Хоразм Маъмун академияси ноширлик бўлими тарихчи ва публицист Умид Бекмуҳаммаднинг “Венгрияда яшаган Хоразмлик олим” номли рисоласини нашр этди.Ушбу китобда машҳур шарқшунос Вамберининг 1863йилда Хива хонлигига сафари давомида у билан танишиб ,олис Европага кетган Исҳоқ Иброҳимнинг ҳаёти ва фаолияти ёритилган.

Қуйида ана шу янги китобга Хондамир Қодирий ёзган сўзбоши ва рисолани сизнинг эътиборингизга тақдим қиламиз.

ТУТАШ ТАҚДИРЛАР
Хондамир Қодирий — Абдулла Қодирий уй музейи директори,
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими.

Табиий географик жойлашуви,бу ўлкада истиқомат қилаётган одамларининг феъл атвори, улар яратган меъморий обидалари, адабиёти ва санъати, фольклори ҳамиша хорижликларни жалб қилгани учун ҳам Ўрта Осиё барча даврлардаям дунёнинг диққат эътиборида бўлиб келган.Шу боисдан дунё саёҳатчиларию олимларида бу ўлкага келиш истаги доимо мавжуд бўлган.
1863 йил ўз ҳаётини хавф хатарга қўйиб бўлсада,нотинч бўлган хонликларга қадам қўйган Ҳерман Вамбери эса шижоатли ва уддабурон, илмга чаноқоқ бўлгани учун ҳам ўз олдига қўйган мақсадига эришди. Кўрган кечирганлари,ўқиб ўрганганлари асосида Ўрта Осиё тарихига оид ноёб асарлар ёзиб қолдирди.
Вамберининг асарлари чоп этилганиданоқ бутун дунёда катта шов-шув бўлган ва у ҳақдаги мақолалар, асарлар олим тириклигидаёқ нашр этила бошланган, баҳсларга сабаб бўлганди. Мана орадан йиллар, асрлар ўтаяптики Вамберининг ҳаёти фаолиятига ва унинг асарларига қизиқиш сўнмаяпти.Ана шу қизиқиш сабаб кўплаб китоблар, фильмлар ишланган .
Хоразмлик тарихчи Умид Бекмуҳаммад ҳам Вамбери ҳаётигагина эмас, у билан Венгриядек олис ўлкага бориб илм билан шуғулланган Исҳоқ Иброҳим фаолиятига қизиқиб, ҳар иккала туташ тақдир эгалари ҳақида изланишлар олиб борди. Бу изланишлар самараси натижасида Ўзбекистон, Қозоғистон матбуот нашрларида 15 дан ортиқ мақолалар чоп этдирди.Айниқса Исҳоқ Қўнғиротий тақдири, унинг Венгриядаги изланишлари У.Бекмуҳаммаднинг асосий тадқиқот мавзуларидан бирига айланди.
Ўзбекистон ва хориж матбуотидаги чиқишларидан ташқари, 2009 ва 2011 йилларда Тошкентда кўп нусхада нашр этилган “Ўзбек халқ мақоллари” тўпламларига сўзбоши ёзганида ҳам,Исҳоқ Иброҳимнинг илмий фаолиятини асос қилиб олди. Яъни, 1865 йили Венгрияда ўзбек халқ мақолларининг Исҳоқ Иброҳим томонидан таржима қилиниб нашр этилганини аҳамиятга молик катта воқеа деб баҳолади.
У.Бекмуҳаммад булар билангина қаноатланиб қолмасдан, Вамбери ва мулла Исҳоқ Иброҳимлар ҳаётига оид эътиборингизга ҳавола этилаётган китобни ҳам ёзди. Натижада ҳар иккала олим ҳаётига оид АҚШ, Туркия ва Венгриядаги сўнгги илму фан янгиликларини киритган ҳолда, ўзига хос ўқимишли асар юзага келди. Муаллиф Исҳоқ Иброҳимнинг ҳаётига оид тафсилотларга ойдинлик киритиш мақсадида Қорақалпоғистонда бўлиб, Жабборберган Шомуродов, Олламберган Жуманиёзов, Мунаввара Қурбонбоева каби журналист, ўлкашунослар ёрдамида изланишлар олиб борди.
Умидбек ушбу китобида хорижлик Вамберишунослар эътибор бермаган мутлақо янги илмий мавзуни ўртага ташлайди: “Гаспринский Исҳоқ билан учрашганми?”.Яъни, жадидчилик ҳаракатининг йўлбошчиси Европага борганида Вамбери, шунингдек Исҳоқ билан учрашган бўлиши керак деган ғояни илгари суради.
Мен У.Бекмуҳаммаднинг фақат шу ва шу сингари аксарият тарихчилар эътибор қаратмаётган мавзудаги мақолалари, китобларини ўқибгина эмас, ўзини 15 йилдан буён шахсан билганим, кўплаб суҳбатдош бўлганим учун уни фақат тарихчигина эмас,ўткир публицист,кўплаб ноёб китобларнинг қайта нашри ҳомийси сифатидаям биламан.С.П.Толстовнинг “Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб”монографиясини ўз ҳисобидан қайта нашр этдиргани,Я.Ғуломовнинг “Хоразмнинг суғорилиш тарихи”асарини ҳам чоп қилдиргани, яқин тарихимиздаги машҳур давлат арбоблари,дипломатлардан Нуриддин Муҳитдинов,Сарвар Азимовлар ҳаёти ва фаолиятини,уларнинг тарихимизда тутган ўрнини тарғиб қилиб,асарларини чоп этдириб бораётгани таҳсинга лойиқ.
Шунингдек, унинг ёзган манбалари ва маслаҳатлари асосида “Исломхўжа” бадиий публицистик,”Хоразмлик меннонит немислари” ҳужжатли фильмлари суратга олинди.”Оламга машҳур олим”(Ал-Хоразмий) номли ҳужжатли ҳамда “Худойберган Девонов” бадиий публицистик фильмлари ҳам Умидбекнинг кино соҳасидаги изланишларидан.
У.Бекмуҳаммаднинг шу каби яна эътибордан четда қолиб келаётган мавзулар бўйича изланишларига омад тилаган ҳолда, ундан янада қизиқарли асарлар кутиб қоламиз.

Умид БЕКМУҲАММАД
ВЕНГРИЯДА ЯШАГАН ХОРАЗМЛИК ОЛИМ

Вамберининг Ўрта Осиёга саёҳати давомида унга ҳамроҳ бўлган, Ҳожи Рашид афанди дея эъзозлаб, ихлос қўйиб эргашган ва Маккага талпинган инсон-Хива мадрасасининг мударриси,ўша вақтдаги Хива хонлигининг Қўнғирот беклигидан бўлган Исҳоқ Иброҳим эди.Вамберининг номи, унинг асарлари бугун дунё илму фанида қанчалик машҳур бўлса, унинг асарлари, мактубларида тилга олинган,ҳаттоки Венгрия Фанлар академияси кутубхонасида ишлаш даражасига етган, Европа муҳитига кўникиб кета олган Исҳоқ Қўнғиротий номи ҳам шунчалик довруқли. Шу боис унинг ҳаёти ва илмий фаолиятига Венгрия, Туркия ва АҚШлик олимлар ўртасида қизиқиш катта.
Бевосита Исҳоқ Қўнғиротий ва унинг Венгриядаги ҳаёт фаолиятини ёритишни Вамбери ва унинг Ўрта Осиёга қилган ташрифидан бошласак. Маълумки, Ўрта Осиё тарихини ўрганишда Ибн Баттута, Ибн Ҳавқал, Ёқут Ҳамавий, Клавихо асарлари қанчалик катта рол ўйнаса, Венгриялик Ҳерман Вамберининг бевосита ўлкада бўлиб кўрган-кечирганлари ҳам шунчалик катта аҳамиятга эга.Бироқ ўша давр сиёсати боис у Ўрта Осиё ҳудудларига элчи ёки савдогар бўлиб эмас, дарвеш қиёфасида кириб келганди. Табиийки диний мутассиблик ҳукмрон ғоя бўлиб турган вазиятда Европалик илмий тадқиқотчининг бундан бошқа иложи ҳам йўқ эди.

ЯШИРИН САЁҲАТ

Икки ясовул унинг қўлтиғидан ушлаб, баланд супада ўтирган, ўнг қўлида мўъжазгина ҳасса, чап қўлини эса думалоқ, духоба болишга тираб олган киши ёнига олиб боришди.У икки қўлини баланд кўтариб,Қуръони Каримдан қисқа бир сура ўқиди.Шундан кейин ундан сўрашди:
-Сафарингиздан мақсад не?
-Йўлда кўп азият чекдим,-сўз бошлади у,-Оллоҳга шукурки, эсон омон сизнинг ҳузурингизга кела олдим.Мақсадим, шу муборак тупроқда мангу ором топган азиз авлиёлар мозорини зиёрат этмоқдир.
Бу сўзлар маъқул бўлди шекилли, супада ўтирган киши унга йигирма тилло пул ва яхшигина оқ эшак беражаклигини айтди.У «Дарвешлар пулни ҳаром санайдилар» дея пулни қайтариб, эшакни олди.
Эшакни ҳадя сифатида олган киши ўзини туркиялик ҳожи Рашид афанди деб таништирган, аслида эса венгриялик Ҳерман Вамбери (1832-1913) эди.Суҳбатдоши эса Хива хони Саид Муҳаммадхон (1856-1864йилларда ҳукмдорлик қилган).
Ўзини ҳожи Рашид афанди деб таништирган Ҳерман Вамбери, аслида Дунай оролларининг биридаги Дуна Шердахили номли кичик шаҳарчада, 1832 йилда 19 мартда туғилганди.Россия Федерациясидаги Қозон Давлат Университетининг олимлари Р.К.Валеев, А.А. Гатинларнинг “ Армений Вамбери: как историк казанских татар” мақоласида ёзилишича ( “Учение записки Казанского государственного университети”-2006) Вамбери Сент-Георгене шаҳрида туғилган.
Ҳерман гарчи ота-онасидан эрта етим қолган, оқсоқ ва нимжон бўлсада, билим олишга, айниқса тил ўрганишга қизиқади. Маълумотларга кўра, у ўспиринлигидаёқ венгр, лотин, француз, инглиз, яҳудий, рус тилларини яхши ўзлаштирганди.Кейинчалик бу тилларнинг ёнига немис тили ҳам қўшилди.20 ёшга кирганида Вамберининг венгр тилининг келиб чиқишини ўрганишга қизиқиши уни-туркологияга жалб қилди. Маълумки, венгр тили олтой тиллари оиласига киради.Вамберининг орзуси венгр тилини олтой тиллари оиласининг фин-угор гуруҳларигами ёки туркий тиллар гуруҳига киришини аниқлашдан иборат эди.Туркиялик профессор Малак Чўлоқнинг мақоласида (Prof. Dr. Melek Çolak. Macar Türkolog ‘‘Vambery`nin Tatarı’’ Molla İsgak: Nürkistandan Macaristan`a Bir Yaşam Öyküsü) ёзилишича, “1857 йилда барон Йўжеф Ўтвуш (József Eötvös)нинг моддий ёрдами билан”у шу мақсадда 1857 йили Осиё мамлакатларидан энг яқини бўлган Туркияга йўл олади.
Ҳерман болалигиданоқ илмга чанқоқ бўлиш билан бирга шижоатли ва таваккалчи эди.Истанбулда у бир неча йил турк тили ва адабиётини, мусулмонларнинг яшаш тарзини ва менталитетини жиддий ўрганади. Аввал Усмонли давлатининг амалдорларидан Поша Ҳусайн Доим хонадонида, сўнгра дўсти ва маслаҳатчиси Мулла Аҳмад афанди таъсирида деярли усмонли турк қиёфасига киради ҳамда Фуод Поша идорасига ишга ўтади. «Бир неча йил турк хонадонларида бўлишим, ислом мактабларига ва китоб дўконларига қатнаб юришим», деб эслайди Ҳерман Вамбери, «мени тезда туркка, ҳатто афандига айлантириб қўйди».Ҳерман бу ернинг шарт-шароитига ва муҳитига шу қадар ўрганиб кетган эдики, у Усмонли давлатининг ҳукмрон доиралари билан яқинлашишга ва кейинчалик Усмоний давлатининг катта амалдорларидан Меҳмет Фуад Пошонинг котиби даражасига кўтарилишга эришди.
Вамбери Истамбулдалик пайтида турк, ўзбек, араб ва форс тилларини ҳам чуқур ўзлаштириб олади.Ислом дини қонун қоидаларини чуқур эгаллайди.Шунингдек, у тилшунослик борасида катта иш қилиб, 1858 йилда 14 минг сўздан иборат «Немисча-туркча», 1860 йилда 40 минг сўзни ўз ичига олган «Ўзбекча-немисча» луғатни Истамбулда нашр этдиради.Тилшуносликка доир асарларни яратгани, усмонличадан қилган таржималари ва туркий тилларга доир тадқиқотлари учун Венгрия Фанлар академияси мухбир аъзолигига сайланган ва Европанинг етук шарқшунослари орасида шуҳрат қозонганига қарамай Ўрта Осиёга боришга аҳд қилади.
“Тилларни ўрганишдаги менинг муваффақиятларим, -деб хотирлайди у “Ўрта Осиёга саёҳат” асарида,-Шарқ бўйлаб саёҳатни давом эттиришим учун мени руҳлантирди. Мен Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат қилишга бел боғлар эканман, афанди қиёфасини сақлаб қолишни ва Шарққа шу мамлакатларнинг табиий фуқароси сифатида кириб боришни тўғри деб ҳисобладим”.
Ўз режасини амалга ошириш мақсадида Ҳ. Вамбери 1863 йилнинг бошида Теҳронга боради. Эрон пойтахтидаги Туркия элчихонаси бошлиғи уни яхши қабул қилади ва Ўрта Осиёга дарвеш қиёфасида амалга ошириладиган саёҳат режаларини ишлаб чиқа бошлайдилар. Бу режа бўйича, Ҳерман Маккадан келаётган ҳожилар карвони билан Ўрта Осиёга кириб бориши лозим эди. Вамберинингисм-шарифиўзгартирилиб, энди у Рашид афандиномибиланяшашгамажбурэди. Кейинчалик Қўқон ва Қошғарлик ҳаждан келаётган карвондагиларуни ҳожи Рашид афанди дебаташади.
27 март куни Туркиянинг Теҳрондаги элчиси Рашид афандининг Ўрта Осиё бўйлаб сафари олдидан катта зиёфат беради…28 март куни эса Ҳерманнинг сафари бошланади.
Теҳрондан Бухорогача бўлган, тоғ ва даралардан, дашту биёбон, сувсиз чўллардан ўтувчи машаққатли сафарга отлангани унинг оқсоқ ва нимжон бўлишига қарамай, нақадар кучли иродага эгалигидан, олдига қўйган мақсадига интилиши қаътиятлилигидан дарак берарди. Ҳерман карвондаги ҳамроҳларига ўзини Хива ва Бухоро, Самарқанд каби зиёратгоҳларга бой шаҳарларни кўришга ва бу ерда ўтган азиз-авлиёлар қабрини зиёрат қилишга орзуманд бир турк фуқароси-Рашид афанди сифатида таништирган.Шу мақсадда у бу сафарга кўп йиллар давомида тайёргарлик кўргани ва туркистонликларнинг тилини яхши ўрганиб олганини айтарди.Ниҳоят орзуси ушалиб Мозандарон, Болқон ва туркман чўллари орқали 1863 йили 30 майда Хивага кириб келади. Вамберининг Ўрта Осиёга ташрифи Эрон, Хуросон ва Туркистондаги хонликларўртасида тарқоқлик ва зиддиятлар авж олган, ўлкада инглиз-рус рақобати бошланган бир паллада ва ҳар қандай йўловчи ( Европаликми, шарқликми) учун хавф-хатар катта бўлган бир вазиятда амалга оширилганди. Бироқ Ҳерман довюрак ва ўз мақсади йўлида қаътиятли, уддабурон ва ақлу заковатли бўлгани учун олдига қўйган истагини амалга оширишга эришди.

МЎЪЖИЗАЛАР ДИЁРИ

«Мен аввал Хиванинг шунчалик чиройлилигини фақат қиёсдан бўлса керак деб ўйлардим. Йўқ, йўқ! Хива атрофидаги баланд миноралар, соя ташлаб турган кичик ҳовлилар, кўм-кўк яйловлар ва тўкин сочин бозорлар ҳозир ҳам,Европанинг ғоят гўзал шаҳарларини кўрганимдан сўнг ҳам мен учун чиройли бўлиб туюлаяпти» дея ёзганди кейинчалик Вамбери ўз китобида.
Айниқса Вамберини Гурлан шолиси,Янги Урганчда етиштирилган пахта,Ҳазорасп пилласидан олинадиган ипак, Хива ноки,Карвак олмаси, бутун дунёга машҳур Хоразм қовунлари янада ҳайратга солади.
«Дунёда Амударёга ўхшаши йўқ.Ҳатто машҳур Нил дарёси ҳам бундай эмас.Аминманки, мен билган дарёлар ичида суви ширини Амударёдир» дея ўзи сувини ичгач иқрор бўлганди Вамбери.
Уни, шунингдек,Хива хонлиги ва Россия ўртасидаги муносабатлар, Ўрта Осиёдаги хонликларнинг бир-бири билан алоқаси, қишлоқ хўжалиги, одамларнинг муомиласи, давлатнинг ҳарбий қудрати ҳам қизиқтирарди. Вамбери ўзига керакли маълумотларни етарлича тўплай олди.Айниқса, уни Хоразм қовунлари ўзига мафтун қилган эди.
«Мевалари Эрон ва Туркиядагина эмас,бутун европадагилардан тотли.Тенги йўқ,ажабтовур қовунлари Пекингача маълум.Айтишларича,Усмон салтанатининг султони вақти-вақти билан Урганч қовунларини хушлаб қолар экан.Бу қовунлар Россияда ҳам юқори баҳоланади.Бир арава қишки қовунга, бир арава шакар тўлашади.Уларнинг ширинлиги тўғрисида европалик ҳатто тасаввур ҳам қилолмайди.Улар шу даражада ширин ва хушбўйки оғизда эрийди.Агар улар нон билан ейилса, бизга инъом этган энг яхши таом шу бўлади»

ФИТНАМИ ЁХУД ҲАҚИҚАТ?

Вамбери Хивадалик пайтида Саид Муҳаммадхон Шукуриллабой исмли амалдорини ҳожи Рашид афандига шароит яратиб, ҳолидан хабар олиб туришни топширганди.Бу пайтда Шукуриллабой билан хоннинг яна бир амалдори-меҳтарнинг муносабати таранглашган пайтлар эди.Шу боис Вамбери Шукуриллабойнинг ёнида юрганидан фойдаланиб, хонга ҳар куни улар ҳақида маълумот бериб туради.Вазиятдан унумли фойдаланган меҳтар бир йўла бой тўғрисидаям хонга салбий хабарлар етказиб, хондан уни узоқлаштирмоқчи эди.
Қолаверса, карвондаги бир афғон йигити Вамберини меҳтарга жосус деб маълумот берганди.Хоннинг айғоқчилари ҳам хорижлик ҳожининг фақат зиёратгоҳларни эмас, хон ҳадя этган эшакни минган ҳолда ҳамма нарсани кузатаётгани тўғрисидаги хабарни етказишганди.Айниқса, Вамбери шарқ мусиқасига бениҳоя қизиққанидан европаликларга хос » оёқ ўйин» қилиб ер тепкилаганича рақсга тушади.Хоннинг шиғовул (айғоқчи)лари учун бу » далил» айни муддао эди.Эҳтиёткорликни йўқотган Вамбери учун бундай ҳаракат хатарли бўлганди.
Қолаверса, ҳамиша огоҳ бўлиш ҳақида Хивага келмасидан бурун уни огоҳлантиришганди.Бу ҳақда у шундай ёзади: » Саёҳат бошланишидан олдин тўғрисўз ва ақлли Илья ва Ҳожи Солиҳ мени четга чақириб, карвонбоши мендан гумон қилиб, ўзи билан бирга олиб юришни ҳоҳламаётганини айтди.Бунинг сабабини сўрасам, у бундан бир неча йил олдин бир фарангини Хивага олиб келган, бу одам йўлда учраган тоғларни, тепаликларни, шаҳарларнинг чизмаларини чизган ва бу иш Хива хонига ёқмаган.Шунинг учун хон уни олиб келган икки йўл бошловчини ўлимга буюрган экан.Карвонбоши эса ўлимдан зўрға қутулиб қолади».
Ниҳоят кўп илтимослардан сўнг, карвонбоши Вамберини йўлда ҳеч нарса ёзмаслик, расм, чизмалар чизмаслик шарти билан ўз карвонига олишга рози бўлганди.
Бироқ шубҳали ҳаракатлар ва европача рақслари билан меҳтар ва айғоқчиларни шубҳалантириб қўйган Вамбери бу ҳолни ўз китобида кейинчалик фитна деб баҳолаганди.Аслида эса бу давлат амалдори ва жосуслик маҳкамаси учун одатий иш, ўз вазифасини бажариш эди.

ИМТИҲОН

Меҳтар ва айғоқчилар ахбороти боис, хон Вамберини синаб кўришга аҳд қилди.Хон барча аъёнлари олдида саройда туриб:
-Эшитдимки, сиз дунёвий илмлар билан ҳам шуғулланар, муболаға услубида мактублар ҳам битар эмишсиз.Қани, бизга намуна тарзида истамбулча бир неча сатр хат битиб беринг-чи-дейди.
Вамбери эса кўрпачага ўтирган ҳолда қуйидаги сатрларни ёзади: «Эй, куч-қудратда беназир подшоҳ! Сенинг хонлик марҳаматингга сазовор бўлмиш камина қулинг, » жамики хаттотлар нодон бўладир» деган араб мақолига риоя этиб, хаттотлик ила кам машғул бўлғонман ва мана энди » шоҳлар кўнглига ёққан нуқсон фазилат саналур» деган форс мақолига биноан сенга атаб шу сатрларни битишга жазм этдим».
Саид Муҳаммадхонга бу таърифлар маъқул келиб, Вамберини дастурхонга чорлаб суҳбат қурди.Суҳбатда хон атайин сиёсатга мавзуни бурар,Вамбери эса бу борада оғиз ҳам очмасди.Хонга «ҳожи»нинг ўзини тутиши ёқиб,хазинадан ҳар кунига икки тиллодан пул олиб туришини топширади.Шу тахлит Вамбери ўткир зеҳн, ақлу фаросати билангина жосус сифатида зиндонда чириб кетишдан халос бўлади.
Шу тариқа у бир ой муддат Хива хонлигида эшак минганича айланиб юриб, ўзига керакли маълумотларни тўплай олди. Бухоро ва Самарқандда ҳам бўлган Вамбери Қаршида уч кун тургач, Амударёни кечиб ўтиб Ҳиротга йўл олади.

ЕВРОПАДАГИ УСТОЗЛАР, ЯРАТИЛГАН ТАДҚИҚОТЛАР

АҚШдаги Висконсин Университети профессори, асли Ўзбекистонлик Х.Исматуллаев (1937-2008) нинг ёзишича, “ 1863 йил 15 ноябрь куни Ҳиротдан 2000 кишилик карвон билан Машҳадга қараб жўнайди.Ўн икки кун йўл юриб, 27 ноябрь куни Машҳадга етиб келади ва бу жойда биринчи қилган иши-Машҳад шаҳрининг губернатори бўлиб турган инглиз полковниги Долмаж қабулида бўлади.Мана шу кундан бошлаб Рашид афанди ўзининг дарвеш ниқобини олиб ташлаб, яна Ҳерман Вамбери қиёфасига киради. Инглиз полковниги Долмаж уни 1863 йил 25 декабрь кунигача меҳмон қилади. Вамберининг ўзи иқрор бўлишича, янги йил-мавлудни меҳмондўст полковник билан ўтказиб, 1863 йил 26 декабрь куни Теҳронга қараб юради. Бу сафар у карвонсиз, ўзбек йўлдоши мулла Исҳоқ билан отда йўлга чиқади.Ҳ. Вамберидан у тўплаган Ўрта Осиёга оид дастлабки маълумотлар билан танишган инглиз полковниги уни ва мулла Исҳоқни икки яхши от ва етарли йўл анжомлари ҳамда харажат билан таъминлайди.
1864 йил 20 январь куни Ҳ. Вамбери ва мулла Исҳоқ Теҳронга етиб келишади: «Қўринишим кулгили ва аянчли бўлишига қарамай, мен Туркия элчихонасига шошилдим. Инглиз элчихонаси эса, мени хушмуомалалик ва самимият билан кутиб олди», деб хотирлайди Ҳ. Вамбери (146-147-бетлар). Чиндан ҳам, Буюк Британиянинг Эрондаги элчиси Алисон, унинг икки секретари Томсон ва Вотсон Вамберига илтифот кўрсатишади ҳамдаЛондонга етиб бориши билан Ўрта Осиё хотираларини босиб чиқаришда ёрдам беражакларини билдиришади.Ҳ. Вамбери Теҳронда икки ой тургач, 1864 йил март ойида Истанбулга қараб йўлга тушади. Истанбулда ҳаммаси бўлиб уч соат (!) бўлади, бироқ шу вақт ичида хам дипломат барон Фон- Прокаш-Остен билан учрашади ва ундан ўзи тўплаган маълумотларни қандай ишлаб чиқиш ҳақида маслаҳат олади. Истанбулдан сўнг ўз ватани Венгрия пойтахтига ўтади.Ўша вақтлари Венгриянинг пойтахти бўлган Пештда мулла Исҳоқни дўстлари қўлига топшириб, якка ўзи Лондонга- уни кутиб туришган шаҳарга йўл олади. Ҳ. Вамбери Лондонга 1864 йил 9 июль куни кириб келади. «Мен ватанимда ҳам кўп туролмадим, чунки Англия қироллик география жамиятига ўз ҳисоботимни олиб боришга шошилаётган эдим», дея ёзади Ҳ.Вамбери (148-бет).Ҳ. Вамбери ўз ҳисоботини Лондонда 1864 йил 28 сентябрда ёзиб тугаллаган.
Ҳ. Вамбери Хива, Қўқон хонликлари ва Бухоро амирлигига оид ноёб маълумотлар тўплай олди. Ҳерман Вамбери ўз ҳисоботида сиёсий жабҳада бир неча йил кейин кечиши мумкин бўлган воқеаларни олдиндан башорат қила олганди. Мана айрим далиллар: I) Ҳ. Вамбери Хива хонлигига қарашли 32 шаҳар ва жойнинг Амударёдан қанча километр узоққа жойлашганлигини аниқлаб чиққан. II) Унинг аниқлашича, Бухоро амирлигининг армияси 40 минг отлиқдан иборат, керак бўлганда 60 минг отлиққача ошиши мумкин (169—186-бетлар). III) Россиянинг Ўрта Осиё билан алоқа қиладиган йўллари: 1) Хива -Астрахан — Оренбург; 2) Бухоро- Оренбург; 3) Тошкент — Оренбург ва Қизилжар (Петропавловск); 4) Наманган ва Оқсув-Пўлат (Семипалатинск) (201-бет).
Ҳ. Вамбери яна Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги йўлларни, уларнинг неча фарсахдан иборат эканлигини ҳам ҳисоботига киритган” ( “Фитна санъати”, Тошкент-1993 йил, “Фан” нашриёти).
Эшак миниб бир ой Хива хонлигида бўлган, буни умри бўйи унутмаган Вамбери-«дарвеш» ҳожи Рашид афанди 1913 йил 15 сентябрда 81 ёшида вафот этади. Вамберига шуҳрат келтирган асар 1864 йили Лондонда инглиз тилида чиққан «Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат» китоби ҳисобланади. Бу китоб икки қисмдан иборат бўлиб. 1-қисмда унинг Ўрта Осиёга қилган саёҳати хотиралари ўрин олган, 2-қисмда эса туркманлар, Хива, Бухоро, Қўқон, Хитой, Туркистон тарихи, сиёсий аҳволи, географик мавқеи ўрганилган. Бу китобнинг 23, 24 боблари Англия учун керакли Вамбери чиқарган хулосалардан иборат. 23 бобда ЎртаОсиёнинг ички ва ташқи сиёсий алоқалари ўрганилган, охирги-24 боб Ўрта Осиёда русларнинг инглизлар билан рақобати. Россия ва Англиянинг Ўрта Осиёга нисбатан тутган ўрни, деб аталади. Бу бобда Вамбери ўша давр Англия ҳукмрон доиралари учун тайёрлаган хулосаларини баён қилади. Бу китоб бир пайтнинг ўзида Россия учун ҳам аҳамиятли эди. Шунинг учун бўлса керак, у дарҳол рус тилига таржима қилиниб, 1865 йили Санкт-Петербургда нашр қилинади.
Мазкур китобни Ғарбдаги айрим шарқшунос ва сиёсатшунослар матбуот ва илмий йиғилишларда танқид қилишгач, Вамбери 1868 йили «Ўрта Осиё очерклари» китобини нашр эттиради. Бу китоб биринчисини тўлдиради. У 17 бобдан иборат бўлиб, Ўрта Осиё халқлари тарихи ва ўша давр ҳаётининг турли масалаларини ёритишга бағишланган.Унда Хива саройи, уч хонликнинг ишлаб чиқариш кучлари, Ўрта Осиёдаги Турон ва Эрон қабилаларининг этнографик хусусиятлари, Ўрта Осиё адабиёти каби масалалар устида тўхтаб ўтилган. Бу китобнинг Ўрта Осиё адабиёти бобида Сўфи Оллоёр, Низомий, Навоий, Фузулий, Машраб ғазалларининг таржималари, «Қиссаи Сайфулмулук» асаридан бир парча келтирилган. Хусусан, Алишер Навоий ҳақида Ҳ. Вамбери ушбу фикрларни баён қилади: “ Машҳур кишилар Навоий асарлари билан фахрланишади… «Навоий кам учрайдиган шеърият даҳосидир, у жуда ҳам маҳсулдор шоир бўлган. У ўзидан сўнг шеърият, тарих, одоб ва мантиққа оид 32 асар қолдирган… Унинг Ўрта Осиё туркий шевасини улуғлаганлигини, юқори даражага кўтарганлигини тан олмаслик мумкин эмас». (340, 341-бетлар). Бу китоби ёзилган йилларгача Ҳ. Вамбери Навоий асарлари билан тўла танишиб чиқмаганлиги сезилади. У «Лайли ва Мажнун»ни тескари «Мажнун ва Лайли» деб атайди. «Қиссаи Сайфулмулук»ни Навоий қаламига мансуб асар, деб ҳисоблайди.
Бироқ Вамбери ғарбда Навоий ижодини тадқиқ қилиб етук шарқшуносгина эмас, айнан навоийшунос сифатида танилган олимлардан бири эди. “ Навоий ноёб поэтик даҳо намунасидир. У ўзидан шеърият, тарих, ахлоқ ва мантиққа оид кўплаб шоҳ асарларни мерос қилиб қолдирди” дея ёзганди у.
Бундан ташқари, Вамбери Амирийнинг девонини Истанбул литографик нашри ва Мунис девонини эса Хива литографик нашрига асосан немисчага ўгирган ва шу асосда асл матнини ҳам чоп қилдирган. Махтумқули девонининг қўлёзмасини эса Эрондаги инглиз элчихонаси ходимларидан олган ва униям тадқиқ қилиб чиққанди. “Шайбонийнома” ва “Қутадиғу-билиг” асарларини илк бора Ғарбий Европага немис тилида чоп этдирган ҳам Вамбери бўлганди. Шу каби яна “Марказий Осиё ва инглиз-рус чегараси масаласи”, “Турк-татар халқларининг примитив маданияти”, “Турк-татар тилининг этимологик луғати”, “Туркий халқ: этнографик ва этнологик масалалар” каби кўплаб мақолалари билан Вамбери Ўрта Осиёликларни ғарбга яқиндан таништирди.
1867 йили Вамберининг бошқа бир китоби чоп этилади. Бу унинг шу кунларгача ўз қадри-қимматини йўқотмаган «Чиғатой тилидан қўлланма» асаридир.Бу китоб немис тилида Лейпциг шаҳрида босилиб чиқади. Асар уч қисмдан-илмий тадқиқот, матнлар ва луғат қисмларидан иборат. Қитобнинг биринчи қисмида тилнинг грамматик қурилишига оид маълумотлар,2-қисмида Тоҳир ва Зуҳра, Юсуф ва Аҳмад, Ҳурилиқо ва Ҳамро каби асарлар келтирилади.Вамбери бундан ташқари 112 ўзбек халқ мақолини ўзбек тилида келтириб (араб ва лотин ёзувларида), немис тилидаги таржимасини ҳам беради. Сўфи Оллоёр, Насимий, Навоий, Фузулий ғазалларидан намуналар ҳам бу китобдан ўрин олган.
Вамберининг илмий жиҳатдан катта аҳамиятга молик асарларидан бири -унинг 1873 йили ёзилган «Бухоро ёки Трансаксония тарихи» китобидир. Муаллиф Мовароуннаҳр (икки дарё оралиғи)ни Трансаксония атамаси билан беради. Бу китобида у Бухоронинг энг қадимги даврларидан то XIX аср иккинчи ярмигача бўлган тарихини эълон қилинган ва эълон қилинмаган, ўзи Ўрта Осиёда қолиб кетган қўлёзмалар асосида баён қилади. Унинг китоби икки қисмдан ташкил топган: «Қадимги ёки Мовароуннаҳр тарихи» ва «Янги ёки Бухоро амирлиги тарихи».
Профессор Х.Исматуллаевнинг тадқиқ қилишича, “Вамберининг барча асарлари билан танишиб чиққан киши унинг бир хусусиятига эътибор бермасдан қолмайди: У олдинги асарларида йўл қўйган хатоларини кейинги китобларида эътироф этиб, уларни тўғрилашга ҳаракат қилади. Бир қанча Ғарб олимлари ўрта аср ўзбек тилини чиғатой тили атамаси билан номлаб келадилар. Вамбери ҳам ўзининг «Чиғатой тили қўлланмаси» китобида худди шу йўлдан борган. «Бухоро ёки Трансаксония тарихи» китобида бу хатосини тузатишга ҳаракат қилиб ёзади: «Кўпгина Европа олимларининг, уларга мен ҳам ўзимнинг «Чиғатой тилидан қўлланма» асаримда қўшилган эдим, фикрлари икки карра хатодир… Биринчидан, Ўрта Осиё аҳолиси ҳеч вақт ўз юртини ҳам, ўз тилини ҳам чиғатой деб атамаган. Бу ном Амударёнинг у томони-Эронда форслар томонидан қўлланилган. Бу ўлканинг аҳолиси ўз юртини Туркистон, ўз тилини туркий тил, деб атаб келган. Иккинчидан, Чиғатой мусулмонлар томонидан нимага эришган бўлса эришган, лекин муҳаббатга, ҳурматга эришмаган» («Бухоро ёки Трансаксония тарихи», 158-бет).
Вамбери бу китобида “Темур тузуклари” ҳақида ҳам эътиборли маълумот беради: «Инглиз майори Деви Европага Ҳиндистондан олиб келган “Тузуки Темур” 457 саҳифадан иборат бўлиб, унинг саккиздан бир қисми форс тилида эди. Чиғатой тилида ёзилган асл нусха Яман губернатори Жаъфар кутубхонасидан топилган. У аввал форс тилига, сўнгра 1830 йили майор К. Стюарт томонидан инглиз тилига ўгирилган» (183-бет).
Вамбери Амир Темурга шундай таъриф беради:«Ҳирот ва Ҳалаб олимлари билан баҳсга киришиб, ўзига ўхшаб фикрламаганларини мукофотлаган одамни қаҳри қаттиқ ва ёввойи дейиш мумкинми! Бурсадан Самарқандга юк ҳайвонларига бутун бошли бир кутубхонани ортиб, кўчириб келтирган кишини қаҳри қаттиқ ва ёввойи дейиш мумкинми! Шунинг учун ҳам Темурни Чингиз билан тенг қўювчилар икки карра хато қиладилар» (219-бет). Вамберининг кўрсатишича, Темур саройида хорижий олим ва рассомлари кўп бўлишган, бироқ мамлакатнинг расмий тили доимо туркий бўлиб қолган. Темурнинг ўзи равон ва таъсирли туркий тилда ёзган «Тузуклар»и буни исботлайди.
Вамбери китобида Улуғбекни улуғлайди, унга тўғри, холис баҳо беради: «Улуғбек Ғарб дунёсида бир неча аср кейин ҳам номи ҳурмат билан тилга олинадиган темурийлар сулоласидан эди… У ҳукм сурган давр темурийларнинг олтин даври саналади».
Темурийлар сулоласи ҳақида фикрларини Вамбери Бобурга берган баҳоси билан якунлайди:
«Бобур Мирзо ўз асарида («Бобурнома»-У.Б.) бизнинг кўз ўнгимизда ҳам шоир, ҳам сиёсатдон, ҳам файласуф шаклида гавдаланади. Туркий ва форсий халқларнинг адабиётида ўзида шунчалик фойдали фикрларни оддий, равон тилда баён қилган биронта бошқа бунга ўхшаш китоб йўқ».
Бундан ташқари Вамберининг яна бир қанча мақолалари ҳали у ҳаётлик пайтидаёқ Россия матбуотида чоп қилинганди. Жумладан немис олими Гольдцигернинг 1912 йилда нашр этилган “Исломдан маърузалар” тўпламига Вамберининг Россия мусулмонлари ҳақидаги мақоласи киритилган.Мақола шуниси билан аҳамиятлики унда чоризм ҳудудидаги туркий мусулмон халқларда юзага келаётган миллий уйғониш ҳаракати кенг таҳлил қилинади .

ЕВРОПАНИ “ЗАБТ ЭТГАН” ИСҲОҚ ИБРОҲИМ

Энг сўнгги модадаги кийим кийган, қўлидаги қўлқопини ечиб ушлаганича, башанг либосдаги хонимга алланимани тушунтираётган киши Ҳерманга таниш туюлди.Яқинроқ бориб қараса, бойвучча хоним билан чақчақлашиб турган кимса ўз шогирди…Исҳоқ экан…
Ҳерман ўзи билан Хивадан Будапештга олиб келган хоразмлик йигитни бир йил ичидаёқ бунчалик ўзгариб кетади-Европага мослашаолади дея ўйламаганди.1864 йилда муллани Венгриядаги дўстларига топшириб, бир йил ўтгач,Лондондан қайтган Ҳерманнинг кўзига шарқдаги киши эмас, Европанинг олд зиёлиси кўрингандек бўлди. Чиндан ҳам Европадан олис Хоразмлик Исҳоқ Иброҳим озгина вақт ичида венгр тили ва маданиятини ўзлаштириб олганди.
У 1863 йилнинг ёзида Туркиялик Ҳожи Рашид афанди қиёфасида Ўрта Осиё бўйлаб саёҳати давомида Хоразмда бўлган Ҳерман Вамбери билан яқиндан танишиб қолганди.Бу ҳақдаВамбери “Дарвиш қиёфасида Ўрта Осиё саёҳати” (“Dervisruhában Közep Ázsián Át”) –“Ўрта Осиёга саёҳат” номли асарининг “Татарим” деган бобида мулла Исҳоқ тўғрисида ҳикоя қилганди.
Вамбери “Ниугат” (“Nyugat”-“Ғарб”) журналида босилган“Европага қайтишга қарор берганим ҳақида” (“Hogyan határoztom el hogy evrópába utazom”)номли мақоласида воқеани мулла Исҳоқ тилидан шундай ифодалайди:“Мадраса ҳовлисига киргач, дўстларимдан бириси ҳовлиққанича, бир неча соат олдин Гурган тарафдаги ёвмутлар маконидан Хивага ҳожилар карвони кириб келганини айтди. Улар Бухоро, Қўқон ва Қашқар ўлкаларидан ҳажга борган, муқададас Маккадан ватанларига қайтаётган одамлар эмиш. Оёғимни қўлга олиб улар қўнган ерга чопдим… Нодир бир манзарага ҳайрату ҳаяжонда анграйиб боқарканман, ўттиз ёшлардаги ориқ, аммо кийиниши ва юз қиёфаси бошқалардан кескин ажралиб турган ҳожи диққатимни жалб этди. Ўзбекчалаб, “Қайси юртнинг боласисан” деб сўрадим ундан. “Рум элида туғилганман. Самарқандга кетяпман” деди у. Рум элидан экан-а! Шунинг учун қиёфаси ҳам бошқача экан-да, дея ўйладим…”
Шундай қилиб, Рашид афанди ва мулла Исҳоқ яқиндан танишадилар.Ўшанда Вамбери ўзининг яна ҳаж зиёратига бормоқчи эканлигини айтганида, мулла Исҳоқ ҳам Маккага бориш умидидаунга эргашганди.
Исҳоқ Иброҳим ўғли Хива хонлигининг Қўнғирот беклигидан бўлиб, 1836 йилда туғилган, яъни Вамберидан 4 ёш кичик эди.Қўнғиротлик кекса журналист ва ўлкашунос Жабборберган Шомуродовнинг изланишларига кўра, Исҳоқ Иброҳим ўғли машҳур тасаввуфшунос Ҳаким ота-Сулаймон Боқирғонийнинг 27-авлоди бўлган.
Қўнғиротда яшаб келаётган Мулла Исҳоқ Иброҳим ўғлининг қариндошлари (Ўтабберган Ўсар ўғли, Сейитхўжа бобо) берган маълумотларга таяниладиган бўлса, Исҳоқ Иброҳим ўғли илгари Бухоро ва Шом мадрасаларида таҳсил олган, Вамбери билан учрашган 1863 йилда эса Хива мадрасасида мударрислик қилаётган бўлган. Агарки Исҳоқ Иброҳимнинг ёшига эътибор қаратадиган бўлсак- у Вамбери билан Хивада учрашганида 27-28 ёшларида эди. Шундан келиб чиқадики қўнғиротлик авлодлари ҳикоя қилишларида асос бор- у Муҳаммад Аминхон мадрасасининг мударриси бўлган бўлиши мумкин.
Хуллас, нияти ҳажга боришдек эзгу йўлга отланган Исҳоқ Макка ва Мадинага кетиш олдидан Вамбери билан она юрти Қўнғиротга келиб кетади. Сафар давомида улар кемада Амударё орқали Шоҳ Аббос Вали, Гавр қаъласи харобалари, Хитой беги тўқайзори ,Тошқаъла қишлоғи, Гурлан беклиги, Султон Увайс тоғи ва зиёратгоҳида, Ямпиқ қаъла, Манғит беклигида ( Исҳоқ Манғитлик машҳур Нўғой охунга ҳажга кетаётганлигини билдириб, ундан оқ фотиҳа олган), Қипчоқ, Хўжайли, Нукус атрофларини сузиб ўтиб бешинчи куни Қўнғиротга етиб келишади.
Маълумки, Қўнғирот ўша даврларда Хива хонлигига қарашли энг йирик бекликлардан бири бўлиб, ушбу шаҳарнинг ўтмиши Хоразм тарихи каби қадимийдир. Қўнғирот Устюртга туташиб кетганидан ҳам билса бўладики, айнан Хоразм воҳасидаги ибтидоий одамларнинг илк манзилгоҳлари Устюрт текислигида, ҳозиргача 60 га яқин, жумладан Есен, Чурук, Айдабол, Жоринқудуқ ҳудудларида аниқланган. Илк ўрта асрлардан нуфузли бўлган Девкесган ( 1511 йил Хива хонлигига асос солинган Вазир шаҳрининг олдинги номи) ва Адоқ ҳам айнан ҳозирги Қўнғирот туманида ҳудудида.
Қўнғирот-тарихдан аёнки туркий уруғларнинг энг йирикларидан бўлиб, шу ҳудудда ва бошқа жойларда яшаб келаётган туркий қабилалар ҳам унинг таркибига сингиб, қўнғиротлашганлар. Натижада энг йирик уруғ вакиллари тез орада Хоразмда ўз таъсири, нуфузига эга бўлди. Масалан, Чингизхон авлодларининг Олтин Ўрдада-1359 йили юз берган ғалаёнлари ва таназзулидан фойдаланиб Қўнғирот сўфилари ( Ҳусайн, Юсуф, Сулаймон) Хоразмда янги сулоланинг мустақил ҳукмронлигини тиклашга эришадилар. Ҳаттоки 1469 йилгача темурийлардан бўлган Ҳусайн Бойқаро Адоқга келиб яшаган ва шаҳар ҳокими Оқ Сўфининг қўшини ёрдами билан Хуросон тахтини эгаллаганди. 1511 йилда эса айнан Вазир шаҳрида ( ҳозирги Қўнғирот ҳудудида) Хоразм (Хива) хонлигига Элбарсхон томонидан асос солинганди.
1804 йилгача бўлган даврда Хоразм ( Хива) хонлигига турли уруғ вакиллари ҳукмронлик қилишди.Фақатгина 1804 йилдан яна қайта ҳукмронлик қўнғирот уруғи вакилларига ўтади. Айнан Вамбери ва Исҳоқ Қўнғиротга келган даврда ҳам ҳукмронлик ана шу уруғ вакиллари қўлида эди.
Вамбери “ Ўрта Осиёга саёҳат” асарида ёзганидек, “ Қўнғирот ташқи кўринишидан жанубдаги шаҳарлардан кўримсизроқ, лекин савдо-сотиқ жиҳатидан устундир. Қўшни кўчманчилар бозорга ҳисобсиз чорва ҳайвонлари, тери, жун, кийгиз ва бошқа маҳсулотлари олиб келиб сотади. Шунингдек,Қўнғиротда дудланган балиқ ниҳоятда сероб бўлиб, хонликнинг бошқа қисмлари билан ҳар хил савдо ишлари олиб борилади”.
Бу 1863 йилда Вамбери кузатган Исҳоқ Иброҳим ўғлининг эли-Қўнғиротдаги вазият эди. Қўнғиротга сафар давомида Исҳоқ ва бошқалар Вамбери-Ҳожи Рашидга Султон Увайс бобо, Ҳаким Ота Бақирғоний, Тўқмоқ ота, шу ҳудудларда бўлиб ўтган Тўрамурод сўфи (1801-1811 йиллар), Ойдўсбий(1827 йил), Зорлиқ тўра, Эрназар олакўз ( 1855-56 йиллар), Муҳаммад Фано (1858-59 йиллар) қўзғолонлари тўғрисида гапириб беришгани аниқ. Зеро, теварак-атрофга зийрак нигоҳ ила боқувчи ва хонликлар тўғрисида маълумотлар тўплашни мақсад қилиб олган Вамбери ўша даврдаги вазиятни ичдан яхши билиш мақсадида ҳамма нарсага эътибор билан қараган, ўзига керакли маълумотларни тўплай билган.
Исҳоқнинг Исмоил исмли акаси бўлиб, унинг Сейитхўжа деган ўғли ўша вақтда ўн яшар бўлган. Унинг авлодларига айтиб қолдиришича, араб, форс тилларини биладиган, ҳаж сафарини чин дилдан орзу қилиб юрган Исҳоқ ёнидаги Рашид ҳожи халқ орасидан ҳар хил мазмундаги китобларни тўплаб юради. Исҳоқ фақат илмли мударрисгина эмас, моҳир созанда, полвон ва қиссахон ҳам бўлган. Шу боисдан ҳам Исҳоқ Вамберига бахшиларни ҳам таништирган. Ана шу туфайли Вамбери Қўнғирот атрофларидаги бахшилардан “Ошиқ Ғариб” достонини ҳам ёзиб олганки бунга аввало ҳамроҳи Исҳоқ Иброҳим ёрдам берган. Шу тариқа ҳажга кетиш олдидан Қўнғиротда бўлган Исҳоқ ўз яқинлари билан хайрлашиб Вамбери билан Кўҳна Урганчга, у ердан эса Хива томон отланадилар.
Қўнғиротдан кетиш пайтида Исҳоқ шеър ёзиб юргани учун 13 та шеъри битилган дафтарини, шунингдек 17-18 асрларда яшаган Давлатёрбек деган шоирнинг ҳам бадиий меросини акаси Исмоилга бериб кетади.Исҳоқ Қўнғиротийдан ёдгор бўлиб қолган ушбу шеър дафтари акаси Исмоилдан ўғли Сейитхўжага, ундан қизи Ҳайитгулга(1900-1961), ундан ўғли Ўтабберган бобо ( 1932 йил туғилган)га ёдгор бўлиб қолган ва бугунги кунларимизгача етиб келган.
Вамбери ва Исҳоқлар эса Хивадан карвонга қўшилганларича Бухоро, Самарқанд, Қарши орқали олис сафарга чиқишади.
Ўрта Осиёга сафари хотираларида Вамбери тан олиб ёзганидек, сафар давомида уни барча йўлдошлари ташлаб кетганида ҳам мулла Исҳоқ унга содиқ қолган ва ҳақиқий дўстлик, ҳамроҳлик қилган. Унга ёшлигидан сингдирилган катталарни ҳурмат қилиш хислати айниқса, Вамберини ҳайратда қолдирган. Мулла Исҳоқ ёши ўзидан анча катта ҳамроҳи билан бир товоқда овқат ейишга ҳам ийманган. Рашид афанди овқатдан ўз қўли билан мулла Исҳоқнинг улушини айирмагунича товоққа қўл узатмаган. У Вамберига ўз тенгқури ёки дўстига қилганидек муомала қилишни эп кўрмаган, одобсизлик деб билган. «У жуда тўғри ва камсуқум инсон эди, — деб ёзади Вамбери ўзининг қўнғиротлик йўлдоши ҳақида.-Унинг ғаразсиз ва софдилона муносабати менга хавфли ва азобли сафаримда куч-қувват бағишлади».
Теҳрондалик пайтида Вамбери Мулла Исҳоқга Сонтос исмли венгерга буюртма бердириб европача шим тикдириб кийдиради.Аммо Исҳоқ шимга бир оз вақтгача кўниколмай юради.
Теҳрондалик пайтида Вамбери Эрон шоҳи саройида фотомухбирлик қилаётган М. Де Блоквиллга эсдалик учун иккаласини суратга туширишни илтимос қилганди.Суратда ҳам шарқона ҳаёт асосида тарбия топган Исҳоқнинг одоб сақлаб, устозининг ёнида чордана қуриб ўтиришдан чекинганива унинг ёнидатик турган ҳолда расмга тушганига гувоҳ бўламиз.

Суратда: Тик турган мулла Исҳоқ, ўтирган Вамбери. 1864 йил. Теҳрон.

Ниҳоят улар март ойида Истанбулга етиб келишади.Бироқ у ерда уч соатгина тургач, ундаям Вамбери инглиз дипломати Фон Прокаш Остен билан учрашиб маслаҳатлашиб олгач Венгрия пойтахти Будапештга йўл олишади.Истанбулда Вамбери Мулла Исҳоқнинг қўлига пул бериб Маккага борадиган йўлни тушунтиришга уринади. Аммо тилни билмаслиги ва ҳамон Вамберидан умиди сўнмагани учун, қолаверса барини тақдирдан кўриб Исҳоқ ҳамроҳига эргашади.У Европани бир кўриб яна Истанбулга қайтажагини айтади.Вамберининг саёҳатномасида бу воқеани у шундай баён этади: “Истанбул соҳилида унга керакли пул ва етарлича озиқ-овқат бериб, хайрлашмоқчи бўлдим. Бечора татар ( Вамбери уни асарида татар дея атаган ) менга ёш тўла кўзлари-ла мўлтираб боқаркан, кўкка мағрур бўй чўзган минораларга, атрофидаги имонли инсонлар тўлқинига анграйиб қараркан, ҳуркак товушда: “Афандим, мени бу ерга ташлаб кетма! Сен мени Туркистондан бу ёт маконга олиб келдинг. Мен бу ерда сендан бошқа кимсани танимасам. Қаёққа десанг де, сен билан жон деб кетавераман!..” дея ҳиқиллади.”Демак, мен билан Фарангистонга бораверасан, шундайми, “ дедим.-Макка у ёқлардан анча узоқда… У ерда масжидлар, ҳаммомлар ҳам йўқ, мусулмонча овқатлар ҳам топилмайди. У ёқда қандай яшайсан?Мулла ўзида йўқ, бир неча дақиқа лол тургач, шундай деди: “-Фаранглар яхши, дўст одамлар. Уларнинг юртини кўришни жондан истайман. Кейин Истанбулга қайтарман…” (VÁMBÉRY, Á., Dervisruhában Közáp-Ázsián Át.251 б.)
Туркиялик профессор Малак Чўлоқнинг аниқлашича, “Венгрия Фанлар академияси архивида Вамберининг дўсти Йўжеф Буденз(József Budenz)нинг Теҳрондан 1864 йилнинг 19 мартида Будапештга ёзган хати сақланади.Унда Вамберининг барон Йўзеф Буденздан Туна кемачилик ширкатидан иккита билет олиб, Истанбулдаги Венгрия элчихонасига, ўзининг номига юборишини илтимос қилгани баён этилган. Шунга кўра айтиш мумкинки, Вамбери ва мулланинг Будапештга етиб боришларида дўстлари кўмак беришган.Шундай қилиб, Вамбери Истанбулда, Олтин Бўғозда мулланинг нарсаларини кемага юклатдиради.Вамберининг кузатишича, мулла кемада хаёлга ботганча ўтирар, “Оврупо емакларига қўл уришга ҳануз ботинолмас, теваракдаги ҳар нега қўрқув тўла нигоҳ-ла боқар эди. Аммо янги ҳаётга кўника бораётгани ҳам сезилиб турарди. Уч кундан кейин, Туна дарёси бўйлаб сузган буғ кемасида Венгрия пойтахтига етиб келишади. Исҳоқ Иброҳим ўғлининг Будапештга илк боргандаги вазиятини АҚШлик профессор Х.Исматуллаев шундай тавсирлаганди: “ Пешт шаҳрига борганидан кейин мулла Исҳоқ бир қанча муддат европача овқатларни ея олмай юрган ҳамда ўз миллий кийими( оқ кўйлак, узун оқ иштон, чопон, салла)ни европа кийим кечагига алмаштирмасдан, бошда салла, устда чопон, Пешт шаҳри билан таниша бошлаган. Пешт кўчаларига ётқизилган бир хил ҳажмдаги тошлардан тортиб, муллани ҳар бир нарса қизиқтирган. Айниқса, кўчадаги йўловчиларнинг жуда тез юриши ва арава-извошларнинг чаққонлик билан бир кўчадан иккинчи кўчага бурилиши уни ҳайратга солган. Ҳамма нарсадан ҳам аёллар унинг эътиборини ўзига ром этган. Мулла Исҳоқ бир воқеликни ҳеч тушуна олмаган. У “қандай қилиб шундай ақлли фарангилар (европаликлар) ўз хотинларига шундай кийимда кўчада якка ўзлари ҳимоячисиз юришларига рухсат берадилар?!”,- деб таажжубланган.
Кундуз кунлари мулла Исҳоқ телеграф олдида туриб хабарлар оқимини кузатишни одат қилган. Кечалари бўлса , газ лампаларига қараб, “Наҳотки бу ёнаётган темир бўлса?!”,-деб ,бу жумбоқнинг тагига етишга интилган” ( ЎЗАС, 1998 йил, 14 август).
Табиийки, ўз даврининг қолоқ деб ҳисобланадиган Ўрта Осиёдан Европага борган киши учун бу одатий ҳол эди. Аммо Исҳоқ Иброҳим ўғли Европа муҳити, одатларига тезда кўникиб, венгер тилини ҳам тезда ўзлаштириб олади. Қўнғиротдан кетганидан бир ярим йил ўтиб савдо карвонлари яқинларига Венгриядан Исҳоқнинг саломини ва жаннатмонанд диёрда яшаётганлиги хабарини олиб келганди.
Вамбери Англия сафарига отланаркан, мулла Исҳоқни тил ўрганасан дея дўсти Йўзеф Буденз (1836-1892)га топшириб кетади. Икковлон Халас (Halas) томонга, Арўн Силади (Áron Szilády) ёнига боришади. Халас XIII асрдан бери қуман турклари жойлашган энг муҳим маконлардан бири бўлиб, у “туркологиянинг кичик шаҳар-давлати” ҳисобланар эди.
Бу пайтда Jász (Йас-кенг майдон) даги қуманлар тили ва тарихини тадқиқ этаётган таниқли олим, Венгрия Фанлар академиясининг мухбир аъзоси Иштван Гийарташ (István Gyarfás) ҳам Халасда яшарди. Протестант роҳиби, адабиётшунос Арўн Силади ва тилшунос Йўзеф Буденз маслакдош, қадрдон эдилар. Ана шундай олимлар даврасига тушиб қолган мулла Исҳоқ етук ақлу салоҳияти боис тезда венгр тилини ўрганади.
Арўн Силадининг 1864 йил 30 сентябрда Будензга ёзган мактубидаги фикрларига қараганда, мулла Исҳоқ тил ўрганиш бобида катта муваффақиятга эришган. (MTA., K., Ms. 5450/155, 1864).
Мулла Исҳоқ тўғрисида Вамберининг 1864 йилда Лондонда нашр этилган “Ўрта Осиё бўйлаб сайёҳат” асарида шундай ёзилади: “У энг ҳалол, очиқкўнгил инсон эди, унинг ғараздан йироқ, соф муносабати хавф-хатарга тўла ёлғиз йўлимда менга далда ва суянчиқ бўлди.Билимга интилиш ва менга яқинлиги ёш муллага эътиборимни оширди.Бу ёш мулладан, чиндан ҳам, бирор арзирли киши чиқишини ҳис этганимдан сўнг, ўша заҳоти мен уни ташлаб кетмасликка ва иложи бўлса, ўзим билан Европага олиб кетишга қарор қилдим.Мен бу қарорга Ҳиротга етмасимиздан анча олдин келган эдим.Мен биринчи танишганимдаёқ унинг қалби софлигини сезгандим, бу масалада мен ҳеч қачон адашмаганман” ( ўша асар, 143 бет).
Ҳа, ҳеч қачон адашмаган ҳолдаги Вамбери 1865 йилда Лондондан Будапештга қайтиб келади: “ Бир йилдан сўнг Англиядан қайтиб келсам, қайси кўз билан кўрайки, муллам венгер либосида, салланинг ўрнида сўнгги модадаги причёска.Венгер тилини тез ўрганиб олган.Менинг мулламни ҳамма ёқтириб қолган.Икки йил аввалги Хива мадрасаси мулласининг башанг кўринишини қаранг”.
Будапешт университети олтойшунослик ва фин-угоршунослик кафедрасига мудирлик қилган, шу соҳадаги илмий ишлари учун Венгрия Фанлар академиясига ҳақиқий аъзо этиб сайланган Йўжер Буденз (1836-1892) “Тилшунослик хабарлари” журналининг 1865 йил сонларидан бирида шундай ёзган эди: “Ўтган (1864) йил май ойининг охирида бу ер (Пешт шаҳри) га Армин Вамберига Туркистон йўлида ҳамроҳлик қилган Қўнғирот шаҳрилик (24 ёшлар атрофида) ёш ўзбек Мулла Исҳоқ келган эди. У билан уч ой бирга бўлдим ва бундай ажойиб имконият менинг Хива ўзбеклари шевасини ўрганишимга катта наф келтирди. Мен бу борада ёзган бир неча қўлёзмаларимни унинг талаффузи асосида мукаммаллаштиришга эришдим. Хива хонлигидаги ҳозирги ўзбек тилининг намуналари бўлган бу қўлёзмаларимни оз бўлса-да, туркий тилларни билишга қизиққан кишилар эътиборига ҳавола қиламан. Келтирилган қисман тўлиқ (венгерча) таржима туркий тиллар тузилиши билан маълум даражада таниш бўлганлар учун маълумотнома вазифасини ўташи мумкин. Бундан ташқари, матнлар эълон қилинганидан сўнг қизиққан ўқувчилар учун Хива-ўзбек шеваси асослари ҳақида қисқача грамматик очерк ҳам илова қилиш ниятидаман. Венгер тилидаги асл нусхаларни ўзбек “либос”ида кўриш шу мамлакат тилшунослари учун, айниқса, мароқли бўлади, деб ўйлайман”.
Аммо Европага мослашиш табиийки фақат шимнигина кийиб кўрган , улар таомига эндигина ўргана бошлаган мулла учун қийин кечади.Бир оз вақт у Будапешт кўчаларида худди Қўнғирот-у Хива, Гурланда юргандек ок яктак кўйлак, узун оқ иштон, чопон ва Хоразмча чўгирма-ю, саллани костюм шимга алмаштириб кийиб юради.Бироқ Европада яшаётган экан, кўникишга мажбур эди ва у кўникдиям.
Шу тариқа Европага мослашган , венгер тили ва ёзувини ўрганган Мулла Исҳоқ Вамбери ҳамда унинг дўстлари ёрдамида Фанлар Академиясининг шарқ қўлёзмалари бўлимига ишга киради.Исҳоқнинг вазифаси шарқ қўлёзмаларини тадқиқ этиш ва таржима қилиш,шунингдек шарқ тиллари ўқитувчиси ҳам эди.Унинг она тили ўзбек тили эди, шунингдек у ўрта асрлардаги Ўрта Осиё туркий адабий тилини – чиғатойчани мукаммал савияда билар эди. Исҳоқ Қўнғиротий ўша пайтдаги европалик тилшунослар учун қандай қийматли хазина эканлигини тасаввур қилиш учун айтсак, муқояса қилсак, бу ҳол қадимги Одиссея кемасидаги денгизчиларнинг замонавий Голландия денгиз академиясига денгиз тугунларини ечиш бўйича мастер-класс сабоқлари ( маҳорат дарслари) бериш учун келиши каби ғаройиб бир ҳодиса эди.
Йўжер Буденз Мулла Исҳоқнинг венгр тилини ўрганиши ҳамда академия кутубхонасида шуғулланиши учун барча шарт-шароитларни яратиб берган. Мулла Исҳоқ ҳатто унинг ёрдами билан буюк венгр шоири Шандор Пётефининг дўсти, 1865-1879 йилларда Венгрия Фанлар академиясининг бош котиби бўлиб хизмат қилган Янош Арон (1817-1882) билан танишган ва унинг “Ажабли (ажойиб) оҳунинг ҳикояти” деган асарини ўзбек тилига таржима қилган. Бу асарнинг венгр китобхонлари учун аҳамиятли томони шундаки, унда қадимги венгр ва хунларнинг Шарқдан келиб чиққанлиги ҳақидаги ривоят тасвирланган эди. Исҳоқ Иброҳимнинг таржимаси Венгриядаги “Косору” журналининг 1865 йил 9-сонида нашр этилади.
1865 йил. Венгрия.Ушбу давлат Фанлар Академиясининг филология бўлими ўша санада “Тилшунослик ахбороти” нинг 4-томлик 2-сонини чоп этиб, 271-315 саҳифаларда ўзбек халқ мақолларини нашр қилди.44 та мақол, эртак,топишмоқлар киритилган тўплам тез орада Европа илмий жамоатчилигида катта шов-шувга сабаб бўлди. Чунки, шунгача бўлган даврда Европада ўзбек халқ мақолларини ҳеч ким чоп этдирмаганди.Қолаверса, ушбу мақол, топишмоқ ва эртакларни нашр қилдирган шахс ҳам Ўрта Осиёлик муҳожир эди-да. Исҳоқ Иброҳим қуйидаги мақолларни таржима қилганди :”Одам оласи ичида, ҳайвон оласи сиртида”, “ Энасини кўриб, қизини ол, қорасини кўриб, бўзини ол”, Очлик нени едирмас, тўқлик нени дедирмас”, “Асал тутган бармоғин ялар”, “Тилдан келган ҳам қўлдан келса, ҳамма одам гадо бўлмай, султон бўларди”, “Даъвогаринг подшо бўлса, арзингни оллоҳ эшитсин”, “Қорани ювсанг оқ бўлмас”, Шошилган ишга шайтон қўшилур”, “Узоқ бўлса ҳам йўл яхши, ёмон бўлса ҳам қиз яхши”, “Арпа буғдой ош бўлур, олтин-кумуш тош бўлур”, “ Қўлим очиқ, юзум очиқ”, “От ориқликда, йигит ғарибликда билинар”, “Имом уйиннан ош чиқмас, ўлик юзиннан ёш чиқмас”, “ Балиқ еган тўқ бўлур, куч-қуввати йўқ бўлур”, “Осилажақ одам сувга сакрамас” ва бошқалар.
Бундан ташқари Мулла Исҳоқ 13 та латифа, эртак ва латифаларни ҳам ўзбекчадан венгрчага таржима қилган.Хуллас, асли Қўнғиротлик Исҳоқ 1865 йилдаёқ ўзбек халқ оғзаки ижодини Европага тарғиб қилган эди. Яъни , Хоразмдан келган Исҳоқ Иброҳим Европада етук шарқшунос, фольклоршунос ва таржимонга айланди. Табиийки, Йўзеф Буденз, Шандор Пётефи, Янош Арон сингари ўз даврининг энг пешқадам, таниқли олимлари билан ҳамкорлик қилган Исҳоқ Иброҳимнинг қисқа фурсат ичида бундай кенг кўламдаги ишни амалга ошириши унинг етук ақлу салоҳиятидан дарак бериб турибди.
Шунингдек, Й.Буденз венгр матнларини Исҳоқ Иброҳимга тушунтириб, уларни ўзбек тилига таржима қилдирган. Шу йўл билан Исҳоқ венгр шоири Янош Араннинг “Будданинг вафоти” қаҳрамонлик эпосининг олтинчи қўшиғини ҳам ўзбекчалаштирган. Табиийки, Исҳоқнинг бу таржимаси Буденц учун ўзбек ва венгр тиллари тузилишини таққослаш, қиёслаш учун керакли бўлган. Исҳоқ Иброҳимнинг бу венгр тилидан ўзбек тилига қилинган биринчи бадиий таржима ҳисобланади.
Вамберининг ўғли Рустамнинг эсдаликлари, ҳамда 1979 йилда Лондонда Л.Адлер ва Р.Далбилар томонидан ёзилган “Виндзор қасри дарвеши” китобида ёзилишича, дастлаб Исҳоқ Вамберининг уйида яшаб турли юмушларни, хўжайинининг айтганини қилишга мажбур бўлади.
“ Мулла туғилган ерига нисбатан деярли соғиниш сезмайди.У бизнинг ғарб маданиятимизни қуйидаги сабабларга кўра севади: биринчи ўринда у жамиятнинг якка шахсларига кўрсатадиган зулмнинг йўқлигидан хурсанд.Ўрта Осиёда инсон ҳаёти йўлларда қароқчилардан, шаҳарларда ҳукмдорларнинг доимий ваҳший фармонларидан муҳофаза этилмаган.Иккинчидан европаликлар баҳраманд бўлаётган қулайликлар муллани ўзига ром этади..Учинчидан Европада дин ва миллатнинг ҳар хиллиги сезилмас даражададир…
Қандайдир икки йил олдин ўзининг миллий кийимларига ўралиб юрган бир ўрта осиёлик ҳозирги кунда кийинган-таранган, можарларнинг ўзига ярашган костюмида ғарб овқатлари ва урф-одатларига кўникиб юришини, шундай катта фарқ бўлиши мумкинлигини мен ҳануз тасаввур ҳам эта олмайман.Тақдирини муллалик ҳаётига бахшида этмоқчи бўлган Муҳаммадамин мадрасаси ҳужрасида ёлғиз ўзи тиловат қилиш ё ислом қонунларини ёдлашга ғарқ бўлиши мумкин бўлган бир мулла ҳозир Европа академияси кутубхонасида катта қўлёзмалар саҳифаларини ўқияпти, юнон ва лотин адабиётларидан ташқари яна фалсафа ёки дунё ва дин тарихига оид китоблар билан танишяпти.Олдин Европа сўзини эшитганлиги гумон бўлган бу мулла ҳозир Европанинг энг етакчи газеталаридаги мақолаларни ўқияпти, ғарб мамлакатларидаги турли сиёсатларни муҳокама этаяпти ва шарқий яримшар билан ғарбий яримшарни иккиланмасдан бир-бирига қиёслаяпти” (Ҳ.Вамбери, “Ўрта Осиё очерклари”Лондон, 1868 йил, 150 бет).
Ҳа, Мулла Исҳоқ Европа жамиятига кўникиб кетганди.Профессор Малак Чўлоқнинг тадқиқотларига кўра, “ Буденз ҳам ўз навбатида мулла Исҳоқдан Хоразм шевасини, Туркистон туркчасини ўргана бошлайди. Ундан ўзбек халқ оғзаки ижод намуналари ва айрим достонлардан парчаларни ёзиб олади. Вамбери Туркистондан олиб кетган баъзи асарларни Европадаги илм оламига илк бор маълум қиларкан (масалан, “Юсуф Аҳмад”), бу борада унга Исҳоқнинг кўп ёрдами теккан.
Иван Шандўр Кўважс “Ботухоннинг Пештдаги қариндошлари. Армин Вамбери ва татари чиғатойлик Исҳоқ” деган асарида эътироф этишига кўра, “можорларнинг турк аслли эканини, келиб чиқишларини тадқиқ этаётган А. Вамбери, Буденз ва Силадилар учун мулла Исҳоқ нодир кўмакчи, жонли луғат эди”. (KÓVÁCS Sandjor. I., Batı Kán pesti rokonai, Vámbéry Ármin és tatárja, Csagatai Izsák, Kalligram Könyvkiadó Kft., Pozsony. 2001; 29).Бир қанча венгр олимлари мулла Исҳоқ туфайли туркчани амалда, жонли ўрганишга эришганларини ҳам Кўважс алоҳида таъкидлайдики, бу ҳам унинг тарихдаги ўрнини бегилашда муҳим аҳамиятга эгадир”.(Kovács,2001:201).
Шунингдек, Исҳоқ Иброҳим Ҳерман Вамберининг 1867 йилда «Юсуф ва Аҳмад» достонини аслий матни ва немисча таржимасини нашр этиш ишида бевосита иштирок этган. Юқори таржимонлик қобилияти учун уни Вамбери «жонли луғат» деб атаган.Баъзи манбаларда Вамбери Хива хонлиги ҳудудларида эканида «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам» достонини ёзиб олгани ва бу ишда унга мулла Исҳоқ ёрдам берганлиги қайд этилади.
Исҳоқ Иброҳим 1865 йил 7 июлда адабиётшунос Арўн Силадига ёзган хатида Венгрия Фанлар академияси кутубхонасига ишга кириб, хизматни бошлаганини айтган. Бу ва бунга ўхшаш тарихий мактублардан бизга аён бўлишича, у кутубхонадан ойига 25 фўринт (forint) ойлик олган; кутубхона бюллетенида у ҳақда “кутубхона ходими” деб ёзилган; Исҳоқнинг кутубхонага ишга жойлашувида Йўзеф Буденз тавсияси ҳисобга олинган; академия бошқарувнинг 1866 йил 21 январдаги қарорида ҳам унинг расман кутубхона ходими вазифасида ишлаётгани таъкидланган.
Туркиялик профессор Малак Чўлоқ Венгрия Фанлар академияси архивидаги Исҳоқ Иброҳим билан боғлиқ мактубларни ўрганиш жараёнида қуйидаги маълумотларга эга бўлган. Унга кўра, “Исҳоқ Иброҳим бу ўлкада бошқаларга юк бўлаётганидан хижолат эканлигини танишларига англатгач, улар унга бирор иш топиб беришга, шу ерда яшаб қолишига уринишган… Мулла Исҳоқ шарқ ва ғарб маданияти орасидаги фарқларни чуқур англаган, ҳаётдан сабоқ олган замонавий, маданиятли шахс бўлган. Мулланинг можор тилидан ташқари олмон, лотин, юнон, француз ва инглиз тилларини ҳам ўргангани маълум. Бу унинг оддий одамлардан бири эмаслигини, фавқулодда иқтидорли шахс бўлганини билдирмоқда. У Можористоннинг турли вилоятлари ва шаҳарларига саёҳат қилган. Унинг Вена, Эстергўм, Гийўр, Кўмарам ва Пўзсўни (Братислава) (Viyana, Esztergom, Györ, Komárám ve Pozsony (Bratislava) шаҳарларига боргани маълум” (“Тамаддун нури” журнали, 2017 йил 2-сон).
Венгриядан олис Хоразмлик йигит шу тариқа Венгрия Фанлар академиясида фаолият кўрсатиб, Европа шаҳарларини кезганича ҳаёт кечиради.Ҳаттоки оила қуриб Европача асосда яшай бошлаган.
Жаноб Исҳоқ Иброҳим академияда ишламаган пайтда, Шандўр Кўвачининг аниқлашича, 1888-1892 йилларда Вамберининг хизматида бўлган ва Будапештдаги Фаранг Жўзеф кўчасидаги 24 уйда, ўз оиласи, бола-чақаси билан бирга унинг ёнида яшаган.
Ўша пайтдаги венгр матбуотидаги ёзувларга таяниб шуларни айтиш мумкин: Жаноб Исҳоқ Иброҳим Валанжа шаҳрилик (Velence) Фажар (Fejér) деган қиз билан турмуш қурган. Профессор Малак Чўлоқнинг аниқлашига кўра, “Венгрия Фанлар академиясининг қўлёзмалар бўлимидаги мулла Исҳоқ имзоси мавжуд бир хатда унинг раҳбариятдан ёрдам сўраб мурожаат қилгани, 19 ёшли тўнғич ўғли Шандўр (Sándor’)нинг оғир касалликдан сўнгра вафот этгани, қўли юпқалик қилиб, қийин аҳволда қолгани билдирилган. Бу хатдан унинг бир неча ўғли борлиги аён бўлмоқда.
Жаноб Исҳоқ Иброҳим Париж ва Лондонга борган бўлиши ҳам мумкин. Чунки унинг академия кутубхонасида ишлаган (1892 йилгача) йилларидан ташқари етти йил қаерда бўлгани ҳақида аниқ фикр йўқ.
Валанжа протестант жамоати руҳбони Гийўрги Сабў Папайи (György Szabó Pápai) уйидаги архивда, бир дафтарда ёзилишича, мулла Исҳоқ Анна Тўбиас деган хотиннинг эридир.Аммо Валанжадаги католиклар ибодатхонаси архивидаги хужжатларга кўра, А. Тўбийас чилангар Йанўс Гўбарнинг хотинидир. Хуллас, бу тўғридаги маълумотлар бир оз чалкаш, уларни аниқлаштириш керак “( “Тамаддун нури” журнали, 2017 йил-2-сон).
Михали Балланинг 23 май 1892 й.да “Budapesti Hirlap” газетасида чиққан “Вамберининг татари” деган мақоласида қайғули бир хабар чоп этилиб, унда шундай ёзилган: “Кеча Валанжадаги бир қишлоқда диққатга сазовор бир одам вафот этди. Вамберининг татари, мулла Исҳоқ, Чингизхондан кейин, бугунгача ўтган замонда Оврупога келган дини бутун илк бир мусулмон ўртаосиёликдир… Мулла Исҳоқ эллик олти ёшда бир мусулмон ўлароқ ҳаёт билан видолашди. Динининг расм-русумларини тўла бажармаса-да, оталаридан унга мерос қолган инончига сўнгги дамигача содиқ қолди. У динини ўзгартириши бобида қилинган бутун ҳаракатларни бўшга чиқара олган одамдир…”
Исҳоқ Иброҳимнинг қабр тошида шу сўзлар битилган: “Бу ерда Осиёлик турк дарвеш мулла Содиқ ётибди. 1836 й. туғилган. 22 май 1892 да вафот этди. Оллоҳ раҳмат қилсин, хузур ичида ётсин!”

Профессор Малак Чўлоқнинг ёзишича, “аммо қабр тошидаги вафоти 1836 йил дея ёзилгани Вамберининг маълумотига терсдир. У дўсти Будензга ёзган хатида “Пештга келаркан, 20 ёшли бир татарни олиб келдим” деган (MTA, K, Ms.5450/222, 1864). Агар бу тўғри бўлса, мулланинг туғилган йили 1844 бўлиши керак.
Буденз 1865 йилда “Тилшунослик маърузалари” (Nyelvtudományi Közlemények) журналида чиққан, Исҳоқ Иброҳим ёрдами билан ёзган Хива шеваси ҳақидаги мақоласида унинг ёши 24да эканини таъкидлаган. Демак, бу мавзу ўрганишни, аниқликни талаб этади”.
1980-йилларнинг бошларида Тошкентда бўлиб ўтган туркологларнинг III халқаро конференциясида Будапешт университети Марказий Осиё кафедраси мудири профессор Георгий Кара (кейинчалик АҚШнинг Индиана Университетида профессор бўлиб ишлаган.Г.Кара Индиана университетида ишлаётган Х.Исматуллаевни Исҳоқ мавзусида тадқиқот ишларини олиб боришга руҳлантириб, унга Венгрия архивларида ишлашни тавсия қилганди) ҳам иштирок этган эди. Ўзбекистонга қилган илмий сафаридан катта таассурот билан қайтгач, у “Ажабли оҳунинг ҳикояти” достонидан каттагина бир парчани шарҳибилан Ўзбекистонга юборган. Г.Каранинг “Вамберининг йўлдоши мулла Исҳоқ” сарлавҳали мақоласи “Шарқ юлдузи” журналининг 1981 йилдаги 2-сонида чоп қилинганди. Унинг ёзишича, таржима 184 мисрадан иборат бўлиб, Й.Будензнинг “Хива ўзбеклари ҳақида”ги мақоласи орасида эълон қилинган.
Мазкур мақола 1865 йили Будапештда нашр этилган “Тилшунослик хабарлари” журналининг 229-231, таржима эса 305-313-саҳифаларидан жой олган. Г.Кара қарийб бир юз эллик йилдан бери ўзида ўзбек тили Қўнғирот лаҳжаси оҳангларини сақлаб келаётган таржиманинг лисоний хусусиятларини тавсифлаб, бундай ёзганди: “Унинг тили ҳозирги замон ўзбек тилидан фарқ қилади, унда архаизм ва қадимий турк узун ундошларининг излари кўринади (бу ҳолатида туркманчага яқинроқ: Буденз ўз грамматик очеркида бу чўзиқликларни ёқут ва чуваш шевалари билан қиёслаб кўрган).Яна шуни айтиш жоизки, Й.Будензнинг мазкур мақоласида Мулла Исҳоқ оғзидан эшитган 50 та мақол ва топишмоқ, 13 та эртак ва ривоят, 2 та “Хива фольклори намунаси”ни ҳам келтирган.
Венгрия Фанлар академиясининг академиги Й.Буденз (1836-1892) Исҳоқ Иброҳимнинг ўзига катта ёрдам берганини эътироф қилиб шундай ёзганди: “ Исҳоқ билан уч ой бирга ишладим ва бундай ажойиб имконият менга Хива ўзбеклари диалектини ўрганишим учун катта фойда келтирди. Мен бу борада ёзган бир неча қўлёзмаларимни унинг талаффузи асосида мукаммалаштиришим мумкин эди”.
Венгр олимларининг Исҳоқ Иброҳимга таянганининг тарихий асослари, қолаверса Янош Ароннинг “Ажабли оҳунинг ҳикояти” поэмасини таржима қилишининг сабаблари бор эди. Негаки, Арон асарида венгр ва хунларнинг шарқдан келиб чиққанлиги ҳақида ҳикоя қилинарди. Маълумки, тарихий фактлар венгрларнинг асосий қисми милодий 9 асрда ҳозирги давлатчилигини барпо қилган ҳудудга кўчиб борганлигини Вамбери “Бухоро ёхуд
Мовароуннаҳр тарихи” асарида ҳам таъкидлаб ўтганди. Айнан шу боисдан ҳам Вамберини Ўрта Осиёга келишга ундаган ҳолатлардан бири ҳам шунда эди. Вамбери бу ҳақда “ венгр тили қадим замонларда Олтой қабиласининг таркибига кирган қавмнинг тили эканлиги азалдан маълум. Бироқ, кейинчалик можар тили фин тиллари гуруҳигами, ёки татар (туркий) тиллар гуруҳига мансубми деган баҳсли масаланинг ҳал этилишини кутардим. Биз можарлар учун илмий жиҳатдан ҳамда миллий нуқтаи наҳардан ниҳоятда аҳамиятли бўлган ушбу масала тадқиқотига ҳисса қўшиш Шарққа саёҳатимнинг бош мақсадидир”, дея ёзганди “Ўрта Осиёга саёҳат” асарида.
Венгерлар этногенезида муҳим роль ўйнаган мадър (можар) қабилаларининг қолдиқлари татар, бошқирд, қозоқ, ўзбек миллатининг таркибида шу кунгача сақланиб қолгани бугун кўпчиликка маълум. Чунки, қадимда Туркистон дейилганда у пайтларда барча туркий халқлар яшайдиган бепоён ҳудуд тушунилган. Шу ерда айтиб ўтиш жоизки, венгр ( можорлар) ўзларидан илгари бу ҳудудни забт этган туркий жанговар хун қабиласига аралашганлар.Шу боисдан ҳам ҳозирги кунда кўплаб дунё халқлари Венгрияни Хунгария деб номлашади.
Таниқли қозоқ тилшуноси, профессор Ғайниддин Мусабоев “Қазақ тили тарихидан” ( Алмата-1988 йил) китобида туркий сўзларни исбот учун венгрча сўзларга солиштириб тадқиқ қиларкан шундай ёзганди: “Кўпгина тадқиқотчиларнинг венгрлар туркий тилли халқлардан бўлишлари эҳтимол дейишлари асоссиз эмас. Ўз аждодларининг келиб чиқиши негизини тадқиқ қилишга бутун онгли умрини сарф қилган машҳур олим Ҳерман Вамбери венгр халқининг қадимий илдизи туркий эканлигига ишонч ҳосил қилган эди. Минг йилдан кўпроқ Европанинг қоқ марказида истиқомат қилиб герман гуруҳи тиллари билан аралашган венгрлар тили ўзининг грамматик тузилишини ўзгартирмаган, бошқа жиҳатларидан эса қардош бўлмиш туркий тиллардан йироқлашиб кетган” (ўша асар, 7-бет).
Шундай бўлсада Исҳоқ Иброҳим етук ақлу салоҳияти боис венгр тилини тезда ўрганиб олганди. Қолаверса, жаноб Буденз Исҳоқга таржима қилдириш учун “Ажабли оҳунинг ҳикоят”ини бежиз танламаганди. Ўлкашунос Жабборберган Шомуродов айтганидек, “бу билан Буденз мулла Исҳоқни минг йиллар наридаги ватандошларингнинг еридасан, орасидасан дея эслатган. Ишончимиз комилки, Исҳоқ Иброҳим ҳам ўз навбатида узоқ қариндошлари бўлмиш можарлар тарихини чуқур ўрганишга ҳаракат қилганлиги шубҳасиз”.

Агар “Ажабли оҳунинг ҳикояти”га эътибор қаратсак, шундай сатрларни учратамиз:

Кўп яхши энадан ўғиллар туғган,
Иккиси ҳам яхши йигитлар бўлган.
Хунор ва Можар деб от қўйдилар,
Бу икки қариндош овга чиқдилар.

Хуллас достон шу тарзда давом қилаверади. Профессор Х.Исматуллаевнинг ибораси билан айтганда “Мулла Исҳоқнинг бу иши можар тилидан ўзбек тилига қилинган биринчи бадиий таржима ҳисобланади”.
Маълумки , Вамбери “Юсуф ва Аҳмад” достонини Хоразмдан олиб кетган ва туркий халқлар орасида машҳур ушбу асардан айрим парчаларни немис тилига таржима қилиб “Чиғатой тили дарслиги” ( Лейпциг-1867) номли тўпламига киритганди. Шунингдек, “Ўрта Осиё очерклари”( 1868) китобида достоннинг насрий баёнини тўлиқ келтириб ўтганди.
Машҳур рус шарқшуноси А.Н.Самойлович ( у ҳам Хоразмда бир неча бор бўлганди) Вамбери ва шогирдининг айнан ушбу достонни Европада нашр қилганликлари тўғрисида шундай фикр билдирганди: “ Қўнғирот уруғидан чиққан ўзбек, Вамбери Венгрияга олиб кетган мулла Исҳоқ “Юсуф ва Аҳмад” достонини дастлабки шаклига келтириш учун матнни қайта таҳрир қилган” ( “Туркмения”-Ленинград, 1929 г).
Афтидан, бу ўринда Самойлович айтган таҳрир, матн устида ишлаш жараёнида хаттот томонидан йўл қўйилган ортиқча сўзлар, ғализ жумлаларни қисқартирганлиги, имло хатоларни тузатганлигида бўлса керак.Шу тарзда достоннинг насрий баёнини тайёрлашда Вамберига Исҳоқнинг ёрдами катта бўлганди.
Қўнғирот ва Хивада бахши сифатида ҳам танилган Исҳоқга, табиийки достондаги қўшиқлар жуда яқин эди.Зеро, Жабборберган Шомуродов фикрича, “ достоннинг яратилишида у ўзи мансуб бўлган Қўнғирот қабиласи ҳам иштирок этганлигини яхши билган. Чуқурроқ мулоҳаза қилинса, достонда кечган воқеалар Вамберидан кўра унга кўпроқ маълум эканлиги аён эди”. Шундан хулоса қилиш мумкинки, достоннинг яратилиш ўрнини, даврини белгилашда ҳар иккала устоз ва шогирд баҳамжиҳат ишлаган.

ГАСПРИНСКИЙ ИСҲОҚ БИЛАН УЧРАШГАНМИ?

Туркий мусулмонлар халқлари ҳаётида жадидчилик ҳаракатини бошлаб ўзига хос миллий уйғонишга асос солган Исмоилбек Гаспринский (1851-1914) ҳаёти давомида Франция, Австрия, Германия, Туркияга ҳам ташриф буюрганди. Гаспринскийнинг “ Фарангистон мактублари” асарида эса Венгрияга бориб Вамбери (1832-1913) билан ҳам учрашгани тасвирланади. Маълумки, Гаспринскийнинг ушбу асари жанрига кўра роман-саргузашт.Асар бадиий услубда ёзилгани боис унда бош қаҳрамон тошкентлик Мулла Аббоснинг Европага саёҳати ёритилган.Романда Мулла Аббоснинг Вамбери билан қилинган мулоқоти шундай ёзилган: “ Венгрия ўлкасини кезиб юрганимда, унутилиб кетилган авлиёлардан Гул Бобо зиёратига мушарраф бўлдим.Гул бобо-Венгрияда 16 асрда Усмонли туркларидан қолган Бектошия тариқатидаги шайхнинг турбаси ва қадамжоси… Вена мадрасасида лисон ва улуми исломия ( тил ва мусулмон илмлари) муаллимлари ила у ёқдан, бу ёқдан сўзлашиб, Гул Бобо зиёратгоҳи хусусида савол бердим. “Билмаймиз”-дедилар. Лекин, Венгрия кўп замонлар Усмонли давлати қўл остида бўлганлигидан у ерда мусулмон мозорлари ва зиёратгоҳлари бўлиши табиийдир…
-Бу хусусда хабар ва маълумотни кимдан олса бўлади? Муроди зиёрат ила Туркистондан бу ерларга келганим сабабли, қидирмоқ-бурчим.
-Венада маълумот бўлмаса керак, деб ўйлайман. Аммо, Венгрияда, Пешт шаҳрида Вамбери исмли олим ва муаллим бор. Унга мурожаат қилсангиз, шубҳасиз, керак маълумотларни оласиз. Бу одам Истанбул, Машҳад, Бухоро, Самарқандни саёҳат ва зиёрат қилган зот. Сизнинг Тошкент шевангизни яхши билади.
-Мошоллоҳ! Вамбери жаноблари Туркистонга қачон борганлар?
-Йигирма йилча бўлгандир.
-Қандай жасорат этган, соғ-омон бориб қайтганми? Олдинлари Туркистон тарафларга ёт ва ажнабий одамлар келолмас эдилар. Аксари қатл қилинар ёки асир олинар эди.
-Вамбери бу ҳолатларни билиб тадоригини қилган ва эҳтиёт бўлган. Воқеаси -бу. Олим бўлгани ҳолда Истанбул мадрасасига борган. Сўнгра дарвеш суратида Усмонли паспорти ва қоғозларини олиб, Туркистонга отланган. Йўлда, ҳаждан қайтаётган туркистонликларга орқадош ва рафиқ бўлиб, бу одамларнинг ҳимояси ила то Самарқандгача борган ва не бор, не йўқ, кўриб қайтган.
-Қизиқ! Унинг Туркистонга саёҳатидан мақсади не эди афандим? Сизнинг давлатингизнинг Туркистонда бир турли иши ва мудоҳаласи( ичига кириш) бўлмаса.
-Вамбери жанобларининг нашр қилинган саёҳатномасида бу саволингизга жавоб берилган. Гап бундай, афандим, Венгрия халқлари қадим замонда Туркистондан ҳижрат қилиб, бу тарафларда сокин бўлиб қолганлар. Татар ва турк қавмига мансуб бир фирқа бўлганларидан, эски юртларини зиёрат қилиш, венгр тили билан Туркистон тиллари орасида бўлган фарқ ва муносабатини кашф ва тажриба қилмоқ афкорида бўлганлар. Сабаби-шу.
-Боракаллоҳ! Энди бу зоти шарифни зиёрат қилмоқ вожиб бўлди. Пешт шаҳрига бориб, албатта кўришаман. Бу хабарларингиз учун ташаккур этаман, афандим.
Мадрасадан меҳмонхонага қайтдик. Венгрияли фаранг жуда диққатимни тортганини кўрган хотиним Жозефина ҳам у ҳақидаги хабарларга қўшимча қилди. Айтишларича Вамбери дарвеш қиёфасига кириб ,..Эрон, Хивадан ўтиб Бухорога боради ва Афғонистонни айланиб қайтади. Хива хони Муҳаммад Раҳимхон ( Гаспринский бу ерда бироз янглишган-аслида Саид Муҳаммадхон-У.Б) ва Бухоро амири, марҳум Музаффариддин билан кўришиб, барчаларини усмонли дарвеш эканлигига ишонтирган.
Ватанига қайтгач, Туркистон аҳволига доир китоблар ёзиб, нашр қилдирган. Бу китоблар диққатга молик асарлар бўлганидан кўп тилларга таржима қилинган. Русча ва туркчада ҳам босилган…
…Вамбери жаноблари бизни яхши қабул қилди. Ҳар қанча бу одам билан туркча ва сартча гаплашган бўлсак-да, хотиним Жозефина ёнимдан кетмади. Хоним афанди мендан бир лаҳза бўлсин, ажралмади. Унинг доим ёнимда бўлиши менинг ўзимга ҳам ҳузур-ҳаловат бағишларди. Дарҳақиқат, баъзи бир ҳолатларда мусулмон аёлларидай бўлмасада, умумий ҳолидан хушнуд бўлиб, ҳамроҳлигидан мамнун эдим.
Венгр дарвеши, яъни Вамбери шаҳар четидаги бир боғда истиқомат қиларди. Ҳол-аҳвол сўрашгач, жаноб сайёҳ менинг Туркистондай жойдан Фарангистонга (Гаспринский бу ерда Фарангистон дея умумий ўринда Европани назарда тутмоқда-У.Б.) келганлигимдан таажжубда эканлигини айтди.
-Ҳурматли афандим,-дедим,-йигирма йил муқаддам Сиз Туркистон тарафларга сайёҳат қилгансиз. Илм ва билим қидириб, хавфли сафарлардан ва сувсиз чўллардан қўрқмай, бормоққа жасорат этдингиз. Фарангистонни кезмоқ у сингари қўрқинчли эмас. Омон-омонлик. Шунинг учун менинг ёлғиз келганлигимга таажжубланманг,бу томонлардан хабарсиз бўлиб, Фарангистонга таҳсил ва тижорат учун юз-юзлаб келмаётганимизга таажжубланса бўлади. Бандангизнинг эса, сабаби сайёҳати Фарангистонда борлиги ривоят қилинган баъзи авлиёлар зиёратидир.
Сўзлашиб бўлгач, Вамбери жаноблари деди:
-Энг аввало, сизнинг соғ ва саломат бўлишингизни Худодан сўрайман.Ундан кейин, ёши бир жойга борган ва унинг устига дарвешлигим сабабли, лозим топсангиз, Сизга бир-икки оғиз ота насиҳатини бераман.
-Боракаллоҳ, марҳамат,-дедим.
-Ўғлим, Бухорода ва Самарқандда тил тажрибасидан бошқа менимча, таҳсил қиладиган ҳеч нарса йўқ ҳолда. Мазкур тарафларга бордим. Тилларини ўрганиш учун жонимни ҳовучлаб юрдим ва ўлимдан зўр-базўр қутулиб қолдим. Айтганингиздек, Фарангистонда (Европада) доруломонлик. Қандай ҳоҳласанг, шундай юрасан. Ҳеч ким қаршилик қилмайди. Бу юртларни Худо кўришга насиб этган экан, фарангистонга шунчаки келиб, шунчаки кетманг. Керакли ҳисса ва илм олиш керак. Ҳам ёшсиз, айни таҳсил оладиган вақтингиз.Бугун Фарангистон дунёнинг умумий дарсхонасидир. Кўп юртларда унутилган Арасту, Афлотун, Ибн Сино, Форобий ва бошқа машҳур уламоларнинг илм зиёлари Фарангистонни мунаввар этиб турибди. Буларнинг зиёси ила зиёлансангиз, ўйлайманки, зиён қилмайсиз. Париж шаҳрига кетаяпсиз.Таҳсили илм учун энг мўътабар шаҳар. Сиз учун у ердаги дўстларимга хат ёзиб бераман. Сизни меҳмон қиладилар ва ишларингизда ёрдам берадилар. Худо ҳоҳласа, Жозефина хоним сизга француз тилидан мураббийлик қилади. Тил ўргангач, таҳсили фунун қулайдир. Фарангистон талабаси Тошкент ва Бухоро талабасига ўхшамайди.Ўзингиз ҳам кўриб, тушуниб оласиз,эркиндирлар.Ҳам ўқийдилар, ҳам завқу сафо қиладилар. Қандай ҳоҳласалар, шундай яшайдилар. Қисқаси, ҳам сайёҳ, ҳам талаба бўлиб, фанларни таҳсил қила оласиз…
Вамберининг бу сўзларини ўйлаб, бир икки йил Фарангистонда бўлиш вақтимда ҳунар ўрганиш ва таҳсил олиш фойдадан ҳоли бўлмаслигига қарор қилдим.
…Истанбулда яшаган вақтимда, Гул Бобо ҳақида анчагина ривоятлар эшитган бўлишига қарамай, бу зиёратгоҳ Венгрияда эмаслиги ва шу сабабли, унинг жойи қаердалигини билмаслиги мулла Вамбери тарафидан баён қилинганидан сўнг, бир “Фотиҳа” ўқиб, француз юртида Қирқ азизлар зиёратида бўлиш умиди билан вақтни бой бермай, йўлга равона бўлдим…”
Романдан шу нарса аён бўладики, қаҳрамон билан Вамберининг Будапештдаги суҳбати у Ўрта Осиёга келиб кетганидан 20 йил кейин бўлиб ўтган.Демак, асардаги воқеалар 1884 йилда содир бўлган. Маълумки ўша санада Гаспринский Қримда илк бора жадид мактабини ташкил қилиб таълим соҳасида ислоҳотларни бошлаб берди. Агарки, романдаги воқеаларни Гаспринскийнинг айнан ўзи Европани кузатганидан келиб чиқиб ёзганига эътибор қаратсак, Вамбери билан айнан унинг ўзи учрашган бўлиб чиқади. Маълумки, то 1864 йилдан 1892 йилдаги вафотигача Венгрияда Исҳоқ Иброҳим ҳам яшаб фаолият кўрсатган. Табийки, Гаспринский Вамбери билан учрашган ва ўз тассуротларини асарида Аббос тилидан тасвирлаган бўлса, у Исҳоқ билан учрашган бўлиши ҳам эҳтимол. Маълумки, немис олими Гольдцигернинг 1912 йилда нашр этилган “Исломдан маърузалар” тўпламига Вамберининг Россия мусулмонлари ҳақидаги мақоласи киритилган. Мақолада Вамбери жадидчилик ҳаракати, унинг моҳияти ва Исмоил Гаспринский ҳақидаям тўхталиб ўтади. Шундай экан улар учрашган бўлишлари, бу мулоқотда эса Хоразмлик Исҳоқ Иброҳим ҳам иштирок этган бўлиши эҳтимол.
Қозон Давлат Университетининг тарихчи олимлари Р.К.Валеев, А.А.Гатинларнинг тадқиқотларига кўра, Вамбери Татаристонлик машҳур маърифатпарвар Фотиҳ Каримий билан 1905,1907, 1913 йилларда хат орқали мулоқот қилиб туришган.Шундай экан, бир даврда яшаб фаолият кўрсатган Вамбери ва Европага борган Исмоил Гаспринскийлар ҳам учрашган, шунингдек хат орқалиям мулоқот қилган бўлишлариям мумкин. Табиийки, Гаспринский-Вамбери-Исҳоқ мавзуси алоҳида янги тадқиқотларни талаб қилади.

ВАМБЕРИ ВА ИСҲОҚ ИБРОҲИМ МАВЗУСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ

1863 йилдаги Вамберининг Ўрта Осиёга саёҳати ва унинг сафаридан мақсад,вазифалари,яратган асарлари орадан йиллар ўтсада хорижлик ва Ўзбекистонлик тадқиқотчилар эътиборини тортиб келмоқда.Шоир ва таржимон Тоҳир Қаҳҳорнинг 1990 йилда Вамберининг “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” асарининг маълум бир қисмларини нашр этдириши,Ҳ.Исматуллаев, Н.Каримов, Ж.Шомуротовларнинг республика нашрларида ҳар иккала қаҳрамонимиз ҳақидаги мақолалари чоп қилиниши ҳам тарихимиздаги бўшлиқни тўлдириш сари ташланган қадам бўлди.
Шу билан бирга Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими Сирожиддин Аҳмаднинг “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” асарини тўлиқ таржима қилиб 2-жилд ҳолида (Тошкент-2019 йил “INFO CAPITAL GROUP“нашриёти)нашр этдириши (китобда таржимон жузъий камчиликга йўл қўйиб Исҳоқни Тўрткўлда туғилган дея ёзганини айтмаганда)таҳсинга лойиқ ишлардан биридир.
Шунингдек,тарих фанлари номзоди Комилжон Худойбергановнинг “Хоразм хонлари”(Тошкент-2019 йил,”Akademnashr”)асарида ҳам Вамберининг Хива хонлигига сафари таъкидлаб ўтилган ҳолда,Исҳоқ Иброҳим ҳақидаги маълумот,хусусан унинг Будапештдаги қабри сурати акс этдирилган.
Венгрия парламенти вице-спикери,таниқли ёзувчи Лежак Шандор ҳамда Венгрия Фанлар академияси илмий котиби Шомфаи Кара Давидларнинг Исҳоқ Иброҳим таржима қилган “Ажойиб суйгуннинг ҳикоятлари” балладасини 2016 йилда Будапештда чоп этдиргани ҳам бизнинг рисоламиз қаҳрамонига ҳамон қизиқиш катта эканлигини кўрсатади.
Венгриянинг Ўзбекистон Республикасидаги элчиси Петр Санто жанобларининг 2019 йил январ ойида Хоразм вилоятида ўтказилган учрашувларда сўзлаган нутқида ҳам Вамбери ва мулла Исҳоқлар фаолияти,халқлар ўртасидаги дўстликка хизмат қилиши таъкидлаб ўтилганди.
Демак Вамбери,Исҳоқ Иброҳимлар мероси борасидаги юқоридаги изланишлар шу билангина тўхтаб қолмаслиги керак.

КИТОБГА ХОТИМА ЎРНИДА ТАКЛИФЛАР

Вамберининг Ўрта Осиё тарихини ўрганишдаги роли табиийки дунё илму фанида тан олинган ва эътироф этилган. Айниқса унинг “ўтмиши кўмилган миллатнинг истиқболи ҳам зулмат пардаси остидадир” деган фикрлари ўзининг кенг қамрови билан насиҳатомуз мақол даражасида зиёлилар орасида кенг тарқалгандир.Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, шоир, таржимон ва филолог Тоҳир Қаҳҳор ёзганидек, “ келажакка фақат ўтмиш йўл кўрсатади, у йўл бугуннинг кўксидан ўтади. Бугунги кун мустаҳкам, қудратли бўлса, ўтмиш ва келажакнинг оғир кўпригини кўтара олади. Халқимизнинг бутун борлиқ умри ўтадиган ана шу кўприкнинг бунёдга келиши учун, унга томон бориши учун йўлкўрсатгичлар керак, тарих ҳақида билик зарур.Асл ота юртлари эски Туркистон бўлган можорлар олими Ҳерман Вамбери , унинг “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” китоби ҳам ана шундай йўлкўрсаткичлардан биридир”.
Менимча эса нафақат унинг юқоридаги асари, балки барча асарлари бизнинг тарихимизни бошқа манбаларга таққослаб ўрганувчи ноёб манбадир.Шундай экан, Ҳерман Вамберининг барча асарларини ўзбек тилига таржима қилиб “Тўла асарлар тўплами”ни нашр этиш вақти келди деб ўйлайман. Шунингдек, Леонид Маҳкамов,Жужа Семешлар сценарийси, Валерий Аҳадов, Йожеф Кишлар режиссёрлигида ( “Тожикфильм”, Туркия, Венгрия) ишланган “Хромой дервиш” фильмини ўзбек тилига тўлиқ таржима қилиб ТВда намойиш қилиш ҳам лозим. Шунингдек , кино соҳасидаги бу мавзуни давом этдириб “Ўзбеккино” ДАК билан ҳамкорликда айнан Вамбери ва Исҳоқ Иброҳим ҳақидаги сериални,бундан ташқари шу мавзудаги ҳужжатли фильмни ҳам Венгрия, Туркиялик киноижодкорлар билан ишланса, халқаро даражадаги санъат асари юзага келарди.
Венгриянинг Ўзбекистондаги элчихонаси саъйи-ҳаракатлари билан Хива Ичанқаъла музей қўриқхонасидаги ташкил этилаётган Вамбери музей-экспозициясини эса янада бойитиш учун Исҳоқ Иброҳимга оид экспонатларни ҳам тўплаш ишларини бошлаб юбориш керак.
Шу каби Вамбери асарларининг Ўрта Осиё тарихини ўрганишдаги аҳамияти катта эканлиги, унинг бевосита Хоразмда бўлганлигини эътиборга олиб, Хива шаҳрида унинг номига кўчалардан бирини номлаш, бюестини ҳам қўйиш лозим менимча.Бундай эъзоз ва эътирофни эса Венгрия фанлар академиясида ишлаш даражасига етган унинг ҳамроҳи ва шогирди-Исҳоқ Қўнғиротийга ҳам кўрсатиш, унинг номига ҳам Хива кўчаларидан бирини қўйиш керак.
Шунингдек, Вамбери ва Исҳоқларнинг таваллуд саналари муносабати билан, Хива, Қўнғирот шаҳарларида халқаро илмий конференциялар, Исҳоқ Қўнғиротийнинг шоир ва бахши ҳам бўлганлигини назарда тутиб, Исҳоқ хотирасига бағишланган бахшилар танловини ўтказишни анъанага айлантириш ҳам зарур.
Табиийки буларнинг бари Хоразмнинг туристик салоҳияти юксалишига, Венгрия-Ўзбекистон дўстлик алоқаларининг янада юксак поғоналарда давом этишига сабабчи бўларди.

Xorazm Ma’mun akademiyasi noshirlik bo’limi tarixchi va publitsist Umid Bekmuhammadning “Vengriyada yashagan Xorazmlik olim” nomli risolasini nashr etdi.Ushbu kitobda mashhur sharqshunos Vamberining 1863yilda Xiva xonligiga safari davomida u bilan tanishib ,olis Yevropaga ketgan Ishoq Ibrohimning hayoti va faoliyati yoritilgan.Quyida ana shu yangi kitobga Xondamir Qodiriy yozgan so’zboshi va risolani sizning e’tiboringizga taqdim qilamiz.

TUTASh TAQDIRLAR
Xondamir Qodiriy — Abdulla Qodiriy uy muzeyi direktori,
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi.

Tabiiy geografik joylashuvi,bu o’lkada istiqomat qilayotgan odamlarining fe’l atvori, ular yaratgan me’moriy obidalari, adabiyoti va san’ati, folьklori hamisha xorijliklarni jalb qilgani uchun ham O’rta Osiyo barcha davrlardayam dunyoning diqqat e’tiborida bo’lib kelgan.Shu boisdan dunyo sayohatchilariyu olimlarida bu o’lkaga kelish istagi doimo mavjud bo’lgan.
1863 yil o’z hayotini xavf xatarga qo’yib bo’lsada,notinch bo’lgan xonliklarga qadam qo’ygan Herman Vamberi esa shijoatli va uddaburon, ilmga chanoqoq bo’lgani uchun ham o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishdi. Ko’rgan kechirganlari,o’qib o’rganganlari asosida O’rta Osiyo tarixiga oid noyob asarlar yozib qoldirdi.
Vamberining asarlari chop etilganidanoq butun dunyoda katta shov-shuv bo’lgan va u haqdagi maqolalar, asarlar olim tirikligidayoq nashr etila boshlangan, bahslarga sabab bo’lgandi. Mana oradan yillar, asrlar o’tayaptiki Vamberining hayoti faoliyatiga va uning asarlariga qiziqish so’nmayapti.Ana shu qiziqish sabab ko’plab kitoblar, filьmlar ishlangan .
Xorazmlik tarixchi Umid Bekmuhammad ham Vamberi hayotigagina emas, u bilan Vengriyadek olis o’lkaga borib ilm bilan shug’ullangan Ishoq Ibrohim faoliyatiga qiziqib, har ikkala tutash taqdir egalari haqida izlanishlar olib bordi. Bu izlanishlar samarasi natijasida O’zbekiston, Qozog’iston matbuot nashrlarida 15 dan ortiq maqolalar chop etdirdi.Ayniqsa Ishoq Qo’ng’irotiy taqdiri, uning Vengriyadagi izlanishlari U.Bekmuhammadning asosiy tadqiqot mavzularidan biriga aylandi.
O’zbekiston va xorij matbuotidagi chiqishlaridan tashqari, 2009 va 2011 yillarda Toshkentda ko’p nusxada nashr etilgan “O’zbek xalq maqollari” to’plamlariga so’zboshi yozganida ham,Ishoq Ibrohimning ilmiy faoliyatini asos qilib oldi. Ya’ni, 1865 yili Vengriyada o’zbek xalq maqollarining Ishoq Ibrohim tomonidan tarjima qilinib nashr etilganini ahamiyatga molik katta voqea deb baholadi.
U.Bekmuhammad bular bilangina qanoatlanib qolmasdan, Vamberi va mulla Ishoq Ibrohimlar hayotiga oid e’tiboringizga havola etilayotgan kitobni ham yozdi. Natijada har ikkala olim hayotiga oid AQSh, Turkiya va Vengriyadagi so’nggi ilmu fan yangiliklarini kiritgan holda, o’ziga xos o’qimishli asar yuzaga keldi. Muallif Ishoq Ibrohimning hayotiga oid tafsilotlarga oydinlik kiritish maqsadida Qoraqalpog’istonda bo’lib, Jabborbergan Shomurodov, Ollambergan Jumaniyozov, Munavvara Qurbonboyeva kabi jurnalist, o’lkashunoslar yordamida izlanishlar olib bordi.
Umidbek ushbu kitobida xorijlik Vamberishunoslar e’tibor bermagan mutlaqo yangi ilmiy mavzuni o’rtaga tashlaydi: “Gasprinskiy Ishoq bilan uchrashganmi?”.Ya’ni, jadidchilik harakatining yo’lboshchisi Yevropaga borganida Vamberi, shuningdek Ishoq bilan uchrashgan bo’lishi kerak degan g’oyani ilgari suradi.
Men U.Bekmuhammadning faqat shu va shu singari aksariyat tarixchilar e’tibor qaratmayotgan mavzudagi maqolalari, kitoblarini o’qibgina emas, o’zini 15 yildan buyon shaxsan bilganim, ko’plab suhbatdosh bo’lganim uchun uni faqat tarixchigina emas,o’tkir publitsist,ko’plab noyob kitoblarning qayta nashri homiysi sifatidayam bilaman.S.P.Tolstovning “Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab”monografiyasini o’z hisobidan qayta nashr etdirgani,Ya.G’ulomovning “Xorazmning sug’orilish tarixi”asarini ham chop qildirgani, yaqin tariximizdagi mashhur davlat arboblari,diplomatlardan Nuriddin Muhitdinov,Sarvar Azimovlar hayoti va faoliyatini,ularning tariximizda tutgan o’rnini targ’ib qilib,asarlarini chop etdirib borayotgani tahsinga loyiq.
Shuningdek, uning yozgan manbalari va maslahatlari asosida “Islomxo’ja” badiiy publitsistik,”Xorazmlik mennonit nemislari” hujjatli filьmlari suratga olindi.”Olamga mashhur olim”(Al-Xorazmiy) nomli hujjatli hamda “Xudoybergan Devonov” badiiy publitsistik filьmlari ham Umidbekning kino sohasidagi izlanishlaridan.
U.Bekmuhammadning shu kabi yana e’tibordan chetda qolib kelayotgan mavzular bo’yicha izlanishlariga omad tilagan holda, undan yanada qiziqarli asarlar kutib qolamiz.

Umid BEKMUHAMMAD
VENGRIYaDA YaShAGAN XORAZMLIK OLIM

Vamberining O’rta Osiyoga sayohati davomida unga hamroh bo’lgan, Hoji Rashid afandi deya e’zozlab, ixlos qo’yib ergashgan va Makkaga talpingan inson-Xiva madrasasining mudarrisi,o’sha vaqtdagi Xiva xonligining Qo’ng’irot bekligidan bo’lgan Ishoq Ibrohim edi.Vamberining nomi, uning asarlari bugun dunyo ilmu fanida qanchalik mashhur bo’lsa, uning asarlari, maktublarida tilga olingan,hattoki Vengriya Fanlar akademiyasi kutubxonasida ishlash darajasiga yetgan, Yevropa muhitiga ko’nikib keta olgan Ishoq Qo’ng’irotiy nomi ham shunchalik dovruqli. Shu bois uning hayoti va ilmiy faoliyatiga Vengriya, Turkiya va AQShlik olimlar o’rtasida qiziqish katta.
Bevosita Ishoq Qo’ng’irotiy va uning Vengriyadagi hayot faoliyatini yoritishni Vamberi va uning O’rta Osiyoga qilgan tashrifidan boshlasak. Ma’lumki, O’rta Osiyo tarixini o’rganishda Ibn Battuta, Ibn Havqal, Yoqut Hamaviy, Klavixo asarlari qanchalik katta rol o’ynasa, Vengriyalik Herman Vamberining bevosita o’lkada bo’lib ko’rgan-kechirganlari ham shunchalik katta ahamiyatga ega.Biroq o’sha davr siyosati bois u O’rta Osiyo hududlariga elchi yoki savdogar bo’lib emas, darvesh qiyofasida kirib kelgandi. Tabiiyki diniy mutassiblik hukmron g’oya bo’lib turgan vaziyatda Yevropalik ilmiy tadqiqotchining bundan boshqa iloji ham yo’q edi.

YaShIRIN SAYoHAT

Ikki yasovul uning qo’ltig’idan ushlab, baland supada o’tirgan, o’ng qo’lida mo»jazgina hassa, chap qo’lini esa dumaloq, duxoba bolishga tirab olgan kishi yoniga olib borishdi.U ikki qo’lini baland ko’tarib,Qur’oni Karimdan qisqa bir sura o’qidi.Shundan keyin undan so’rashdi:
-Safaringizdan maqsad ne?
-Yo’lda ko’p aziyat chekdim,-so’z boshladi u,-Ollohga shukurki, eson omon sizning huzuringizga kela oldim.Maqsadim, shu muborak tuproqda mangu orom topgan aziz avliyolar mozorini ziyorat etmoqdir.
Bu so’zlar ma’qul bo’ldi shekilli, supada o’tirgan kishi unga yigirma tillo pul va yaxshigina oq eshak berajakligini aytdi.U «Darveshlar pulni harom sanaydilar» deya pulni qaytarib, eshakni oldi.
Eshakni hadya sifatida olgan kishi o’zini turkiyalik hoji Rashid afandi deb tanishtirgan, aslida esa vengriyalik Herman Vamberi (1832-1913) edi.Suhbatdoshi esa Xiva xoni Said Muhammadxon (1856-1864yillarda hukmdorlik qilgan).
O’zini hoji Rashid afandi deb tanishtirgan Herman Vamberi, aslida Dunay orollarining biridagi Duna Sherdaxili nomli kichik shaharchada, 1832 yilda 19 martda tug’ilgandi.Rossiya Federatsiyasidagi Qozon Davlat Universitetining olimlari R.K.Valeyev, A.A. Gatinlarning “ Armeniy Vamberi: kak istorik kazanskix tatar” maqolasida yozilishicha ( “Ucheniye zapiski Kazanskogo gosudarstvennogo universiteti”-2006) Vamberi Sent-Georgene shahrida tug’ilgan.
Herman garchi ota-onasidan erta yetim qolgan, oqsoq va nimjon bo’lsada, bilim olishga, ayniqsa til o’rganishga qiziqadi. Ma’lumotlarga ko’ra, u o’spirinligidayoq vengr, lotin, frantsuz, ingliz, yahudiy, rus tillarini yaxshi o’zlashtirgandi.Keyinchalik bu tillarning yoniga nemis tili ham qo’shildi.20 yoshga kirganida Vamberining vengr tilining kelib chiqishini o’rganishga qiziqishi uni-turkologiyaga jalb qildi. Ma’lumki, vengr tili oltoy tillari oilasiga kiradi.Vamberining orzusi vengr tilini oltoy tillari oilasining fin-ugor guruhlarigami yoki turkiy tillar guruhiga kirishini aniqlashdan iborat edi.Turkiyalik professor Malak Cho’loqning maqolasida (Prof. Dr. Melek Çolak. Macar Türkolog ‘‘Vambery`nin Tatarı’’ Molla İsgak: Nürkistandan Macaristan`a Bir Yaşam Öyküsü) yozilishicha, “1857 yilda baron Yo’jef O’tvush (József Eötvös)ning moddiy yordami bilan”u shu maqsadda 1857 yili Osiyo mamlakatlaridan eng yaqini bo’lgan Turkiyaga yo’l oladi.
Herman bolaligidanoq ilmga chanqoq bo’lish bilan birga shijoatli va tavakkalchi edi.Istanbulda u bir necha yil turk tili va adabiyotini, musulmonlarning yashash tarzini va mentalitetini jiddiy o’rganadi. Avval Usmonli davlatining amaldorlaridan Posha Husayn Doim xonadonida, so’ngra do’sti va maslahatchisi Mulla Ahmad afandi ta’sirida deyarli usmonli turk qiyofasiga kiradi hamda Fuod Posha idorasiga ishga o’tadi. «Bir necha yil turk xonadonlarida bo’lishim, islom maktablariga va kitob do’konlariga qatnab yurishim», deb eslaydi Herman Vamberi, «meni tezda turkka, hatto afandiga aylantirib qo’ydi».Herman bu yerning shart-sharoitiga va muhitiga shu qadar o’rganib ketgan ediki, u Usmonli davlatining hukmron doiralari bilan yaqinlashishga va keyinchalik Usmoniy davlatining katta amaldorlaridan Mehmet Fuad Poshoning kotibi darajasiga ko’tarilishga erishdi.
Vamberi Istambuldalik paytida turk, o’zbek, arab va fors tillarini ham chuqur o’zlashtirib oladi.Islom dini qonun qoidalarini chuqur egallaydi.Shuningdek, u tilshunoslik borasida katta ish qilib, 1858 yilda 14 ming so’zdan iborat «Nemischa-turkcha», 1860 yilda 40 ming so’zni o’z ichiga olgan «O’zbekcha-nemischa» lug’atni Istambulda nashr etdiradi.Tilshunoslikka doir asarlarni yaratgani, usmonlichadan qilgan tarjimalari va turkiy tillarga doir tadqiqotlari uchun Vengriya Fanlar akademiyasi muxbir a’zoligiga saylangan va Yevropaning yetuk sharqshunoslari orasida shuhrat qozonganiga qaramay O’rta Osiyoga borishga ahd qiladi.
“Tillarni o’rganishdagi mening muvaffaqiyatlarim, -deb xotirlaydi u “O’rta Osiyoga sayohat” asarida,-Sharq bo’ylab sayohatni davom ettirishim uchun meni ruhlantirdi. Men O’rta Osiyo bo’ylab sayohat qilishga bel bog’lar ekanman, afandi qiyofasini saqlab qolishni va Sharqqa shu mamlakatlarning tabiiy fuqarosi sifatida kirib borishni to’g’ri deb hisobladim”.
O’z rejasini amalga oshirish maqsadida H. Vamberi 1863 yilning boshida Tehronga boradi. Eron poytaxtidagi Turkiya elchixonasi boshlig’i uni yaxshi qabul qiladi va O’rta Osiyoga darvesh qiyofasida amalga oshiriladigan sayohat rejalarini ishlab chiqa boshlaydilar. Bu reja bo’yicha, Herman Makkadan kelayotgan hojilar karvoni bilan O’rta Osiyoga kirib borishi lozim edi. Vamberiningism-sharifio’zgartirilib, endi u Rashid afandinomibilanyashashgamajburedi. Keyinchalik Qo’qon va Qoshg’arlik hajdan kelayotgan karvondagilaruni hoji Rashid afandi debatashadi.
27 mart kuni Turkiyaning Tehrondagi elchisi Rashid afandining O’rta Osiyo bo’ylab safari oldidan katta ziyofat beradi…28 mart kuni esa Hermanning safari boshlanadi.
Tehrondan Buxorogacha bo’lgan, tog’ va daralardan, dashtu biyobon, suvsiz cho’llardan o’tuvchi mashaqqatli safarga otlangani uning oqsoq va nimjon bo’lishiga qaramay, naqadar kuchli irodaga egaligidan, oldiga qo’ygan maqsadiga intilishi qa’tiyatliligidan darak berardi. Herman karvondagi hamrohlariga o’zini Xiva va Buxoro, Samarqand kabi ziyoratgohlarga boy shaharlarni ko’rishga va bu yerda o’tgan aziz-avliyolar qabrini ziyorat qilishga orzumand bir turk fuqarosi-Rashid afandi sifatida tanishtirgan.Shu maqsadda u bu safarga ko’p yillar davomida tayyorgarlik ko’rgani va turkistonliklarning tilini yaxshi o’rganib olganini aytardi.Nihoyat orzusi ushalib Mozandaron, Bolqon va turkman cho’llari orqali 1863 yili 30 mayda Xivaga kirib keladi. Vamberining O’rta Osiyoga tashrifi Eron, Xuroson va Turkistondagi xonliklaro’rtasida tarqoqlik va ziddiyatlar avj olgan, o’lkada ingliz-rus raqobati boshlangan bir pallada va har qanday yo’lovchi ( Yevropalikmi, sharqlikmi) uchun xavf-xatar katta bo’lgan bir vaziyatda amalga oshirilgandi. Biroq Herman dovyurak va o’z maqsadi yo’lida qa’tiyatli, uddaburon va aqlu zakovatli bo’lgani uchun oldiga qo’ygan istagini amalga oshirishga erishdi.

MO’ЪJIZALAR DIYoRI

«Men avval Xivaning shunchalik chiroyliligini faqat qiyosdan bo’lsa kerak deb o’ylardim. Yo’q, yo’q! Xiva atrofidagi baland minoralar, soya tashlab turgan kichik hovlilar, ko’m-ko’k yaylovlar va to’kin sochin bozorlar hozir ham,Evropaning g’oyat go’zal shaharlarini ko’rganimdan so’ng ham men uchun chiroyli bo’lib tuyulayapti» deya yozgandi keyinchalik Vamberi o’z kitobida.
Ayniqsa Vamberini Gurlan sholisi,Yangi Urganchda yetishtirilgan paxta,Hazorasp pillasidan olinadigan ipak, Xiva noki,Karvak olmasi, butun dunyoga mashhur Xorazm qovunlari yanada hayratga soladi.
«Dunyoda Amudaryoga o’xshashi yo’q.Hatto mashhur Nil daryosi ham bunday emas.Aminmanki, men bilgan daryolar ichida suvi shirini Amudaryodir» deya o’zi suvini ichgach iqror bo’lgandi Vamberi.
Uni, shuningdek,Xiva xonligi va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar, O’rta Osiyodagi xonliklarning bir-biri bilan aloqasi, qishloq xo’jaligi, odamlarning muomilasi, davlatning harbiy qudrati ham qiziqtirardi. Vamberi o’ziga kerakli ma’lumotlarni yetarlicha to’play oldi.Ayniqsa, uni Xorazm qovunlari o’ziga maftun qilgan edi.
«Mevalari Eron va Turkiyadagina emas,butun yevropadagilardan totli.Tengi yo’q,ajabtovur qovunlari Pekingacha ma’lum.Aytishlaricha,Usmon saltanatining sultoni vaqti-vaqti bilan Urganch qovunlarini xushlab qolar ekan.Bu qovunlar Rossiyada ham yuqori baholanadi.Bir arava qishki qovunga, bir arava shakar to’lashadi.Ularning shirinligi to’g’risida yevropalik hatto tasavvur ham qilolmaydi.Ular shu darajada shirin va xushbo’yki og’izda eriydi.Agar ular non bilan yeyilsa, bizga in’om etgan eng yaxshi taom shu bo’ladi»

FITNAMI YoXUD HAQIQAT?

Vamberi Xivadalik paytida Said Muhammadxon Shukurillaboy ismli amaldorini hoji Rashid afandiga sharoit yaratib, holidan xabar olib turishni topshirgandi.Bu paytda Shukurillaboy bilan xonning yana bir amaldori-mehtarning munosabati taranglashgan paytlar edi.Shu bois Vamberi Shukurillaboyning yonida yurganidan foydalanib, xonga har kuni ular haqida ma’lumot berib turadi.Vaziyatdan unumli foydalangan mehtar bir yo’la boy to’g’risidayam xonga salbiy xabarlar yetkazib, xondan uni uzoqlashtirmoqchi edi.
Qolaversa, karvondagi bir afg’on yigiti Vamberini mehtarga josus deb ma’lumot bergandi.Xonning ayg’oqchilari ham xorijlik hojining faqat ziyoratgohlarni emas, xon hadya etgan eshakni mingan holda hamma narsani kuzatayotgani to’g’risidagi xabarni yetkazishgandi.Ayniqsa, Vamberi sharq musiqasiga benihoya qiziqqanidan yevropaliklarga xos » oyoq o’yin» qilib yer tepkilaganicha raqsga tushadi.Xonning shig’ovul (ayg’oqchi)lari uchun bu » dalil» ayni muddao edi.Ehtiyotkorlikni yo’qotgan Vamberi uchun bunday harakat xatarli bo’lgandi.
Qolaversa, hamisha ogoh bo’lish haqida Xivaga kelmasidan burun uni ogohlantirishgandi.Bu haqda u shunday yozadi: » Sayohat boshlanishidan oldin to’g’riso’z va aqlli Ilьya va Hoji Solih meni chetga chaqirib, karvonboshi mendan gumon qilib, o’zi bilan birga olib yurishni hohlamayotganini aytdi.Buning sababini so’rasam, u bundan bir necha yil oldin bir farangini Xivaga olib kelgan, bu odam yo’lda uchragan tog’larni, tepaliklarni, shaharlarning chizmalarini chizgan va bu ish Xiva xoniga yoqmagan.Shuning uchun xon uni olib kelgan ikki yo’l boshlovchini o’limga buyurgan ekan.Karvonboshi esa o’limdan zo’rg’a qutulib qoladi».
Nihoyat ko’p iltimoslardan so’ng, karvonboshi Vamberini yo’lda hech narsa yozmaslik, rasm, chizmalar chizmaslik sharti bilan o’z karvoniga olishga rozi bo’lgandi.
Biroq shubhali harakatlar va yevropacha raqslari bilan mehtar va ayg’oqchilarni shubhalantirib qo’ygan Vamberi bu holni o’z kitobida keyinchalik fitna deb baholagandi.Aslida esa bu davlat amaldori va josuslik mahkamasi uchun odatiy ish, o’z vazifasini bajarish edi.

IMTIHON

Mehtar va ayg’oqchilar axboroti bois, xon Vamberini sinab ko’rishga ahd qildi.Xon barcha a’yonlari oldida saroyda turib:
-Eshitdimki, siz dunyoviy ilmlar bilan ham shug’ullanar, mubolag’a uslubida maktublar ham bitar emishsiz.Qani, bizga namuna tarzida istambulcha bir necha satr xat bitib bering-chi-deydi.
Vamberi esa ko’rpachaga o’tirgan holda quyidagi satrlarni yozadi: «Ey, kuch-qudratda benazir podshoh! Sening xonlik marhamatingga sazovor bo’lmish kamina quling, » jamiki xattotlar nodon bo’ladir» degan arab maqoliga rioya etib, xattotlik ila kam mashg’ul bo’lg’onman va mana endi » shohlar ko’ngliga yoqqan nuqson fazilat sanalur» degan fors maqoliga binoan senga atab shu satrlarni bitishga jazm etdim».
Said Muhammadxonga bu ta’riflar ma’qul kelib, Vamberini dasturxonga chorlab suhbat qurdi.Suhbatda xon atayin siyosatga mavzuni burar,Vamberi esa bu borada og’iz ham ochmasdi.Xonga «hoji»ning o’zini tutishi yoqib,xazinadan har kuniga ikki tillodan pul olib turishini topshiradi.Shu taxlit Vamberi o’tkir zehn, aqlu farosati bilangina josus sifatida zindonda chirib ketishdan xalos bo’ladi.
Shu tariqa u bir oy muddat Xiva xonligida eshak minganicha aylanib yurib, o’ziga kerakli ma’lumotlarni to’play oldi. Buxoro va Samarqandda ham bo’lgan Vamberi Qarshida uch kun turgach, Amudaryoni kechib o’tib Hirotga yo’l oladi.

YeVROPADAGI USTOZLAR, YaRATILGAN TADQIQOTLAR

AQShdagi Viskonsin Universiteti professori, asli O’zbekistonlik X.Ismatullayev (1937-2008) ning yozishicha, “ 1863 yil 15 noyabrь kuni Hirotdan 2000 kishilik karvon bilan Mashhadga qarab jo’naydi.O’n ikki kun yo’l yurib, 27 noyabrь kuni Mashhadga yetib keladi va bu joyda birinchi qilgan ishi-Mashhad shahrining gubernatori bo’lib turgan ingliz polkovnigi Dolmaj qabulida bo’ladi.Mana shu kundan boshlab Rashid afandi o’zining darvesh niqobini olib tashlab, yana Herman Vamberi qiyofasiga kiradi. Ingliz polkovnigi Dolmaj uni 1863 yil 25 dekabrь kunigacha mehmon qiladi. Vamberining o’zi iqror bo’lishicha, yangi yil-mavludni mehmondo’st polkovnik bilan o’tkazib, 1863 yil 26 dekabrь kuni Tehronga qarab yuradi. Bu safar u karvonsiz, o’zbek yo’ldoshi mulla Ishoq bilan otda yo’lga chiqadi.H. Vamberidan u to’plagan O’rta Osiyoga oid dastlabki ma’lumotlar bilan tanishgan ingliz polkovnigi uni va mulla Ishoqni ikki yaxshi ot va yetarli yo’l anjomlari hamda xarajat bilan ta’minlaydi.
1864 yil 20 yanvarь kuni H. Vamberi va mulla Ishoq Tehronga yetib kelishadi: «Qo’rinishim kulgili va ayanchli bo’lishiga qaramay, men Turkiya elchixonasiga shoshildim. Ingliz elchixonasi esa, meni xushmuomalalik va samimiyat bilan kutib oldi», deb xotirlaydi H. Vamberi (146-147-betlar). Chindan ham, Buyuk Britaniyaning Erondagi elchisi Alison, uning ikki sekretari Tomson va Votson Vamberiga iltifot ko’rsatishadi hamdaLondonga yetib borishi bilan O’rta Osiyo xotiralarini bosib chiqarishda yordam berajaklarini bildirishadi.H. Vamberi Tehronda ikki oy turgach, 1864 yil mart oyida Istanbulga qarab yo’lga tushadi. Istanbulda hammasi bo’lib uch soat (!) bo’ladi, biroq shu vaqt ichida xam diplomat baron Fon- Prokash-Osten bilan uchrashadi va undan o’zi to’plagan ma’lumotlarni qanday ishlab chiqish haqida maslahat oladi. Istanbuldan so’ng o’z vatani Vengriya poytaxtiga o’tadi.O’sha vaqtlari Vengriyaning poytaxti bo’lgan Peshtda mulla Ishoqni do’stlari qo’liga topshirib, yakka o’zi Londonga- uni kutib turishgan shaharga yo’l oladi. H. Vamberi Londonga 1864 yil 9 iyulь kuni kirib keladi. «Men vatanimda ham ko’p turolmadim, chunki Angliya qirollik geografiya jamiyatiga o’z hisobotimni olib borishga shoshilayotgan edim», deya yozadi H.Vamberi (148-bet).H. Vamberi o’z hisobotini Londonda 1864 yil 28 sentyabrda yozib tugallagan.
H. Vamberi Xiva, Qo’qon xonliklari va Buxoro amirligiga oid noyob ma’lumotlar to’play oldi. Herman Vamberi o’z hisobotida siyosiy jabhada bir necha yil keyin kechishi mumkin bo’lgan voqealarni oldindan bashorat qila olgandi. Mana ayrim dalillar: I) H. Vamberi Xiva xonligiga qarashli 32 shahar va joyning Amudaryodan qancha kilometr uzoqqa joylashganligini aniqlab chiqqan. II) Uning aniqlashicha, Buxoro amirligining armiyasi 40 ming otliqdan iborat, kerak bo’lganda 60 ming otliqqacha oshishi mumkin (169—186-betlar). III) Rossiyaning O’rta Osiyo bilan aloqa qiladigan yo’llari: 1) Xiva -Astraxan — Orenburg; 2) Buxoro- Orenburg; 3) Toshkent — Orenburg va Qiziljar (Petropavlovsk); 4) Namangan va Oqsuv-Po’lat (Semipalatinsk) (201-bet).
H. Vamberi yana O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi yo’llarni, ularning necha farsaxdan iborat ekanligini ham hisobotiga kiritgan” ( “Fitna san’ati”, Toshkent-1993 yil, “Fan” nashriyoti).
Eshak minib bir oy Xiva xonligida bo’lgan, buni umri bo’yi unutmagan Vamberi-«darvesh» hoji Rashid afandi 1913 yil 15 sentyabrda 81 yoshida vafot etadi. Vamberiga shuhrat keltirgan asar 1864 yili Londonda ingliz tilida chiqqan «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» kitobi hisoblanadi. Bu kitob ikki qismdan iborat bo’lib. 1-qismda uning O’rta Osiyoga qilgan sayohati xotiralari o’rin olgan, 2-qismda esa turkmanlar, Xiva, Buxoro, Qo’qon, Xitoy, Turkiston tarixi, siyosiy ahvoli, geografik mavqei o’rganilgan. Bu kitobning 23, 24 boblari Angliya uchun kerakli Vamberi chiqargan xulosalardan iborat. 23 bobda O’rtaOsiyoning ichki va tashqi siyosiy aloqalari o’rganilgan, oxirgi-24 bob O’rta Osiyoda ruslarning inglizlar bilan raqobati. Rossiya va Angliyaning O’rta Osiyoga nisbatan tutgan o’rni, deb ataladi. Bu bobda Vamberi o’sha davr Angliya hukmron doiralari uchun tayyorlagan xulosalarini bayon qiladi. Bu kitob bir paytning o’zida Rossiya uchun ham ahamiyatli edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, u darhol rus tiliga tarjima qilinib, 1865 yili Sankt-Peterburgda nashr qilinadi.
Mazkur kitobni G’arbdagi ayrim sharqshunos va siyosatshunoslar matbuot va ilmiy yig’ilishlarda tanqid qilishgach, Vamberi 1868 yili «O’rta Osiyo ocherklari» kitobini nashr ettiradi. Bu kitob birinchisini to’ldiradi. U 17 bobdan iborat bo’lib, O’rta Osiyo xalqlari tarixi va o’sha davr hayotining turli masalalarini yoritishga bag’ishlangan.Unda Xiva saroyi, uch xonlikning ishlab chiqarish kuchlari, O’rta Osiyodagi Turon va Eron qabilalarining etnografik xususiyatlari, O’rta Osiyo adabiyoti kabi masalalar ustida to’xtab o’tilgan. Bu kitobning O’rta Osiyo adabiyoti bobida So’fi Olloyor, Nizomiy, Navoiy, Fuzuliy, Mashrab g’azallarining tarjimalari, «Qissai Sayfulmuluk» asaridan bir parcha keltirilgan. Xususan, Alisher Navoiy haqida H. Vamberi ushbu fikrlarni bayon qiladi: “ Mashhur kishilar Navoiy asarlari bilan faxrlanishadi… «Navoiy kam uchraydigan she’riyat dahosidir, u juda ham mahsuldor shoir bo’lgan. U o’zidan so’ng she’riyat, tarix, odob va mantiqqa oid 32 asar qoldirgan… Uning O’rta Osiyo turkiy shevasini ulug’laganligini, yuqori darajaga ko’targanligini tan olmaslik mumkin emas». (340, 341-betlar). Bu kitobi yozilgan yillargacha H. Vamberi Navoiy asarlari bilan to’la tanishib chiqmaganligi seziladi. U «Layli va Majnun»ni teskari «Majnun va Layli» deb ataydi. «Qissai Sayfulmuluk»ni Navoiy qalamiga mansub asar, deb hisoblaydi.
Biroq Vamberi g’arbda Navoiy ijodini tadqiq qilib yetuk sharqshunosgina emas, aynan navoiyshunos sifatida tanilgan olimlardan biri edi. “ Navoiy noyob poetik daho namunasidir. U o’zidan she’riyat, tarix, axloq va mantiqqa oid ko’plab shoh asarlarni meros qilib qoldirdi” deya yozgandi u.
Bundan tashqari, Vamberi Amiriyning devonini Istanbul litografik nashri va Munis devonini esa Xiva litografik nashriga asosan nemischaga o’girgan va shu asosda asl matnini ham chop qildirgan. Maxtumquli devonining qo’lyozmasini esa Erondagi ingliz elchixonasi xodimlaridan olgan va uniyam tadqiq qilib chiqqandi. “Shayboniynoma” va “Qutadig’u-bilig” asarlarini ilk bora G’arbiy Yevropaga nemis tilida chop etdirgan ham Vamberi bo’lgandi. Shu kabi yana “Markaziy Osiyo va ingliz-rus chegarasi masalasi”, “Turk-tatar xalqlarining primitiv madaniyati”, “Turk-tatar tilining etimologik lug’ati”, “Turkiy xalq: etnografik va etnologik masalalar” kabi ko’plab maqolalari bilan Vamberi O’rta Osiyoliklarni g’arbga yaqindan tanishtirdi.
1867 yili Vamberining boshqa bir kitobi chop etiladi. Bu uning shu kunlargacha o’z qadri-qimmatini yo’qotmagan «Chig’atoy tilidan qo’llanma» asaridir.Bu kitob nemis tilida Leyptsig shahrida bosilib chiqadi. Asar uch qismdan-ilmiy tadqiqot, matnlar va lug’at qismlaridan iborat. Qitobning birinchi qismida tilning grammatik qurilishiga oid ma’lumotlar,2-qismida Tohir va Zuhra, Yusuf va Ahmad, Huriliqo va Hamro kabi asarlar keltiriladi.Vamberi bundan tashqari 112 o’zbek xalq maqolini o’zbek tilida keltirib (arab va lotin yozuvlarida), nemis tilidagi tarjimasini ham beradi. So’fi Olloyor, Nasimiy, Navoiy, Fuzuliy g’azallaridan namunalar ham bu kitobdan o’rin olgan.
Vamberining ilmiy jihatdan katta ahamiyatga molik asarlaridan biri -uning 1873 yili yozilgan «Buxoro yoki Transaksoniya tarixi» kitobidir. Muallif Movarounnahr (ikki daryo oralig’i)ni Transaksoniya atamasi bilan beradi. Bu kitobida u Buxoroning eng qadimgi davrlaridan to XIX asr ikkinchi yarmigacha bo’lgan tarixini e’lon qilingan va e’lon qilinmagan, o’zi O’rta Osiyoda qolib ketgan qo’lyozmalar asosida bayon qiladi. Uning kitobi ikki qismdan tashkil topgan: «Qadimgi yoki Movarounnahr tarixi» va «Yangi yoki Buxoro amirligi tarixi».
Professor X.Ismatullayevning tadqiq qilishicha, “Vamberining barcha asarlari bilan tanishib chiqqan kishi uning bir xususiyatiga e’tibor bermasdan qolmaydi: U oldingi asarlarida yo’l qo’ygan xatolarini keyingi kitoblarida e’tirof etib, ularni to’g’rilashga harakat qiladi. Bir qancha G’arb olimlari o’rta asr o’zbek tilini chig’atoy tili atamasi bilan nomlab keladilar. Vamberi ham o’zining «Chig’atoy tili qo’llanmasi» kitobida xuddi shu yo’ldan borgan. «Buxoro yoki Transaksoniya tarixi» kitobida bu xatosini tuzatishga harakat qilib yozadi: «Ko’pgina Yevropa olimlarining, ularga men ham o’zimning «Chig’atoy tilidan qo’llanma» asarimda qo’shilgan edim, fikrlari ikki karra xatodir… Birinchidan, O’rta Osiyo aholisi hech vaqt o’z yurtini ham, o’z tilini ham chig’atoy deb atamagan. Bu nom Amudaryoning u tomoni-Eronda forslar tomonidan qo’llanilgan. Bu o’lkaning aholisi o’z yurtini Turkiston, o’z tilini turkiy til, deb atab kelgan. Ikkinchidan, Chig’atoy musulmonlar tomonidan nimaga erishgan bo’lsa erishgan, lekin muhabbatga, hurmatga erishmagan» («Buxoro yoki Transaksoniya tarixi», 158-bet).
Vamberi bu kitobida “Temur tuzuklari” haqida ham e’tiborli ma’lumot beradi: «Ingliz mayori Devi Yevropaga Hindistondan olib kelgan “Tuzuki Temur” 457 sahifadan iborat bo’lib, uning sakkizdan bir qismi fors tilida edi. Chig’atoy tilida yozilgan asl nusxa Yaman gubernatori Ja’far kutubxonasidan topilgan. U avval fors tiliga, so’ngra 1830 yili mayor K. Styuart tomonidan ingliz tiliga o’girilgan» (183-bet).
Vamberi Amir Temurga shunday ta’rif beradi:«Hirot va Halab olimlari bilan bahsga kirishib, o’ziga o’xshab fikrlamaganlarini mukofotlagan odamni qahri qattiq va yovvoyi deyish mumkinmi! Bursadan Samarqandga yuk hayvonlariga butun boshli bir kutubxonani ortib, ko’chirib keltirgan kishini qahri qattiq va yovvoyi deyish mumkinmi! Shuning uchun ham Temurni Chingiz bilan teng qo’yuvchilar ikki karra xato qiladilar» (219-bet). Vamberining ko’rsatishicha, Temur saroyida xorijiy olim va rassomlari ko’p bo’lishgan, biroq mamlakatning rasmiy tili doimo turkiy bo’lib qolgan. Temurning o’zi ravon va ta’sirli turkiy tilda yozgan «Tuzuklar»i buni isbotlaydi.
Vamberi kitobida Ulug’bekni ulug’laydi, unga to’g’ri, xolis baho beradi: «Ulug’bek G’arb dunyosida bir necha asr keyin ham nomi hurmat bilan tilga olinadigan temuriylar sulolasidan edi… U hukm surgan davr temuriylarning oltin davri sanaladi».
Temuriylar sulolasi haqida fikrlarini Vamberi Boburga bergan bahosi bilan yakunlaydi:
«Bobur Mirzo o’z asarida («Boburnoma»-U.B.) bizning ko’z o’ngimizda ham shoir, ham siyosatdon, ham faylasuf shaklida gavdalanadi. Turkiy va forsiy xalqlarning adabiyotida o’zida shunchalik foydali fikrlarni oddiy, ravon tilda bayon qilgan bironta boshqa bunga o’xshash kitob yo’q».
Bundan tashqari Vamberining yana bir qancha maqolalari hali u hayotlik paytidayoq Rossiya matbuotida chop qilingandi. Jumladan nemis olimi Golьdtsigerning 1912 yilda nashr etilgan “Islomdan ma’ruzalar” to’plamiga Vamberining Rossiya musulmonlari haqidagi maqolasi kiritilgan.Maqola shunisi bilan ahamiyatliki unda chorizm hududidagi turkiy musulmon xalqlarda yuzaga kelayotgan milliy uyg’onish harakati keng tahlil qilinadi .

YeVROPANI “ZABT ETGAN” ISHOQ IBROHIM

Eng so’nggi modadagi kiyim kiygan, qo’lidagi qo’lqopini yechib ushlaganicha, bashang libosdagi xonimga allanimani tushuntirayotgan kishi Hermanga tanish tuyuldi.Yaqinroq borib qarasa, boyvuchcha xonim bilan chaqchaqlashib turgan kimsa o’z shogirdi…Ishoq ekan…
Herman o’zi bilan Xivadan Budapeshtga olib kelgan xorazmlik yigitni bir yil ichidayoq bunchalik o’zgarib ketadi-Evropaga moslashaoladi deya o’ylamagandi.1864 yilda mullani Vengriyadagi do’stlariga topshirib, bir yil o’tgach,Londondan qaytgan Hermanning ko’ziga sharqdagi kishi emas, Yevropaning old ziyolisi ko’ringandek bo’ldi. Chindan ham Yevropadan olis Xorazmlik Ishoq Ibrohim ozgina vaqt ichida vengr tili va madaniyatini o’zlashtirib olgandi.
U 1863 yilning yozida Turkiyalik Hoji Rashid afandi qiyofasida O’rta Osiyo bo’ylab sayohati davomida Xorazmda bo’lgan Herman Vamberi bilan yaqindan tanishib qolgandi.Bu haqdaVamberi “Darvish qiyofasida O’rta Osiyo sayohati” (“Dervisruhában Közep Ázsián Át”) –“O’rta Osiyoga sayohat” nomli asarining “Tatarim” degan bobida mulla Ishoq to’g’risida hikoya qilgandi.
Vamberi “Niugat” (“Nyugat”-“G’arb”) jurnalida bosilgan“Evropaga qaytishga qaror berganim haqida” (“Hogyan határoztom el hogy evrópába utazom”)nomli maqolasida voqeani mulla Ishoq tilidan shunday ifodalaydi:“Madrasa hovlisiga kirgach, do’stlarimdan birisi hovliqqanicha, bir necha soat oldin Gurgan tarafdagi yovmutlar makonidan Xivaga hojilar karvoni kirib kelganini aytdi. Ular Buxoro, Qo’qon va Qashqar o’lkalaridan hajga borgan, muqadadas Makkadan vatanlariga qaytayotgan odamlar emish. Oyog’imni qo’lga olib ular qo’ngan yerga chopdim… Nodir bir manzaraga hayratu hayajonda angrayib boqarkanman, o’ttiz yoshlardagi oriq, ammo kiyinishi va yuz qiyofasi boshqalardan keskin ajralib turgan hoji diqqatimni jalb etdi. O’zbekchalab, “Qaysi yurtning bolasisan” deb so’radim undan. “Rum elida tug’ilganman. Samarqandga ketyapman” dedi u. Rum elidan ekan-a! Shuning uchun qiyofasi ham boshqacha ekan-da, deya o’yladim…”
Shunday qilib, Rashid afandi va mulla Ishoq yaqindan tanishadilar.O’shanda Vamberi o’zining yana haj ziyoratiga bormoqchi ekanligini aytganida, mulla Ishoq ham Makkaga borish umididaunga ergashgandi.
Ishoq Ibrohim o’g’li Xiva xonligining Qo’ng’irot bekligidan bo’lib, 1836 yilda tug’ilgan, ya’ni Vamberidan 4 yosh kichik edi.Qo’ng’irotlik keksa jurnalist va o’lkashunos Jabborbergan Shomurodovning izlanishlariga ko’ra, Ishoq Ibrohim o’g’li mashhur tasavvufshunos Hakim ota-Sulaymon Boqirg’oniyning 27-avlodi bo’lgan.
Qo’ng’irotda yashab kelayotgan Mulla Ishoq Ibrohim o’g’lining qarindoshlari (O’tabbergan O’sar o’g’li, Seyitxo’ja bobo) bergan ma’lumotlarga tayaniladigan bo’lsa, Ishoq Ibrohim o’g’li ilgari Buxoro va Shom madrasalarida tahsil olgan, Vamberi bilan uchrashgan 1863 yilda esa Xiva madrasasida mudarrislik qilayotgan bo’lgan. Agarki Ishoq Ibrohimning yoshiga e’tibor qaratadigan bo’lsak- u Vamberi bilan Xivada uchrashganida 27-28 yoshlarida edi. Shundan kelib chiqadiki qo’ng’irotlik avlodlari hikoya qilishlarida asos bor- u Muhammad Aminxon madrasasining mudarrisi bo’lgan bo’lishi mumkin.
Xullas, niyati hajga borishdek ezgu yo’lga otlangan Ishoq Makka va Madinaga ketish oldidan Vamberi bilan ona yurti Qo’ng’irotga kelib ketadi. Safar davomida ular kemada Amudaryo orqali Shoh Abbos Vali, Gavr qa’lasi xarobalari, Xitoy begi to’qayzori ,Toshqa’la qishlog’i, Gurlan bekligi, Sulton Uvays tog’i va ziyoratgohida, Yampiq qa’la, Mang’it bekligida ( Ishoq Mang’itlik mashhur No’g’oy oxunga hajga ketayotganligini bildirib, undan oq fotiha olgan), Qipchoq, Xo’jayli, Nukus atroflarini suzib o’tib beshinchi kuni Qo’ng’irotga yetib kelishadi.
Ma’lumki, Qo’ng’irot o’sha davrlarda Xiva xonligiga qarashli eng yirik bekliklardan biri bo’lib, ushbu shaharning o’tmishi Xorazm tarixi kabi qadimiydir. Qo’ng’irot Ustyurtga tutashib ketganidan ham bilsa bo’ladiki, aynan Xorazm vohasidagi ibtidoiy odamlarning ilk manzilgohlari Ustyurt tekisligida, hozirgacha 60 ga yaqin, jumladan Yesen, Churuk, Aydabol, Jorinquduq hududlarida aniqlangan. Ilk o’rta asrlardan nufuzli bo’lgan Devkesgan ( 1511 yil Xiva xonligiga asos solingan Vazir shahrining oldingi nomi) va Adoq ham aynan hozirgi Qo’ng’irot tumanida hududida.
Qo’ng’irot-tarixdan ayonki turkiy urug’larning eng yiriklaridan bo’lib, shu hududda va boshqa joylarda yashab kelayotgan turkiy qabilalar ham uning tarkibiga singib, qo’ng’irotlashganlar. Natijada eng yirik urug’ vakillari tez orada Xorazmda o’z ta’siri, nufuziga ega bo’ldi. Masalan, Chingizxon avlodlarining Oltin O’rdada-1359 yili yuz bergan g’alayonlari va tanazzulidan foydalanib Qo’ng’irot so’filari ( Husayn, Yusuf, Sulaymon) Xorazmda yangi sulolaning mustaqil hukmronligini tiklashga erishadilar. Hattoki 1469 yilgacha temuriylardan bo’lgan Husayn Boyqaro Adoqga kelib yashagan va shahar hokimi Oq So’fining qo’shini yordami bilan Xuroson taxtini egallagandi. 1511 yilda esa aynan Vazir shahrida ( hozirgi Qo’ng’irot hududida) Xorazm (Xiva) xonligiga Elbarsxon tomonidan asos solingandi.
1804 yilgacha bo’lgan davrda Xorazm ( Xiva) xonligiga turli urug’ vakillari hukmronlik qilishdi.Faqatgina 1804 yildan yana qayta hukmronlik qo’ng’irot urug’i vakillariga o’tadi. Aynan Vamberi va Ishoq Qo’ng’irotga kelgan davrda ham hukmronlik ana shu urug’ vakillari qo’lida edi.
Vamberi “ O’rta Osiyoga sayohat” asarida yozganidek, “ Qo’ng’irot tashqi ko’rinishidan janubdagi shaharlardan ko’rimsizroq, lekin savdo-sotiq jihatidan ustundir. Qo’shni ko’chmanchilar bozorga hisobsiz chorva hayvonlari, teri, jun, kiygiz va boshqa mahsulotlari olib kelib sotadi. Shuningdek,Qo’ng’irotda dudlangan baliq nihoyatda serob bo’lib, xonlikning boshqa qismlari bilan har xil savdo ishlari olib boriladi”.
Bu 1863 yilda Vamberi kuzatgan Ishoq Ibrohim o’g’lining eli-Qo’ng’irotdagi vaziyat edi. Qo’ng’irotga safar davomida Ishoq va boshqalar Vamberi-Hoji Rashidga Sulton Uvays bobo, Hakim Ota Baqirg’oniy, To’qmoq ota, shu hududlarda bo’lib o’tgan To’ramurod so’fi (1801-1811 yillar), Oydo’sbiy(1827 yil), Zorliq to’ra, Ernazar olako’z ( 1855-56 yillar), Muhammad Fano (1858-59 yillar) qo’zg’olonlari to’g’risida gapirib berishgani aniq. Zero, tevarak-atrofga ziyrak nigoh ila boquvchi va xonliklar to’g’risida ma’lumotlar to’plashni maqsad qilib olgan Vamberi o’sha davrdagi vaziyatni ichdan yaxshi bilish maqsadida hamma narsaga e’tibor bilan qaragan, o’ziga kerakli ma’lumotlarni to’play bilgan.
Ishoqning Ismoil ismli akasi bo’lib, uning Seyitxo’ja degan o’g’li o’sha vaqtda o’n yashar bo’lgan. Uning avlodlariga aytib qoldirishicha, arab, fors tillarini biladigan, haj safarini chin dildan orzu qilib yurgan Ishoq yonidagi Rashid hoji xalq orasidan har xil mazmundagi kitoblarni to’plab yuradi. Ishoq faqat ilmli mudarrisgina emas, mohir sozanda, polvon va qissaxon ham bo’lgan. Shu boisdan ham Ishoq Vamberiga baxshilarni ham tanishtirgan. Ana shu tufayli Vamberi Qo’ng’irot atroflaridagi baxshilardan “Oshiq G’arib” dostonini ham yozib olganki bunga avvalo hamrohi Ishoq Ibrohim yordam bergan. Shu tariqa hajga ketish oldidan Qo’ng’irotda bo’lgan Ishoq o’z yaqinlari bilan xayrlashib Vamberi bilan Ko’hna Urganchga, u yerdan esa Xiva tomon otlanadilar.
Qo’ng’irotdan ketish paytida Ishoq she’r yozib yurgani uchun 13 ta she’ri bitilgan daftarini, shuningdek 17-18 asrlarda yashagan Davlatyorbek degan shoirning ham badiiy merosini akasi Ismoilga berib ketadi.Ishoq Qo’ng’irotiydan yodgor bo’lib qolgan ushbu she’r daftari akasi Ismoildan o’g’li Seyitxo’jaga, undan qizi Hayitgulga(1900-1961), undan o’g’li O’tabbergan bobo ( 1932 yil tug’ilgan)ga yodgor bo’lib qolgan va bugungi kunlarimizgacha yetib kelgan.
Vamberi va Ishoqlar esa Xivadan karvonga qo’shilganlaricha Buxoro, Samarqand, Qarshi orqali olis safarga chiqishadi.
O’rta Osiyoga safari xotiralarida Vamberi tan olib yozganidek, safar davomida uni barcha yo’ldoshlari tashlab ketganida ham mulla Ishoq unga sodiq qolgan va haqiqiy do’stlik, hamrohlik qilgan. Unga yoshligidan singdirilgan kattalarni hurmat qilish xislati ayniqsa, Vamberini hayratda qoldirgan. Mulla Ishoq yoshi o’zidan ancha katta hamrohi bilan bir tovoqda ovqat yeyishga ham iymangan. Rashid afandi ovqatdan o’z qo’li bilan mulla Ishoqning ulushini ayirmagunicha tovoqqa qo’l uzatmagan. U Vamberiga o’z tengquri yoki do’stiga qilganidek muomala qilishni ep ko’rmagan, odobsizlik deb bilgan. «U juda to’g’ri va kamsuqum inson edi, — deb yozadi Vamberi o’zining qo’ng’irotlik yo’ldoshi haqida.-Uning g’arazsiz va sofdilona munosabati menga xavfli va azobli safarimda kuch-quvvat bag’ishladi».
Tehrondalik paytida Vamberi Mulla Ishoqga Sontos ismli vengerga buyurtma berdirib yevropacha shim tikdirib kiydiradi.Ammo Ishoq shimga bir oz vaqtgacha ko’nikolmay yuradi.
Tehrondalik paytida Vamberi Eron shohi saroyida fotomuxbirlik qilayotgan M. De Blokvillga esdalik uchun ikkalasini suratga tushirishni iltimos qilgandi.Suratda ham sharqona hayot asosida tarbiya topgan Ishoqning odob saqlab, ustozining yonida chordana qurib o’tirishdan chekinganiva uning yonidatik turgan holda rasmga tushganiga guvoh bo’lamiz.

82Suratda: Tik turgan mulla Ishoq, o’tirgan Vamberi. 1864 yil. Tehron.

Nihoyat ular mart oyida Istanbulga yetib kelishadi.Biroq u yerda uch soatgina turgach, undayam Vamberi ingliz diplomati Fon Prokash Osten bilan uchrashib maslahatlashib olgach Vengriya poytaxti Budapeshtga yo’l olishadi.Istanbulda Vamberi Mulla Ishoqning qo’liga pul berib Makkaga boradigan yo’lni tushuntirishga urinadi. Ammo tilni bilmasligi va hamon Vamberidan umidi so’nmagani uchun, qolaversa barini taqdirdan ko’rib Ishoq hamrohiga ergashadi.U Yevropani bir ko’rib yana Istanbulga qaytajagini aytadi.Vamberining sayohatnomasida bu voqeani u shunday bayon etadi: “Istanbul sohilida unga kerakli pul va yetarlicha oziq-ovqat berib, xayrlashmoqchi bo’ldim. Bechora tatar ( Vamberi uni asarida tatar deya atagan ) menga yosh to’la ko’zlari-la mo’ltirab boqarkan, ko’kka mag’rur bo’y cho’zgan minoralarga, atrofidagi imonli insonlar to’lqiniga angrayib qararkan, hurkak tovushda: “Afandim, meni bu yerga tashlab ketma! Sen meni Turkistondan bu yot makonga olib kelding. Men bu yerda sendan boshqa kimsani tanimasam. Qayoqqa desang de, sen bilan jon deb ketaveraman!..” deya hiqilladi.”Demak, men bilan Farangistonga boraverasan, shundaymi, “ dedim.-Makka u yoqlardan ancha uzoqda… U yerda masjidlar, hammomlar ham yo’q, musulmoncha ovqatlar ham topilmaydi. U yoqda qanday yashaysan?Mulla o’zida yo’q, bir necha daqiqa lol turgach, shunday dedi: “-Faranglar yaxshi, do’st odamlar. Ularning yurtini ko’rishni jondan istayman. Keyin Istanbulga qaytarman…” (VÁMBÉRY, Á., Dervisruhában Közáp-Ázsián Át.251 b.)
Turkiyalik professor Malak Cho’loqning aniqlashicha, “Vengriya Fanlar akademiyasi arxivida Vamberining do’sti Yo’jef Budenz(József Budenz)ning Tehrondan 1864 yilning 19 martida Budapeshtga yozgan xati saqlanadi.Unda Vamberining baron Yo’zef Budenzdan Tuna kemachilik shirkatidan ikkita bilet olib, Istanbuldagi Vengriya elchixonasiga, o’zining nomiga yuborishini iltimos qilgani bayon etilgan. Shunga ko’ra aytish mumkinki, Vamberi va mullaning Budapeshtga yetib borishlarida do’stlari ko’mak berishgan.Shunday qilib, Vamberi Istanbulda, Oltin Bo’g’ozda mullaning narsalarini kemaga yuklatdiradi.Vamberining kuzatishicha, mulla kemada xayolga botgancha o’tirar, “Ovrupo yemaklariga qo’l urishga hanuz botinolmas, tevarakdagi har nega qo’rquv to’la nigoh-la boqar edi. Ammo yangi hayotga ko’nika borayotgani ham sezilib turardi. Uch kundan keyin, Tuna daryosi bo’ylab suzgan bug’ kemasida Vengriya poytaxtiga yetib kelishadi. Ishoq Ibrohim o’g’lining Budapeshtga ilk borgandagi vaziyatini AQShlik professor X.Ismatullayev shunday tavsirlagandi: “ Pesht shahriga borganidan keyin mulla Ishoq bir qancha muddat yevropacha ovqatlarni yeya olmay yurgan hamda o’z milliy kiyimi( oq ko’ylak, uzun oq ishton, chopon, salla)ni yevropa kiyim kechagiga almashtirmasdan, boshda salla, ustda chopon, Pesht shahri bilan tanisha boshlagan. Pesht ko’chalariga yotqizilgan bir xil hajmdagi toshlardan tortib, mullani har bir narsa qiziqtirgan. Ayniqsa, ko’chadagi yo’lovchilarning juda tez yurishi va arava-izvoshlarning chaqqonlik bilan bir ko’chadan ikkinchi ko’chaga burilishi uni hayratga solgan. Hamma narsadan ham ayollar uning e’tiborini o’ziga rom etgan. Mulla Ishoq bir voqelikni hech tushuna olmagan. U “qanday qilib shunday aqlli farangilar (evropaliklar) o’z xotinlariga shunday kiyimda ko’chada yakka o’zlari himoyachisiz yurishlariga ruxsat beradilar?!”,- deb taajjublangan.
Kunduz kunlari mulla Ishoq telegraf oldida turib xabarlar oqimini kuzatishni odat qilgan. Kechalari bo’lsa , gaz lampalariga qarab, “Nahotki bu yonayotgan temir bo’lsa?!”,-deb ,bu jumboqning tagiga yetishga intilgan” ( O’ZAS, 1998 yil, 14 avgust).
Tabiiyki, o’z davrining qoloq deb hisoblanadigan O’rta Osiyodan Yevropaga borgan kishi uchun bu odatiy hol edi. Ammo Ishoq Ibrohim o’g’li Yevropa muhiti, odatlariga tezda ko’nikib, venger tilini ham tezda o’zlashtirib oladi. Qo’ng’irotdan ketganidan bir yarim yil o’tib savdo karvonlari yaqinlariga Vengriyadan Ishoqning salomini va jannatmonand diyorda yashayotganligi xabarini olib kelgandi.
Vamberi Angliya safariga otlanarkan, mulla Ishoqni til o’rganasan deya do’sti Yo’zef Budenz (1836-1892)ga topshirib ketadi. Ikkovlon Xalas (Halas) tomonga, Aro’n Siladi (Áron Szilády) yoniga borishadi. Xalas XIII asrdan beri quman turklari joylashgan eng muhim makonlardan biri bo’lib, u “turkologiyaning kichik shahar-davlati” hisoblanar edi.
Bu paytda Jász (Yas-keng maydon) dagi qumanlar tili va tarixini tadqiq etayotgan taniqli olim, Vengriya Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi Ishtvan Giyartash (István Gyarfás) ham Xalasda yashardi. Protestant rohibi, adabiyotshunos Aro’n Siladi va tilshunos Yo’zef Budenz maslakdosh, qadrdon edilar. Ana shunday olimlar davrasiga tushib qolgan mulla Ishoq yetuk aqlu salohiyati bois tezda vengr tilini o’rganadi.
Aro’n Siladining 1864 yil 30 sentyabrda Budenzga yozgan maktubidagi fikrlariga qaraganda, mulla Ishoq til o’rganish bobida katta muvaffaqiyatga erishgan. (MTA., K., Ms. 5450/155, 1864).
Mulla Ishoq to’g’risida Vamberining 1864 yilda Londonda nashr etilgan “O’rta Osiyo bo’ylab sayyohat” asarida shunday yoziladi: “U eng halol, ochiqko’ngil inson edi, uning g’arazdan yiroq, sof munosabati xavf-xatarga to’la yolg’iz yo’limda menga dalda va suyanchiq bo’ldi.Bilimga intilish va menga yaqinligi yosh mullaga e’tiborimni oshirdi.Bu yosh mulladan, chindan ham, biror arzirli kishi chiqishini his etganimdan so’ng, o’sha zahoti men uni tashlab ketmaslikka va iloji bo’lsa, o’zim bilan Yevropaga olib ketishga qaror qildim.Men bu qarorga Hirotga yetmasimizdan ancha oldin kelgan edim.Men birinchi tanishganimdayoq uning qalbi sofligini sezgandim, bu masalada men hech qachon adashmaganman” ( o’sha asar, 143 bet).
Ha, hech qachon adashmagan holdagi Vamberi 1865 yilda Londondan Budapeshtga qaytib keladi: “ Bir yildan so’ng Angliyadan qaytib kelsam, qaysi ko’z bilan ko’rayki, mullam venger libosida, sallaning o’rnida so’nggi modadagi prichyoska.Venger tilini tez o’rganib olgan.Mening mullamni hamma yoqtirib qolgan.Ikki yil avvalgi Xiva madrasasi mullasining bashang ko’rinishini qarang”.
Budapesht universiteti oltoyshunoslik va fin-ugorshunoslik kafedrasiga mudirlik qilgan, shu sohadagi ilmiy ishlari uchun Vengriya Fanlar akademiyasiga haqiqiy a’zo etib saylangan Yo’jer Budenz (1836-1892) “Tilshunoslik xabarlari” jurnalining 1865 yil sonlaridan birida shunday yozgan edi: “O’tgan (1864) yil may oyining oxirida bu yer (Pesht shahri) ga Armin Vamberiga Turkiston yo’lida hamrohlik qilgan Qo’ng’irot shahrilik (24 yoshlar atrofida) yosh o’zbek Mulla Ishoq kelgan edi. U bilan uch oy birga bo’ldim va bunday ajoyib imkoniyat mening Xiva o’zbeklari shevasini o’rganishimga katta naf keltirdi. Men bu borada yozgan bir necha qo’lyozmalarimni uning talaffuzi asosida mukammallashtirishga erishdim. Xiva xonligidagi hozirgi o’zbek tilining namunalari bo’lgan bu qo’lyozmalarimni oz bo’lsa-da, turkiy tillarni bilishga qiziqqan kishilar e’tiboriga havola qilaman. Keltirilgan qisman to’liq (vengercha) tarjima turkiy tillar tuzilishi bilan ma’lum darajada tanish bo’lganlar uchun ma’lumotnoma vazifasini o’tashi mumkin. Bundan tashqari, matnlar e’lon qilinganidan so’ng qiziqqan o’quvchilar uchun Xiva-o’zbek shevasi asoslari haqida qisqacha grammatik ocherk ham ilova qilish niyatidaman. Venger tilidagi asl nusxalarni o’zbek “libos”ida ko’rish shu mamlakat tilshunoslari uchun, ayniqsa, maroqli bo’ladi, deb o’ylayman”.
Ammo Yevropaga moslashish tabiiyki faqat shimnigina kiyib ko’rgan , ular taomiga endigina o’rgana boshlagan mulla uchun qiyin kechadi.Bir oz vaqt u Budapesht ko’chalarida xuddi Qo’ng’irot-u Xiva, Gurlanda yurgandek ok yaktak ko’ylak, uzun oq ishton, chopon va Xorazmcha cho’girma-yu, sallani kostyum shimga almashtirib kiyib yuradi.Biroq Yevropada yashayotgan ekan, ko’nikishga majbur edi va u ko’nikdiyam.
Shu tariqa Yevropaga moslashgan , venger tili va yozuvini o’rgangan Mulla Ishoq Vamberi hamda uning do’stlari yordamida Fanlar Akademiyasining sharq qo’lyozmalari bo’limiga ishga kiradi.Ishoqning vazifasi sharq qo’lyozmalarini tadqiq etish va tarjima qilish,shuningdek sharq tillari o’qituvchisi ham edi.Uning ona tili o’zbek tili edi, shuningdek u o’rta asrlardagi O’rta Osiyo turkiy adabiy tilini – chig’atoychani mukammal saviyada bilar edi. Ishoq Qo’ng’irotiy o’sha paytdagi yevropalik tilshunoslar uchun qanday qiymatli xazina ekanligini tasavvur qilish uchun aytsak, muqoyasa qilsak, bu hol qadimgi Odisseya kemasidagi dengizchilarning zamonaviy Gollandiya dengiz akademiyasiga dengiz tugunlarini yechish bo’yicha master-klass saboqlari ( mahorat darslari) berish uchun kelishi kabi g’aroyib bir hodisa edi.
Yo’jer Budenz Mulla Ishoqning vengr tilini o’rganishi hamda akademiya kutubxonasida shug’ullanishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib bergan. Mulla Ishoq hatto uning yordami bilan buyuk vengr shoiri Shandor Pyotefining do’sti, 1865-1879 yillarda Vengriya Fanlar akademiyasining bosh kotibi bo’lib xizmat qilgan Yanosh Aron (1817-1882) bilan tanishgan va uning “Ajabli (ajoyib) ohuning hikoyati” degan asarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bu asarning vengr kitobxonlari uchun ahamiyatli tomoni shundaki, unda qadimgi vengr va xunlarning Sharqdan kelib chiqqanligi haqidagi rivoyat tasvirlangan edi. Ishoq Ibrohimning tarjimasi Vengriyadagi “Kosoru” jurnalining 1865 yil 9-sonida nashr etiladi.
1865 yil. Vengriya.Ushbu davlat Fanlar Akademiyasining filologiya bo’limi o’sha sanada “Tilshunoslik axboroti” ning 4-tomlik 2-sonini chop etib, 271-315 sahifalarda o’zbek xalq maqollarini nashr qildi.44 ta maqol, ertak,topishmoqlar kiritilgan to’plam tez orada Yevropa ilmiy jamoatchiligida katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Chunki, shungacha bo’lgan davrda Yevropada o’zbek xalq maqollarini hech kim chop etdirmagandi.Qolaversa, ushbu maqol, topishmoq va ertaklarni nashr qildirgan shaxs ham O’rta Osiyolik muhojir edi-da. Ishoq Ibrohim quyidagi maqollarni tarjima qilgandi :”Odam olasi ichida, hayvon olasi sirtida”, “ Enasini ko’rib, qizini ol, qorasini ko’rib, bo’zini ol”, Ochlik neni yedirmas, to’qlik neni dedirmas”, “Asal tutgan barmog’in yalar”, “Tildan kelgan ham qo’ldan kelsa, hamma odam gado bo’lmay, sulton bo’lardi”, “Da’vogaring podsho bo’lsa, arzingni olloh eshitsin”, “Qorani yuvsang oq bo’lmas”, Shoshilgan ishga shayton qo’shilur”, “Uzoq bo’lsa ham yo’l yaxshi, yomon bo’lsa ham qiz yaxshi”, “Arpa bug’doy osh bo’lur, oltin-kumush tosh bo’lur”, “ Qo’lim ochiq, yuzum ochiq”, “Ot oriqlikda, yigit g’ariblikda bilinar”, “Imom uyinnan osh chiqmas, o’lik yuzinnan yosh chiqmas”, “ Baliq yegan to’q bo’lur, kuch-quvvati yo’q bo’lur”, “Osilajaq odam suvga sakramas” va boshqalar.
Bundan tashqari Mulla Ishoq 13 ta latifa, ertak va latifalarni ham o’zbekchadan vengrchaga tarjima qilgan.Xullas, asli Qo’ng’irotlik Ishoq 1865 yildayoq o’zbek xalq og’zaki ijodini Yevropaga targ’ib qilgan edi. Ya’ni , Xorazmdan kelgan Ishoq Ibrohim Yevropada yetuk sharqshunos, folьklorshunos va tarjimonga aylandi. Tabiiyki, Yo’zef Budenz, Shandor Pyotefi, Yanosh Aron singari o’z davrining eng peshqadam, taniqli olimlari bilan hamkorlik qilgan Ishoq Ibrohimning qisqa fursat ichida bunday keng ko’lamdagi ishni amalga oshirishi uning yetuk aqlu salohiyatidan darak berib turibdi.
Shuningdek, Y.Budenz vengr matnlarini Ishoq Ibrohimga tushuntirib, ularni o’zbek tiliga tarjima qildirgan. Shu yo’l bilan Ishoq vengr shoiri Yanosh Aranning “Buddaning vafoti” qahramonlik eposining oltinchi qo’shig’ini ham o’zbekchalashtirgan. Tabiiyki, Ishoqning bu tarjimasi Budents uchun o’zbek va vengr tillari tuzilishini taqqoslash, qiyoslash uchun kerakli bo’lgan. Ishoq Ibrohimning bu vengr tilidan o’zbek tiliga qilingan birinchi badiiy tarjima hisoblanadi.
Vamberining o’g’li Rustamning esdaliklari, hamda 1979 yilda Londonda L.Adler va R.Dalbilar tomonidan yozilgan “Vindzor qasri darveshi” kitobida yozilishicha, dastlab Ishoq Vamberining uyida yashab turli yumushlarni, xo’jayinining aytganini qilishga majbur bo’ladi.
“ Mulla tug’ilgan yeriga nisbatan deyarli sog’inish sezmaydi.U bizning g’arb madaniyatimizni quyidagi sabablarga ko’ra sevadi: birinchi o’rinda u jamiyatning yakka shaxslariga ko’rsatadigan zulmning yo’qligidan xursand.O’rta Osiyoda inson hayoti yo’llarda qaroqchilardan, shaharlarda hukmdorlarning doimiy vahshiy farmonlaridan muhofaza etilmagan.Ikkinchidan yevropaliklar bahramand bo’layotgan qulayliklar mullani o’ziga rom etadi..Uchinchidan Yevropada din va millatning har xilligi sezilmas darajadadir…
Qandaydir ikki yil oldin o’zining milliy kiyimlariga o’ralib yurgan bir o’rta osiyolik hozirgi kunda kiyingan-tarangan, mojarlarning o’ziga yarashgan kostyumida g’arb ovqatlari va urf-odatlariga ko’nikib yurishini, shunday katta farq bo’lishi mumkinligini men hanuz tasavvur ham eta olmayman.Taqdirini mullalik hayotiga baxshida etmoqchi bo’lgan Muhammadamin madrasasi hujrasida yolg’iz o’zi tilovat qilish yo islom qonunlarini yodlashga g’arq bo’lishi mumkin bo’lgan bir mulla hozir Yevropa akademiyasi kutubxonasida katta qo’lyozmalar sahifalarini o’qiyapti, yunon va lotin adabiyotlaridan tashqari yana falsafa yoki dunyo va din tarixiga oid kitoblar bilan tanishyapti.Oldin Yevropa so’zini eshitganligi gumon bo’lgan bu mulla hozir Yevropaning eng yetakchi gazetalaridagi maqolalarni o’qiyapti, g’arb mamlakatlaridagi turli siyosatlarni muhokama etayapti va sharqiy yarimshar bilan g’arbiy yarimsharni ikkilanmasdan bir-biriga qiyoslayapti” (H.Vamberi, “O’rta Osiyo ocherklari”London, 1868 yil, 150 bet).
Ha, Mulla Ishoq Yevropa jamiyatiga ko’nikib ketgandi.Professor Malak Cho’loqning tadqiqotlariga ko’ra, “ Budenz ham o’z navbatida mulla Ishoqdan Xorazm shevasini, Turkiston turkchasini o’rgana boshlaydi. Undan o’zbek xalq og’zaki ijod namunalari va ayrim dostonlardan parchalarni yozib oladi. Vamberi Turkistondan olib ketgan ba’zi asarlarni Yevropadagi ilm olamiga ilk bor ma’lum qilarkan (masalan, “Yusuf Ahmad”), bu borada unga Ishoqning ko’p yordami tekkan.
Ivan Shando’r Ko’vajs “Botuxonning Peshtdagi qarindoshlari. Armin Vamberi va tatari chig’atoylik Ishoq” degan asarida e’tirof etishiga ko’ra, “mojorlarning turk aslli ekanini, kelib chiqishlarini tadqiq etayotgan A. Vamberi, Budenz va Siladilar uchun mulla Ishoq nodir ko’makchi, jonli lug’at edi”. (KÓVÁCS Sandjor. I., Batı Kán pesti rokonai, Vámbéry Ármin és tatárja, Csagatai Izsák, Kalligram Könyvkiadó Kft., Pozsony. 2001; 29).Bir qancha vengr olimlari mulla Ishoq tufayli turkchani amalda, jonli o’rganishga erishganlarini ham Ko’vajs alohida ta’kidlaydiki, bu ham uning tarixdagi o’rnini begilashda muhim ahamiyatga egadir”.(Kovács,2001:201).
Shuningdek, Ishoq Ibrohim Herman Vamberining 1867 yilda «Yusuf va Ahmad» dostonini asliy matni va nemischa tarjimasini nashr etish ishida bevosita ishtirok etgan. Yuqori tarjimonlik qobiliyati uchun uni Vamberi «jonli lug’at» deb atagan.Ba’zi manbalarda Vamberi Xiva xonligi hududlarida ekanida «Oshiq G’arib va Shohsanam» dostonini yozib olgani va bu ishda unga mulla Ishoq yordam berganligi qayd etiladi.
Ishoq Ibrohim 1865 yil 7 iyulda adabiyotshunos Aro’n Siladiga yozgan xatida Vengriya Fanlar akademiyasi kutubxonasiga ishga kirib, xizmatni boshlaganini aytgan. Bu va bunga o’xshash tarixiy maktublardan bizga ayon bo’lishicha, u kutubxonadan oyiga 25 fo’rint (forint) oylik olgan; kutubxona byulletenida u haqda “kutubxona xodimi” deb yozilgan; Ishoqning kutubxonaga ishga joylashuvida Yo’zef Budenz tavsiyasi hisobga olingan; akademiya boshqaruvning 1866 yil 21 yanvardagi qarorida ham uning rasman kutubxona xodimi vazifasida ishlayotgani ta’kidlangan.
Turkiyalik professor Malak Cho’loq Vengriya Fanlar akademiyasi arxividagi Ishoq Ibrohim bilan bog’liq maktublarni o’rganish jarayonida quyidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan. Unga ko’ra, “Ishoq Ibrohim bu o’lkada boshqalarga yuk bo’layotganidan xijolat ekanligini tanishlariga anglatgach, ular unga biror ish topib berishga, shu yerda yashab qolishiga urinishgan… Mulla Ishoq sharq va g’arb madaniyati orasidagi farqlarni chuqur anglagan, hayotdan saboq olgan zamonaviy, madaniyatli shaxs bo’lgan. Mullaning mojor tilidan tashqari olmon, lotin, yunon, frantsuz va ingliz tillarini ham o’rgangani ma’lum. Bu uning oddiy odamlardan biri emasligini, favqulodda iqtidorli shaxs bo’lganini bildirmoqda. U Mojoristonning turli viloyatlari va shaharlariga sayohat qilgan. Uning Vena, Estergo’m, Giyo’r, Ko’maram va Po’zso’ni (Bratislava) (Viyana, Esztergom, Györ, Komárám ve Pozsony (Bratislava) shaharlariga borgani ma’lum” (“Tamaddun nuri” jurnali, 2017 yil 2-son).
Vengriyadan olis Xorazmlik yigit shu tariqa Vengriya Fanlar akademiyasida faoliyat ko’rsatib, Yevropa shaharlarini kezganicha hayot kechiradi.Hattoki oila qurib Yevropacha asosda yashay boshlagan.
Janob Ishoq Ibrohim akademiyada ishlamagan paytda, Shando’r Ko’vachining aniqlashicha, 1888-1892 yillarda Vamberining xizmatida bo’lgan va Budapeshtdagi Farang Jo’zef ko’chasidagi 24 uyda, o’z oilasi, bola-chaqasi bilan birga uning yonida yashagan.
O’sha paytdagi vengr matbuotidagi yozuvlarga tayanib shularni aytish mumkin: Janob Ishoq Ibrohim Valanja shahrilik (Velence) Fajar (Fejér) degan qiz bilan turmush qurgan. Professor Malak Cho’loqning aniqlashiga ko’ra, “Vengriya Fanlar akademiyasining qo’lyozmalar bo’limidagi mulla Ishoq imzosi mavjud bir xatda uning rahbariyatdan yordam so’rab murojaat qilgani, 19 yoshli to’ng’ich o’g’li Shando’r (Sándor’)ning og’ir kasallikdan so’ngra vafot etgani, qo’li yupqalik qilib, qiyin ahvolda qolgani bildirilgan. Bu xatdan uning bir necha o’g’li borligi ayon bo’lmoqda.
Janob Ishoq Ibrohim Parij va Londonga borgan bo’lishi ham mumkin. Chunki uning akademiya kutubxonasida ishlagan (1892 yilgacha) yillaridan tashqari yetti yil qayerda bo’lgani haqida aniq fikr yo’q.
Valanja protestant jamoati ruhboni Giyo’rgi Sabo’ Papayi (György Szabó Pápai) uyidagi arxivda, bir daftarda yozilishicha, mulla Ishoq Anna To’bias degan xotinning eridir.Ammo Valanjadagi katoliklar ibodatxonasi arxividagi xujjatlarga ko’ra, A. To’biyas chilangar Yano’s Go’barning xotinidir. Xullas, bu to’g’ridagi ma’lumotlar bir oz chalkash, ularni aniqlashtirish kerak “( “Tamaddun nuri” jurnali, 2017 yil-2-son).
Mixali Ballaning 23 may 1892 y.da “Budapesti Hirlap” gazetasida chiqqan “Vamberining tatari” degan maqolasida qayg’uli bir xabar chop etilib, unda shunday yozilgan: “Kecha Valanjadagi bir qishloqda diqqatga sazovor bir odam vafot etdi. Vamberining tatari, mulla Ishoq, Chingizxondan keyin, bugungacha o’tgan zamonda Ovrupoga kelgan dini butun ilk bir musulmon o’rtaosiyolikdir… Mulla Ishoq ellik olti yoshda bir musulmon o’laroq hayot bilan vidolashdi. Dinining rasm-rusumlarini to’la bajarmasa-da, otalaridan unga meros qolgan inonchiga so’nggi damigacha sodiq qoldi. U dinini o’zgartirishi bobida qilingan butun harakatlarni bo’shga chiqara olgan odamdir…”
Ishoq Ibrohimning qabr toshida shu so’zlar bitilgan: “Bu yerda Osiyolik turk darvesh mulla Sodiq yotibdi. 1836 y. tug’ilgan. 22 may 1892 da vafot etdi. Olloh rahmat qilsin, xuzur ichida yotsin!”

Professor Malak Cho’loqning yozishicha, “ammo qabr toshidagi vafoti 1836 yil deya yozilgani Vamberining ma’lumotiga tersdir. U do’sti Budenzga yozgan xatida “Peshtga kelarkan, 20 yoshli bir tatarni olib keldim” degan (MTA, K, Ms.5450/222, 1864). Agar bu to’g’ri bo’lsa, mullaning tug’ilgan yili 1844 bo’lishi kerak.
Budenz 1865 yilda “Tilshunoslik ma’ruzalari” (Nyelvtudományi Közlemények) jurnalida chiqqan, Ishoq Ibrohim yordami bilan yozgan Xiva shevasi haqidagi maqolasida uning yoshi 24da ekanini ta’kidlagan. Demak, bu mavzu o’rganishni, aniqlikni talab etadi”.
1980-yillarning boshlarida Toshkentda bo’lib o’tgan turkologlarning III xalqaro konferentsiyasida Budapesht universiteti Markaziy Osiyo kafedrasi mudiri professor Georgiy Kara (keyinchalik AQShning Indiana Universitetida professor bo’lib ishlagan.G.Kara Indiana universitetida ishlayotgan X.Ismatullayevni Ishoq mavzusida tadqiqot ishlarini olib borishga ruhlantirib, unga Vengriya arxivlarida ishlashni tavsiya qilgandi) ham ishtirok etgan edi. O’zbekistonga qilgan ilmiy safaridan katta taassurot bilan qaytgach, u “Ajabli ohuning hikoyati” dostonidan kattagina bir parchani sharhibilan O’zbekistonga yuborgan. G.Karaning “Vamberining yo’ldoshi mulla Ishoq” sarlavhali maqolasi “Sharq yulduzi” jurnalining 1981 yildagi 2-sonida chop qilingandi. Uning yozishicha, tarjima 184 misradan iborat bo’lib, Y.Budenzning “Xiva o’zbeklari haqida”gi maqolasi orasida e’lon qilingan.
Mazkur maqola 1865 yili Budapeshtda nashr etilgan “Tilshunoslik xabarlari” jurnalining 229-231, tarjima esa 305-313-sahifalaridan joy olgan. G.Kara qariyb bir yuz ellik yildan beri o’zida o’zbek tili Qo’ng’irot lahjasi ohanglarini saqlab kelayotgan tarjimaning lisoniy xususiyatlarini tavsiflab, bunday yozgandi: “Uning tili hozirgi zamon o’zbek tilidan farq qiladi, unda arxaizm va qadimiy turk uzun undoshlarining izlari ko’rinadi (bu holatida turkmanchaga yaqinroq: Budenz o’z grammatik ocherkida bu cho’ziqliklarni yoqut va chuvash shevalari bilan qiyoslab ko’rgan).Yana shuni aytish joizki, Y.Budenzning mazkur maqolasida Mulla Ishoq og’zidan eshitgan 50 ta maqol va topishmoq, 13 ta ertak va rivoyat, 2 ta “Xiva folьklori namunasi”ni ham keltirgan.
Vengriya Fanlar akademiyasining akademigi Y.Budenz (1836-1892) Ishoq Ibrohimning o’ziga katta yordam berganini e’tirof qilib shunday yozgandi: “ Ishoq bilan uch oy birga ishladim va bunday ajoyib imkoniyat menga Xiva o’zbeklari dialektini o’rganishim uchun katta foyda keltirdi. Men bu borada yozgan bir necha qo’lyozmalarimni uning talaffuzi asosida mukammalashtirishim mumkin edi”.
Vengr olimlarining Ishoq Ibrohimga tayanganining tarixiy asoslari, qolaversa Yanosh Aronning “Ajabli ohuning hikoyati” poemasini tarjima qilishining sabablari bor edi. Negaki, Aron asarida vengr va xunlarning sharqdan kelib chiqqanligi haqida hikoya qilinardi. Ma’lumki, tarixiy faktlar vengrlarning asosiy qismi milodiy 9 asrda hozirgi davlatchiligini barpo qilgan hududga ko’chib borganligini Vamberi “Buxoro yoxud
Movarounnahr tarixi” asarida ham ta’kidlab o’tgandi. Aynan shu boisdan ham Vamberini O’rta Osiyoga kelishga undagan holatlardan biri ham shunda edi. Vamberi bu haqda “ vengr tili qadim zamonlarda Oltoy qabilasining tarkibiga kirgan qavmning tili ekanligi azaldan ma’lum. Biroq, keyinchalik mojar tili fin tillari guruhigami, yoki tatar (turkiy) tillar guruhiga mansubmi degan bahsli masalaning hal etilishini kutardim. Biz mojarlar uchun ilmiy jihatdan hamda milliy nuqtai nahardan nihoyatda ahamiyatli bo’lgan ushbu masala tadqiqotiga hissa qo’shish Sharqqa sayohatimning bosh maqsadidir”, deya yozgandi “O’rta Osiyoga sayohat” asarida.
Vengerlar etnogenezida muhim rolь o’ynagan mad’r (mojar) qabilalarining qoldiqlari tatar, boshqird, qozoq, o’zbek millatining tarkibida shu kungacha saqlanib qolgani bugun ko’pchilikka ma’lum. Chunki, qadimda Turkiston deyilganda u paytlarda barcha turkiy xalqlar yashaydigan bepoyon hudud tushunilgan. Shu yerda aytib o’tish joizki, vengr ( mojorlar) o’zlaridan ilgari bu hududni zabt etgan turkiy jangovar xun qabilasiga aralashganlar.Shu boisdan ham hozirgi kunda ko’plab dunyo xalqlari Vengriyani Xungariya deb nomlashadi.
Taniqli qozoq tilshunosi, professor G’ayniddin Musaboyev “Qazaq tili tarixidan” ( Almata-1988 yil) kitobida turkiy so’zlarni isbot uchun vengrcha so’zlarga solishtirib tadqiq qilarkan shunday yozgandi: “Ko’pgina tadqiqotchilarning vengrlar turkiy tilli xalqlardan bo’lishlari ehtimol deyishlari asossiz emas. O’z ajdodlarining kelib chiqishi negizini tadqiq qilishga butun ongli umrini sarf qilgan mashhur olim Herman Vamberi vengr xalqining qadimiy ildizi turkiy ekanligiga ishonch hosil qilgan edi. Ming yildan ko’proq Yevropaning qoq markazida istiqomat qilib german guruhi tillari bilan aralashgan vengrlar tili o’zining grammatik tuzilishini o’zgartirmagan, boshqa jihatlaridan esa qardosh bo’lmish turkiy tillardan yiroqlashib ketgan” (o’sha asar, 7-bet).
Shunday bo’lsada Ishoq Ibrohim yetuk aqlu salohiyati bois vengr tilini tezda o’rganib olgandi. Qolaversa, janob Budenz Ishoqga tarjima qildirish uchun “Ajabli ohuning hikoyat”ini bejiz tanlamagandi. O’lkashunos Jabborbergan Shomurodov aytganidek, “bu bilan Budenz mulla Ishoqni ming yillar naridagi vatandoshlaringning yeridasan, orasidasan deya eslatgan. Ishonchimiz komilki, Ishoq Ibrohim ham o’z navbatida uzoq qarindoshlari bo’lmish mojarlar tarixini chuqur o’rganishga harakat qilganligi shubhasiz”.

Agar “Ajabli ohuning hikoyati”ga e’tibor qaratsak, shunday satrlarni uchratamiz:

Ko’p yaxshi enadan o’g’illar tug’gan,
Ikkisi ham yaxshi yigitlar bo’lgan.
Xunor va Mojar deb ot qo’ydilar,
Bu ikki qarindosh ovga chiqdilar.

Xullas doston shu tarzda davom qilaveradi. Professor X.Ismatullayevning iborasi bilan aytganda “Mulla Ishoqning bu ishi mojar tilidan o’zbek tiliga qilingan birinchi badiiy tarjima hisoblanadi”.
Ma’lumki , Vamberi “Yusuf va Ahmad” dostonini Xorazmdan olib ketgan va turkiy xalqlar orasida mashhur ushbu asardan ayrim parchalarni nemis tiliga tarjima qilib “Chig’atoy tili darsligi” ( Leyptsig-1867) nomli to’plamiga kiritgandi. Shuningdek, “O’rta Osiyo ocherklari”( 1868) kitobida dostonning nasriy bayonini to’liq keltirib o’tgandi.
Mashhur rus sharqshunosi A.N.Samoylovich ( u ham Xorazmda bir necha bor bo’lgandi) Vamberi va shogirdining aynan ushbu dostonni Yevropada nashr qilganliklari to’g’risida shunday fikr bildirgandi: “ Qo’ng’irot urug’idan chiqqan o’zbek, Vamberi Vengriyaga olib ketgan mulla Ishoq “Yusuf va Ahmad” dostonini dastlabki shakliga keltirish uchun matnni qayta tahrir qilgan” ( “Turkmeniya”-Leningrad, 1929 g).
Aftidan, bu o’rinda Samoylovich aytgan tahrir, matn ustida ishlash jarayonida xattot tomonidan yo’l qo’yilgan ortiqcha so’zlar, g’aliz jumlalarni qisqartirganligi, imlo xatolarni tuzatganligida bo’lsa kerak.Shu tarzda dostonning nasriy bayonini tayyorlashda Vamberiga Ishoqning yordami katta bo’lgandi.
Qo’ng’irot va Xivada baxshi sifatida ham tanilgan Ishoqga, tabiiyki dostondagi qo’shiqlar juda yaqin edi.Zero, Jabborbergan Shomurodov fikricha, “ dostonning yaratilishida u o’zi mansub bo’lgan Qo’ng’irot qabilasi ham ishtirok etganligini yaxshi bilgan. Chuqurroq mulohaza qilinsa, dostonda kechgan voqealar Vamberidan ko’ra unga ko’proq ma’lum ekanligi ayon edi”. Shundan xulosa qilish mumkinki, dostonning yaratilish o’rnini, davrini belgilashda har ikkala ustoz va shogird bahamjihat ishlagan.

GASPRINSKIY ISHOQ BILAN UChRAShGANMI?

Turkiy musulmonlar xalqlari hayotida jadidchilik harakatini boshlab o’ziga xos milliy uyg’onishga asos solgan Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) hayoti davomida Frantsiya, Avstriya, Germaniya, Turkiyaga ham tashrif buyurgandi. Gasprinskiyning “ Farangiston maktublari” asarida esa Vengriyaga borib Vamberi (1832-1913) bilan ham uchrashgani tasvirlanadi. Ma’lumki, Gasprinskiyning ushbu asari janriga ko’ra roman-sarguzasht.Asar badiiy uslubda yozilgani bois unda bosh qahramon toshkentlik Mulla Abbosning Yevropaga sayohati yoritilgan.Romanda Mulla Abbosning Vamberi bilan qilingan muloqoti shunday yozilgan: “ Vengriya o’lkasini kezib yurganimda, unutilib ketilgan avliyolardan Gul Bobo ziyoratiga musharraf bo’ldim.Gul bobo-Vengriyada 16 asrda Usmonli turklaridan qolgan Bektoshiya tariqatidagi shayxning turbasi va qadamjosi… Vena madrasasida lison va ulumi islomiya ( til va musulmon ilmlari) muallimlari ila u yoqdan, bu yoqdan so’zlashib, Gul Bobo ziyoratgohi xususida savol berdim. “Bilmaymiz”-dedilar. Lekin, Vengriya ko’p zamonlar Usmonli davlati qo’l ostida bo’lganligidan u yerda musulmon mozorlari va ziyoratgohlari bo’lishi tabiiydir…
-Bu xususda xabar va ma’lumotni kimdan olsa bo’ladi? Murodi ziyorat ila Turkistondan bu yerlarga kelganim sababli, qidirmoq-burchim.
-Venada ma’lumot bo’lmasa kerak, deb o’ylayman. Ammo, Vengriyada, Pesht shahrida Vamberi ismli olim va muallim bor. Unga murojaat qilsangiz, shubhasiz, kerak ma’lumotlarni olasiz. Bu odam Istanbul, Mashhad, Buxoro, Samarqandni sayohat va ziyorat qilgan zot. Sizning Toshkent shevangizni yaxshi biladi.
-Mosholloh! Vamberi janoblari Turkistonga qachon borganlar?
-Yigirma yilcha bo’lgandir.
-Qanday jasorat etgan, sog’-omon borib qaytganmi? Oldinlari Turkiston taraflarga yot va ajnabiy odamlar kelolmas edilar. Aksari qatl qilinar yoki asir olinar edi.
-Vamberi bu holatlarni bilib tadorigini qilgan va ehtiyot bo’lgan. Voqeasi -bu. Olim bo’lgani holda Istanbul madrasasiga borgan. So’ngra darvesh suratida Usmonli pasporti va qog’ozlarini olib, Turkistonga otlangan. Yo’lda, hajdan qaytayotgan turkistonliklarga orqadosh va rafiq bo’lib, bu odamlarning himoyasi ila to Samarqandgacha borgan va ne bor, ne yo’q, ko’rib qaytgan.
-Qiziq! Uning Turkistonga sayohatidan maqsadi ne edi afandim? Sizning davlatingizning Turkistonda bir turli ishi va mudohalasi( ichiga kirish) bo’lmasa.
-Vamberi janoblarining nashr qilingan sayohatnomasida bu savolingizga javob berilgan. Gap bunday, afandim, Vengriya xalqlari qadim zamonda Turkistondan hijrat qilib, bu taraflarda sokin bo’lib qolganlar. Tatar va turk qavmiga mansub bir firqa bo’lganlaridan, eski yurtlarini ziyorat qilish, vengr tili bilan Turkiston tillari orasida bo’lgan farq va munosabatini kashf va tajriba qilmoq afkorida bo’lganlar. Sababi-shu.
-Borakalloh! Endi bu zoti sharifni ziyorat qilmoq vojib bo’ldi. Pesht shahriga borib, albatta ko’rishaman. Bu xabarlaringiz uchun tashakkur etaman, afandim.
Madrasadan mehmonxonaga qaytdik. Vengriyali farang juda diqqatimni tortganini ko’rgan xotinim Jozefina ham u haqidagi xabarlarga qo’shimcha qildi. Aytishlaricha Vamberi darvesh qiyofasiga kirib ,..Eron, Xivadan o’tib Buxoroga boradi va Afg’onistonni aylanib qaytadi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon ( Gasprinskiy bu yerda biroz yanglishgan-aslida Said Muhammadxon-U.B) va Buxoro amiri, marhum Muzaffariddin bilan ko’rishib, barchalarini usmonli darvesh ekanligiga ishontirgan.
Vataniga qaytgach, Turkiston ahvoliga doir kitoblar yozib, nashr qildirgan. Bu kitoblar diqqatga molik asarlar bo’lganidan ko’p tillarga tarjima qilingan. Ruscha va turkchada ham bosilgan…
…Vamberi janoblari bizni yaxshi qabul qildi. Har qancha bu odam bilan turkcha va sartcha gaplashgan bo’lsak-da, xotinim Jozefina yonimdan ketmadi. Xonim afandi mendan bir lahza bo’lsin, ajralmadi. Uning doim yonimda bo’lishi mening o’zimga ham huzur-halovat bag’ishlardi. Darhaqiqat, ba’zi bir holatlarda musulmon ayollariday bo’lmasada, umumiy holidan xushnud bo’lib, hamrohligidan mamnun edim.
Vengr darveshi, ya’ni Vamberi shahar chetidagi bir bog’da istiqomat qilardi. Hol-ahvol so’rashgach, janob sayyoh mening Turkistonday joydan Farangistonga (Gasprinskiy bu yerda Farangiston deya umumiy o’rinda Yevropani nazarda tutmoqda-U.B.) kelganligimdan taajjubda ekanligini aytdi.
-Hurmatli afandim,-dedim,-yigirma yil muqaddam Siz Turkiston taraflarga sayyohat qilgansiz. Ilm va bilim qidirib, xavfli safarlardan va suvsiz cho’llardan qo’rqmay, bormoqqa jasorat etdingiz. Farangistonni kezmoq u singari qo’rqinchli emas. Omon-omonlik. Shuning uchun mening yolg’iz kelganligimga taajjublanmang,bu tomonlardan xabarsiz bo’lib, Farangistonga tahsil va tijorat uchun yuz-yuzlab kelmayotganimizga taajjublansa bo’ladi. Bandangizning esa, sababi sayyohati Farangistonda borligi rivoyat qilingan ba’zi avliyolar ziyoratidir.
So’zlashib bo’lgach, Vamberi janoblari dedi:
-Eng avvalo, sizning sog’ va salomat bo’lishingizni Xudodan so’rayman.Undan keyin, yoshi bir joyga borgan va uning ustiga darveshligim sababli, lozim topsangiz, Sizga bir-ikki og’iz ota nasihatini beraman.
-Borakalloh, marhamat,-dedim.
-O’g’lim, Buxoroda va Samarqandda til tajribasidan boshqa menimcha, tahsil qiladigan hech narsa yo’q holda. Mazkur taraflarga bordim. Tillarini o’rganish uchun jonimni hovuchlab yurdim va o’limdan zo’r-bazo’r qutulib qoldim. Aytganingizdek, Farangistonda (Evropada) dorulomonlik. Qanday hohlasang, shunday yurasan. Hech kim qarshilik qilmaydi. Bu yurtlarni Xudo ko’rishga nasib etgan ekan, farangistonga shunchaki kelib, shunchaki ketmang. Kerakli hissa va ilm olish kerak. Ham yoshsiz, ayni tahsil oladigan vaqtingiz.Bugun Farangiston dunyoning umumiy darsxonasidir. Ko’p yurtlarda unutilgan Arastu, Aflotun, Ibn Sino, Forobiy va boshqa mashhur ulamolarning ilm ziyolari Farangistonni munavvar etib turibdi. Bularning ziyosi ila ziyolansangiz, o’ylaymanki, ziyon qilmaysiz. Parij shahriga ketayapsiz.Tahsili ilm uchun eng mo»tabar shahar. Siz uchun u yerdagi do’stlarimga xat yozib beraman. Sizni mehmon qiladilar va ishlaringizda yordam beradilar. Xudo hohlasa, Jozefina xonim sizga frantsuz tilidan murabbiylik qiladi. Til o’rgangach, tahsili funun qulaydir. Farangiston talabasi Toshkent va Buxoro talabasiga o’xshamaydi.O’zingiz ham ko’rib, tushunib olasiz,erkindirlar.Ham o’qiydilar, ham zavqu safo qiladilar. Qanday hohlasalar, shunday yashaydilar. Qisqasi, ham sayyoh, ham talaba bo’lib, fanlarni tahsil qila olasiz…
Vamberining bu so’zlarini o’ylab, bir ikki yil Farangistonda bo’lish vaqtimda hunar o’rganish va tahsil olish foydadan holi bo’lmasligiga qaror qildim.
…Istanbulda yashagan vaqtimda, Gul Bobo haqida anchagina rivoyatlar eshitgan bo’lishiga qaramay, bu ziyoratgoh Vengriyada emasligi va shu sababli, uning joyi qayerdaligini bilmasligi mulla Vamberi tarafidan bayon qilinganidan so’ng, bir “Fotiha” o’qib, frantsuz yurtida Qirq azizlar ziyoratida bo’lish umidi bilan vaqtni boy bermay, yo’lga ravona bo’ldim…”
Romandan shu narsa ayon bo’ladiki, qahramon bilan Vamberining Budapeshtdagi suhbati u O’rta Osiyoga kelib ketganidan 20 yil keyin bo’lib o’tgan.Demak, asardagi voqealar 1884 yilda sodir bo’lgan. Ma’lumki o’sha sanada Gasprinskiy Qrimda ilk bora jadid maktabini tashkil qilib ta’lim sohasida islohotlarni boshlab berdi. Agarki, romandagi voqealarni Gasprinskiyning aynan o’zi Yevropani kuzatganidan kelib chiqib yozganiga e’tibor qaratsak, Vamberi bilan aynan uning o’zi uchrashgan bo’lib chiqadi. Ma’lumki, to 1864 yildan 1892 yildagi vafotigacha Vengriyada Ishoq Ibrohim ham yashab faoliyat ko’rsatgan. Tabiyki, Gasprinskiy Vamberi bilan uchrashgan va o’z tassurotlarini asarida Abbos tilidan tasvirlagan bo’lsa, u Ishoq bilan uchrashgan bo’lishi ham ehtimol. Ma’lumki, nemis olimi Golьdtsigerning 1912 yilda nashr etilgan “Islomdan ma’ruzalar” to’plamiga Vamberining Rossiya musulmonlari haqidagi maqolasi kiritilgan. Maqolada Vamberi jadidchilik harakati, uning mohiyati va Ismoil Gasprinskiy haqidayam to’xtalib o’tadi. Shunday ekan ular uchrashgan bo’lishlari, bu muloqotda esa Xorazmlik Ishoq Ibrohim ham ishtirok etgan bo’lishi ehtimol.
Qozon Davlat Universitetining tarixchi olimlari R.K.Valeyev, A.A.Gatinlarning tadqiqotlariga ko’ra, Vamberi Tataristonlik mashhur ma’rifatparvar Fotih Karimiy bilan 1905,1907, 1913 yillarda xat orqali muloqot qilib turishgan.Shunday ekan, bir davrda yashab faoliyat ko’rsatgan Vamberi va Yevropaga borgan Ismoil Gasprinskiylar ham uchrashgan, shuningdek xat orqaliyam muloqot qilgan bo’lishlariyam mumkin. Tabiiyki, Gasprinskiy-Vamberi-Ishoq mavzusi alohida yangi tadqiqotlarni talab qiladi.

VAMBERI VA ISHOQ IBROHIM MAVZUSINING O’RGANILIShI

1863 yildagi Vamberining O’rta Osiyoga sayohati va uning safaridan maqsad,vazifalari,yaratgan asarlari oradan yillar o’tsada xorijlik va O’zbekistonlik tadqiqotchilar e’tiborini tortib kelmoqda.Shoir va tarjimon Tohir Qahhorning 1990 yilda Vamberining “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” asarining ma’lum bir qismlarini nashr etdirishi,H.Ismatullayev, N.Karimov, J.Shomurotovlarning respublika nashrlarida har ikkala qahramonimiz haqidagi maqolalari chop qilinishi ham tariximizdagi bo’shliqni to’ldirish sari tashlangan qadam bo’ldi.
Shu bilan birga O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi Sirojiddin Ahmadning “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” asarini to’liq tarjima qilib 2-jild holida (Toshkent-2019 yil “INFO CAPITAL GROUP“nashriyoti)nashr etdirishi (kitobda tarjimon juz’iy kamchilikga yo’l qo’yib Ishoqni To’rtko’lda tug’ilgan deya yozganini aytmaganda)tahsinga loyiq ishlardan biridir.
Shuningdek,tarix fanlari nomzodi Komiljon Xudoyberganovning “Xorazm xonlari”(Toshkent-2019 yil,”Akademnashr”)asarida ham Vamberining Xiva xonligiga safari ta’kidlab o’tilgan holda,Ishoq Ibrohim haqidagi ma’lumot,xususan uning Budapeshtdagi qabri surati aks etdirilgan.
Vengriya parlamenti vitse-spikeri,taniqli yozuvchi Lejak Shandor hamda Vengriya Fanlar akademiyasi ilmiy kotibi Shomfai Kara Davidlarning Ishoq Ibrohim tarjima qilgan “Ajoyib suygunning hikoyatlari” balladasini 2016 yilda Budapeshtda chop etdirgani ham bizning risolamiz qahramoniga hamon qiziqish katta ekanligini ko’rsatadi.
Vengriyaning O’zbekiston Respublikasidagi elchisi Petr Santo janoblarining 2019 yil yanvar oyida Xorazm viloyatida o’tkazilgan uchrashuvlarda so’zlagan nutqida ham Vamberi va mulla Ishoqlar faoliyati,xalqlar o’rtasidagi do’stlikka xizmat qilishi ta’kidlab o’tilgandi.
Demak Vamberi,Ishoq Ibrohimlar merosi borasidagi yuqoridagi izlanishlar shu bilangina to’xtab qolmasligi kerak.

KITOBGA XOTIMA O’RNIDA TAKLIFLAR

Vamberining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi roli tabiiyki dunyo ilmu fanida tan olingan va e’tirof etilgan. Ayniqsa uning “o’tmishi ko’milgan millatning istiqboli ham zulmat pardasi ostidadir” degan fikrlari o’zining keng qamrovi bilan nasihatomuz maqol darajasida ziyolilar orasida keng tarqalgandir.O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, shoir, tarjimon va filolog Tohir Qahhor yozganidek, “ kelajakka faqat o’tmish yo’l ko’rsatadi, u yo’l bugunning ko’ksidan o’tadi. Bugungi kun mustahkam, qudratli bo’lsa, o’tmish va kelajakning og’ir ko’prigini ko’tara oladi. Xalqimizning butun borliq umri o’tadigan ana shu ko’prikning bunyodga kelishi uchun, unga tomon borishi uchun yo’lko’rsatgichlar kerak, tarix haqida bilik zarur.Asl ota yurtlari eski Turkiston bo’lgan mojorlar olimi Herman Vamberi , uning “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” kitobi ham ana shunday yo’lko’rsatkichlardan biridir”.
Menimcha esa nafaqat uning yuqoridagi asari, balki barcha asarlari bizning tariximizni boshqa manbalarga taqqoslab o’rganuvchi noyob manbadir.Shunday ekan, Herman Vamberining barcha asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilib “To’la asarlar to’plami”ni nashr etish vaqti keldi deb o’ylayman. Shuningdek, Leonid Mahkamov,Juja Semeshlar stsenariysi, Valeriy Ahadov, Yojef Kishlar rejissyorligida ( “Tojikfilьm”, Turkiya, Vengriya) ishlangan “Xromoy dervish” filьmini o’zbek tiliga to’liq tarjima qilib TVda namoyish qilish ham lozim. Shuningdek , kino sohasidagi bu mavzuni davom etdirib “O’zbekkino” DAK bilan hamkorlikda aynan Vamberi va Ishoq Ibrohim haqidagi serialni,bundan tashqari shu mavzudagi hujjatli filьmni ham Vengriya, Turkiyalik kinoijodkorlar bilan ishlansa, xalqaro darajadagi san’at asari yuzaga kelardi.
Vengriyaning O’zbekistondagi elchixonasi sa’yi-harakatlari bilan Xiva Ichanqa’la muzey qo’riqxonasidagi tashkil etilayotgan Vamberi muzey-ekspozitsiyasini esa yanada boyitish uchun Ishoq Ibrohimga oid eksponatlarni ham to’plash ishlarini boshlab yuborish kerak.
Shu kabi Vamberi asarlarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi ahamiyati katta ekanligi, uning bevosita Xorazmda bo’lganligini e’tiborga olib, Xiva shahrida uning nomiga ko’chalardan birini nomlash, byuestini ham qo’yish lozim menimcha.Bunday e’zoz va e’tirofni esa Vengriya fanlar akademiyasida ishlash darajasiga yetgan uning hamrohi va shogirdi-Ishoq Qo’ng’irotiyga ham ko’rsatish, uning nomiga ham Xiva ko’chalaridan birini qo’yish kerak.
Shuningdek, Vamberi va Ishoqlarning tavallud sanalari munosabati bilan, Xiva, Qo’ng’irot shaharlarida xalqaro ilmiy konferentsiyalar, Ishoq Qo’ng’irotiyning shoir va baxshi ham bo’lganligini nazarda tutib, Ishoq xotirasiga bag’ishlangan baxshilar tanlovini o’tkazishni an’anaga aylantirish ham zarur.
Tabiiyki bularning bari Xorazmning turistik salohiyati yuksalishiga, Vengriya-O’zbekiston do’stlik aloqalarining yanada yuksak pog’onalarda davom etishiga sababchi bo’lardi.