Бу асарга тўқнаш келиб мен ҳайрон қолдим. Текширишлар унинг асл матни йўқлигини кўрсатди. Абдурашид Абдуғафуров, Абдуқодир Ҳайитметов, Исматулла Абдуллаев каби йирик мутахассислар бу “манба”дан четлаб ўтишни маъқул кўрадилар. Уларнинг бунга тўла ҳаққи бор эди. Чунки улар кўриб, ўрганиб, таҳлил қилиши лозим бўлган ва мазкур соҳа талабларига жавоб берадиган манбанинг ўзи йўқ эди.

Абдусаттор Жуманазар
ИККИ МАҚОЛА

  Абдусаттор Жуманазар 1961 йилда Қашқадарё вилояти Қамаши тумани Наймансарой қишлоғида туғилган. Тошкент Давлат университетининг шарқшунослик факультетини тамомлаган. Газета ва журналларда фаолият юритган. Ҳозир ЎЗ ФА Беруний номидаги шарқшунослик инстутида катта илмий ходим бўлиб ишлайди. “Хилват аҳли”, “Мадорис”, “Насаф”, “Машраб”, “Вахшувор”, “Бухоро” каби илмий-бадиий китоблари нашр этилган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.

МАТН ВА… БУТУН САВОЛГА ЯРИМТА ЖАВОБ

“Мабдаи нур” ва “Кимё” асарлари муаммоси туфайли Бобораҳим Машраб тарихига доир бирламчи ва энг муҳим манбалардан бири сифатида “Тазкираи қаландарон” асарига эътибор қаратилганди. Тахминга кўра, у “Қиссаи Машраб” ва бошқа манбаларга нисбатан ишончлироқ далилларга сероб бўлиши керак эди.

Бу асарни Муҳсин Зокиров илмий муомалага киритиб, у ҳақда: “XVII—XVIII асрларда ёзилган тарихий манбалар Машрабнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятини муфассал ўрганишда бир қатор чалкаш фикрлар туғдиради. Аммо Исҳоқ Боғистоний қаламига мансуб “Тазкираи қаландарон” асарининг топилиши бир қанча чигал муаммоларни аниқлаш ва улар тўғрисида дадил фикр юритиш имкониятини вужудга келтирди,” деб ёзади (Эрк ва маърифат куйчилари; Тазкираи Қаландарон).

Ростдан ҳам у Бобораҳим Машраб ҳаёти ва ижодига аниқликлар киритдими?

Бу асарга тўқнаш келиб мен ҳайрон қолдим. Текширишлар унинг асл матни йўқлигини кўрсатди. Ундан айрим парчалар М.Зокировнинг “Эрк ва маърифат куйчилари” (1984) асари ҳамда “Шарқ юлдузи” журналида “Тазкираи қаландарон” (1990) номи билан чоп этилган экан. Абдурашид Абдуғафуров, Абдуқодир Ҳайитметов, Исматулла Абдуллаев каби йирик мутахассислар бу “манба”дан четлаб ўтишни маъқул кўрадилар. Уларнинг бунга тўла ҳаққи бор эди. Чунки улар кўриб, ўрганиб, таҳлил қилиши лозим бўлган ва мазкур соҳа талабларига жавоб берадиган манбанинг ўзи йўқ эди.

Бундай муносабатга қарамай, сўнгги 20 йил мобайнида у машрабшуносликда Малиҳо Самарқандийнинг “Музаккир ул-асҳоб”и ва машҳур “Қиссаи Машраб”дан ҳам муҳимроқ манба даражасига кўтарилади. Маълумотлари олдинги сафга чиқа бошлайди. Бир куни имтиҳонларга тайёрланаётган мактаб ўқувчиси менга “Маънавият юлдузлари” ва “Adabiyot” (Umumiy о’rta ta’lim maktablarining 9-sinf uchun darslik-majmua) китобларини кўрсатди.Уларда Бобораҳим Машрабга оид икки хил маълумот берилган эди. Гангиб қолган ўқувчи уларнинг қай бири тўғри эканини сўради. Бошим қотди. Чунки улардан бировини тўғри дейишга етарли асосим йўқ эди…

9-синф адабиёт дарслигида Машраб ҳақида шундай дейилади: “Олдинлари Машраб 1640 ёки 1647(1657 ёзилса тўғри бўларди — А.Ж.). йилларда туғилган деб ҳисобланар ва бу маълумотлар қатор илмий манбаларда кўрсатилган ҳам эди. Боғистонийнинг “Тазкираи қаландарон” асарини синчиклаб ўрганиш натижасида аниқланган кейинги маълумотларга кўра Бобораҳим Валибобо ўғли Машраб 1653 йилда Наманганда косиб оиласида туғилган” (Q.Yoldoshev, V.Qodirov. J.Yoldoshbekov. Adabiyot. T., Yangiyol Poligraph strbice, 2006 y.,123.)

Тест синовига абитуриентларни тайёрловчи қўлланмаларда ҳам худди шундай гаплар такрорланган экан (S.Matchanov, SH.Saraiyev. Adabiyot (Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun metodik qo’llanma). T., Yurist-media markazi, 2010 y., 172.).Бу мазкур асарнинг жамиятда бирламчи манба бўлиб, мустаҳкам ўрин топганини кўрсатади. Бироқ “тазкира”ни ўқиганимда унда Бобораҳим Машрабнинг 1653 йили, яна Наманганда ва яна косиб оиласида туғилганини тасдиқловчи бирор маълумот учрамади. Бунинг устига тазкирани манба сифатида ўрганувчини унинг матни жуда ноқулай вазиятда қолдираркан… Бу ишда қўлёзма нусха йўқлиги тадқиқотчи имкониятларини қирқиб қўяди. Асарга манба хулосасини бериб бўлмайди. Лекин унинг иккита нашри ва уларга тушунтиришлар борлиги уни тадқиқот мақомида ўрганиш учун изн беради. Шу тариқа, икки нашр матнларини қиёсий қараб, ундаги маълумотлардан фойдаланишга уриндик.

М.Зокиров бу асар туркий (ўзбек) тилида ёзилгани тўғрисида гапириб ўтади. У арабий ёзувдан кирилчага айлантирилган. Таржима эмас. Бу ҳолда икки матн сўзсиз мос тушиши лозим. Лекин М.Зокиров негадир асарнинг ўзидаги бор матнини “Шарқ юлдузи”га ҳам тўлиқ бермаган экан. Саҳифани эса, ўқувчида катта умид уйғотиб, “Тазкираи қаландарон” номи безаб турибди. “Эрк ва маърифат куйчилари”даги: “Бобораҳим асли Андижондин бўлуб, иродати таҳсил умидида Наманганга дохил бўлмишди. Бобораҳим Андигоннинг Алакчиён элатиға мансуб мулла Вали хезимкаш (ўтинкаш) фарзандидур”, деб бошланувчи маълумот, Машраб ва Тўти бекачнинг ишқий можароси каби ҳикоятлар журнал нашрига кирмай қолган. Машрабнинг Бозор охунд даргоҳидан қувилиши, Маҳмуд Қатағон томонидан қатл этилиши каби икки нашрда ҳам учрайдиган бошқа лавҳалар матнларида жиддий тафовутларга дуч келамиз. Машраб ва Бозор охунд жанжалида сўзларнинг риндона атвори – ринд табиати, Боз устиға мўролоғич Маймоқ сўфи – Охири Маймоқ сўфи, Бобораҳимни ороға олиб – Раҳимбобони ороға олиб, бисёр озурда – бағоят озурда, иложи қолмамиш – иложиқолмади тарзида турлича қўлланиши ҳар қандай тажрибали матншуносни бу матнга йўлатмайди. Гап тузилишида аҳвол бундан ҳам ачинарли. Буни икки нашрнинг қарийб бошдан охиригача кузатиш мумкин. Матнда бунча кўп фарқни кўриб, мабодо бу иш таржима эмасмикан, деб ҳам ўйлагандик. Афсуски, у табдил. Мазкур нашрлар бирламчи манба бўла оладими? Тарихий матн таҳрир қилинмайди. Бир неча нусхалар асосида танқидий матн тузилиши мумкин. Бу ерда матншунослик қоидаларига мутлақо риоя этилмаган. Матн исталганча таҳрир қилинган… Балки олимларни ундан йироқлатган сабаблардан бири шу ҳамдир? М.Зокиров эса: “Бу асар Машраб ҳаёти ва ижодий фаолиятига тааллуқли ишончли ҳамда ғоят муҳим тарихий маъхаз (илк манба) бўлиб қолиши ўз-ўзидан аёндир”, деб уни китобхонга тақдим этади. Тадқиқотчи мазкур қўлёзма 87 варақ, 41 боб ва унинг 11 боби Бобораҳим Машрабга бағишлангани ҳақида хабар бериб, варақларни ўзи рақамлаганини таъкидлайди. Журнал нашрида эса, бирор матн қўлёзма нусханинг қайси бетидан олингани кўрсатилмайди.

Тазкира воқеалари қурилиши кичик саҳна асарини эслатади. Гарчи Машраб “валиюллоҳ” деб таърифланса-да, матнда тасаввуфга алоқадор ҳеч нарса йўқ. Уни бу соҳадан анча узоқ одам ёзгани сезилади. “Қиссаи Машраб”да мажзубҳол Ошиқни, тазкирада Абдулла Қаҳҳор асарларидаги инқилобдан олдинги бахтсиз ва чорасиз кимсага ўхшаш шахсни кўрамиз. Феълнинг қолмамиш, этмиш, бормиш, топмиш, сўзламиш каби шаклларда қўлланиши ХХ аср ўзбек адабиётидаги тарихий-бадиий асарлар тилига яқинроқ. Муаллиф Машрабнинг 10 йилга яқин ҳамроҳи эди. Лекин у ўзи гувоҳ бўлган ва ҳамхонасининг шахсияти, сўфийлик ҳолини очиб берадиган бирор хос лавҳа келтирмайди. Барча нақллар Пирмат Сеторий тилидан ривоят қилинади. Матн билан танишгач, нима бало, тазкира 200 йил олдин шўролар буюртмаси билан ёзилганми, деб ҳайрон ҳам қоласан. Эҳтимол, матннинг бундай хусусиятларга эга бўлиши тадқиқотчи хизматидандир.

Муҳсин Зокиров “Эрк ва маърифат куйчилари” асарида Бобораҳим Машраб ҳаёт йўли ва ижоди ҳақида мулоҳаза юритиб, “Мабдаи нур” ҳамда “Кимё” масаласига ҳам тўхталади. Қўлида “Тазкираи қаландарон”дек “манба” бўла туриб: “Демак, эндиликда “Мабдаи нур”нинг муаллифи Рўзибой Ҳофизи Машраби Соний эканлиги мутлоқ равшан бўлиб қолди”, дея қатъий қарорга келади. Тазкирада ҳам “Мабдаи нур”га тегишли қизиқарли маълумот борлиги тўғрисида ҳатто бир сўз айтмайди. Бироқ орадан олти йил ўтиб, бирдан шу асарнинг журнал нашрида: “Машраби мажзубнинг табаррук ашъор дафтарларин ва ўз дастхати ила китобот қилмиш “Мабдаи нур”, “Кимёйи саодат” достонларин хуржунидан олиб, фақир назариға келтурди”, деган маълумот пайдо бўлиб қолади. Бу барча ўқувчилар ва, айниқса, мутахассислар учун узоқ кутилган, жар солиб ҳайқиришга арзийдиган катта Янгилик эди! Тадқиқотчи эса, негадир, буни сезмаганга олади. Нашр сўзбошисида бу ҳақда яна лом-мим демайди. Шу билан муаммо дабдурустдан, тинчгина хотима топгандек бўлади. Бу сиртдан қараганда ва манбалардан хабарсиз ўқувчига шундай кўринарди… Мазкур муаммога аралашиб қолган ҳар бир тадқиқотчи, ҳатто улар ўзаро зид фикрларда бўлса ҳам, ич-ичидан илмий жиҳатдан мутлақо қониқарли ечим истайди. Мутахассисга бу асарлар қайси Машрабники экани эмас, ҳақиқий аҳволнинг очилиши муҳим ва ўқувчига баҳснинг қандай якун топиши қизиқ…

Энди таҳлил йўналишини бир оз ўзгартириб, асарга шубҳаларсиз назар соламиз. Бундан буёғи бизни кўпроқ ундаги маълумотлар қизиқтиради.

М.Зокировнинг таъкидлашича, тазкираҳ. 1130 йили жумодул аввал ойининг 15-куни тугалланган. Боғистоний эса: “Фақирул ҳақирнинг ушбу ожизона битиклари ҳижратнинг 1130 санасида, моҳи жумодул аввалда иҳтимомиға етди”, деб хабар беради. Бу пайтда муаллиф 60 ёшга кирган экан. Мазкур маълумотлар тазкиранинг милодий 1718 йили 15 апрелда тугаллангани ва Исҳоқ Боғистоний ҳ. 1070 йили (м. 1660) таваллуд топганини билдиради. У “Қуръони шариф”, “Мушквот ул-масобиҳ”, “Саҳиҳи Бухорий” асарларини ўрганиб, тариқат илмидан сабоқ олиш учун “20 ёшларида Мулло Бозор Охунднинг довруғини эшитиб”, Наманганга боради. Бу 1679 йил охири — 1680 йил бошларига тўғри келади. У Бозор Охунд мадрасасида Бобораҳим Машраб билан 7 йил бирга таҳсил олади. Тазкиранинг боши ва “биринчи лавҳа”да Боғистоний буни алоҳида таъкидлайди. Талабалик даври охири ва уларнинг ажралиши 1687 йилга тўғри келади. Боғистоний қишлоғига жўнаб, бир йилдан сўнг (1688) яна қайтиб келганда Машраб Кошғарга кетганини эшитади. Тазкирада унинг 7-8 йил Офоқ хожа ҳузурида хизматда бўлгани айтилади. Бу маълумотлар Машрабнинг 1694—1696 йиллар орасида Андижонга қайтганини кўрсатади. У сафардан келганда бетоб онаси вафот этади. Боғистоний: “Биродарим Бобораҳимнинг модари покизаларининг жанозаларида бўлдим”, деб у билан учрашганини ҳикоя қилади. Сўнгра Машраб, Пирмат Сеторий ва Боғистоний биргаликда бир қанча шаҳар ва ўлкаларни кезиб чиқади. Боғистоний улардан айрилиб, қишлоғига йўл олади ва у ерда мактабдорлик билан машғул бўлади. Орадан 20 йил ўтиб, Сеторий унинг қишлоғига боради ва Машрабнинг ўлими ҳақида хабар келтиради. Исҳоқ Боғистоний тазкирада ўзи ва Машраб ҳаёт йўлини шундай тасвирлайди.

Воқеа шу тахлит кечган бўлса, Машрабнинг Кошғар ўлкаси ва қалмоқ даштларида ўтган 18 йиллик саргардонлиги, 1689—1690 йиллардаги Малиҳо Самарқандий билан учрашуви, онасининг 1690 йили вафот этиши ва фанда эътиборли саналган яна бир қанча илмий маълумотлар тақдири нима бўлади? М. Зокиров худди шу тадқиқотида Бозор Охундни 1678 йили вафот этган, дейди. Машраб эса, 1680—1681 йили унинг даргоҳидан қувилиб, Офоқ хожа ҳузурига кетганмиш?! Тазкира матни ва М.Зокиров тадқиқотида бундай чалкашликлар шу тариқа давом этаверади… Боғистоний: “Фақир мадраса таълимин ихтимомиға етказуб, ўз кентим Боғистонда жойнишин бўлмишмен”, деб ёзади. М.Зокиров тазкирага асосланиб: “Ниҳоят, улар уч киши: Машраб, Пирмат Сетроий ва тазкира муаллифининг ҳамроҳлигида йўлга чиқиб, Хўжанд, Ўратепа, Шош (Тошкент), Сайрам ва Туркистон вилоятларини кезиб чиқадилар. Машраб ва Пирмат Сеторий Мовароуннаҳр томон йўл оладилар, Исҳоқ Боғистоний эса ўз кенти Боғистонга қайтиб, шу ерда турғун бўлиб қолади”, деб хабар беради. Асарда Пирмат Сеторийнинг Машраб ўлимидан 8 йил кейин 60 ёшида (1719 йили) вафот этгани кўрсатилади. Тазкира 1718 йил 15 апрелда тугалланган бўлса, қандай қилиб унда 1719 йилги воқеалар ҳақида гап кетиши мумкин?

* * *

Фурсатдан фойдаланиб, Бобораҳим Машрабнинг ёши ва вафотига доир маълумотга тўхтайлик. “Эрк ва маърифат куйчилари”да келтирилган матнда Машраб қатли: “Андоғ маълум бўлмишким, Машраби валиюллоҳқатли муддатинда таваллудларидин эллик саккиз сана кечуб эрди”, деб кўрсатилади ва М.Зокиров унга: “Агар Исҳоқ Боғистонийнинг “Офоқ Хўжа вафотидан 18 йил кейин, 58 ёшида қатл этилди” қайдини бунга таққосланса, масала янада аниқ бўлади”, деб қўшимча қилади.

Журнал нашрида: “Алқисса, рамазони шарифни ўн еттинчи куни бавақти намози жумъадин сўнг Шоҳ Машрабни Мансурвор сиёсат дориға тортмушлар. Андоғ маълум бўлурки, қатли ом муддатинда таваллудларидин эллик етти сана кечуб эрди,” дейилади. Бу саналар, албатта, ўқувчини 1711 йилга етаклаб бораяпти. Ҳ. 1123 йил рамазон ойининг 17-куни милодийда 1711 йил 29 октябрдир. Аммо… матнда яна ихтилоф! Машраб қатл этилганда 58 ёшмиди ё 57? Журнал нашрига асослансак, Машрабнинг ёши милодийда 55 ва таваллуди 1656 йилнинг ўрталарига тўғри келади (1123—57=1066). Мактаб дарслиги ва қўшимча ўқув қўлланмаларда кўрсатилгандек, 1653 йил эмас. 58 ёши (м. 56) ҳисобга киритилса, у 1655 йили туғилган бўлади.

Бу мақолада Машраб таваллуди бўйича баҳс юритмоқчи эмасмиз. Ниятимиз, М.Зокиров уқтирганидек, тазкирадан Бобораҳим Машраб ҳақида дадил фикр юритиш имкониятини топиш эди. Аммо у Машрабга доир бошқа манбалардаги ишончли маълумотларни йўққа чиқариши, матндаги фарқлар, тили ва матн ичидаги маълумотларнинг ўзаро мос тушмаслиги билан ваъда қилинган имконни бермади. Тажрибали йирик манбашунослар бу манбани четлаб ўтгани ҳам бизни ҳайрон қолдирганди. Иш жараёнида бунинг сабабини тушунгандек бўлдик.

Энди бундай хато, асоси бўш маълумотлар дарслик ва қўшимча ўқув қўлланмаларига кириб қолиши ташвишланарли. Олий ўқув юртлари тест синовлари саволлари жавобида ҳам худди шу маълумотлар бўлса керак…

Бу “манба” аста-секин кенг тарқалиб, ҳақиқий манбаларни илм майдонидан суриб чиқарса нима бўлади? Шундай қоронғи мавҳумлик билан Бобораҳим Машраб таржимаи ҳолини ёритмоқчимизми? Дарсликлар ёзилишидан олдин маълумотлар обдон илмий меҳнат чиғириғидан ўтказилмайдими?

Имтиҳонга тайёрланаётган ўша ўқувчининг саволи мақола охиригача бошимда чарх урди: “Бу маълумотларнинг қай бири тўғри?”. Ҳозирча саволнинг ярмига жавоб беришим мумкин: “Дарсликдаги эмас!”.

* * *

Иш тугаганди. Кейинги мавзу хаёли билан қўлимга эндигина тушган “Ислом тасаввуфи манбалари” (“Ўқитувчи” нашриёти, 2005) китобини варақлардим. Бу ажойиб тўпламни домла Ҳамидулла Болтабоев нашр эттирган экан. Қарасам, унда бир қанча мўътабар ва ишончли манбалар матнлари қаторида “Тазкираи қаландарон” ҳам турибди…

2010

БУЛБУЛ ТИЛСИМИ

Бугунги ўқувчи мулла Бозор охундни Бобораҳим Машрабнинг тариқатдаги биринчи устози деб билади. Лекин кўпчилик китобхонлар бу шахснинг таржимаи ҳолидан деярли хабардор бўлмаса керак. Илмий адабиётларга кўз югуртирилса, худди шогирди сингари унинг ҳаёти ҳам ўзаро мос тушмаган турли ахборотлар қоришиғидан иборат экани аён бўлади. Баъзи тадқиқотларда унга оид қисқача маълумотлар учрайди, айримларида эса номигина қайд этилади. Бозор охунд ким ва қачон яшаган? Қайси тариқат вакили? Бу саволлар ҳозиргача қарийб жавобсиздир. Тарихий манбаларда бу тўғрида қандай гап-сўзлар бор?

Бозор охунд ҳақидаги илк илмий хабарлар Н.С. Ликошиннинг “Девонаи Машраб” таржимаси тадқиқот қисмида берилади. У Машрабга оид маълумот излаб, мурожаат қилгандан сўнг Чуст шаҳри қозиси домулла Масъуд махдум, қозикалон Муҳаммад Мурод ва шайх ул-ислом Нодим унга ахборот тўплаб беради. Улар орасида Бозор охунд шажараси ҳам бор эди. Шажарада Бозор охунд насаби имом Ҳанафия орқали ҳазрати Алига етиши таъкидланади. Бозор охунднинг отаси Султон Муҳаммадхон эди. У даставвал ҳазрати Султон Аҳмад Яссавий юртида яссавия тариқати вакилларидан таълим олади ва кейинчалик Қўқонга кўчиб келади. У ерда бир неча муддат яшаб, Наманганга ўтади ва ўша жойда муқим бўлиб қолади. Унинг Убайдуллоҳ хожа, Олим хожа исмли ўғиллари бор эди. Убайдуллоҳ хожа ўз даврида Подшо Бозор охунд номи билан шуҳрат қозонади. Унинг қол ва ҳол илмидаги биринчи устози, шубҳасиз, отаси эди. У яссавия тариқати мактабида сабоқ олиб вояга етади.

Абдурауф Фитрат “Машраб” мақоласида Бозор охундни: “Бухороли Баҳодур эшоннинг муриди бўлған Охунд мулла Бозор наманганли бўлуб, Фарғонада машҳур ва маълум бир мулла бўлган, қабри бу кун Наманган шаҳридадир”, деб қисқагина тавсифлаб ўтади. Кейинги тадқиқотчилар кўпроқ Н.С.Ликошин маълумотларидан фойдаландилар ва ХХ аср илмий адабиётида Бозор охунднинг вафоти, асосан, 1668 йил деб кўрсатилди.

Бу сана абжад ҳисоби билан “Булбул бирафт аз боғи илм” (“Булбул илм боғидан кетди”) сатридан олинган. Н.С. Ликошин худди шу таърихга асосланган ва уни биринчи бўлиб жамоатчилик эътиборига ҳавола қилганди. Тадқиқотимиз мазмунини мана шу бир неча сўздан иборат бир сатргина матн ҳақидаги мулоҳазалар ташкил этади. Ундаги “аз боғи илм” жумласидан ҳ. 1143 йил(1730-1731) ҳосил бўлади. Н.С. Ликошин абжад ҳисобини аниқлаш учун “булбул” сўзида жамланган 64 рақамини 1143 сонидан олиб ташлайди. У мисрани рақамлар билан “64 кетди 1143дан”, деб ўқийди. Оқибатда ундан ҳ. 1079 йил(1668 июн – 1669 июн) пайдо бўлади. Тадқиқотчилар рақамлар бекитилган бу сатрни Машрабга тегишли, деб ҳисобладилар. А. Абдуғафуров бир ишида: “Чунки Машраб З. Ризаев даъво этаётган санадан 4 йил кейин – 1668(ҳижрий 1079) йилда вафот этган Бозор охундга “Булбул бирафт аз боғи илм”мисраси билан таърих ёзган”, деб “далил” келтиради(“Эрк ва эзгулик куйчилари”, 116-бет).

Исматулла Абдуллаев, Шорасул Зуннунов, Ҳамидулла Болтабоев ва бошқа олимлар ишларида ҳам худди шу сана келтирилади. Муҳсин Зокиров “Эрк ва маърифат куйчилари” китобида (1984) (20 — 21-бетлар) Бозор охундни 1678 йили вафот этган, деб ёзади. Бироқ бу маълумотни қаердан олганини айтмайди. (Балки босмада 1668 сони 1678 деб хато терилган бўлиши ҳам мумкиндир, биз буни билмаймиз.) Нима бўлганда ҳам, Бозор охунд вафоти тарихга шу зайлда шубҳали саналар билан кириб қолади.

Аниқлик излаб қилинган уриниш зое кетмади. Жаноб Н.С. Ликошин “булбул”ни тушунмаган ва уни нотўғри шарҳлаган экан. Илк текширувдаёқ кутилмаган натижага дуч келдик. Абдулазиз Наманганийнинг(Мажзуб) “Тазкират ул-авлиё” асаридан Бозор охундга тааллуқли қуйидаги қизиқ ахборот чиқди: “Мулла Бозор Наманганий одатда туннинг аввалида ухларди. Уйқудан туриб, таҳажжуд намозини адо этарди-да, бир соат “Ҳидойайи шариф”ни ўқир ва кейин “Каломи шариф”ни тиловат қиларди. Бир кеча тиловат пайтида ғайбдан “Қуръонхонлигингдан безор бўлдим”, деган овоз эшитди. Уч кунгача шундай овоз келиб, у ақл-ҳушини йўқотди ва Бухоро тарафга равона бўлди. Бухорода ошпазга шогирд тушди.

Мирзо Баҳодур бир куни Регистонга келиб айланди ва ошпазнинг уйига кирди. Ошпаз лалида(лаганда) ош келтирди. У ошдан бир сиқим еди ва қолганини ошпазга қайтариб берди. “Буни ол, ошингни нима қиламан? Сенинг бир шогирдинг учун келдим. У шогирдинг бўладиган йигит”, деди. Ошпаз шогирдини ҳазратнинг ҳузурига келтирди. Охунд мулла Бозорни синаб кўриб, ўзи билан олиб кетди. Манзилга етгач, домулла Бозор ичкарига кирди. Икки-уч ой пир хизматида бўлди”(ЎзР ФАШИ. 1337-рақамли қўлёзма, 68а —69а-бетлар).

Мулла Бозорни ошпазнинг уйидан олиб кетган Мирзо Баҳодур ким эди? Н.С. Ликошин, Абдурауф Фитрат у Бозор охунднинг устози эканини гапириб ўтади. Бобораҳим Машрабга нисбат бериладиган бир ғазалда ҳам у мулла Бозор охунднинг устози сифатида таърифланади:

Маърифатнинг гулзори мулла Бозор девона,
Ошиқларнинг сардори мулла Бозор девона.

Йўқтур асло кийнаси, баҳри урфон сийнаси,
Нури Ҳақ ойинаси мулла Бозор девона.

Жойларидур Наманган, Ҳақ йўлида жон берган,
Муридларини севган мулла Бозор девона.

Ичларидур тўла нур, пирларидур Баҳодур,
Бухорода ул машҳур, мулла Бозор девона.

Машраб ўзи девона, ишқўтиға парвона,
Йўл юрадур сарсона, мулла Бозор девона.

Манбаларда мазкур шахсҳақида баъзи маълумотлар учрайди. У кубровия тариқатининг таниқли шайхи МирзоБаҳодур Шербадуний ал-Бухорий эди. Тахминан, 1640 – 1710 йиллари Бухорода яшаган. Унинг яна Лутфуллоҳ хожа(Эшон Шаҳид), Ниёз Чўқмоқий, Ҳазрати Имло каби шогирдлари тарихда машҳурдир.

Ҳижрий 1082 йили(1671-1672) кубровия тариқати муршиди Мир Шаҳобиддин Соктараги вафот этиб, раҳбарлик Мир Атоуллоҳ Соктарагига қолганди. Ундан кейин ҳ. 1100 йили(1689) Мирзо Баҳодур тариқат муршиди маснадига ўтиради(ЎзР ФАШИ. 79-5-рақамли қўлёзма, 73б-саҳифа). Худди шу пир Регистон ёнидаги ошхонага келиб, ошпазнинг “бўладиган” шогирди мулла Бозорни кубровия тариқати сари бошлаб кетганди.

Муаррих Мирза Олим Махдум Бозор охунд ҳақида шундай маълумот беради:

“Шоҳруххонни аввал мартаба Хўқандга хонлик маснадига ўлтурганлигини тарихи ҳижрийда 1121(1709-1710) йили экан. Бир шоир бул тарихни “Зи Шоҳрух жў”(Шоҳрухдан қидир) иборатидин топибдур.

Хулосаи калом, Шоҳруххон ўн икки йил хонлик қилиб, ўн учинчи йилда вафот қилибдур. Машҳур наманганлик Машрабни пири шайх мулла Бозор охунд Наманганий ул хонга ҳамаср эканлар.

…Яна баъзи зурафолар Шоҳруххон вафоти тарихи ҳақида баъзи алфозлар мулла Бозор охундни муридлари оғзидин чиққан экан, моддаи тарих топибдур. Анинг ҳикояси шул эканким, вафотига Шоҳруххон Хўқанд шаҳрининг қалъа ва арк биноларида наманганлик мулла Бозор охундни муридларидин бир одамни мардикор қилиб ишлатиб юрган экан. Бу хабарни мулла Бозор охунд эшитиб, ани халос қилмоқ учун Хўқандга келиб, Шоҳруххондин ул муридларини илтимос қилган экан. Хон илтимосларини рад қилибдур. Шайх хондин хафа бўлуб қайтиб, Қаровултепада бир муридларининг уйига бориб, деворга Шоҳруххон тасвирини тортиб, ўқ-ёй ила ул суратга қараб отиб, мезбонга айтибдурлар “Шоҳрух мурд” деб. Бу ҳодиса пайшанба куни жума кечаси экан. Ўша жума куни хонни кифтига бир ёмон яра чиқиб, вафот қилибдур. Бир неча кундин кейин мулла Бозор охундни бир муридлари Қаровултепаға, ўшал уйга қўнганда соҳиби хонадон ҳодисани баён қилиб, шайх жўнаганлари ҳамоно хон вафот қилди, дебдур. Анда ул сўфий жоҳил “хирс ки мурд” деган экан. Ул мезбони зариф бул иборатни ҳисоб қилиб кўрса, моддаи таърих тушубдур” (“Тарихи Туркистон”,Т., 2008, 48 — 50-бетлар).

Бу воқеа Бобораҳим Машраб вафотидан 11 йил кейин 1722 санада рўй беради. Мулла Бозор охунд бу пайтда ҳали жисмонан бақувват, ғайрат-шижоатли эди. Яна бир неча манбада бу воқеага оид шунга ўхшаш маълумот учрайди. Орадан тўққиз йил кечиб, ҳ. 1143 йили(1730-1731) мулла Бозор охунд бу ғавғоли дунёдан ўтади. Шундан сўнг унинг ўтмиш ҳаёти шу бир мисрага айланган ва маърифат гулшани булбули унга келиб қўнганди. Шарҳловчилар ҳозиргача мухлисларга: “Бу мисрани Бобораҳим Машраб ёзган”, дея уқтириб келмоқдалар.

Бу маълумотлар “Булбул бирафт аз боғи илм” сатри хатолигини англатмайди. Аксинча, Н.С. Ликошин булбул тилини тушунмасдан таржима қилгани ва кейинги тадқиқотчилар унга кўр-кўрона эргашганидан дарак беради. Ажабки, ҳеч ким мазкур сатр устида бош қотириб кўрмайди. Бу ерда “булбул” сўзидаги 64 рақамини 1143 сонидан айириб ташлаш учун бирор сабаб кўринмаяпти. Балки, 64 рақами мулла Бозор охунднинг ёшини ифодалар? Наҳотки, шу пайтга қадар унинг туғилган йилини вафоти санаси, деб келдик?! Бу фикр бошимга маҳкам ўрнашишга, мен уни қувишга уринардим. “Мулла Бозор охунд 1668 йили туғилган”, деб ёзишга сира қўлим бормади. Уни шундай ёзсам… юз йил давомида “Мулла Бозор охунд 1668 йили вафот этган” деб таълим олиб келаётган, бу маълумот қон-қонига сингиб кетган миллионлаб ўқувчилар ҳоли не кечаркан! “Булбул”ни рақамга айлантириш шартми ўзи?

Мазкур тарихий воқеалардан хулоса чиқарадиган бўлсак, мулла Бозор охунд шогирди Бобораҳим Машрабдан йигирма йил кейин ҳ. 1143 йили(1731) фоний оламдан кетади. Унинг шижоати ва Шоҳруххон ўлими ҳодисасини(1722) ёдга олайлик. Бу хатти-ҳаракатлар олтмиш ёшлардан ошган одамни эслатади. Маълумотларнинг шу каби жиҳатлари назарда тутилса, унинг ҳ. 1070-йиллар атрофида(1655 – 1660) туғилгани тахмин этилиши тўғрироқ чиқар. Шунда у 71 – 76 йил яшаган бўлади. Отасидан яссавия таълимотини ўрганиб, 25-30 ёшларида ўзи ҳам ёш шогирдлар тарбиялай бошлагандир. Мирзо Баҳодур билан 1690-йиллари учрашган бўлиши мумкин. Бу фикрлар турли манбалардаги тўртта аниқ сана(1689, 1709-1710, 1722, 1731 йиллар) ва ўша даврларда содир бўлган айрим тарихий ҳодисалар теграсида шаклланди. Ҳозирча, қанча изламайлик, 1655 — 1660 йилнинг нарёғидан Бозор охундни топиб бўлмади. Унинг ҳаётига тегишли барча маълумотлар 1689 йилдан кейинги воқеаларга боғланиб чиқаётир.

Хуллас, машрабшунослик соҳасини бир асрдан кўпроқ тарих ҳудуди ташқарисида саргардон этган ҳ. 1079 сана(1668) тўрга илинди. Шу билан бир сатр мулоҳазаси охирлагандек бўлди. У Н.С. Ликошин “булбул”ни илм боғидан қувиб, ўрнига йўқ “қисса”ни киритгани ва таърих оёғини осмондан келтиргани ошкор бўлиши билан якунланди. Ниҳоят, “булбул” тилсими ечилди… Энди “озод” тарихий майдондан Бобораҳим Машрабни қидирамиз.

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил 52-сонидан олинди.

Bu asarga to‘qnash kelib men hayron qoldim. Tekshirishlar uning asl matni yo‘qligini ko‘rsatdi. Abdurashid Abdug‘afurov, Abduqodir Hayitmetov, Ismatulla Abdullayev kabi yirik mutaxassislar bu “manba”dan chetlab o‘tishni ma’qul ko‘radilar. Ularning bunga to‘la haqqi bor edi. Chunki ular ko‘rib, o‘rganib, tahlil qilishi lozim bo‘lgan va mazkur soha talablariga javob beradigan manbaning o‘zi yo‘q edi.

Abdusattor Jumanazar
IKKI MAQOLA

 Abdusattor Jumanazar 1961 yilda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumani Naymansaroy qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent Davlat universitetining sharqshunoslik fakultetini tamomlagan. Gazeta va jurnallarda faoliyat yuritgan. Hozir O‘Z FA Beruniy nomidagi sharqshunoslik instutida katta ilmiy xodim bo‘lib ishlaydi. “Xilvat ahli”, “Madoris”, “Nasaf”, “Mashrab”, “Vaxshuvor”, “Buxoro” kabi ilmiy-badiiy kitoblari nashr etilgan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.

MATN VA… BUTUN SAVOLGA YARIMTA JAVOB

“Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari muammosi tufayli Boborahim Mashrab tarixiga doir birlamchi va eng muhim manbalardan biri sifatida “Tazkirai qalandaron” asariga e’tibor qaratilgandi. Taxminga ko‘ra, u “Qissai Mashrab” va boshqa manbalarga nisbatan ishonchliroq dalillarga serob bo‘lishi kerak edi.

Bu asarni Muhsin Zokirov ilmiy muomalaga kiritib, u haqda: “XVII—XVIII asrlarda yozilgan tarixiy manbalar Mashrabning hayoti va ijodiy faoliyatini mufassal o‘rganishda bir qator chalkash fikrlar tug‘diradi. Ammo Is’hoq Bog‘istoniy qalamiga mansub “Tazkirai qalandaron” asarining topilishi bir qancha chigal muammolarni aniqlash va ular to‘g‘risida dadil fikr yuritish imkoniyatini vujudga keltirdi,” deb yozadi (Erk va ma’rifat kuychilari; Tazkirai Qalandaron).

Rostdan ham u Boborahim Mashrab hayoti va ijodiga aniqliklar kiritdimi?

Bu asarga to‘qnash kelib men hayron qoldim. Tekshirishlar uning asl matni yo‘qligini ko‘rsatdi. Undan ayrim parchalar M.Zokirovning “Erk va ma’rifat kuychilari” (1984) asari hamda “Sharq yulduzi” jurnalida “Tazkirai qalandaron” (1990) nomi bilan chop etilgan ekan. Abdurashid Abdug‘afurov, Abduqodir Hayitmetov, Ismatulla Abdullayev kabi yirik mutaxassislar bu “manba”dan chetlab o‘tishni ma’qul ko‘radilar. Ularning bunga to‘la haqqi bor edi. Chunki ular ko‘rib, o‘rganib, tahlil qilishi lozim bo‘lgan va mazkur soha talablariga javob beradigan manbaning o‘zi yo‘q edi.

Bunday munosabatga qaramay, so‘nggi 20 yil mobaynida u mashrabshunoslikda Maliho Samarqandiyning “Muzakkir ul-as’hob”i va mashhur “Qissai Mashrab”dan ham muhimroq manba darajasiga ko‘tariladi. Ma’lumotlari oldingi safga chiqa boshlaydi. Bir kuni imtihonlarga tayyorlanayotgan maktab o‘quvchisi menga “Ma’naviyat yulduzlari” va “Adabiyot” (Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinf uchun darslik-majmua) kitoblarini ko‘rsatdi.Ularda Boborahim Mashrabga oid ikki xil ma’lumot berilgan edi. Gangib qolgan o‘quvchi ularning qay biri to‘g‘ri ekanini so‘radi. Boshim qotdi. Chunki ulardan birovini to‘g‘ri deyishga yetarli asosim yo‘q edi…

9-sinf adabiyot darsligida Mashrab haqida shunday deyiladi: “Oldinlari Mashrab 1640 yoki 1647(1657 yozilsa to‘g‘ri bo‘lardi — A.J.). yillarda tug‘ilgan deb hisoblanar va bu ma’lumotlar qator ilmiy manbalarda ko‘rsatilgan ham edi. Bog‘istoniyning “Tazkirai qalandaron” asarini sinchiklab o‘rganish natijasida aniqlangan keyingi ma’lumotlarga ko‘ra Boborahim Valibobo o‘g‘li Mashrab 1653 yilda Namanganda kosib oilasida tug‘ilgan” (Q.Yoldoshev, V.Qodirov. J.Yoldoshbekov. Adabiyot. T., Yangiyol Poligraph strbice, 2006 y.,123.)

Test sinoviga abituriyentlarni tayyorlovchi qo‘llanmalarda ham xuddi shunday gaplar takrorlangan ekan (S.Matchanov, SH.Saraiyev. Adabiyot (Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun metodik qo’llanma). T., Yurist-media markazi, 2010 y., 172.).Bu mazkur asarning jamiyatda birlamchi manba bo‘lib, mustahkam o‘rin topganini ko‘rsatadi. Biroq “tazkira”ni o‘qiganimda unda Boborahim Mashrabning 1653 yili, yana Namanganda va yana kosib oilasida tug‘ilganini tasdiqlovchi biror ma’lumot uchramadi. Buning ustiga tazkirani manba sifatida o‘rganuvchini uning matni juda noqulay vaziyatda qoldirarkan… Bu ishda qo‘lyozma nusxa yo‘qligi tadqiqotchi imkoniyatlarini qirqib qo‘yadi. Asarga manba xulosasini berib bo‘lmaydi. Lekin uning ikkita nashri va ularga tushuntirishlar borligi uni tadqiqot maqomida o‘rganish uchun izn beradi. Shu tariqa, ikki nashr matnlarini qiyosiy qarab, undagi ma’lumotlardan foydalanishga urindik.

M.Zokirov bu asar turkiy (o‘zbek) tilida yozilgani to‘g‘risida gapirib o‘tadi. U arabiy yozuvdan kirilchaga aylantirilgan. Tarjima emas. Bu holda ikki matn so‘zsiz mos tushishi lozim. Lekin M.Zokirov negadir asarning o‘zidagi bor matnini “Sharq yulduzi”ga ham to‘liq bermagan ekan. Sahifani esa, o‘quvchida katta umid uyg‘otib, “Tazkirai qalandaron” nomi bezab turibdi. “Erk va ma’rifat kuychilari”dagi: “Boborahim asli Andijondin bo‘lub, irodati tahsil umidida Namanganga doxil bo‘lmishdi. Boborahim Andigonning Alakchiyon elatig‘a mansub mulla Vali xezimkash (o‘tinkash) farzandidur”, deb boshlanuvchi ma’lumot, Mashrab va To‘ti bekachning ishqiy mojarosi kabi hikoyatlar jurnal nashriga kirmay qolgan. Mashrabning Bozor oxund dargohidan quvilishi, Mahmud Qatag‘on tomonidan qatl etilishi kabi ikki nashrda ham uchraydigan boshqa lavhalar matnlarida jiddiy tafovutlarga duch kelamiz. Mashrab va Bozor oxund janjalida so‘zlarning rindona atvori – rind tabiati, Boz ustig‘a mo‘rolog‘ich Maymoq so‘fi – Oxiri Maymoq so‘fi, Boborahimni orog‘a olib – Rahimboboni orog‘a olib, bisyor ozurda – bag‘oyat ozurda, iloji qolmamish – ilojiqolmadi tarzida turlicha qo‘llanishi har qanday tajribali matnshunosni bu matnga yo‘latmaydi. Gap tuzilishida ahvol bundan ham achinarli. Buni ikki nashrning qariyb boshdan oxirigacha kuzatish mumkin. Matnda buncha ko‘p farqni ko‘rib, mabodo bu ish tarjima emasmikan, deb ham o‘ylagandik. Afsuski, u tabdil. Mazkur nashrlar birlamchi manba bo‘la oladimi? Tarixiy matn tahrir qilinmaydi. Bir necha nusxalar asosida tanqidiy matn tuzilishi mumkin. Bu yerda matnshunoslik qoidalariga mutlaqo rioya etilmagan. Matn istalgancha tahrir qilingan… Balki olimlarni undan yiroqlatgan sabablardan biri shu hamdir? M.Zokirov esa: “Bu asar Mashrab hayoti va ijodiy faoliyatiga taalluqli ishonchli hamda g‘oyat muhim tarixiy ma’xaz (ilk manba) bo‘lib qolishi o‘z-o‘zidan ayondir”, deb uni kitobxonga taqdim etadi. Tadqiqotchi mazkur qo‘lyozma 87 varaq, 41 bob va uning 11 bobi Boborahim Mashrabga bag‘ishlangani haqida xabar berib, varaqlarni o‘zi raqamlaganini ta’kidlaydi. Jurnal nashrida esa, biror matn qo‘lyozma nusxaning qaysi betidan olingani ko‘rsatilmaydi.

Tazkira voqealari qurilishi kichik sahna asarini eslatadi. Garchi Mashrab “valiyulloh” deb ta’riflansa-da, matnda tasavvufga aloqador hech narsa yo‘q. Uni bu sohadan ancha uzoq odam yozgani seziladi. “Qissai Mashrab”da majzubhol Oshiqni, tazkirada Abdulla Qahhor asarlaridagi inqilobdan oldingi baxtsiz va chorasiz kimsaga o‘xshash shaxsni ko‘ramiz. Fe’lning qolmamish, etmish, bormish, topmish, so‘zlamish kabi shakllarda qo‘llanishi XX asr o‘zbek adabiyotidagi tarixiy-badiiy asarlar tiliga yaqinroq. Muallif Mashrabning 10 yilga yaqin hamrohi edi. Lekin u o‘zi guvoh bo‘lgan va hamxonasining shaxsiyati, so‘fiylik holini ochib beradigan biror xos lavha keltirmaydi. Barcha naqllar Pirmat Setoriy tilidan rivoyat qilinadi. Matn bilan tanishgach, nima balo, tazkira 200 yil oldin sho‘rolar buyurtmasi bilan yozilganmi, deb hayron ham qolasan. Ehtimol, matnning bunday xususiyatlarga ega bo‘lishi tadqiqotchi xizmatidandir.

Muhsin Zokirov “Erk va ma’rifat kuychilari” asarida Boborahim Mashrab hayot yo‘li va ijodi haqida mulohaza yuritib, “Mabdai nur” hamda “Kimyo” masalasiga ham to‘xtaladi. Qo‘lida “Tazkirai qalandaron”dek “manba” bo‘la turib: “Demak, endilikda “Mabdai nur”ning muallifi Ro‘ziboy Hofizi Mashrabi Soniy ekanligi mutloq ravshan bo‘lib qoldi”, deya qat’iy qarorga keladi. Tazkirada ham “Mabdai nur”ga tegishli qiziqarli ma’lumot borligi to‘g‘risida hatto bir so‘z aytmaydi. Biroq oradan olti yil o‘tib, birdan shu asarning jurnal nashrida: “Mashrabi majzubning tabarruk ash’or daftarlarin va o‘z dastxati ila kitobot qilmish “Mabdai nur”, “Kimyoyi saodat” dostonlarin xurjunidan olib, faqir nazarig‘a kelturdi”, degan ma’lumot paydo bo‘lib qoladi. Bu barcha o‘quvchilar va, ayniqsa, mutaxassislar uchun uzoq kutilgan, jar solib hayqirishga arziydigan katta Yangilik edi! Tadqiqotchi esa, negadir, buni sezmaganga oladi. Nashr so‘zboshisida bu haqda yana lom-mim demaydi. Shu bilan muammo dabdurustdan, tinchgina xotima topgandek bo‘ladi. Bu sirtdan qaraganda va manbalardan xabarsiz o‘quvchiga shunday ko‘rinardi… Mazkur muammoga aralashib qolgan har bir tadqiqotchi, hatto ular o‘zaro zid fikrlarda bo‘lsa ham, ich-ichidan ilmiy jihatdan mutlaqo qoniqarli yechim istaydi. Mutaxassisga bu asarlar qaysi Mashrabniki ekani emas, haqiqiy ahvolning ochilishi muhim va o‘quvchiga bahsning qanday yakun topishi qiziq…

Endi tahlil yo‘nalishini bir oz o‘zgartirib, asarga shubhalarsiz nazar solamiz. Bundan buyog‘i bizni ko‘proq undagi ma’lumotlar qiziqtiradi.

M.Zokirovning ta’kidlashicha, tazkirah. 1130 yili jumodul avval oyining 15-kuni tugallangan. Bog‘istoniy esa: “Faqirul haqirning ushbu ojizona bitiklari hijratning 1130 sanasida, mohi jumodul avvalda ihtimomig‘a yetdi”, deb xabar beradi. Bu paytda muallif 60 yoshga kirgan ekan. Mazkur ma’lumotlar tazkiraning milodiy 1718 yili 15 aprelda tugallangani va Is’hoq Bog‘istoniy h. 1070 yili (m. 1660) tavallud topganini bildiradi. U “Qur’oni sharif”, “Mushkvot ul-masobih”, “Sahihi Buxoriy” asarlarini o‘rganib, tariqat ilmidan saboq olish uchun “20 yoshlarida Mullo Bozor Oxundning dovrug‘ini eshitib”, Namanganga boradi. Bu 1679 yil oxiri — 1680 yil boshlariga to‘g‘ri keladi. U Bozor Oxund madrasasida Boborahim Mashrab bilan 7 yil birga tahsil oladi. Tazkiraning boshi va “birinchi lavha”da Bog‘istoniy buni alohida ta’kidlaydi. Talabalik davri oxiri va ularning ajralishi 1687 yilga to‘g‘ri keladi. Bog‘istoniy qishlog‘iga jo‘nab, bir yildan so‘ng (1688) yana qaytib kelganda Mashrab Koshg‘arga ketganini eshitadi. Tazkirada uning 7-8 yil Ofoq xoja huzurida xizmatda bo‘lgani aytiladi. Bu ma’lumotlar Mashrabning 1694—1696 yillar orasida Andijonga qaytganini ko‘rsatadi. U safardan kelganda betob onasi vafot etadi. Bog‘istoniy: “Birodarim Boborahimning modari pokizalarining janozalarida bo‘ldim”, deb u bilan uchrashganini hikoya qiladi. So‘ngra Mashrab, Pirmat Setoriy va Bog‘istoniy birgalikda bir qancha shahar va o‘lkalarni kezib chiqadi. Bog‘istoniy ulardan ayrilib, qishlog‘iga yo‘l oladi va u yerda maktabdorlik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Oradan 20 yil o‘tib, Setoriy uning qishlog‘iga boradi va Mashrabning o‘limi haqida xabar keltiradi. Is’hoq Bog‘istoniy tazkirada o‘zi va Mashrab hayot yo‘lini shunday tasvirlaydi.

Voqea shu taxlit kechgan bo‘lsa, Mashrabning Koshg‘ar o‘lkasi va qalmoq dashtlarida o‘tgan 18 yillik sargardonligi, 1689—1690 yillardagi Maliho Samarqandiy bilan uchrashuvi, onasining 1690 yili vafot etishi va fanda e’tiborli sanalgan yana bir qancha ilmiy ma’lumotlar taqdiri nima bo‘ladi? M. Zokirov xuddi shu tadqiqotida Bozor Oxundni 1678 yili vafot etgan, deydi. Mashrab esa, 1680—1681 yili uning dargohidan quvilib, Ofoq xoja huzuriga ketganmish?! Tazkira matni va M.Zokirov tadqiqotida bunday chalkashliklar shu tariqa davom etaveradi… Bog‘istoniy: “Faqir madrasa ta’limin ixtimomig‘a yetkazub, o‘z kentim Bog‘istonda joynishin bo‘lmishmen”, deb yozadi. M.Zokirov tazkiraga asoslanib: “Nihoyat, ular uch kishi: Mashrab, Pirmat Setroiy va tazkira muallifining hamrohligida yo‘lga chiqib, Xo‘jand, O‘ratepa, Shosh (Toshkent), Sayram va Turkiston viloyatlarini kezib chiqadilar. Mashrab va Pirmat Setoriy Movarounnahr tomon yo‘l oladilar, Is’hoq Bog‘istoniy esa o‘z kenti Bog‘istonga qaytib, shu yerda turg‘un bo‘lib qoladi”, deb xabar beradi. Asarda Pirmat Setoriyning Mashrab o‘limidan 8 yil keyin 60 yoshida (1719 yili) vafot etgani ko‘rsatiladi. Tazkira 1718 yil 15 aprelda tugallangan bo‘lsa, qanday qilib unda 1719 yilgi voqealar haqida gap ketishi mumkin?

* * *

Fursatdan foydalanib, Boborahim Mashrabning yoshi va vafotiga doir ma’lumotga to‘xtaylik. “Erk va ma’rifat kuychilari”da keltirilgan matnda Mashrab qatli: “Andog‘ ma’lum bo‘lmishkim, Mashrabi valiyullohqatli muddatinda tavalludlaridin ellik sakkiz sana kechub erdi”, deb ko‘rsatiladi va M.Zokirov unga: “Agar Is’hoq Bog‘istoniyning “Ofoq Xo‘ja vafotidan 18 yil keyin, 58 yoshida qatl etildi” qaydini bunga taqqoslansa, masala yanada aniq bo‘ladi”, deb qo‘shimcha qiladi.

Jurnal nashrida: “Alqissa, ramazoni sharifni o‘n yettinchi kuni bavaqti namozi jum’adin so‘ng Shoh Mashrabni Mansurvor siyosat dorig‘a tortmushlar. Andog‘ ma’lum bo‘lurki, qatli om muddatinda tavalludlaridin ellik yetti sana kechub erdi,” deyiladi. Bu sanalar, albatta, o‘quvchini 1711 yilga yetaklab borayapti. H. 1123 yil ramazon oyining 17-kuni milodiyda 1711 yil 29 oktyabrdir. Ammo… matnda yana ixtilof! Mashrab qatl etilganda 58 yoshmidi yo 57? Jurnal nashriga asoslansak, Mashrabning yoshi milodiyda 55 va tavalludi 1656 yilning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi (1123—57=1066). Maktab darsligi va qo‘shimcha o‘quv qo‘llanmalarda ko‘rsatilgandek, 1653 yil emas. 58 yoshi (m. 56) hisobga kiritilsa, u 1655 yili tug‘ilgan bo‘ladi.

Bu maqolada Mashrab tavalludi bo‘yicha bahs yuritmoqchi emasmiz. Niyatimiz, M.Zokirov uqtirganidek, tazkiradan Boborahim Mashrab haqida dadil fikr yuritish imkoniyatini topish edi. Ammo u Mashrabga doir boshqa manbalardagi ishonchli ma’lumotlarni yo‘qqa chiqarishi, matndagi farqlar, tili va matn ichidagi ma’lumotlarning o‘zaro mos tushmasligi bilan va’da qilingan imkonni bermadi. Tajribali yirik manbashunoslar bu manbani chetlab o‘tgani ham bizni hayron qoldirgandi. Ish jarayonida buning sababini tushungandek bo‘ldik.

Endi bunday xato, asosi bo‘sh ma’lumotlar darslik va qo‘shimcha o‘quv qo‘llanmalariga kirib qolishi tashvishlanarli. Oliy o‘quv yurtlari test sinovlari savollari javobida ham xuddi shu ma’lumotlar bo‘lsa kerak…

Bu “manba” asta-sekin keng tarqalib, haqiqiy manbalarni ilm maydonidan surib chiqarsa nima bo‘ladi? Shunday qorong‘i mavhumlik bilan Boborahim Mashrab tarjimai holini yoritmoqchimizmi? Darsliklar yozilishidan oldin ma’lumotlar obdon ilmiy mehnat chig‘irig‘idan o‘tkazilmaydimi?

Imtihonga tayyorlanayotgan o‘sha o‘quvchining savoli maqola oxirigacha boshimda charx urdi: “Bu ma’lumotlarning qay biri to‘g‘ri?”. Hozircha savolning yarmiga javob berishim mumkin: “Darslikdagi emas!”.

* * *

Ish tugagandi. Keyingi mavzu xayoli bilan qo‘limga endigina tushgan “Islom tasavvufi manbalari” (“O‘qituvchi” nashriyoti, 2005) kitobini varaqlardim. Bu ajoyib to‘plamni domla Hamidulla Boltaboyev nashr ettirgan ekan. Qarasam, unda bir qancha mo‘tabar va ishonchli manbalar matnlari qatorida “Tazkirai qalandaron” ham turibdi…

2010

BULBUL TILSIMI

Bugungi o‘quvchi mulla Bozor oxundni Boborahim Mashrabning tariqatdagi birinchi ustozi deb biladi. Lekin ko‘pchilik kitobxonlar bu shaxsning tarjimai holidan deyarli xabardor bo‘lmasa kerak. Ilmiy adabiyotlarga ko‘z yugurtirilsa, xuddi shogirdi singari uning hayoti ham o‘zaro mos tushmagan turli axborotlar qorishig‘idan iborat ekani ayon bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotlarda unga oid qisqacha ma’lumotlar uchraydi, ayrimlarida esa nomigina qayd etiladi. Bozor oxund kim va qachon yashagan? Qaysi tariqat vakili? Bu savollar hozirgacha qariyb javobsizdir. Tarixiy manbalarda bu to‘g‘rida qanday gap-so‘zlar bor?

Bozor oxund haqidagi ilk ilmiy xabarlar N.S. Likoshinning “Devonai Mashrab” tarjimasi tadqiqot qismida beriladi. U Mashrabga oid ma’lumot izlab, murojaat qilgandan so‘ng Chust shahri qozisi domulla Mas’ud maxdum, qozikalon Muhammad Murod va shayx ul-islom Nodim unga axborot to‘plab beradi. Ular orasida Bozor oxund shajarasi ham bor edi. Shajarada Bozor oxund nasabi imom Hanafiya orqali hazrati Aliga yetishi ta’kidlanadi. Bozor oxundning otasi Sulton Muhammadxon edi. U dastavval hazrati Sulton Ahmad Yassaviy yurtida yassaviya tariqati vakillaridan ta’lim oladi va keyinchalik Qo‘qonga ko‘chib keladi. U yerda bir necha muddat yashab, Namanganga o‘tadi va o‘sha joyda muqim bo‘lib qoladi. Uning Ubaydulloh xoja, Olim xoja ismli o‘g‘illari bor edi. Ubaydulloh xoja o‘z davrida Podsho Bozor oxund nomi bilan shuhrat qozonadi. Uning qol va hol ilmidagi birinchi ustozi, shubhasiz, otasi edi. U yassaviya tariqati maktabida saboq olib voyaga yetadi.

Abdurauf Fitrat “Mashrab” maqolasida Bozor oxundni: “Buxoroli Bahodur eshonning muridi bo‘lg‘an Oxund mulla Bozor namanganli bo‘lub, Farg‘onada mashhur va ma’lum bir mulla bo‘lgan, qabri bu kun Namangan shahridadir”, deb qisqagina tavsiflab o‘tadi. Keyingi tadqiqotchilar ko‘proq N.S.Likoshin ma’lumotlaridan foydalandilar va XX asr ilmiy adabiyotida Bozor oxundning vafoti, asosan, 1668 yil deb ko‘rsatildi.

Bu sana abjad hisobi bilan “Bulbul biraft az bog‘i ilm” (“Bulbul ilm bog‘idan ketdi”) satridan olingan. N.S. Likoshin xuddi shu ta’rixga asoslangan va uni birinchi bo‘lib jamoatchilik e’tiboriga havola qilgandi. Tadqiqotimiz mazmunini mana shu bir necha so‘zdan iborat bir satrgina matn haqidagi mulohazalar tashkil etadi. Undagi “az bog‘i ilm” jumlasidan h. 1143 yil(1730-1731) hosil bo‘ladi. N.S. Likoshin abjad hisobini aniqlash uchun “bulbul” so‘zida jamlangan 64 raqamini 1143 sonidan olib tashlaydi. U misrani raqamlar bilan “64 ketdi 1143dan”, deb o‘qiydi. Oqibatda undan h. 1079 yil(1668 iyun – 1669 iyun) paydo bo‘ladi. Tadqiqotchilar raqamlar bekitilgan bu satrni Mashrabga tegishli, deb hisobladilar. A. Abdug‘afurov bir ishida: “Chunki Mashrab Z. Rizayev da’vo etayotgan sanadan 4 yil keyin – 1668(hijriy 1079) yilda vafot etgan Bozor oxundga “Bulbul biraft az bog‘i ilm”misrasi bilan ta’rix yozgan”, deb “dalil” keltiradi(“Erk va ezgulik kuychilari”, 116-bet).

Ismatulla Abdullayev, Shorasul Zunnunov, Hamidulla Boltaboyev va boshqa olimlar ishlarida ham xuddi shu sana keltiriladi. Muhsin Zokirov “Erk va ma’rifat kuychilari” kitobida (1984) (20 — 21-betlar) Bozor oxundni 1678 yili vafot etgan, deb yozadi. Biroq bu ma’lumotni qayerdan olganini aytmaydi. (Balki bosmada 1668 soni 1678 deb xato terilgan bo‘lishi ham mumkindir, biz buni bilmaymiz.) Nima bo‘lganda ham, Bozor oxund vafoti tarixga shu zaylda shubhali sanalar bilan kirib qoladi.

Aniqlik izlab qilingan urinish zoye ketmadi. Janob N.S. Likoshin “bulbul”ni tushunmagan va uni noto‘g‘ri sharhlagan ekan. Ilk tekshiruvdayoq kutilmagan natijaga duch keldik. Abdulaziz Namanganiyning(Majzub) “Tazkirat ul-avliyo” asaridan Bozor oxundga taalluqli quyidagi qiziq axborot chiqdi: “Mulla Bozor Namanganiy odatda tunning avvalida uxlardi. Uyqudan turib, tahajjud namozini ado etardi-da, bir soat “Hidoyayi sharif”ni o‘qir va keyin “Kalomi sharif”ni tilovat qilardi. Bir kecha tilovat paytida g‘aybdan “Qur’onxonligingdan bezor bo‘ldim”, degan ovoz eshitdi. Uch kungacha shunday ovoz kelib, u aql-hushini yo‘qotdi va Buxoro tarafga ravona bo‘ldi. Buxoroda oshpazga shogird tushdi.

Mirzo Bahodur bir kuni Registonga kelib aylandi va oshpazning uyiga kirdi. Oshpaz lalida(laganda) osh keltirdi. U oshdan bir siqim yedi va qolganini oshpazga qaytarib berdi. “Buni ol, oshingni nima qilaman? Sening bir shogirding uchun keldim. U shogirding bo‘ladigan yigit”, dedi. Oshpaz shogirdini hazratning huzuriga keltirdi. Oxund mulla Bozorni sinab ko‘rib, o‘zi bilan olib ketdi. Manzilga yetgach, domulla Bozor ichkariga kirdi. Ikki-uch oy pir xizmatida bo‘ldi”(O‘zR FASHI. 1337-raqamli qo‘lyozma, 68a —69a-betlar).

Mulla Bozorni oshpazning uyidan olib ketgan Mirzo Bahodur kim edi? N.S. Likoshin, Abdurauf Fitrat u Bozor oxundning ustozi ekanini gapirib o‘tadi. Boborahim Mashrabga nisbat beriladigan bir g‘azalda ham u mulla Bozor oxundning ustozi sifatida ta’riflanadi:

Ma’rifatning gulzori mulla Bozor devona,
Oshiqlarning sardori mulla Bozor devona.

Yo‘qtur aslo kiynasi, bahri urfon siynasi,
Nuri Haq oyinasi mulla Bozor devona.

Joylaridur Namangan, Haq yo‘lida jon bergan,
Muridlarini sevgan mulla Bozor devona.

Ichlaridur to‘la nur, pirlaridur Bahodur,
Buxoroda ul mashhur, mulla Bozor devona.

Mashrab o‘zi devona, ishqo‘tig‘a parvona,
Yo‘l yuradur sarsona, mulla Bozor devona.

Manbalarda mazkur shaxs’haqida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. U kubroviya tariqatining taniqli shayxi MirzoBahodur Sherbaduniy al-Buxoriy edi. Taxminan, 1640 – 1710 yillari Buxoroda yashagan. Uning yana Lutfulloh xoja(Eshon Shahid), Niyoz Cho‘qmoqiy, Hazrati Imlo kabi shogirdlari tarixda mashhurdir.

Hijriy 1082 yili(1671-1672) kubroviya tariqati murshidi Mir Shahobiddin Soktaragi vafot etib, rahbarlik Mir Atoulloh Soktaragiga qolgandi. Undan keyin h. 1100 yili(1689) Mirzo Bahodur tariqat murshidi masnadiga o‘tiradi(O‘zR FASHI. 79-5-raqamli qo‘lyozma, 73b-sahifa). Xuddi shu pir Registon yonidagi oshxonaga kelib, oshpazning “bo‘ladigan” shogirdi mulla Bozorni kubroviya tariqati sari boshlab ketgandi.

Muarrix Mirza Olim Maxdum Bozor oxund haqida shunday ma’lumot beradi:

“Shohruxxonni avval martaba Xo‘qandga xonlik masnadiga o‘lturganligini tarixi hijriyda 1121(1709-1710) yili ekan. Bir shoir bul tarixni “Zi Shohrux jo‘”(Shohruxdan qidir) iboratidin topibdur.

Xulosai kalom, Shohruxxon o‘n ikki yil xonlik qilib, o‘n uchinchi yilda vafot qilibdur. Mashhur namanganlik Mashrabni piri shayx mulla Bozor oxund Namanganiy ul xonga hamasr ekanlar.

…Yana ba’zi zurafolar Shohruxxon vafoti tarixi haqida ba’zi alfozlar mulla Bozor oxundni muridlari og‘zidin chiqqan ekan, moddai tarix topibdur. Aning hikoyasi shul ekankim, vafotiga Shohruxxon Xo‘qand shahrining qal’a va ark binolarida namanganlik mulla Bozor oxundni muridlaridin bir odamni mardikor qilib ishlatib yurgan ekan. Bu xabarni mulla Bozor oxund eshitib, ani xalos qilmoq uchun Xo‘qandga kelib, Shohruxxondin ul muridlarini iltimos qilgan ekan. Xon iltimoslarini rad qilibdur. Shayx xondin xafa bo‘lub qaytib, Qarovultepada bir muridlarining uyiga borib, devorga Shohruxxon tasvirini tortib, o‘q-yoy ila ul suratga qarab otib, mezbonga aytibdurlar “Shohrux murd” deb. Bu hodisa payshanba kuni juma kechasi ekan. O‘sha juma kuni xonni kiftiga bir yomon yara chiqib, vafot qilibdur. Bir necha kundin keyin mulla Bozor oxundni bir muridlari Qarovultepag‘a, o‘shal uyga qo‘nganda sohibi xonadon hodisani bayon qilib, shayx jo‘naganlari hamono xon vafot qildi, debdur. Anda ul so‘fiy johil “xirs ki murd” degan ekan. Ul mezboni zarif bul iboratni hisob qilib ko‘rsa, moddai ta’rix tushubdur” (“Tarixi Turkiston”,T., 2008, 48 — 50-betlar).

Bu voqea Boborahim Mashrab vafotidan 11 yil keyin 1722 sanada ro‘y beradi. Mulla Bozor oxund bu paytda hali jismonan baquvvat, g‘ayrat-shijoatli edi. Yana bir necha manbada bu voqeaga oid shunga o‘xshash ma’lumot uchraydi. Oradan to‘qqiz yil kechib, h. 1143 yili(1730-1731) mulla Bozor oxund bu g‘avg‘oli dunyodan o‘tadi. Shundan so‘ng uning o‘tmish hayoti shu bir misraga aylangan va ma’rifat gulshani bulbuli unga kelib qo‘ngandi. Sharhlovchilar hozirgacha muxlislarga: “Bu misrani Boborahim Mashrab yozgan”, deya uqtirib kelmoqdalar.

Bu ma’lumotlar “Bulbul biraft az bog‘i ilm” satri xatoligini anglatmaydi. Aksincha, N.S. Likoshin bulbul tilini tushunmasdan tarjima qilgani va keyingi tadqiqotchilar unga ko‘r-ko‘rona ergashganidan darak beradi. Ajabki, hech kim mazkur satr ustida bosh qotirib ko‘rmaydi. Bu yerda “bulbul” so‘zidagi 64 raqamini 1143 sonidan ayirib tashlash uchun biror sabab ko‘rinmayapti. Balki, 64 raqami mulla Bozor oxundning yoshini ifodalar? Nahotki, shu paytga qadar uning tug‘ilgan yilini vafoti sanasi, deb keldik?! Bu fikr boshimga mahkam o‘rnashishga, men uni quvishga urinardim. “Mulla Bozor oxund 1668 yili tug‘ilgan”, deb yozishga sira qo‘lim bormadi. Uni shunday yozsam… yuz yil davomida “Mulla Bozor oxund 1668 yili vafot etgan” deb ta’lim olib kelayotgan, bu ma’lumot qon-qoniga singib ketgan millionlab o‘quvchilar holi ne kecharkan! “Bulbul”ni raqamga aylantirish shartmi o‘zi?

Mazkur tarixiy voqealardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, mulla Bozor oxund shogirdi Boborahim Mashrabdan yigirma yil keyin h. 1143 yili(1731) foniy olamdan ketadi. Uning shijoati va Shohruxxon o‘limi hodisasini(1722) yodga olaylik. Bu xatti-harakatlar oltmish yoshlardan oshgan odamni eslatadi. Ma’lumotlarning shu kabi jihatlari nazarda tutilsa, uning h. 1070-yillar atrofida(1655 – 1660) tug‘ilgani taxmin etilishi to‘g‘riroq chiqar. Shunda u 71 – 76 yil yashagan bo‘ladi. Otasidan yassaviya ta’limotini o‘rganib, 25-30 yoshlarida o‘zi ham yosh shogirdlar tarbiyalay boshlagandir. Mirzo Bahodur bilan 1690-yillari uchrashgan bo‘lishi mumkin. Bu fikrlar turli manbalardagi to‘rtta aniq sana(1689, 1709-1710, 1722, 1731 yillar) va o‘sha davrlarda sodir bo‘lgan ayrim tarixiy hodisalar tegrasida shakllandi. Hozircha, qancha izlamaylik, 1655 — 1660 yilning naryog‘idan Bozor oxundni topib bo‘lmadi. Uning hayotiga tegishli barcha ma’lumotlar 1689 yildan keyingi voqealarga bog‘lanib chiqayotir.

Xullas, mashrabshunoslik sohasini bir asrdan ko‘proq tarix hududi tashqarisida sargardon etgan h. 1079 sana(1668) to‘rga ilindi. Shu bilan bir satr mulohazasi oxirlagandek bo‘ldi. U N.S. Likoshin “bulbul”ni ilm bog‘idan quvib, o‘rniga yo‘q “qissa”ni kiritgani va ta’rix oyog‘ini osmondan keltirgani oshkor bo‘lishi bilan yakunlandi. Nihoyat, “bulbul” tilsimi yechildi… Endi “ozod” tarixiy maydondan Boborahim Mashrabni qidiramiz.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 52-sonidan olindi.