o‘ziga xos bandlanishlarni uchratamiz. Hatto tinglovchilarga murojaat shaklida ham ko‘hna epik qo‘shiqlardagidan boshqacha bo‘lgan yangiliklar mavjud.

Qozoq tarixiy naqllarining qo‘shiqsiz qismlari ham mavjud. Olashaxon va Oblayxon to‘g‘risidagi naqllar ana shu siraga mansub. Qozoqlarning mifik ajdodi bo‘lmish Olashaxon haqidagi naql xalq etimologiyasi tamoyiliga asoslangan. Uning mazmunini tushunish uchun avvalo shuni bilish lozimki, qozoqlar uch juz (yuzlik)ga bo‘linadi. Ola, olacha degani esa, ma’lumki, ola-bula degan ma’noda keladi. Mana shundan paydo bo‘lgan naqlda aytilishicha, bir podshohning xotini o‘g‘il tug‘ibdi. Qarasalar, bolaning badani moxovga yo‘liqqan kishilarnikiday, olachipor emish. Avlodlarim olapes bo‘lib qolmasin, deya podshoh bolani ko‘zdan yo‘qotinglar, deb buyuribdi. Yaxshi odamlar ichi achib, bolani bekitiqcha uzoq sahroda voyaga yetkazishibdi. Shahzoda azamat pahlavon bo‘libdi. Otasi bundan xabardor bo‘lgach, uni qaytarib qoshimga olib kelinglar, deb yuz otliqni uning oldiga yuboribdi. Ammo ularga navqiron shahzodaning oldida yashash juda yoqib, qolib ketishibdi. Keyin yuborilgan yana ikki yuz askar ham qaytmabdi. Ana shu tariqa uch qozoq qabilasi paydo bo‘lgan ekan.

Olashaxon afsonaviy siymo bo‘lsa, Oblayxon tarixiy shaxsdir. U XVIII asrda O‘rta juz xoni bo‘lgan, qattiqqo‘lligi bilan ajralib turgan, sahro zodagonlarining qarshiligini yengib, hokimi mutlaq bo‘lgan. Xalq orasida u haqdagi xotiralar hamon og‘izdan-og‘izga o‘tib yuradi. Uning arvohi (men arvoh so‘zining boshqa ma’nolariga bu o‘rinda to‘xtalmayman) qo‘llashi haqida afsonalar ham bor. Qrim tatarlari arvohni farishta deb atashadi. Ko‘plarning arvohi biron hayvon yoki qushga monand bo‘lsa, Oblayxonning arvohi burgut timsolida emish.

Mana shu tarixiy naqllardan tashqari, qozoqlarda qo‘shni xalqlardan olingan naqllar, afsona va ertaklar ham bor. Qozoqlar ularni sharqdan ham, g‘arbdan ham o‘zlashtirgan. Sharqdan deganda biz bir tomondan Oltoy va Oltoybo‘yi turkiylaridan, ikkinchi tomondan esa mo‘g‘ullardan, g‘arbdan deganda esa no‘g‘aylardan o‘zlashtirishni ko‘zda tutayapmiz. Ammo qozoq xalq ijodiga mansub asarlarning sharqiy turklardagi asarlar bilan uyqashligi bizga darhol “ular o‘zlashtirib olingan”ligi masalasini o‘rtaga qo‘yishga asos bermaydi. Bunda g‘arbiy va sharqiy turklar birga yashagan davrlarda mustaqil ravishda qo‘lga kiritilgan va saqlab kelinayotgan merosning ham o‘rni bo‘lishi mumkin. Ammo qozoqlarning og‘zaki ijodchiligiga xos asarlar mo‘g‘ul so‘z san’ati namunalari bilan mushtarak bo‘lib chiqsa, bu holda yuqoridagiday mulohazaga o‘rin qolmaydi. Bunda faqat o‘zlashtirish haqidagina so‘z yuritish mumkin. Mo‘g‘ullardan qozoqlarga Chingizxon haqidagi bir rivoyat ko‘chib o‘tgan. Chingizxonning ajdodlaridan birining onasi, bokira qiz holida homilador bo‘lgan Alanto (Alanquva?) to‘g‘risidagi rivoyat qozoqlarning sevimli naqllaridan biridir. Qozoqlarda Chingizxonning o‘zi bokira onadan tug‘iladi. Uning nomini qozoqlar shunday talqin etishadi: Shin (chin) – haqiqiy, qiz – bokira ayol. Chingizxon boshchilik qilgan mo‘g‘ullarning qariyb butun Osiyo va qisman Yevropa qit’asida hukmronlik o‘rnata olgani odamlar ongiga shu qadar ta’sir qilganki, O‘rta Osiyoda Chingizxon alohida ehtirom bilan tilga olinadi. U ideal shoh darajasiga ko‘tarilgan. Qozoqlar orasida tarqalgan naqllardan birida aytilishicha, tevarak-atrofdagi xalqlar Chingizxon oldiga borib, o‘g‘illaridan birontasini o‘zlariga hukmdor qilib berishini so‘raydilar va Chingizxon o‘g‘illarini turli mamlakatlarga podshoh qilib jo‘natadi. Eng oxirida ruslar borishgan ekan. O‘g‘illari qolmagan Chingizxon noiloj qizini ularga shoh qilib yuboradi. Bu naqlda qozoqlar ruslar bilan aloqaga kirisha boshlagan XVIII asr voqeligining in’ikosini ko‘ramiz; ma’lumki, bu davrda Rossiya taxtiga o‘tirgan ayollar ozmuncha emasdi…

Aftidan, Sulaymon payg‘ambar to‘g‘risidagi naqllar qozoqlarga mo‘g‘ullar orqali kirib kelgan. Akademik A.N.Veselovskiyning tadqiqotiga ko‘ra, bu naqllarning asl vatani Hindiston bo‘lishi kerak, ular o‘sha zamindan g‘arbga – Eron orqali va sharqqa – Tibet hamda Mo‘g‘uliston orqali tarqalgan, ayrim ellarda bu naqllar qay bir milliy qahramon nomi bilan bog‘langan ham. Qozoqlarda bu naqllar asli no‘g‘aylarning qozoqlarga ko‘chib o‘tgan naqllari qahramoni Idige nomi bilan bog‘lanadi, bu zaminda, ta’bir joiz bo‘lsa – Idigening o‘zi ham butkul “mahalliy”lashtirilgan. Idigening odil qozilik qilgani to‘g‘risidagi ba’zi naqllar (Edige – dono bola, u – bolalarning podshohi) mo‘g‘ullarning ”Arji-borji” naqllar kitobini eslatadi. Odil qozilik qilish lavhasida ikki ayolning bir chaqaloqni talashib, har ikkovi ham meniki deya da’vo qilishini keltirish mumkin. Idige bolani teng ikkiga kesib, ikkovlariga taqsimlab berishni buyuradi, bolaning haqiqiy onasi jigarbandiga ichi achib, bunga yo‘l qo‘ymaydi, shundan uning asl ona ekani bilinadi. Bu mavzu qozoqlarga shu qadar maroqli tuyiladiki, naqlning sahroyi bir varianti ham yuzaga keladi: Idigening oldiga ikki kishi bir bo‘taloqni yetaklab kelishadi. Ikkovi ham bu mening bo‘tam, deb da’vo qiladi. Idige ularning har biridan “U seniki bo‘lsa, demak, uyingda uni tuqqan moya ham bordir?” deb so‘raydi. Har ikki da’vogar ham “Ha, bor” deb javob qilishadi. Shunda Idige ularni olib kelishni buyurib, bo‘taloqni savalashga tushadi. Bo‘taning bo‘zlashiga chidayolmagan haqiqiy onasi uni himoya qilishga intiladi, boshqa tuya esa loqayd xashak titadi…

Qozoqlar no‘g‘ay qahramonlik eposini o‘zlashtirishgan. Aniqrog‘i, no‘g‘aylarning o‘zi qahramonlik qo‘shiqlari va rivoyatlarini qozoq sahrolariga olib kelishgan. Qozoqlarda biz no‘g‘aylarning Idige, Mamay, Cho‘ra, Oysul o‘g‘li Amed to‘g‘risidagi qariyb barcha yirik naqllarini uchratamiz. Shundan taxmin qilish mumkinki, no‘g‘ay naqllari, loaqal Edige to‘g‘risidagi naql, hali no‘g‘aylar qozoq sahrolariga borib-kelib yurgan davrlarda yozib olingan bo‘lishi kerak. No‘g‘aylar orasida Edige va uning dushmani To‘xtamish haqidagi naqlda qozoqlar esga olinmagan versiyalar ham bor. Boshqa hollarda esa, naql yozma an’analardan uzoqlashgani sari, uni qozoqlashtirish jarayoni kuchayadi. Edige no‘g‘ay xoni To‘xtamishga qarshi kurashadigan qozoq botiriga aylanadi. Bora-bora bu qahramonlik eposi ertakka aylanib ketadi.

Qozoq so‘z san’atiga ta’sir etgan uchinchi omil islomiy an’analar bilan bog‘liq. Volgabo‘yi tatarlari qozoq sahrolarida islomni ancha muvaffaqiyatli ommalashtirgani bizga yaxshi ma’lum. Musulmonlik sahroda shomoniylik dunyoqarashiga duch keldi, unga qarshi kurashdi va oxiri uni mahv etdi ham. Valixonov, masalan, qozoqlar orasida shomoniylikning qoldiqlari to‘g‘risidagina so‘z yuritadi. Xalq og‘zaki ijodi islomiyat tomonidan g‘ayirlikka duch keldi. Shunday hollar bo‘lganki, qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalari Qozon bosmaxonalarida chop etilganida islomiy ruhda tahrir ham qilingan. Akademik Radlov asarlari to‘plamida sahroga musulmonchilik bilan birga kirib kelgan asarlarga alohida o‘rin berilgan.

Qozoq sahrosida yanayam olis zamonlardagi ta’sir izlarini topish mumkin. Chunonchi, qozoqlar orasida Polifem (bir ko‘zli Siklop. – Z.I.) to‘g‘risida antik mif ham mavjud. Biz bu haqda keyinroq so‘z yuritamiz, bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, ayni mif bu yoqlarga Kavkaz orqali Kichik Osiyodan kirib kelgan.

Kallar haqidagi naqllarda ko‘pincha qay bir odam raqibini aldash uchun boshqa odamga aylanadi, xuddi mana shu kal[8] ishtirok etadigan holat keyinchalik ayyor va epchil aldoqchiga bog‘liq naqllarni yuzaga keltirdi.

Qozoq folklorida kaldan tashqari Aldarko‘sa ham aldoqchiligi bilan mashhur. Ko‘sa, ma’lumki, soqoli yo‘q kishidir. Bunday odamlar ayniqsa ayyor bo‘lar emish. Aldarko‘sa haqidagi naqllar fin xalqiga, votyatlarga[9] ham ko‘chib o‘tgan. Ular “ko‘sa” so‘zini “kise” (kissa, kiset – xalta) deb tushunganlar, shunday qilib, votyat naqllaridan birining qahramoni aldashdan bosh tortadi, zero, uning “aldarkissa”si uyda qolib ketgan ekan[10]. Shunday qilib, aldoqchi odam haqidagi hikoyalar qahramonining o‘zi aldash xosiyatiga ega bo‘lgan buyumga aylanadi. Yana, har qanday topishmoqni bir zumda topadigan, mushkul masalalarni hal eta oladigan Jirensheshen haqida ham so‘z aytib o‘tish lozim.

…Qoraqirg‘izlar tasodifiy ravishda qozoqqirg‘izlar bilan bir nom ostida birlashtirilgan. Aslida bu mutlaqo boshqa qabiladir. Bu xalqlarning o‘ziga xos kelib chiqishi, o‘ziga xos tarixi va o‘ziga xos tili bor. Moddiy turmush tarziga ko‘ra ham qoraqirg‘izlar qozoqqirg‘izlardan mutlaqo farq qiladi. Qozoqlar tekis sahroda ko‘chib yuradi, qoraqirg‘izlar esa tog‘larda yashaydi. Bu hol ularning xo‘jaligida ham aks etgan: qoraqirg‘izlarda tuya kamroq, qoramol esa ko‘proq. Qoramoldan ular hatto minib yurishda ham foydalanishadi. Avval aytib o‘tganimizday, qoraqirg‘izlar qadimiy turkiy qabila bo‘lib, VIII asrga mansub yodnomalarda ham tilga olingan. Ular asrlar davomida Yenisey daryosining masnadida istiqomat etib, u yerdan yaqinginada ketganligi ham bu qabilaning kuchli va jangovar ekanligini ko‘rsatadi. Mana shu ikki hol qoraqirg‘izlarning uzun tarixi bilan omixta ravishda ularda epik ijodchilikning yuksak taraqqiy etgani sababini dalillaydi. V.V.Radlov o‘z to‘plamining qoraqirg‘izlarga bag‘ishlangan V jildida faqat epik ijod turiga mansub asarlarnigina keltiradi. Mazkur to‘plamga yozgan so‘zboshida alloma qoraqirg‘izlarning hayotida ularning naqllari qanchalik katta rol o‘ynashini tafsillaydi. Ular bu naqllardagi voqealarga hayotda bo‘lib o‘tgan reallik sifatida yondoshadilar. Naqllarning qahramonlari – ular uchun tirik odamlar, faoliyati esa haqqoniy voqealar deb qabul qilinadi. Qoraqirg‘izlarning epik dunyoqarashiga xos bo‘lgan muhit akademik Radlovga ularning ongi darajasini Troya urushi zamonlaridagi greklarning ongi darajasi bilan muqoyasa qilishga va qoraqirg‘iz materiali negizida epos kelib chiqishining eng umumiy masalalarini yoritishga urinib ko‘rishga asos bo‘ldi. Bu yerda tafsilotlarni akademik Radlov asarlariga havola etaroq, qora-qirg‘iz eposining uning asarlarida qo‘l urilmagan yoki chetlab o‘tilgan jihatlariga to‘xtalishni ma’qul topdik[11].

Qora-qirg‘iz eposi bilan tanishish uchun Bo‘qmurun haqidagi ko‘p ommalashgan qissa[12] qora-qirg‘iz eposi bilan tanishish uchun qulay variantdir. Ko‘katoyxon o‘lib, uning o‘rnini o‘g‘li Bo‘qmurun egallaydi. Yil o‘tib, u marhum xonning yil oshini berishi kerak. Mazkur ma’rakaning tafsiloti qissa mazmunini tashkil etadi. Ma’raka oshida qatnashish uchun barcha bahodirlar yetib kelishadi, shu bois, biz qoraqirg‘izlarning jami bahodirlari to‘plangan Olimp bilan tanishishga muyassar bo‘lamiz. Bu yerda “qon changallab tug‘ilgan, qora qo‘yning jigariday qop-qora qon tutgan” Er Manas – qirg‘iz Axillesi ham bor. Qirq jo‘raning sardori bo‘lgan Manas haqida ko‘p qissalar to‘qilgan. Ma’rakaga to‘qsonni qoralagan chol Er Qo‘shay ham keladi. Ammo hali uning kuch-quvvati joyida. Uning nomi asosan or-nomussizlik mavzulariga bog‘lab keltiriladi. Undan ma’rakani o‘tkazish tartibi haqida maslahat so‘ralganida, u hech qanaqa ma’raka-parakaning keragi yo‘q, deb so‘kinadi, aza oshiga yetib kelganlarni ham haqorat qiladi. Aza oshi davomida o‘tkazilgan kurashda u boshqa bir botir bilan olishadi va raqibi Er Qo‘shayning ishtonini yirtib, yalang‘och holda elga sharmanda qiladi[13]. Yig‘ilgan bahodirlar orasida Qoraxonning o‘g‘li Almambet ham bor. Almambet ilgari g‘ayridin edi, keyinchalik dinga kirib, musulmon bo‘lgan. Uning to‘g‘risidagi naqllarda V.V.Radlov O‘g‘uzxon haqidagi ko‘hna rivoyat izlarini ko‘radi. Shomoniylik ertaklarining qahramoni bo‘lmish Er To‘shtuk ham qirg‘izlarning epik ijodchiligi o‘ramiga tortilib, epik qahramonga aylanadi. Er To‘shtuk bunda ham xuddi ertaklardagi kabi yer osti saltanatiga sayr qiladi, ammo bu sayohat shomoniylik xususiyatiga ega emas. Yer ostida er To‘shtuk xuddi yer ustidagi kabi qahramonliklar qiladi, vaziyat ham yer ustidagi bilan bir xil.

To‘shtuk haqidagi naql avvalida hikoya qilinishicha, uning otasi Elomonboy soyda oqib kelayotgan o‘pkani ko‘rib qolib, nayza bilan uni turtib ko‘radi. Biroq bu shunchaki biron mol yo qo‘y-qo‘zining o‘pkasi emas, Yalmog‘iz ekan. U nayzaga ilashib suvdan chiqadi va Elomonboyning yelkasiga minib oladi. Elomonboy unga qo‘yib yuborishini so‘rab, hamma mollarini berishni va’da qiladi, ammo Yalmog‘iz ko‘nmaydi. Axiyri Elomonboy Yalmog‘izga o‘g‘li To‘shtukning jonini berishga rozi bo‘ladi. To‘shtukning joni o‘choqdagi kul orasida yotgan egovda ekan. Ana shu egov Yalmog‘iz qo‘liga o‘tgan kundan boshlab To‘shtukning hayoti o‘zgarib ketadi. Hamma uni yomon ko‘radigan, so‘kib haydaydigan bo‘lib qoladi. Sho‘rlik To‘shtuk g‘amga botib, yolg‘iz bir tepa ustiga chiqib sibizg‘a chaladi. Sibizg‘a navosi shu qadar ezgin, nolakor ediki, hatto xotini chidayolmay chalishni bas qilishini so‘raydi.

Mana shu shoirona hikoyaning kelib chiqishini ibtidoiy turmush negizida izohlash mumkin. Er To‘shtuk timsolida atrofidagi muhitda o‘ziga joy topa olmagan shaxs tasvirlangan. Bunday shaxslarga xos bo‘lgan siqilish va mavhum toliqish ibtidoiy odam tomonidan uning o‘ziga yarasha psixologik nazariyasiga tayangan holda izohlanadi. To‘shtuk haqidagi shomoniylik naqllari juda qadim davrlarda bino bo‘lgani ma’lum bo‘ladi. Ammo qirg‘izlarda bu naqllar hozir asosan adabiy ahamiyatgagina ega.

Aza oshi berayotgan Bo‘qmurun boshqa barcha qahramonlardan alohida ajralib turadi. Bahodirlar davrasidagi mavqeiga ko‘ra, u Manasdan boshqa barcha qahramonlardan afzal. Biroq ajabki, uning ismi (manqa) bahodirlik sifatlariga uyg‘un emas. Botir haqidagi naqlning Ch.Valixonov asarida keltirilgan naqlida uning tavsifini to‘liqroq ko‘rsatishga xizmat qiladigan bir jihatga duch kelamiz. Bu variantga ko‘ra u Ko‘katoyxon vafotidan keyin darhol elni boshqarishga kirishib ketmaydi, balki bir qancha vaqt boyning o‘g‘li Boymirza xon bo‘lib turadi. O‘lim to‘shagida yotgan Ko‘katoyxon asrab olgan farzandi, yetim Bo‘qmurunni xo‘rlamasliklarini vasiyat qiladi. Bo‘qmurun obrazidagi uning bahodirlik sifatlarini pastga uradigan chizgilar (ismi, asrab olingan yetim)ning dalolaticha, biz bu o‘rinda barcha xalqlar adabiyotida keng tarqalgan «vaqtincha yerga urilgan bahodir» (O.Miller ta’biri) obraziga duch kelib turibmiz.

Qirg‘iz eposining diqqatga sazovor bir jihati uning kundalik turmushga yaqinligidir. Adabiyot hayotni xuddi aslidagi singari aks ettirishi shart emas. Agar shunday bo‘lib chiqsa, bu bir tasodif, xolos. Adabiyotning o‘z vazifasi, o‘z qonuniyatlari bor. Qirg‘izlarning so‘z san’ati epik xarakterda ekanligi, qahramonlik eposi esa harbiy zodagonlar ijodining mevasi bo‘lgani bois, qirg‘iz eposida aks etgan turmush sahro zodagonlari turmushidir.

Elomon boy haqidagi naql orqali biz sahro jamiyati qanday tabaqalarga bo‘lingani haqida muayyan tasavvur hosil qilishimiz mumkin[14]. Uning sakkiz o‘g‘li va Sarbonqul degan bir quli bo‘ladi, bu qul uning son-sanoqsiz chorvasini boqar edi. Vaqti kelib, o‘g‘illari Elomonboy bilan arazlashib ketib qolishadi. Shunda Sarbonqul ham unga bo‘ysunishdan bosh tortib, boyga ochidan o‘lmasligi uchun besh-o‘nta qo‘y qoldirib, mol-holning ko‘pini boshqa yoqqa haydab olib ketadi. Elomonboy kambag‘al chorvadorga aylanadi, g‘ira-shira tongda o‘rnidan turib, qo‘y boqadi. Mana shu kichik lavhada ko‘chmanchi jamiyatning hayoti to‘g‘ri tasvir etilgan. U boylar, o‘z kunini o‘zi ko‘radigan kambag‘allar va qullardan iborat. Bularning so‘nggi qismi mol-holi qirilib ketgan yoki talangan kambag‘allar hisobiga to‘lib turgan. Kambag‘allar va xizmatkor qullar hayoti, yuqorida aytib o‘tilganiday, qirg‘iz she’riyatida bo‘sh aks etgan. Faqat bir o‘rinda biz ajoyib janr manzarasiga duch kelamiz: bahodir uyiga kelib, cho‘risiga otini yaydoq qilib qo‘yishni buyuradi. Cho‘ri esa go‘dak bolaga qarab turganini, uni qarovsiz qoldirsa, o‘choqdagi olov ichiga tushib ketish xavfi borligini aytadi. Uy ichidagi yumushlardan tashqari, mol sog‘ish ham cho‘rilar vazifasiga kirardi, shuning uchun ham cho‘rining laqabi “molsog‘ar” bo‘lgan. Boy-badavlatlarning hayoti ovqat yeyish, to‘y-hashamlarga borib kelish, mehmon kutish, xotinlar bilan ishrat qilish, ovga chiqish kabilardan iborat edi. Ov tozi itlar yoki qush tutadigan lochinlar bilan o‘tkazilgan. Keyingi xil ov ayniqsa maroqli sanalgan.

Musavvir Vereshagin sevimli lochinini ko‘tarib turgan bir qirg‘iz kishisini tasvirlagan surati O‘rta Osiyo uchun nihoyatda xarakterlidir. Ov lochinlari O‘rta Osiyo hukmdorlari uchun eng sevimli sovg‘a sanalgan. No‘g‘aylarning Idige haqidagi eposining asosiy qismidagi barcha voqealar ikki xonning noyob ov lochini haqida bahslashib qolganlaridan boshlanadi. Uyda lochinlar maxsus qo‘ndoqqa, oyog‘idan bog‘lab qo‘yilgan holda qo‘nib turadi. Ovga lochin qo‘lga qo‘ndirib jo‘naladi, bunda yirtqich qushning changali bilakni tirnab yubormasligi uchun charm qo‘lqop kiyiladi. Yo‘lda qushning diqqatini har narsa o‘ziga tortmasligi uchun boshiga tumoq kiygizib, ko‘zi berkitiladi. Biron tovushqon, o‘rdak yoki g‘oz ko‘rinsa, lochinning boshidan tumoq olinadi-da, yengil siltalab, uchirib yuboriladi.

Ammo ov hamda boshqa ko‘ngilochar tomoshalardan tashqari, sahro boylari asosiy boyligi manbai – chorva tuyog‘ini ko‘paytirishga ham katta ahamiyat berishadi. Mol-hollar tabiiy ravishda ko‘payib boradi. Ammo bu chorvador uchun ancha sekin o‘sish hisoblanadi. Sekinligi shundaki, yangi tug‘ilgan chorva mollari o‘sib katta bo‘lgunicha undan foydalanib bo‘lmaydi, ehtiyojlar – boyning o‘zi, oilasi, keldi-ketdi mehmonlar uchun so‘yish hisobiga, kasalliklar, ob-havoning yomon kelgani, bo‘ri-qashqirlarning hujumi singari qo‘qqisdan, ammo hamisha bo‘lib turadigan talofotlar tufayli chorva tuyog‘ining o‘sishi deyarli yo‘qqa chiqadi. Shu boisdan ham ko‘chmanchi chorvadorlar orasida mol tuyog‘ini ko‘paytirishning boshqa yo‘li – qo‘shnilarning molini haydab olib ketish (barimta) ishtiyoq bilan qo‘llanadi. Qo‘shnilari molini haydab olib ketgan odam qasos sifatida o‘ziniki bilan birga zo‘ravonning mollarini ham olib qochish – qarimtaga qo‘l uradi. Mana shu tarzda, sahro bag‘rida urug‘lar va qabilalar aro urush yuzaga chiqadi. Bunday urushlar pirovardida ko‘pincha butun bir urug‘ va hatto qabila xonavayron bo‘lgan. Yengib chiqqan odam himoyachilarni tor-mor qilib, qabiladagi barcha odamlarni jami lash-lush, hayvonlari bilan birga qo‘shib ovuliga olib kelgan va o‘z mol-mulkiga qo‘shib yuborgan. Sahroyining davlati shu tariqa oshib borgan. Shu tariqa zumda boyib ketish, buning ustiga g‘olib sifatida dong‘ chiqarib, shon-sharafga ega bo‘lish ishtiyoqida ko‘plar harakat qilgan. Ayrim omadi yurishgan, demakki, boyligi xiyla ortiq bo‘lgan bosqinchilarga boshqalar bosh egib, uni o‘zlariga yo‘lboshchi deb bilganlar. Shu tariqa qaysi bir sardor oldida butun bir drujina shakllangan. Sardor xon atalib, qolganlar uning mulozimlari sanalgan, ammo bu mulozimlar mol boqadiganlar toifasidan baland mavqe tutib, uning turli safarlarida ishtirok etadigan jo‘ra-hamkorlari bo‘lishgan. Sahroyi xon o‘z atrofiga jangovar do‘stlarni to‘plashdan manfaatdor bo‘lgan. Semetey degan bir botir haqidagi naqlda aytilishicha, jo‘ralari unga xiyonat qilib, gapiga kirmay, oxirida uni tashlab ketishgan chog‘da Semetey ikki yetim bolani boqib olib, gapidan chiqmaydigan jo‘ra, ma’lum ma’noda og‘a-ini sifatida tarbiyalagani aytiladi. Ularni uyiga olib kelib, onasini emdiradi, shu tariqa bu ikki yosh go‘dak Semeteyning inilari bo‘lib qoladi. Bu odat faqat yosh bolalarga emas, kattalarga ham qo‘llangan. Basharti ikki kishi bir umrga sadoqatli do‘st bo‘lib qolish to‘g‘risida ahd-paymon qilsa, ularning biri o‘rtog‘i onasining ko‘kragini emishi urf bo‘lgan. Bunda, albatta ayol kishini emish chinakamiga amalga oshirilmaydi, chunki aksar hollarda bu marosimda qatnashayotgan ayolning yoshi o‘tib qolgan bo‘ladi, ko‘kragida sut bo‘lishi amri mahol. Onani emish – shunchaki bir ramz, xolos.

Ammo ibtidoiy tafakkurda ramz katta rol o‘ynaydi. Unga amaliy veqelik tusini beradilar. Fikrlashning bunday tartibi ibtidoiy odam uchun ayniqsa xos bo‘lib, bunga ko‘plab misol keltirish mumkin. Chunonchi, afsun o‘qish shuning biridir. Afsunlar murakkab va sodda shakllarda bo‘ladi. Sodda shakldagi afsun bir kalimadan yoki bitta so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin, uni aytsangiz bo‘ldi – istaganingiz amalga oshadi. Ba’zi xalqlarda “u kerakli so‘zni biladi” singari matallar hali ham borligining boisi shunda. Bunga ko‘plar hozir ayricha diqqat qilmaydi, shunchaki so‘z orasida qo‘llaydi, ammo aslida u qadim o‘tmishning bizga qadar yetib kelgan parchalari. Ibtidoiy odam esa so‘z real kuchga ega, boshqa real kuchga ega bo‘lgan narsalar kabi, undan ham qo‘rqish kerak, deb ishongan. Qirg‘iz dostonlarida botir o‘q o‘tmasin, qilich chopmasin, deya sovut kiyib oladi, bu sovut uni qarg‘ish-duolardan ham himoya qiladi. Er To‘shtuk botir sevimli o‘g‘lini o‘ynatib, yelkasiga mindiradi, ot bo‘lib lo‘killab chopadi va mehri toshib, bolasini alqashga tushadi. O‘g‘lini endi maqtashga tushgan edi hamki, qarasa bola o‘lib qolibdi. Ins-jinslar bolaning miqti bola ekanini eshitib qolib, uni olib ketishibdi.

Bu o‘rinda biz birinchi va ikkinchi holat o‘rtasida farq borligini ko‘rishimiz mumkin. Avvalgisida so‘z o‘zi ta’sir etgan bo‘lsa, bunisida ins-jinslar eshitib qolgani uchun muayyan kuchga ega bo‘lgan. Har ikkala xil ishonch birgalikda qo‘llanaveradi. Yangi tug‘ilgan bolaga nom berishda, it yoki boshqa hayvonga laqab qo‘yishda ham shundan kelib chiqiladi. Ko‘chmanchining oilasida hadeb qiz tug‘ila beradigan bo‘lsa, oxirgisiga “Yetar” (Kifoya!) deya ot qo‘yishadi, bunda keyingi farzand o‘g‘il bo‘lishidan umid qilinadi. Xonadon bolalari hadeb o‘la beradigan bo‘lsa, yangi tug‘ilgan chaqaloq tirik qolishini tilab, uni “Tursun” (Yashab qolsin) deb atashadi. Bolaga ins-jinslar nazari tushmasligi uchun ataylab unga xunuk otlar (Itolmas, Tezakboy va h.k.) qo‘yishadi. Ibtidoiy odam nazarida so‘z sehrli xususiyatga ega bo‘lgani kabi, xatti-harakat ham sehrli xossaga egadir.

…Turkistonda qozoq va qirg‘izlardan tashqari yana bir ko‘chmanchi xalq –turkmanlar ham yashaydi. Ochig‘ini aytganda, turkmanlar haqida bizdagi ma’lumotlar yuqorida ko‘rib o‘tilgan xalqlar to‘g‘risidagi ma’lumotlardan kamroq. V.V.Radlovning “Obrazsы narodnoy literaturы…” to‘plamlari sirasida turkmanlarga alohida jild bag‘ishlanmagan, qo‘limizda biron-bir transkripsiya etilgan turkmancha matn ham yo‘q, bu esa ularning tilini o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradi. Turkman adabiyoti bilan professor Samoylovich shug‘ullangan, ammo to‘plagan materiallarini anchaginasini hali ishlovdan o‘tkazgani yo‘q. U chop etgan va tadqiq qilgan Abdusattor qozining “Qozi takalar to‘g‘risida”[15] dostoni esa ruhan turkmancha emas. Bu asar savodli, musulmoncha madaniyatga ega turkman kishisining “Shohnoma”ga taqlidan yozgan asaridir.

Bu adabiyot sahroda emas, ko‘chmanchi turklar muhitida emas, shaharlarda o‘troqlashgan turklar va turkiylashgan forsiylar muhitida yuzaga keldi. Ko‘chmanchi turklarning o‘troqlashishi ular tomonidan islomning barcha jihatlarini to‘liq qabul qilish bilan kechdi. Yangi adabiy uslubga o‘tilishi ham ana shuning bir jihati edi. Musulmon xalqlar adabiyoti uslubining asosiy shakli musulmon mistitsizmi (so‘fiylik)ning adabiyot sohasidagi ko‘rinishidan iborat bo‘ldi. Buning mohiyati quyidagicha. Insonning joni yakkayu yolg‘iz, azalu abad Ollohning tajallisidan iborat. Ollohdan ajralib turgan jonning ishi azobdan iborat bo‘lib, azob va iztirob inson hayotiga doimiy hamrohdir. Bu azobdan qutulishning yagona chorasi – jonning yana Ollohga qo‘shilishidir. Ollohdan jonning ajralishi, firoqda chekilgan azoblar, yana qaytib qo‘shilishga bo‘lgan intiqlik esa zaminiy muhabbat, oshiq va ma’shuqaning hijronda chekkan nolalari, qaytib qo‘shilishga bo‘lgan intilish manzaralari ila mukammal tasvirlanishi mumkin. Mana shu ishqiy tamsil – asosiy adabiy shaklga aylangan. Bunga yana oshiqning “sarmastu yaqo chok” yurishlari tasviri qo‘shiladi; bu esa uning joni vajd holatida Olloh bilan muvaqqat qo‘shilganini bildiradi. So‘z san’ati islomiy madaniyat zaminida o‘sib yetishgan barcha turkiy xalqlar uchun adabiy uslubning bu asosiy jihatlari mushtarakdir. Adabiyotning keyingi taraqqiyotidagi boshqa unsurlar ham deyarli bir xil. Buning sababi shuki, mazkur adabiyotlar tarixan bir-biri bilan, shuningdek, ularning barchasiga yaqin bo‘lgan forsiy adabiyot bilan ham chambarchas bog‘liqlikda rivojlangan. Shunday qilib, bu adabiyotlarning uslubiga umumiy ta’rif berish mumkin.

Bu adabiyotdagi ishq majoziga to‘xtalib o‘tamiz, zero, u eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, ishq bodasidan mastu alast yurishlik holati behisob takrorlanadi, ammo ko‘pincha u mustaqil va yangi bo‘lmaydi. Mazkur turkiy adabiyotlardagi muhabbat – qondirilmagan, binobarin, ma’shuqqa intilish ruhidadir. Bu – iztirobli ishq. Oshiq har lahzani faryod bilan o‘tkazadi, shu qadar ko‘p yig‘laydiki, ko‘z yoshlari bahriga g‘avvos kabi sho‘ng‘iydi. Uning ohidan quyunlar hosil bo‘ladi, qalbi yaralangan, uni ishq hanjari tilkalab, qiymaga aylantirgan. Bu oshiq ishq o‘tida sham’ kabi yonadi. Oshiq parvonaga ham qiyoslanadi. G‘arb adabiyotida yengiltaklik ramzi bo‘lgan parvona Sharq so‘z san’atida sodiq va fidoyi oshiqning ramzi hisoblanadi – u sham’ shu’lasiga shu qadar maftun bo‘lganki, alangaga o‘zini uradi va yonib kul bo‘ladi. Oshiq, shuningdek, atirgulga dil rozini izhor etadigan bulbulga mengzaladi. Ma’shuqa go‘zalligi tasviriga ham ko‘p o‘rin beriladi. Uning ko‘zlari – ohu ko‘zi kabi, biroq oshiq uchun bu ko‘zlar fitnagardir. Uning har bir boqishi qosh kamonidan otilgan boshoqlig‘ o‘q. Bu go‘zalning yonog‘idagi xolni hinduga qiyoslasa bo‘ladi. Uning g‘abg‘abi yomg‘ir payti suv uzra hosil bo‘lgan pufakday mo‘’jaz. Yonog‘idagi xol hindu singari qop-qora tusda. Mushku anbar isli gajaklari esa oshiqni tutish uchun tashlangan domning o‘zginasi. Og‘zi angishvonadan ham kichik, beli esa o‘rgimchak to‘qigan ip qatimi singari nozik. Uning mo‘’jazligi va nozikligi tasavvuf falsafasining nozik va sertavoze masalalarini yodga soladi. Bu mavzular shu qadarlik injaki, ularni yechish haqida gapirish – shakkoklik, anglash ham mushkul, ularni faqat his etishgina mumkin bo‘ladi. Mana shunday qiyoslar negiziga qurilgan she’riyatda “Ma’shuqaning og‘zi shunchalar kichik, beli esa shu qadar nozikki, ularni yo‘q desa to‘g‘riroq bo‘ladi” singari misralar maydonga keladi. Adabiyotda ishqni tarannum etish aslida Ollohga muhabbat izhor etishni bildirishi to‘g‘risidagi fikr shoirni jasurroq bo‘lishga undab, islomning qay bir aqida va tushunchalariga erkin munosabat bildirishiga olib keladi. Tasavvufda iztirob chekish najotga erishish omili hisoblangan, chunki azoblanish insonning Olloh-taologa yetishishning haqiqiy yo‘liga soladi, deb bilishgan. Bu g‘oyaning adabiyotdagi in’ikosi shu bo‘ldiki, ishq iztirobini chekmoqlik zarurat, zero, usiz she’riyat she’riyat emas, deb sanaldi.

Turkiy ellar she’riyatining asosiy xususiyati ana shundan iborat. Turkistonda bunday xalqlar turkmanlar, o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, taranchilar hamda Sharqiy Turkistonnning tub xalqlaridir. Navoiyning asarlari, xususan “Xisrav va Shirin” dostoni[16] odamlar orasida og‘izdan-og‘izga o‘tib yuradi. Xisrav go‘zal Shirinni tushida ko‘rib, unga oshiq bo‘lib qoladi. Uning sevgisi Shirinning rasmini ko‘rgach, yanada kuchayadi. Bu rasmni ko‘rib, u behush yiqiladi, hushiga kelgach esa hech kimga gapirmaydi, hech narsaga qiziqmaydi, kundan-kunga rangi so‘lib, ramaqijon bo‘lib qoladi. Tabiblar har qancha muolaja etishga urinsalar ham kor qilmaydi. Axiyri ular bu dard ishq dardi ekan, deb topadilar. Otasi uni Shirinni qidirib topishga yuboradi. Xisrav oxirida Shirinning qasriga yetib boradi.

Turkistonda devonai Mashrabning she’rlari favqulodda shuhrat qozongan. Uning devonidan muallif hayotiga oid nasriy lavhalar ham o‘rin olgan. Nasriy parchalar aksar holda biron-bir g‘azalning qay mahal va qay sharoitda aytilganini izohlash uchun keltiriladi. Turkistonliklarning adabiy tushunchalariga ko‘ra, ushbu kitobning asosiy mohiyatini she’rlar tashkil etadi, nasriy parchalar esa unga shunchaki bir ilova, xolos. Ular Mashrabning biografiyasi hamda she’rlari o‘rin olgan bu kitobni oddiygina qilib «Devoni Mashrab» (Mashrab devoni) deb ataydilar. Tarjimon esa yanglishib, uni rus tiliga “Yurodivыy Mashrab”, ya’ni “Devonai Mashrab” deb o‘girgan.

Bu davr adabiyoti Turkiston turklarining so‘z san’atiga faqat she’riyat sohasida ta’sir o‘tkazgani yo‘q. Ilmiy asarlar, tarixiy memuarlar uslubi bobida ham xuddi shu gapni aytish mumkin. Bu adabiy turlarning barchasi chig‘atoy tilida forsiy tildagi namunalar ta’sirida paydo bo‘lgan. Ayni o‘rinda Boburning usluban betakror va mazmunan ajoyib risolalarini esga olish kerak, ular mashhur «Vaqoye»dan hech bir qolishmaydi. Shoh Boburning g‘azallar devoni ham bor.

…Biz Turkistondan g‘arb tomonga, Kaspiy dengizining janubiy sohillariga yo‘l oladigan bo‘lsak, yana bir turkiy el – ozarboyjonliklarni uchratishimiz mumkin. Ozarboyjonliklar Ozarbayjonning o‘zida, Eronning shimoli-g‘arbiy o‘lkalarida, shuningdek, Kavkazda, sobiq Boku, Yelizavetapol hamda Erivan gubernyalarida yashaydi. Ozarboyjonliklar adabiyoti islomiy ruh bilan yo‘g‘rilgan, unda qadimgi ko‘chmanchilik poeziyasiga xos jihatlardan asar ham qolmagan. Ular uchun oshiq (oshug‘) dostonlari ayniqsa xarakterli. Bu xuddi Mashrabning yuqorida tilga olingan devoni singari she’rlar to‘plamidir. Ularda ham g‘azal va nasriy naqllar navbatlashib keladi, ammo doston mualliflari va qahramonlari oshiqlar “devona” bo‘lmay, balki ishqiy dostonda tarannum etiladigan ma’shuqaga har jihatdan loyiq. Oshiq arab tilida “sevuvchi odam” degani. Oshiqlar o‘z g‘azallarini soz chalib ijro etganlar. Bora-bora bunday g‘azallar va ular qachon, qayerda, qay vaziyatda aytilganini izohlaydigan nasriy naqllari bilan birgalikda butun bir dostonga aylanib ketgan. Ikkinchi darajali oshiqlar o‘zining emas, boshqalarning g‘azallarini aytadi. Oshiq G‘arib haqidagi dostonda G‘arib bir bazmda o‘zini tanitmasdan qatnashar ekan, davraga taklif etilgan oshug‘lar uning qo‘shig‘ini Oshiq Umarning qo‘shig‘i bilan chalkashtirib ijro etishganini payqab qoladi. Oshiqlar guruhlarga uyushgan holda to‘yma-to‘y yurishar, ularning o‘z to‘dalari bor edi. “Oshiq G‘arib” dostonining hozirgina aytib o‘tilgan joyida G‘arib podshoning bazmidagi oshiqlar biron qo‘shiqni qoyillatib aytolmagani, sozni ham kelishtirib chalolmaganidan achchiqlanib, ulardan sozlarini berib turishni so‘raydi. Oshiqlar esa uni kalaka qilib, “bu sening og‘zingga sig‘adigan qoshiq emas. Biz dasturiyu rivoni yo‘q odamga sozni bermaymiz” deb aytishadi. “Dastur” va “rivon” oshiqlarning muayyan guruhiga qabul bo‘lganligi marosimiga oid istilohlardir. Ozarboyjonliklar orasida oshiqlik dostonlari keng yoyilgan. Bunday asarlar Ozarboyjon va Kavkazdan bo‘lak yerlarda, masalan Qrimda ham shuhrat topgan.

Ozarboyjonliklar – eng ilg‘or turkiy xalqlardan biri. Hozirgi vaqtda ular yevropa tamaddunini egallash yo‘liga kirdilar. Shu asnoda adabiyot ham yangilanishga yuz tutdi. Ammo adabiyotning yangilanishi avvalgi xususiyatlarini batamom tark etganini anglatmaydi. Aksincha, eski an’analarning davom etishi ayon ko‘rinib turadi. Turkiy adabiyotlarning g‘arb adabiyoti bilan yaqinlashish orqali yangilanishi, ayniqsa, Turkiyada yaxshi seziladi, biz buni o‘z o‘rnida ko‘rib o‘tamiz. Hozircha esa ajoyib ozarboyjon adibi Fatali Oxundov ijodiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. U Nuxa degan joyda tug‘ildi, rus bilim yurtida ta’lim oldi. Hali bilim yurtida o‘qib yurganidayoq u rus adabiyoti, xususan Gogol ijodi bilan tanishdi. Oxundov ijodiyoti butkul yevropacha xarakterdadir. Uning uslubida eski adabiy maktabga xos biron jihatni uchratmaysiz. Shu tomoni bilan boshqa qalamkash do‘stlaridan yaqqol ajralib turadi. Oxundov olti komediya va bir hikoya muallifidir.

…Usmon imperiyasi (Turkiya) XIV asrda barpo bo‘lgan. Ammo biz avvalo Kichik Osiyo – Turk davlati beshigining avvalgi tarixi bilan ham tanishib chiqishimiz kerak. Turklar bu o‘lkaga XI asrda keldilar. Ular Saljuq avlodlari yetakchiligida O‘rta Osiyodan Eron va Mesopotamiya yerlariga kelib, avvalgi davlatlarga barham berdilar. 1054 yilda saljuqiy turklar Bag‘dodni egallab olishdi va xalifa barcha siyosiy mavqelaridan ayrildi va ular turk sultoniga o‘tdi. XI asrning 70- yillarida saljuqiy turklar Kichik Osiyo yerlarida paydo bo‘lishdi va tez orada uning asosiy qismini egallab olishdi. Pirovardida Kichik Osiyoda saljuqiylar davlati tuzildi, Ko‘niyo (eski Ikonium) shahri uning poytaxti edi. Kichik Osiyoning sharqiy qismida Ko‘niyo sultonligi bilan bir vaqtda Donishmandlar davlati ham tashkil topdi, ammo u tezda Ko‘niyoga tobe bo‘ldi. Ko‘niyo sultonligining tarixi Ibn-Bibi degan kishi tomonidan forsiyda bayon qilingan. Bu asar keyinchalik turk tiliga tarjima qilingan. Saljuqiy sultonlaridan biri zamonida Ko‘niyoda san’at va adabiyot ayniqsa ravnaq topgan edi. Asarning shu davr voqealari naql etilgan bobida saljuqiylar paytida she’riyat forsiy tilda bo‘lgani, she’riy iste’dod egasi bo‘lgan sultonning o‘zi ham, garchi turk bo‘lsa-da, forsiyda ijod qilgani aytiladi. Forsiy tildagi adabiyotning saljuqiylarga ta’siri Ibn-Bibining asarida ko‘p marta ta’kidlangan. Chunonchi, saroydagi bazmda musiqa va raqsga oid atamalar forsiy tilda keltiriladi. Ammo madaniyatning forsiylashuvi shaharlardagina yuz bergan. Saljuqiylar davlatida shahar aholisi (shuningdek, qishloq aholisi)dan tashqari, forsiy ta’sirdan uzoqda bo‘lgan ko‘chmanchilar ham bor ediki, sultonlar ular bilan hisoblashmasa bo‘lmas edi. Ibn-Bibi mazkur asarida boyagi sulton haqida so‘z yuritarkan, u o‘g‘uzlarning urf-odatlarini yaxshi bilar, “O‘g‘uznoma”ni o‘qib turar edi, deb ta’kidlaydi. Mana shu oxirgi so‘z ila u o‘g‘uzlarning “Kitobi Qo‘rqut” (Qo‘rqut kitobi) asariga ishora qiladi.

“Kitobi Qo‘rqut” – epik naqllar to‘plamidir. Bayon goh nasrda, goh nazmda beriladi. Bu asar XVI asrga mansub bo‘lgan birgina qo‘lyozma orqali saqlanib qolgan. Unda xato va chalkashliklar shu qadar ko‘pki, o‘qigan odam asarning asl nusxasi emas, balki uni ta’lif bergan kotibning xotirasida qolganlari tiklangan ekan, deb o‘ylashi tayin. To‘plamning boshida berilgan, Turk sultonligining qayta birlashuviga oid naql XV asr boshlaridagi turk ko‘psultonliligi davrlarini esga soladi. To‘plamga kirgan voqealarning o‘zi esa xiyla avval shakllangan bo‘lib, uning tafsilotlari to‘plovchiga shubhali va tushunarsiz bo‘lib tuyulgan. Masalan, to‘plovchi o‘g‘uzlar yosh yigit dushmanining boshini kesib, qon to‘kkanidan keyingina unga ot qo‘yganlarini aytar ekan, “Bu o‘g‘uzlarning qadimgi odati edi”, deb qo‘shib qo‘yadi. Xuddi shunday ilovani biz qahramon kamon otgani, o‘q borib tushgan joyni o‘ziga nikohdan keyin yashaydigan joy qilib tanlagani haqidagi hikoyadan keyin ham o‘qiymiz. Bu holatlar “Qo‘rqut kitobi”dagi hikoyalar XV asrdan avval paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi.

“Kitobi Qo‘rqut”da asosan turklarning Trapezund greklariga qarshi olib borgan kurashlari naql qilingan. Ammo mifik xarakterdagi ikki naql ham bor. Ularga ko‘p olimlar e’tibor bergan. Ulardan biri asosan greklarning Polifem haqidagi miflari tarjimasidan iborat. Unda manglayida ko‘zi bor “Depego‘z” (Tepako‘z) bir maxluq o‘g‘uz yigitlari va qizlarini yeyishga tushgani, bir azamat yigit xalqini undan qutqarishga jahd qilib, Depego‘zning g‘origa kirib oladi. Qo‘ylarini haydab qaytgan Depego‘z g‘or ichkarisida o‘tirgan yigitni ko‘rib qolib, chilvir bilan bog‘lab qo‘yibdi-da, «O‘z oyog‘ing bilan kelibsan, mayli, seni ertaga yeyman, bugun ikki o‘g‘uzni yedim, qornim to‘q”, deya uxlab qolibdi. U dong qotgach, yigit o‘zini bir amallab bo‘shatib, yonib turgan olovda pichog‘ini qizdirib, Depeko‘zning ko‘ziga sanchibdi. Og‘riqdan dodlab uyg‘ongan Depeko‘z har yoqqa qo‘l cho‘zib, uni topa olmabdi. Shundan so‘ng ertalab g‘ordan qo‘ylarni bitta-bittalab paypaslab chiqarishga kirishibdi. Yigit darrov bir qo‘yni so‘yib, terisini sidiribdi-da, ustiga yopib, to‘rt oyoqlab yurib, Depeko‘zni aldab tashqariga chiqibdi. Bu hikoyaning “Odisseya” dostonidagi ma’lum epizodga har jihatdan muvofiq kelishi uning greklardan olinganini ko‘rsatadi. Kichik Osiyoda (shimoli-sharqiy tomonlarda) uchraydigan yana bir naql borki, unda o‘rmonda dahshatli maxluqqa duch kelib qolib, uni “otim – Kechagi kun” deb aldaganini ham qo‘shish mumkin. Bu qabildagi hikoyalar Shimoliy Kavkaz turklari va Volgabo‘yi tatarlarida ham bor. Shunday qilib, Polifem haqidagi hikoya Kavkaz orqali Volga bo‘ylariga va keyinroq sharqda qozoqlarga qadar yetib borganini kuzatishimiz mumkin.

“Kitobi Qo‘rqut”da uchraydigan mifik tarzdagi ikkinchi hikoyani V.V.Bartold tarjima qilib, “Zapiski Vostochnogo otd. Arxeologicheskogo obщyestva”ning VIII jildida “Botirning ajal farishtasi bilan jangi” degan nom bilan bostirib chiqardi. Unda aytilishicha, Deli Domrul ajal farishtasi bir yosh yigitning jonini olganini, yigitcha o‘lganini eshitib, shakkoklik bilan «Bu Azroil odamning jonini olar ekan. Uni menga ko‘rsatib qo‘yinglar, men u bilan olishib, yigitning jonini qaytarib olib kelaman”, deydi. Bu gap xudoga xush kelmaydi. Deli Domrul bir kuni do‘stlari bilan maishat qilib o‘tirganida Azroil kirib kelibdi. Deli Domrul qo‘rqib ketib, sen kimsan, deb so‘rabdi. Bu Azroilning o‘zi ekanini bilgach, u bilan olishishga shaylanibdi. Biroq Azroil kaptarga aylanib uchib ketibdi. Deli Domrul lochin qiyofasida uni quvibdi, biroq yetolmabdi. Qaytib kelar ekan, Azroil Deli Domrulning otini hurkitib yuboribdi. Ot sapchishidan Deli Domrul yiqilib tushibdi. Azroil uning ko‘kragiga o‘tirib, jonini olmoqchi bo‘lgan ekan, Domrul avval Azroilga, so‘ng xudoning o‘ziga tavba qilibdi. Xudo Domrulning jonini faqat bir shart bilan, ya’ni birov uning uchun o‘z jonini fido qilsagina u tirik qolishini bildiribdi. Domrul otasi va onasiga murojaat qilibdi. Ammo ular o‘z jonini qiyolmabdilar. Noiloj, u xotini bilan vidolashgani borsa, xotini uning uchun jonini ham ayamasligini bildiribdi.

Er uchun xotinning jonidan kechishi mavzui Cho‘ra botir haqidagi no‘g‘ay afsonasida ham uchraydiki, bu hol ayni mavzuning asl turkiy ildizga ega ekanini ko‘rsatadi. Domrulning Azroil bilan mojarosi esa boshqacha xarakterga ega. U vizantiyaliklarning Digenis Akrit bilan Xaron olishuvi haqidagi naqliga ancha yaqin. Ularning shaklini tahlil qilish orqali bu naql ikkala qismining har biri alohida yo‘l bilan kelib chiqqanligiga amin bo‘lish mumkin. Hikoya almashib keladigan she’riy va nasriy parchalardan tashkil topgan. Ammo uning ikkinchi qismi (fidokor xotin)ga o‘tishimiz bilan she’riy qism odatdagi epik qo‘shiq tusini oladi va shunga ko‘ra uni “Kitobi Qo‘rqut»dagi boshqa naqllar, shuningdek, no‘g‘aylar, qirg‘izlar va boshqa xalqlarning epik qo‘shiqlari bilan bir qatorga qo‘ysa bo‘ladi. Birinchi qismiga taalluqli she’riy o‘rinlar esa o‘lchangan nasr yoki yangicha formadagi she’rlardan iborat[17]. Bir o‘rinda V.V.Bartold so‘fiylik ta’siri borligini ham qayd qilgan edi.

Turkiy dunyoning greklar bilan aloqasi haqida so‘z yuritayotgan ekanmiz, turklarga ko‘chib o‘tgan yana bir antik mavzuni ham ko‘rib o‘taylik. Didona Karfagen shahrini qurish uchun yer so‘rab olganligi haqidagi naql Sibir tatarlarida Yermak bilan Ko‘chumxonga nisbat berib aytiladi. Yermak Sibirni ayyorlik bilan egallaydi: u Ko‘chumxondan bir ho‘kiz terisichalik yer berishni so‘raydi va terini juda yupqa qayish tarzida kesib chiqib, behisob yerga ega bo‘ladi. Bunday naql o‘smonli turklarning “G‘azavoti Saidbattol” qissasida ham bor. Shunday qilib, saljuqiylar davrida shahar joylarda adabiyot forsiy tilda taraqqiy topdi, turkiy tildagi so‘z san’ati esa ko‘chmanchilar orasida mavjud edi. Saljuqiylar sultonligi 1300-yilgacha hukm surdi va shu yili unga mo‘g‘ullar barham berdi. Ammo mo‘g‘ullar bu yerda uzoq qola olmadilar va Ko‘niyo sultonligi xarobalari o‘rnida 10 ta mustaqil davlatcha tashkil topdi va ular orasidan Usmonlilar davlati ulkan Turk saltanati darajasiga o‘sib yetishdi.

Bu davrda Kichik Osiyoda ijtimoiy munosabatlar o‘zgarib ketdi. Ko‘chmanchi turklar, chamasi, o‘zlarining ilgarigi mavqelarini xiyla boy berdilar. Shahar aholisi orasida turklar ko‘paya bordi. Bu esa turk tilining adabiyotda mustaqil maqega ega bo‘lishiga olib keldi. Ammo bu davrda Kichik Osiyo shaharlarida shakllana boshlagan turk tilidagi adabiyot eski ko‘chmanchilarning so‘z san’atidan butkul farq qilar edi. U yangicha – islomiy xarakterda edi. Musulmon xalqlari poeziyasiga xos xususiyatlarni yuqorida ko‘rsatib o‘tgan edik. Ular Turkiya adabiyotiga ham taalluqli. Bunda shuni ham qayd qilish kerakki, faqat yangi so‘z san’ati paydo bo‘libgina qolmasdan, turklar tilining o‘zi ham o‘zgarib ketdi. Avvalgi ko‘chmanchi shaharga kelib o‘zga muhit bag‘riga tushdi, bo‘lakcha madaniyatga duch keldi. Ko‘pdan-ko‘p yangi g‘oya, his-tuyg‘u va istaklar qalbiga kirib keldi, eski g‘oyalari, his-tuyg‘u va istaklari esa yangi muhitda yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi. Bu yangiliklarning hammasi so‘zda ifoda topishni qat’iy ravishda taqozo qilardi. Eski til ko‘p jihatdan ish bermay qolgan, u yangi madaniy muhit bilan uyg‘unlasha olmagan edi. Bu til o‘zgardi; yangilanish arabiy va forsiydagi behisob so‘zlarni turkchaga qabul qilishda namoyon bo‘ldi. Usmonlilar tilida o‘zlashgan so‘zlar ko‘lami qanchalik ko‘p ekanini quyidagi misoldan ko‘rish mumkin. XIX asrda turk tiliga Fenelonning “Telemaxning sarguzashtlari” romani o‘girildi. Komil Posho tarjima orqali Usmonli turk nasrining ajoyib namunasini taqdim etdi. Biroq keyinroq paydo bo‘lgan toifa – turk tilining sofligini saqlash, uni o‘zga tillar ta’siridan muhofaza qilish uchun kurashuvchilarga tarjima tili yoqmadi. Puristlar yetakchisi Ahmad Vofiq posho “Telemax”ni yangitdan, boshqa tamoyillar asosida – iloji boricha arabiy va forsiy so‘zlarni qo‘llamasdan tarjima qildi. Ammo bu yangi tarjimani o‘qir ekansiz, mutarjim har qancha harakat etmasin, o‘zlashgan so‘zlar ko‘lami ko‘pligicha qolganini ko‘rasiz. Bir necha sahifani tanlab olib tahlil qilinganida, uchdan bir qism so‘zlari turkiy, uchdan ikki qismi esa o‘zlashgan kalimalar ekani ma’lum bo‘ladi.

Ammo biz 10 ta mustaqil amirlik zamoniga qaytamiz. Bu davrda turklar ko‘chmanchilikka xos ilgarigi so‘z san’atini tark eta boshlagan edilar. Arab va fors tilidan tarjimalar paydo bo‘ldi, naziralar bitildi. “G‘azovoti Saidbattol” (Saidbattolning din yo‘lidagi qahramonliklari) asarini shunday naziralardan biri deyish mumkin. Bu – o‘ziga xos sharq ritsarlik romanidir. U “g‘oziylar” (din uchun kurashchilar) muhitida yuzaga keldi. Musulmonlarning g‘ayridinlar bilan tez-tez bo‘lib turadigan urushlari davrida musulmonlar orasida u yoki bu islom davlatiga o‘z xizmatini taklif etadigan maxsus harbiylar toifasi shakllandi; ular bir joydan ikkinchi joyga alohida otryad sifatida ko‘chib yurganlar. Bunday harbiy – g‘oziylar Kichik Osiyoda ham bor edi. “G‘azovoti Saidbattol” asari bu tabaqaga aloqadorligi u XIV asrdan ilgariroq yaratilganligini ko‘rsatadi. XIV asrga kelib u tahrir etilgan va mukammallashgan. G‘oziylar orasida u xiyla ilgari ham mavjud bo‘lgan. Bu xildagi asarlar paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan joy esa, yuqorida tilga olganimiz Donishmandlar mulkidir. Donishmandlar davlati xristianlarga qarshi tez-tez va qaqshatqich urush olib borgani ma’lum. Bu davlat g‘oziylar xizmatiga juda muhtoj bo‘lgan va ularni bajonudil qabul qilgan. Shunday qilib, bu zaminda musulmonlarning xristianlar bilan urushi tasvirlangan asar (“G‘azovot…”ning mazmuni shundan iborat) yuzaga keladigan muhit aynan shu yerda mavjud edi.

Turk tilida, shuningdek, “G‘azovoti Saidbattol”ga tamomila o‘xshash “Qissai Malik Donishmand” asari ham bor.

Ayrim olimlar “G‘azovoti Saidbattol”ni qahramonlik eposi turiga mansub deb talqin qilib, uni rus naqllari va «Kitobi Qo‘rqut»ga qiyoslab ko‘rishgan. Ammo bu asarlar turlicha muhitda paydo bo‘lib, shakllanganining o‘ziyoq ularni qiyoslash xato ekanini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, ularning tili va uslubi ham bunday taqqosga o‘rin qoldirmaydi. «Kitobi Qo‘rqut»ning tili ozgina o‘zlashmalarni hisobga olmaganda, sof turkiycha, “G‘azovoti Saidbattol”ning tili esa o‘zlashmalar bilan to‘lib-toshgan. «Kitobi Qo‘rqut» asarida uchraydigan she’rlar sillabik, ya’ni haqiqiy turkona[18] o‘lchovdadir, chunki sillabik she’r – urg‘uning o‘rni muayyan bo‘lgan turkiy tilga xos, “G‘azovoti Saidbattol”da onda-sonda uchraydigan she’riy parchalar esa arab-fors she’riyati o‘lchovidadir. Arab-fors she’rining vazni uzun va qisqa bo‘g‘inlar misralararo muayyan tartibda takrorlanib kelishiga asoslanadi. Turkiy tilda bo‘g‘inlar uzun va qisqa hijoga ajratilmasligi sababli (bu tillardagi ayrim cho‘ziq unlilar keyin kelib chiqqan va ko‘p emas), o‘zlashgan she’riy vazn urg‘uli va urg‘usiz hijolarning almashib kelishi tarzida namoyon bo‘ldi. U shu holda hozir ham davom etib kelayotir. Bunday hodisa rus adabiyotida ham yuz bergan. Kantemir rus she’riyatiga sillabik she’rni olib kirishga uringan edi, ammo uning harakatlari besamar ketdi. Turkiy she’riyatda esa aruz tizimi mustahkam joylashdi.

V.V.Bartold «Kitobi Qo‘rqut» va “G‘azovot” kitoblari yana bir jihatdan o‘zaro farqlanishini ko‘rsatib o‘tgan edi: birinchi asar qahramonlarining ismlari sof turkiy so‘zlardan tashkil topgan bo‘lsa, ikkinchisi musulmoncha otlardan iborat. Musulmoncha bo‘lganida ham, sof arabcha shakldagi Ibn Hoshim, Munzir singari ismlar ko‘p. «Kitobi Qo‘rqut»ga zid ravishda, “G‘azovot”larda personajlarning o‘zaro yozishmalarga ko‘p o‘rin beriladi, bu xususiyat ham asli arab xronikalariga xos bo‘lgan.

Saljuqiylar davlati xarobalari o‘rnida qad ko‘targan o‘n amirlik ichidan Usmon davlati boshqa qo‘shnilari va Vizantiya hisobiga tezroq rivojlanib bordi. Siyosiy kuch-qudrat madaniy taraqqiyotga ham yo‘l ochdi. Kichik Osiyodagi turklarning barcha ziyolisi Usmon va uning avlodlari tevaragida to‘plana bordi. Tez orada “Usmonli” so‘zi madaniyatli degan ma’no kasb etdi va madaniyati pastroq sanalgan boshqa sultonliklardan, shuningdek, ko‘chmanchi turklar (bular umuman madaniyatsiz, yovvoyi deb hisoblangan)dan farqlash uchun qo‘llangan. Mana shu qarshilantirish negizida keyinchalik Kichik Osiyo butkul Usmonlilar qo‘liga o‘tib, ular Bolqon yarimorolini ham egallaganidan so‘ng “turk” degan so‘z qo‘pol, haqoratomuz bir kalima sifatida (dag‘al, yovvoyi) qo‘llanila boshladi. Yevropaliklar tildagi bu o‘zgarishni darrov fahmlab olishmadi va uzoq vaqt ularni ilgarigiday ”turk” atab kelishdi. Bu hol ma’lum bo‘lgach esa, Yevropada “Otomanlar”, “Otoman imperiyasi” singari atamalar paydo bo‘ldi. Bu nomlarning tovush shakli yevropaliklar ayni nomlarni arablar orqali qabul qilganini ko‘rsatadi. Gap shundaki, Usmon – arabcha ism bo‘lib, qadimda “othman” deya (so‘z avvalidagi ”ayn”ni tushirib qoldirib talaffuz qilishgan. Turkiylarda esa tish orasidan chiqadigan “th” tovushi yo‘q. Ular buni “s” deya qabul qilishgan, natijada “Usmon” deb talaffuz etilgan. Arablarda bo‘lsa, “th” tovushi keyinchalik “t” shaklida rivojlangan, pirovardida “othman” so‘zi “otman” deya talaffuz qilinadigan bo‘lgan.

XVI asrda Usmonlilar imperiyasi o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga chiqdi. Keyingi asrda esa tanazzulga yuz tutdi. Turkiyada bu jarayon hozirgacha davom etib kelayapti[19]. Ko‘p turk ziyolilari vatanlari nufuzining pasayishiga iztirob bilan yondashib, bu tanazzul sabablarini topish va ahvolni o‘nglash uchun sa’y-harakat qilishgan. Ko‘chubey Go‘murchining professor V.D.Smirnov tadqiq etgan risolasi bu borada alohida diqqatga sazovor. O‘z asrining tarixchilariga xos ravishda Ko‘chubey tanazzulning asosiy sababi deb sultonlar axloqining ayniganini ko‘rsatadi. Burunlar sulton hamma narsa bilan o‘zi shug‘ullanar edi, hozir esa haram ichkarisida o‘tirishdan boshqani bilmaydi, askarlarning holi bilan ishi yo‘q, qalamravidagi yurtlarni borib ko‘rmaydi. Bunda muallif avvalgi kichkina hududdagi maydagina davlatga rahbar bo‘lib, ozgina askarga yetakchilik qilgan sultonlar bilan endigi ulkan imperiya tepasida turgan sulton orasidagi farqni nazardan qochiradi. Uningcha, axloqan aynigan sultonlar hokimiyatni saroydagi ayonlarga topshirib qo‘ygan, o‘lkalarni avvalgi muayyan erkidan ham ayirdi. Moliyaviy ishkalliklar xalq xo‘jaligi ayrim soha va tarmoqlarini garovga qo‘yishga ham olib keladi.

Ko‘chubeyning bu asari XVII asrda yozilgan. XVIII asrda esa Rasim Ahmad afandining shu mavzudagi risolasi maydonga keldi. Rasim Ahmad afandining asosiy fikri: Turkiya o‘zining tashqi siyosatini (urushqoqlik) o‘zgartishi va qo‘shni davlatlar bilan tinch-osuda muomala qilishi kerak. Buning uchun muallif mo‘’tabar manbalardan iqtibos keltiradi. “Garchi Olloh xalqlarni bir-biridan farqli (va shunga ko‘ra – o‘zaro nifoqli) qilib yaratgan, ammo…” Bundan so‘ng muallif tinchlikda yashash naqadar olijanob ish ekanini ta’riflab ketadi. Buning uchun Qur’ondan, hadislardan, Arastu asarlari va boshqa manbalardan iqtiboslar beriladi.

Yangi davrda ham adabiyot Turkiyani tanazzulga olib kelgan sabablarni inkishof etishni to‘xtatmadi. Bu masala bilan juda ko‘p adiblar shug‘ullanishdi, ular orasida yangi o‘smonli adabiyotining otasi Nomiq Kamolbey ham bor. U bu mavzuda “Ro‘yo” (Tush) degan mo‘’jazgina asar yozgan. Turkiya adabiyotida alohida bir janr bor, unda adib ko‘rgan tushini tasvirlayotgan bo‘lib, nima aytmoqchi bo‘lsa, shuni bevosita qalamga olaveradi. Chunonchi, Nomiq Kamol mazkur asarida tushida olomon to‘la ulkan maydonga borib qolganini hikoya qiladi. Go‘zal bir qiz timsolida maydonga Ozodlik kirib kelib, xalqqa (ular turklar edi) ongi mudroqligi, barcha yangi narsalarga qarshi chiqib, eskilikka mukkasidan ketganini ta’na qiladi. “Axir, najot orqaga qarab ketishlikda bo‘lganida Olloh bizning ko‘zlarimizni oldinga emas, orqa tomonga joylashtirgan bo‘lar edi-ku!”, deya xitob qiladi Ozodlik. Boshqa mualliflar turklarning ong mudroqligi sababi ularning sanoatda ishlashdan qochib, butun umidini davlat xizmatida, harbiy va fuqarolik amalida o‘tirishga tikkanligidan, deb ko‘rsatishadi. Turklarning hatto allasida ham birdan-bir orzu sifatida «Katta bo‘lsang, sipoh bo‘l, amaldor bo‘l» deb aytiladi. Darhaqiqat, turklar Kichik Osiyo va Bolqon yarimorolini egallagach, mamlakatni harbiy muhofaza qilish hamda umumiy boshqaruvdan tashqari ko‘p sohalarda mahalliy xalqlar ixtiyorini o‘zida qoldirdi. Bu turklarning o‘zi uchun ham uncha qulay emasligi tobora ko‘proq sezilib bormoqda.

Turkiya tanazzuliga oid asarlarga bunchalik batafsil to‘xtalishimizga sabab uning alohida diqqatga sazovorligidadir. Adabiyotning bo‘lak jihatlari haqida so‘z yuritmoqchi bo‘lsak, chig‘atoy adabiyoti haqidagi fikrlarni takrorlashga to‘g‘ri keladi. She’riyat haqida gap ketar ekan, shuni aytish kerakki, u so‘nggi vaqtda ko‘p o‘zgarishlarni boshdan kechirayotir. Eski o‘smonli she’riyatining so‘fiylik bilan aloqasi uning foydasiga xizmat qilmadi. So‘fiylik bu she’riyatni tor bir doira ichiga tiqib qo‘ydi va uning hududlari she’riyat uchun torlik qilishi hademay sezilib qoldi. Tasavvuf g‘oyalari harchand chiroyli ifodalanmasin, badiiy uslubning shakllari qanchalar serjilo bo‘lmasin, jami material tez orada sarflab tamomlandi. Bundan keyin esa takror, nazira, jo‘rovozlik boshlandi. G‘olib Dada ismli bir qalamkash kastamun shevasida asarlar yozdi va dialektizmga berilishini originallikka intilish natijasi deb baholadi. Usmonlilarning yangi munaqqidi Muhammad Fuod Ko‘purulizodaning har bir aytgan so‘zida originallikka intilish sezilib turadi. U o‘zi ulg‘aygan adabiy muhitga bunday deb ta’rif bergan edi: “Tasavvur qilingki, siz bir xil tusdagi keng bir vodiydasiz. Unda faqat ohular va bulbullar bor. Bu zaminda faqat atirgul, lola va sunbullar o‘sadi. Unda faqat nay sasi yangraydi, boshqa hech qanday sozga o‘rin yo‘q. Bu vodiyda yashash qanchalar zerikarli ekanini bilasizmi?!”

Bunday bir xillik va yakranglik g‘arbdan yangi motivlarni olib kirish orqali buzildi. Bu harakatning boshida Adulhaq Hamidbey borar edi. Uning asarlarida, Muhammad Fuod Ko‘purulizoda tili bilan aytadigan bo‘lsak, “Har yoqda tovushlar, nurlar qaynaydi, hayot barq uradi. Yashil hind to‘tilari, Erondagi otashparastlar ehromi, ma’budsimon brahmanlar, Ktezifon xarobalari, g‘olib Muhammadning minoralari, London parklari, Versal bog‘lari. Bularning bari bir-biri ila qo‘shilib, ko‘zni yashnatadi”.

Yangi motivlarni olib kirishdan tashqari, she’r tuzilishi borasida ham islohot o‘tkazildi. Qasida va g‘azallarning ko‘hna shakllari butun she’r uchun bitta qofiya bo‘lishini taqozo etar edi. Bu qoida buzildi. Yangi she’rlarda qofiyalar har xil shaklda almashib keladigan bo‘la bordi. Xalqona sillabik tizimning adabiyotga kiritilishi ham yangilik edi. Shuni aytib o‘tish kerakki, Abdulhaq Hamidbey maktabiga mansub adiblar sillabik o‘lchovga loqayd qarar edilar. Ular bu tizimga qarshi chiqmadilar, ammo shu bilan birga, arab-fors adabiyotidan qabul qilingan vaznni ham bekor qilmoqchi emasdilar. Ahmad Hikmat har ikkala tizim ham turklar uchun tug‘ma vaznlar o‘lchovi deydi va arab-fors o‘lchovi (aruz) “yuqori uslub”da bitiladigan asarlar (qasida, marsiya va hokazo) uchun, sillabik tizim esa nozik his-tuyg‘ular ifodasi uchun (masalan alla singari) qulay, deb hisoblaydi. Bunda turklar sillabik tizimini “barmoq hisobi” (barmoq ila sanaladigan) deb atashlari xarakterlidir. Bu atamada muayyan she’r misralari bo‘g‘inlar soniga ko‘ra teng bo‘lishiga ishora qilinadi. Shu o‘rinda qayd qilish kerakki, xalq she’rlarida biz bunday tenglikni kam uchratamiz. Buning boisi xalq she’rlarining qo‘shiq qilib aytilishidadir, shunday ekan, kuyga xos ko‘p omillar – pauza, cho‘zib yoki tez aytishlar bu kamchilikka barham beradi. Bundan tashqari, eposda qo‘shiqning boshi va oxiri, goho esa qo‘shiq qismlari xiyla uzun misralar tarzida keladi. Turkiyada sillabik she’r tizimi uchun kurashchilar hamda turk tilini arabiy va forsiy kalimalardan tozalash fidoyilari bor. Shoir Eminbey mana shu oqimning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan.

Yangi davrda Turkiyada roman, qissa va novella kabi adabiy turlar paydo bo‘ldi. Ularda, xuddi Abdulhaq Hamidning she’riy asarlaridagi kabi, biz o‘zlashgan va qadimiy motivlarning ajoyib uyg‘unligiga duch kelamiz, bu uyg‘unlik shu qadar murakkab bir tarzda namoyon bo‘ladiki, turk adabiyoti namunalarini Yevropa tillarining hech biriga tarjima qilib bo‘lmaydi. Chunki yangichaga evrilgan qadimgi turk she’riyatining Yevropa she’riyatida monandi yo‘qdir, binobarin unga taqlid qilish mumkin, ammo tarjima qilish amri mahol.

Turk tili sohasida yuqorida eslatib o‘tilgan puristik tamoyillar yaqinda Turkiyada paydo bo‘lgan millatchilik harakatiga bog‘liq ravishda kun tartibida turibdi. Millatchilik g‘oyalari negizida “turk” atamasini tiriltirishga muvaffaq bo‘lindi. Endilikda u haqoratomuz so‘z emas, balki Usmonlilar o‘zini turk deb ataydilar. Milliylik kayfiyatidagi ziyolilar orasida hatto hozirga qadar e’tiborsiz qolib kelayotgan xalq adabiyotiga qiziqish sezilayapti. Turklar xalq adabiyoti namunalarini to‘plash va nashr etishga kirishdilar. Ammo bu borada hozircha yevropaliklar ko‘proq ish qilishdi. Ayniqsa, venger olimi I.Kunosh amalga oshirgan ishlar e’tiborga molik.

…Usmonli turklardan biz shimol tomon qayrilib, Sharqiy Yevropada yashaydigan turklarga o‘tamiz. Ularning bu yerlarda istiqomat qilishi muayyan darajada Oltin O‘rda tarixi bilan bog‘liq. Oltin O‘rdada u tarixga kirgan damlardan boshlab ko‘chmanchilar davlatining asosiy xususiyati – xon davlati bilan sahro zodagonlari o‘rtasidagi kurash yuzaga chiqqan edi. Dastlabki paytda bunday zodagonlar boshida Chingizxonning avlodlaridan mashhur ayon No‘g‘ayxon turar edi. U mang‘itlarning harbiy kuchiga tayangan. Mang‘itlar, aftidan, mo‘g‘ul qabilasi bo‘lsa kerak. Tez orada bu mo‘g‘ul o‘zagiga ko‘pgina turkiy urug‘lar birlashdi, oz sonli mo‘g‘ullar ular orasida qorishib, yo‘q bo‘lib ketdi. Mana shundan so‘ng mang‘it atamasi amaldagi voqealarga muvofiq kelmay qoldi va uning o‘rniga «No‘g‘aylar” degan istiloh qo‘llana boshladi. Haqiqatan ham, No‘g‘ay vafot etgani (taxminan 1300 yil)dan keyin no‘g‘aylar xonlik va sahro zodagonlari o‘rtasidagi kurashda zodagonlar tomonida turdilar. XIV asr oxiriga kelib no‘g‘aylarning bu jangu jadallardagi ishtiroki birmuncha murakkablashdi, chunki no‘g‘aylarda qabila tuyg‘usi o‘sib shakllandi. Bu esa bir qator epik asarlarning shakllanishiga zamin bo‘ldi. Bu davrda no‘g‘aylarning sardori Edige qo‘shiq va naqllarning qahramoniga aylandi. Bunga qadar No‘g‘ayxon ham, no‘g‘aylarning boshqa yetakchilari ham ularning asarlarida tilga olinmagan edi. Edige haqidagi qo‘shiqlar hali u hayot vaqtidayoq keng tarqala boshlagan. Edige haqidagi naqllarning o‘zagida u To‘xtamishxonning makriga uchmay, bir bazm chog‘ida Amir Temur qoshiga qochib ketgani voqealari turadi. Bu doston Edigening zamondoshi bo‘lgan va Oltin O‘rdaning ayrim qismlariga sayohat qilgan Ibn Arabshohning tarixida ham bayon qilingan. Aftidan, u bu dostonni eshitib ko‘rgan va uning mazmunini o‘z asarida bayon qilgan. Umuman, bu davr arab tarixchilarining kitoblarida Oltin O‘rda folkloriga taalluqli materiallar ko‘p uchraydi.

Edige haqidagi rivoyatning shunday qismlari borki, ular ancha keyin, masalan XVII asrdagina yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, deyarli ikki asr mobaynida Edige ismi tevaragida naql va qo‘shiqlar to‘qib kelingan; faqat keyinchalik qay bir fidoyi odam ularni yaxlit bir asar sifatida birlashtirgan bo‘lishi mumkin[20]. Albatta, bu “tuzuvchi” o‘zidan ham naqlga nimanidir qo‘shgan bo‘lishi turgan gap, chunonchi, turli-tuman va tarqoq naqllar hamda qo‘shiqlarni bir-biriga ulab-yamash uchun to‘plovchi beixtiyor, ularni birlashtiradigan rishta sifatida, urug‘ qasosi g‘oyasini olg‘a surgan bo‘lishi mumkin, bu asosiy motiv esa naqlning ayrim qismlari ruhiga ta’sir etgan ham.

Edige zamonida no‘g‘aylar shon-shuhrat cho‘qqisiga chiqqan edilar. Va ehtimolki, ularning da’volaridan kuch olgan boshboshdoqlik tufayli Oltin O‘rda qulagan bo‘lsa. Nima bo‘lganda ham Oltin O‘rda Qozon, Ashtarxon va Qrim xonligi singari bir necha mustaqil xonlikka bo‘linib ketdi. No‘g‘aylar o‘z erkini saqlab qoldilar. Jangovar o‘tmishlarini yodga olgan holda, ular o‘z uluslaridan guruh-guruh bo‘lib chiqib, qo‘shni xonlik va qabilalarga harbiy himoyachi sifatida yollanar edilar. Xuddi mana shu davrda ularning qahramonlik eposi O‘rta Osiyodan to Oltoyga qadar yoyildi. Ularning bu davr ijtimoiy hayotidagi ahamiyati shu qadar katta bo‘ldiki, qozoqlar hali-hozir ham ularning sahrosiga G‘arbdan kelgan Volga bo‘yi tatarlarini no‘g‘aylar deb atashadi[21]. Cho‘ra botir haqidagi afsona ham mana shu davrga tegishli.

Binobarin, ushbu naql quyi tabaqaga mansub, ehtimolki Qozonda hech qachon bo‘lmagan va uyida o‘tirgan no‘g‘aylarga ko‘proq ta’sir etganligini taxmin qilish mumkin. Ular Qozondan kelgan har qanday xabar, naql va qo‘shiqlarni zo‘r e’tibor berib tinglashar, bek va sarkarda Cho‘ra nomi esa ularga boshqa bir Cho‘ra – Qoracho‘rani eslatar edi (Qoracho‘ra – oddiy xalq ichidan chiqqan Cho‘ra, demak). Qoracho‘ra 1500 yillarda Azov ko‘li bo‘ylaridagi sahroda qilich o‘ynatgan, buyuk Maskov knyazi elchilariga o‘tish yo‘lini taqa-taq to‘sib qo‘ygan qaroqchi edi. Ushbu muqoyasa badiiy ijodiyot uchun turtki berdi va Cho‘ra qanday qilib xon ayonlarini o‘ldirgani, buning uchun vatanidan Qozon taraflarga qochib kelgani to‘g‘risida naqllar yuzaga keldi; bularga esa Qozon bilan bog‘liq naqllar qo‘shildi, ularda qo‘shiq boshqa qahramonlar nomiga bog‘lanar, goho esa ism yashirilar edi. Cho‘ra to‘g‘risida naqllarning paydo bo‘lishini aniqlashda A.Samoylovichning bir qaydini e’tiborga olish kerak, olimning aytishiga ko‘ra, Qrimda “Cho‘ra” – qul deganidir.

Cho‘ra haqidagi naql jamiyatning quyi tabaqasi vakillari boshqa tabaqalarga xos badiiy ijod shakllarini qay tarzda o‘zlashtirishiga misol sifatida keltirildi. Darvoqe, no‘g‘aylarning “oddiy odam” haqidagi ijodi keyinchalik taraqqiy etmadi, balki sahro zodagonlari ijodining mavjud umumiy oqimiga qo‘shilib ketdi, bu oqim esa zodagonlarning mavqei tamom bo‘lgunicha amal qildi. Sahro zodagonlari tabaqasi tanazzulga uchrashi bilan epos ham barham topdi.

No‘g‘aylarning avvalgi mavqei allaqachon yo‘qqa chiqqan. Hozirda no‘g‘aylarning ozgina qismi Shimoliy Kavkazda (Stavropol gubernyasi va qisman Kuban viloyatida) istiqomat qiladi. Ko‘p no‘g‘aylar Turkiyaga ko‘chib ketgan. Ammo uyoqda ham ular o‘zlari uchun qulay sharoit topa olmadilar. Sevastopol jangidan so‘ng ular Qrimdan ham ko‘chib ketgan. Hartugul, Qrimda qolib, bu yarim orolning janubiy qismidagi sahroda yashaydigan o‘troq tatarlarni o‘troqlashgan no‘g‘aylardan, deb hisoblash mumkin. Janubiy qismda yashaydiganlarning kelib chiqishi esa bo‘lakcha. Ular Kichik Osiyo va, qisman, kavkazliklarning avlodidir.

Qrim tatarlari orasida no‘g‘ay she’riyatiga mansub bo‘lgan asarlar keng tarqalgan. No‘g‘aylar ijodiyoti faqat oddiy xalqqa ta’sir qilibgina qolmay, yuqoriroq miqyoslarga ham ko‘tarilgan. Bunga bizni aftidan qrimtatarlarga mansub bo‘lgan Odil Sulton haqidagi doston inontiradi. Dostonning qahramoni XVI asr oxirlarida yashab o‘tgan, turk sultonining farmoni bilan Eronga qarshi urushish uchun Kavkaz orqali yuborilgan qrimlilar qo‘shiniga sardor bo‘lgan Odil Garoydir. Safar muvaffaqiyatsiz chiqqan. Odil Garoy asir olingan. Asirlikda u o‘zini yengiltaklarcha tutgan va fors shohi haramidagi xonimlarga hushtorlik qilgani uchun o‘ldirilgan. Odil Garoyning oshiqona hayoti yangi davrda usmonlilar adibi Nomiq Kamolning e’tiborini o‘ziga jalb etdi va adib undan foydalanib “Jazmi” degan tarixiy roman yozdi. Odil Garoyning shaxsiyati Qrimda ham e’tiborsiz qolmadi. Yuqorida darj etilgan doston no‘g‘ay qahramonlik ertaklari va qahramonlik qo‘shiqlari shaklida yozilgan. Ammo unda qrimlik shahzodaning ishqiy sarguzashtlari emas, balki asirlikdagi fojiali hayoti tasvirlanadi. Bu asarning no‘g‘ay eposi bilan aloqadorligi syujet tugunida podshohning kuchsizlanib qolgan davlat to‘g‘risida g‘am yeyishi, vaziru vuzarolarining bu ishda unga yordam berishdan ojizligi hamda chetdan biron kishi kelib, bunga chora topishini kutishlarida ko‘rinadi. Qrim afsonasida ushbu mavzuning ishlanganligi shunda ko‘rinadiki, biz keng va erkin sahro bag‘ridan xon devonxonasiga tushib qolamiz: devonga sarosimaga sabab bo‘lgan sulton yuborgan yorliq kelgan ekan, uni o‘qiy oladigan odam topilmaydi. Abulqosim degan o‘ta qobiliyatli madrasa talabasi xonni bu mushkulotdan qutqaradi.

Qrim tatarlarining xalq ijodiyotiga aloqasi bo‘lmagan so‘z san’ati haqida gap ketadigan bo‘lsa, shuni aytish kerakki, qrimlilarda bunday so‘z san’atining o‘zi yo‘q. Tashkil topganining avvalidanoq Qrim xonligi Turkiyaga vassal sifatida qaram bo‘lib qoldi. Siyosiy tobelik madaniy tobelikni keltirib chiqardi. Qrimga erkin ravishda kirib kelgan usmonlilar adabiyoti milliy adabiyotning tug‘ilishiga to‘sqinlik qildi. Qrimning Turkiya bilan adabiy aloqalari bu ikki davlat orasidagi siyosiy aloqalar uzilganidan keyin ham an’anaga ko‘ra davom etaverdi.

Shimoliy Kavkazda no‘g‘aylar o‘z ijodlarining mahsulini Tersk viloyatining janubi-sharqiy chetida yashaydigan qo‘miqlarga qoldirdilar. Kuban viloyatida – Elbrus yaqinida yashaydigan qorachoylar va Tersk viloyatining Qorachoy okrugiga yaqin joylashgan qismi (Nalchik okrugi)dagi bolqorlar ulardan juda oz darajada ta’sirlandilar. Bu ikki xalq kavkaz madaniy dunyosi bilan, xususan badiiy ijod sohasida chambarchas bog‘langan. No‘g‘aylarning o‘zlari ham, shubhasiz, kavkaz ta’sirotidan chetda qololmaganlar. Va ehtimolki, Sibir o‘lkalarida kavkaz syujetlari uchrashiga aynan ular sababchi bo‘lishsa.

…Volgabo‘yi tatarlarini Oltin O‘rdaning Sharqiy Yevropadagi bir bo‘lagi desa bo‘ladi. Ular orasida Qozon tatarlari alohida ajralib turadi. Ularning badiiy ijodi haqida Qozonda chop etilgan ilmiy nashrlardan ko‘p material olish mumkin. Bu kitoblarda materiallar to‘planibgina qolmay, ularni qayta ishlashga urinish ham seziladi. Tatar xalq ijodining xususiyati shundayki, uni tadqiq etish jarayonida olim turkiy ellar doirasidan tashqariga chiqib, nihoyatda keng mushtaraklik va umumiyliklarga duch keladi. Materialning bunday xususiyatga ega bo‘lishi shunga olib keldiki, aynan tatar so‘z san’atining faqat o‘ziga xos bo‘lgan jihatlarini o‘rganishga endigina qo‘l urilyapti. Olimlarimizning e’tiborini tatarlar va umuman barcha turkiy xalqlar ijodiga xos bo‘lgan to‘rtliklar ayniqsa o‘ziga tortdi. Bu to‘rtlik-qo‘shiqlarning dastlabki ikki misrasida qandaydir bir tabiat manzarasi tasvirlansa, keyingi ikki misrasidagi motiv – inson hayotiga taalluqli bo‘ladi. A.N.Veselovskiy psixologik parallelizmlarga bag‘ishlangan ishida bunday materiallardan keng foydalangan.

Ilgari ko‘chmanchilik bilan kun kechirib, hozir o‘troqlashgan va xiyla tatarlashgan yana bir turkiy el – boshqirdlar bunday qo‘shiq to‘qishu ijro etishga ayniqsa mohir sanaladi. Tatarlarning yozma adabiyoti to‘g‘risida so‘z ketganda esa shuni aytish kerakki, 1905 yillarga qadar u deyarli to‘liq ravishda islomiy shariat va tariqat mazmunida bo‘lgan. Xalq uchun esa nasihatnamo asarlar bor edi. 1905 yildan boshlab manzara keskin o‘zgardi. Yevropacha ma’nodagi adabiyot paydo bo‘ldi. Albatta, bu hodisaning darakchilari 1905 yilga qadar ham bo‘lgan, biroq ular nihoyatda zaif edi. Yuzaga kelgan bu yangi adabiyot vakillaridan avvalo Abdulla To‘qayni ko‘rsatish mumkin. U zamona taqozo etgan barcha mavzularda qalam tebratishi orqali mashhurlikka erishgan shoir[22]. U usmonli ijodkorlarga, ularning ham qadimchilariga taqlid qilaroq maydonga kirib keldi. So‘ng milliylik harakatiga berilib, islom qahramonlari o‘rniga Chingiz va Temurni madh etishga kirishdi. Tatar tanqidchilari uni “milliyatchilik” va “insoniyatchilik” (gumanizm)dan yuqori ko‘tarila olmagani uchun tanqid qiladi. Ramiyev va Dardmand degan ijodkorlar anchagina iste’dodliroq. Tatar she’riyatida rus adabiyotining ta’siri yaqqol seziladi. Prozaiklardan esa Is’hoqov bilan Ibrohimovlar ancha tanilgan. Ularning keyingisi yaqinda “Bizning kunlar” degan romanini chop ettirdi. Unda Qozon ziyolilari o‘rtasida 1905 yilda bo‘lib o‘tgan voqealar qalamga olingan. Roman avtobiografik tarzda yozilgan bo‘lib, adabiy-badiiy jihatidan tashqari, katta ijtimoiy ahamiyatga ham ega. 1905 yil inqilobi, asosan, o‘quvchi yoshlarga ko‘proq ta’sir qildi. Shaharda tatar proletariati yo‘q edi, qishloqda bo‘lsa ishlar juda sust olib borilardi. O‘quvchi yoshlar orasida madrasa talabalari hamda ular arabiy-forsiy kalimalarni qalashtirib tashlaganda ko‘pincha tushunmaydigan rus o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilari ajralib turadi. Madrasa talabalari ichida esa turkcha (istanbulcha) ta’lim tarafdorlari va ruscha ta’lim bilan tanishishga moyil guruhlar ajralib turadi. Mana shu so‘nggi guruh orasida ijtimoiyat g‘oyalari ko‘proq tarqalgan.

Biz hozirga qadar turkiy ellar bilan, ular hozir qayerda yashashiga ko‘ra tanishib chiqdik. Holbuki, bu hol azaldan shunday emasdi. Ko‘p turkiy qabilalar hozir istiqomat qiladigan joylariga deyarli yaqinginada, tarixning ko‘z o‘ngida kelib joylashishgan. Ularning dastlabki vatani Markaziy Osiyoning sharqiy qismida bo‘lgan. Xitoy bilan chegaradosh bu yerlarda juda olis zamonlarda turkiy, mo‘g‘ul va tungus-manjur irqlariga mansub ko‘chmanchi xalqlar aralash yashardilar. Ana shu olis zamonlardan beri bu xalqlarning g‘arbga tomon ko‘chishlari kuzatiladi. G‘arb sari ko‘chib borayotgan xalqlar oqimi Osiyo chegaralaridan oshib o‘tib, Yevropaga ham kirib bordi. Ko‘chmanchilarning sharqdan g‘arbga oxirgi yirik harakati (XIII asrda mo‘g‘ullar) davrida g‘arb mamlakatlari muayyan darajada avval ko‘chib kelgan qabilalar bilan to‘lib-toshgandi va mo‘g‘ul sarkardalari mo‘g‘ullarning juda katta armiyasini boshlab kelishlari shart emasdi, zero ularning yo‘lida xuddi o‘shanday g‘oyalarga berilgan va ularning zafarli yo‘lida sherik bo‘lishga shay turgan ko‘chmanchilar yetarli edi. Xuddi shu boisdan ham mo‘g‘ul bosqini qanchalik keng va shiddatli bo‘lishiga qaramay, mo‘g‘ullarning asosiy ommasi o‘z vatanida, Mo‘g‘ulistonda qola bergan edi.

Turkiy xalqlarning tarix sahnasiga qachon chiqqanini aniqlash mushkul. Ko‘chmanchilar haqida lingvistik va etnografik ma’lumot Xitoy manbalarida ham juda oz. Ammo ularda VI asrda Oltoy tog‘lari bag‘ridan chiqib, ko‘chmanchilarning ulkan imperiyasini tuzgan xalq tilga olinadiki, bular turklar edi. Ammo bu ishonch xitoylar ularni shunday (tu-kyu) deb atagani uchungina emas. Ulardan yozma manbalar qolgan va ular turkiy tildadir. Xitoydan to Turkistonga qadar cho‘zilgan ulkan imperiya tez orada g‘arbiy va sharqiy qismlarga bo‘linib ketdi. G‘arbiy turklar Vizantiya bilan aloqaga kirishdilar, VIII asrda esa Turkistonga kelgan arablar bilan to‘qnashdilar. Sharqiy turklar esa hamisha Xitoy bilan yaqin aloqada bo‘lib keldi. Goho ular xitoyliklar tomonidan qaram qilinib, mustaqillikni boy berar, ammo sal vaqt o‘tgach, ular orasida avval hukmronlik qilgan sulolalar yetakchiligida milliy harakatlar yuzaga kelar edi. Biz uchun qiziq bir holat shuki, bu paytda monarxiya o‘zining odatdagi ishiga zid ravishda xalqni turg‘un davlatning chegaralaridan uzoqqa, sahro bag‘riga olib ketar va ko‘chmanchilik an’analarini saqlab qolishga da’vat etar edi. Turklar birmuncha vaqt o‘z davlatlarini tiklar, bu davlat bilan xitoylar ham hisoblashib ish ko‘rar edi. Mana shu turklardan O‘rxun bitiklari degan yozma obidalar qolgan. Bu obidalarning shunday atalishiga sabab, ular Shimoliy Mo‘g‘ulstondagi O‘rxun daryosi bo‘ylaridan topilgan. Ko‘p zamonlar bu bitiklarni (va Sibirning turli joylaridan undan ham avvalroq topilgan boshqa yozuvlarni ham) o‘qish amri mahol bo‘lgan. O‘rxun obidalarining topilishigina ishni olg‘a siljitdi. Bunda misr iyerogliflari va mixxat ustida bo‘lgani kabi parallel yozuvning mavjudligi (bu gal xitoy tilida) hal qiluvchi rol o‘ynadi. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, bu yodgorliklar (ular ikkita edi) turk hoqoni Mo‘g‘ilon va uning inisi Qul Tegin sharafiga bunyod qilingan edi. Kopengagenlik olim Tomson o‘ta murakkab va ko‘p sonli kombinatsiyalar, taxminlar, almashtirib ko‘rishlar orqali turkiy yozuv jumbog‘ini hal etishga muvaffaq bo‘ldi. Shundan keyin O‘rxun obidalari yozuvini tadqiq etish jadal ketdi va endilikda uni o‘qishda qiyinchilik sezilmaydi.

O‘rxun yozuvi qanday yuzaga kelganligi hali aniqlangan emas. Bu yozuvlar usluban Old Osiyoning qadimgi hukmronlari bo‘lgan Doro, Kayxisrav va boshqalarning bitiklarini eslatadi. Uslubdagi ayrim o‘ziga xosliklar esa bizni bu o‘rinda faktlar aniq taqdim etilgan emas, balki ularga ma’lum stilistik ana’analarga ko‘ra badiiy ishlov berilgan, degan xulosaga kelishimizga majbur etadi. Men bu o‘rinda Qul Tegin yodgorligidagi bitikda uning bobolaridan biri xitoylarga qarshi 17 kishilik to‘da bilan qo‘zg‘alganini ko‘zda tutyapman. Tez orada uning askarlari 70 kishiga, keyin esa 700 kishiga yetgan. 7 sonining epik raqam ekanligini M.P.Melioranskiy qayd etgan edi, binobarin bu sehrli raqamning qatorlashib kelishiga ko‘ra aytish mumkinki, biz bu o‘rinda uslubiy shaklni ko‘rib turibmiz. O‘rxun yozuvi har holda Mo‘g‘ilon va Qul tegin (VIII asr)dan ko‘pam ilgari yuzaga kelmaganini taxmin qilish mumkin. Shunday ekan, ushbu va boshqa bitiklarni yozma an’analar ta’sirida paydo bo‘lgan deyolmaymiz. Ularni og‘zaki so‘z san’atiga bog‘liq holda tadqiq etish haqiqatga yaqinroq bo‘lar edi. Shu fikrga asos bo‘ladigan dalillarga bitiklarning boshqa o‘rinlarida ham duch kelishimiz mumkin. Bitiklardagi “Ko‘rar ko‘zum ko‘rmas tag bo‘lti” degan ibora “Kitobi dada Qo‘rqut”da ham uchraydi, turklar uni hozir ham qo‘llaydilar. O‘z lashkarini bo‘riga, yov qo‘shinini esa qo‘y podasiga mengzab tasvirlash ham turkiy eposlarda ko‘p uchraydi. Hoqon ajdodlarini ko‘klarga ko‘tarib maqtash (qashshoq budun elni boy qiltim) motivi esa Bo‘qmurun haqidagi dostonda Ko‘katoyxonning ta’rifiga uyqash keladi (Ozgan sayoqni el qildim va hokazo).

…IX asrda sharqiy turklar davlati uyg‘urlar tomonidan g‘orat qilindi. Uyg‘urlar ham turkiy xalq, ular o‘rxun turklaridan janubroqda yashashadi. Bunda shuni esda tutish kerakki, uyg‘urlar o‘zlarini hech qachon turkiy el sanamagan, balki qo‘shni xalqlar ularni shunday deb atashgan. “Turk” atamasi umumqabilaviy ma’noda qo‘llanishiga sabab shuki, avvalo arablar, ulardan keyin esa turkiylar bilan ko‘p munosabatga kirishgan yevropaliklar xuddi turklar singari tilda so‘zlashuvchi barcha xalqlarni turk deb ataganlar. Ularning aniq suryoniycha negizga ega bo‘lgan milliy yozuvlari bo‘lgan. Mo‘g‘ullar Osiyoning katta qismini egallab, katta-katta davlatlar tuzganlarida bu davlatlarni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ziyoli kuchlar guruhida uyg‘urlar ko‘p edi. Mo‘g‘ullarning uyg‘ur yozuvini qabul qilishiga, bu yozuv turkiylar orasida ham keng yoyilishiga sabab ham mana shunda edi, bu yozuv arab alifbosi tomonidan asta-sekin siqib chiqarildi. Keyingi davr uyg‘ur yozuvi yodgorliklari orasida XI asrda yozilgan “Qutadg‘u bilik” ayniqsa mashhur. Bu axloqiy asar bo‘lib, unda shohlar va mulozimlarning o‘zlarini tutish qoidalari bayon qilingan.

Shunday qilib, O‘rta Osiyoning sharqiy qismida ikki turkiy davlat – o‘rxun turklari va uyg‘urlar davlati bo‘lgan. Til nuqtai nazaridan, bu bitta qabilaning ikki tarmog‘i edi: shimolda – turklar, janubda esa – uyg‘urlar. Keyinchalik, g‘arb tomonga ko‘chish chog‘ida hamma narsa chappa bo‘lib ketdi. O‘rxun turklari zaboniga yaqin bo‘lgan tillarda so‘zlashuvchi qabilalar (usmonlilar, ozarboyjonlilar, turkmanlar) endi bu hududning janubida, lisoniy jihatdan uyg‘ur tiliga yaqin qardosh bo‘lgan qabilalar esa uning shimolida yashashadi.

Aslida, qipchoqlar yevropa ilm-fanida komanlar deb ataladi. Franchesko Petrarkaning[23] kutubxonasida koman tili bo‘yicha materiallar jamlangan bir qo‘lyozma saqlanib qolgan. Ushbu qo‘lyozma qipchoqlar bilan aloqada bo‘lgan g‘arbiy yevropalik savdogarlar va missionerlarning nomalaridan iborat. Ularni o‘qib, koman (qipchoq) tili turkiy ekanini aniq belgilash mumkin. Vizantiya manbalarida esa pecheneglar tili komanlar tili bilan bir xildir, deb yozilganki, bundan pecheneg tili ham turkiycha, degan xulosaga kelish mumkin. Rus solnomalarida yana bir ko‘chmanchi, va ehtimolki, turkiy bo‘lgan “chyornыye klobuki” degan xalq tilga olinadiki, Vamberi bu qoraqalpoqlar bo‘lsa kerak, deb taxmin qiladi. “Qoraqalpoq” so‘zi qadimgi rus tilida chindan ham “chyornыye klobuki” bo‘ladi. Ammo buni isbotlash mushkul. Qabilalar va xalqlarni bosh kiyimiga qarab nomlash sharqda keng tarqalgan udumdir[24]. Masalan, Kavkazda ozarboyjonlilardan farqlanadigan bir turkiy qabila – qora popoqlilar yashaydi.

Qipchoqlar haqida rus solnomalarida bir talay afsonalar saqlanib qolgan. Ular orasida eng shoirona bir naql Maykovning «Yemshan” degan mashhur she’riga material bo‘lib xizmat qilgan. Akademik A.N.Veselovskiyning ta’biricha, ushbu go‘zal naqlda sahroning butun tarovati ufurib turadi. Ammo biz sahro ijodchiligi asarlari bilan begona bir til orqali emas, asliyatining o‘zi orqali tanishsak, unda sahroning asl tarovati bir boshqa sarinlik va muattar bo‘ylari bilan bizga tomon yeladi[25].

IZOHLAR

[1] Neneslar – Tarj.(Bundan keyin keltiriladigan barcha izohlar tarjimonniki.)
[2] Aftidan, P.A.Falyov nestorianlikni ko‘zda tutgan.
[3] “Qam…” so‘zi hozirgi o‘zbek tilida qo‘llanmaydi. Ammo “qam” urmoq ma’nosidagi fe’l so‘zdir; urish asbobi “qamchi” shundan kelib chiqqan. Shomonning asosiy faoliyati ham qamlash – doirani urishdir.
[4] Hozirgi O‘zbekiston hududidan
[5] Barabinliklar – G‘arbiy Sibirda yashaydigan, bir paytlar Ko‘chumxonga tobe bo‘lgan turkiy el. Ular hozir Volgabo‘yidan ko‘chib kelgan tatarlar bilan tamoman aralashib ketgan.

[6] «Obrazsы narodnoy literaturы tyurkskix plemyon».
[7] Qiyoslang: “Alpomish”da – Toychaxon.
[8] Bir kalning hiylasi qirq kishini charchatadi, degan maqolni eslang.
[9] Votyatlar deb aftidan xato yozilgan. Chamasi, votyaglar bo‘lsa kerak. Hozir udmurt deb ataladi.
[10] Ammo qozoqlarda Aldarko‘sa boshqa bir ayyorni “Aldarxaltam uyda qolibdi, otingni berib tursang, tez borib olib kelar edim” deb aldab, otini ham olib ketgani haqida hikoya ham bor.

[11] P.A.Falyovning ushbu kitobi chop etilgan 1922 yilda qirg‘iz “Manas” eposining to‘liq matni hali mavjud bo‘lmagan, Falyov uning akad. Radlov tomonidan yozib olinib, ruschaga o‘girilgan bir qismi bilan tanish edi, xolos. Shu sababdan uning talqinida ba’zi biryoqlamaliklar uchrashi tabiiy.
[12] Bo‘qmurun ismi qirg‘iz tilida manqa ma’nosini anglatadi, shomoniylik tushunchalariga ko‘ra ins-jinslar e’tiboriga tushib, biron ziyon tortmaslik maqsadida ularni aldash, chalg‘itish uchun shu kabi “haqoratli” ism qo‘yish qadimda barcha turkiy xalqlarga xos bo‘lgan.
[13] Ammo ”Manas”ning bizga ma’lum variantlarida Er Qo‘shay Manasning charmdan tikilgan shimini kiyib kurashadi va raqibini yengadi.
[14] Ushbu asar yozilgan XX asrning 20-yillarida har qanday davrda har qanday jamiyatni antagonistik sinflarga ajratib o‘rganish odatiy hol bo‘lganini esda tutish kerak.
[15] Takaturkmanlar ko‘zda tutilgan.

[16] Muallif Navoiy asari nomini Nizomiy va boshqalar dostonlar nomi bilan chalkashtirayapti.
[17] Muallif bu o‘rinda o‘lchovli nasr haqida so‘z yuritayotganga o‘xshaydi.
[18] Muallif barmoq tizimini ko‘zda tutayapti.
[19] Muallif bundan yuz yillar avvalgi davrni ta’riflayotganini unutmaslik kerak.
[20] P.A.Falyovning bu fikri, sirtdan qaraganda, ishonchsizga o‘xshaydi. Biroq ko‘pgina turkiy xalqlar folklorida uchraydigan “chala” dostonlar mavjudligi ham haqiqat. Masalan, o‘zbeklardagi “Yozi bilan Zebo”, “Kelinoy” dostonlarini esga olsak, ular ehtimol, Falyov aytayotgan fidoyi bir ijodkor yetishmaganligi sababli parchalar holida qolib ketgandir.

[21] Turkistondagi boshqa xalqlar ham yaqinlargacha tatar va boshqirdlarni no‘g‘aylar deb kelar edi.
[22] Bu – Falyovning fikri.
[23] Mashhur italyan shoiri va tilshunos olimi Yevropa uyg‘onish davri Petrarka ijodidan boshlangan, deb hisoblanadi.
[24] Falyovning bu kuzatishi nihoyatda o‘rinli. Turkiy xalqlar o‘tmishida el va elatlarni “qizilboshlar”, “qorachoponlar” kabi kiygan libosiga qarab atash ilgari odatiy hol edi.
[25] Bu so‘nggi jumla yosh professor, Bartold ta’biri bilan aytganda, o‘ta iste’dodli bo‘lgan P.A.Falyov turkiy tillarni chuqur o‘rganishni niyat qilganini ko‘rsatadi.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 9-son