Хосият Бекмирзаева
ҲУР КЎНГИЛЛИ ШОИР
Хосият Бекмирзаева Қирғизистон Республикасининг Ўш шаҳрида 1974 йилда таваллуд топган. Ўш давлат университети филология факультетини тамомлаган. Махаллий оммавий ахборот воситаларида журналистик фаолият олиб борган, ҳозирда педагогика сохасида фаолиятини давом эттирмоқда. Ўзбекистон республикаси фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти тадқиқотчиси. Бир неча йиллардан буён «Заҳириддин Муҳаммад Бобур шеъриятида образ ва тасвир уйғунлиги» мавзусида илмий тадқиқот олиб бормоқда. Мумтоз адабиёт ва бобуршуносликка оид илмий мақолалар ва “Экологик тарбия воситалари”, “Бобур шеъриятида поэтик образ” номли илмий қўлланмалар муаллифи. Оилали, 2 фарзанднинг онаси.
Дунё шеърияти ХХ асрга келиб янги шакллар излади. Анъанавий ўзандан чиқиб, замон нафасини англатиш истагида турли йўллар топишга интилди. ХХ аср ўзбек шеърияти ҳам жаҳон адабиётининг ажралмас бир қисми сифатида баҳоланмоғи лозим. ХХ аср жаҳон адабиёти, хусусан, шеърияти ривожига катта ҳисса қўшган шоирларнинг ҳар бири нафақат ўзи мансуб халқ адабиёти ва шеъриятининг, балки бутун жаҳон шеърияти, адабиётининг янгиланишига, юксалишига муносиб ҳиссаларини қўшди.
20-аср шеъриятидан 21- аср шеъриятига ўтиш даври адиблари энди Н.В.Гоголь айтганидай: “Бугунги бемаъни турмуш қувғин қилган ҳақиқат ва гўзалликни жамиятга қайтариш учун шеърият энди кўп тер тўкиш керак.” Шундай беҳаловат замонда нафис шеъриятни ярата олаётган, тер тўкаётган сўз заргарларидан бири шоир Аъзам Раҳимдир.
Шундай шоирлар борки, улар бир халққа мансубликдан чиқиб кетадилар, халқлар аро юрадилар; замонларни, салтанатларни тан олмайдилар. Шоирлар шахсияти уларнинг лирикасида ўз аксини топган. Бу фикримиз шоирлар шеърларининг тадқиқ ва таҳлиллари орқали очилган. Моҳир муаллим, нозиктаъб шоир, содиқ дўст; хулласи мен билган шоир Аъзам Раҳим инсонликнинг намунасидир.
Аъзам Раҳим “ ЭРКУ МУҲАББАТНИНГ МУХТОР ЭЛЧИСИ” мақоласида сўз ҳақида: “Сўз сизни таъқиб қилишда давом этади. Тобора вужудингизни парчалаётган Руҳнинг ўсаётганини сезасиз. Тийранлашаётган кўзлар, уйғоқ дарёлар, гуллаётган тошлар, қонталаш оғриқлар руҳингизни қитиқлаб, алланечук хаёллар оғушига ғарқ бўлаётганингизни элас-элас илғаб оласиз. Демак, сўз сизнинг қўлингизга салтанатидаги энг муҳташам қасрларининг калидини тутқазди. Сиз унга хайриҳоҳсиз. Сўз салтанатидаги сайрингиз тобора узайиб боради…” дейди.
Антик замоннинг буюк алломаси Демокрит айтгандай дунёда калом(сўз)дан қудратли ва таъсирли восита йўқ. Чунки худодан ваҳий(садо) сўз шаклида нозил бўлади. Сўз шаклида оғиздан оғизга ўтади. Улар саҳифа яъни китоб шаклида абадиятга даҳлдордир.
Қуйидаги шоирнинг сўз ҳақидаги шеъри энг яхши шеърларидан бири:
Сўзлар…
Сўзлар қичқирворар даҳшатга тушиб,
Бўғзингни қийноқлаб эзади сўзлар.
Кўзинга бақрайиб бўҳтонлар тўқир,
Қошингда термулиб кўнглингни ёзар.
Сўзлар қилич каби бошларни кесиб,
Аждардай ўт пуркаб ёндирар кўкни.
Дардингга дарддошу яранга малҳам,
Сўзлар ўчиради қабоҳат, ўтни.
Сўзлар шафақ янглиғ сингади тунга.
Тарқоқ хаёл каби учади дилдан.
Сўзлар бўйин бўйлар мангулик қадар
Эзгу ният каби кўчади тилдан.
Аъзам Раҳимнинг яхши бир одати, кайфиятига қараб, кўришганимизда янги ижод намуналаридан ўқиб беради. Куни кеча эшитганим шеърлар таъсирида шоир ҳақида ёзгим келди, шеърни шоирнинг ўзи ўқиганда эшитиш бошқача, ўқувчи ўз кўнглича ўқийди, шоир эса ёзганини аслича ўқийди.
Адабиётда кимлардир туб бурилишлар ясаб, ажойиб асарларни яратиб жимгина кетаверади. Улар бизнинг эътирофимизга зор эмасдир, балки биз уларга зорроқмиз. Адабиётда ҳамма ҳам байроқ кўтариб революция қилиши шарт эмасдир, виждонан ижоди билан ўз ҳиссасини адабиётга қўшса яхшироқ бўлса керак.
90 — йилларда Ўшда яна бир Шавкат Раҳмон туғилгандай эди ва бу ўз услуби, овози билан ярқ этиб кўзга кўринган Аъзам Раҳим эди.
Ўша йиллардан буён тез тез ёд айтиб юрадиган шеърларимдан бири, бунақанги дангал эътирофни, билмадим, фақат Шавкат Раҳмон айтиши мумкинмиди…:
”Телбага мақтовлар ёқишин
Тўн қилиб кийиб ол, кўнглимай”
Профессор Умарали Норматов айтганидай, инсон фаолиятида ҳеч қайси соҳа адабиётчалик сир саноатга бой эмас, балки шунга шоир зоти кўпми. Фандаги буюк ихтиро, кашфиётларни, чунончи, нисбийлик назариясини Эйнштейн бўлмаса, бошқа бир даҳо олим яратавериши мумкин. Санъат, адабиётдаги буюк кашфиётларнинг туғилиши эса ниҳоятда шахсий-индивидуал хусусиятга эга. Герникани фақат Пикассо, Улиссни фақат Жойсгина яратиши мумкин. Аъзам Раҳим ёзган шеърни ҳам фақат Аъзам Раҳим қалами ёза олади, шоирнинг энг асосий ютуғи, гениаллиги ҳам фақат шунда. “…замон ҳар нарсани ҳам чиритиб, йўқ қилиб юбориши мумкину, лекин юксак фикрларни йўқ қилиб юборишдан ожиздир”(Мирзо Иброҳимов). Ҳатто қуйидаги тўртта сўз жамланмасига ҳам дунёнинг маъноси сиғдира олган:
“Сийратда заҳматим,
Кўнглим эса ҳур…”
Аъзам Раҳимнинг шеърлари ҳақиқатан бир бирига ўхшамайди, Шоирнинг ўз услуби ҳам шунда. Рауф Парфи ёки Усмон Азимни шеърларини муаллиф имзосисиз ҳам таниб оласиз, Аъзам Раҳимнинг шеърлари эса бутунлай композицион бир бутунликда, манзарани кинодай чизиб кўрсатиб ҳам беради ёки икки қаторда қарсиллатиб айтиб қўйиши ҳам мумкин ҳақиқатни. Ёки ота ҳақида ёш кўнгиллар учун самимий, содда бир шеър ҳам ёза олади, бу ҳам Аъзам Раҳим шеъри эдими, деб ўйланиб қоламан.
Кўп йиллар орасида Аъзам Раҳим деган шоир ўзи севган узлатга ҳам чекиниб олади, балки шоир учун паузалар, нафас ростлаш ҳам керакдир, субҳдаги сокинликдай, кейин шундоғ бир янги наволарда шеърлар қуйилиб келади, ўқиб дахшатга тушасан. Иброҳим Ҳаққул “Навоийга қайтиш” асарида ёзганидай: “Буюк ёзувчи ва шоирлар ҳаётида ижодий эркинлик ҳамиша муҳим аҳамият касб этган. Даҳо саньаткорлар, энг аввало, ана шу эркинликнинг куч қуввати ва фалсафасига таянади. Шу боис ҳам ҳақиқий санъаткорнинг ҳаёт тарзи, руҳоний ғоявий олами бошқаларникига ўхшамайди” .
Яқин кунларда ўқиганим шоирнинг янги шеъри:
Тутқун жон руҳига аср тенглашди.
Азоблар бўй чўзди. Алам улғайди.
Туҳмат кўйлагига зулм енглашди.
Сўнгги бор юракни таскин чулғайди.
Озодлик муборак! Ҳурлик муборак!
Шоирнинг шеърларида аниқ бир мавзу теварагида сўз боради ва мантиқий изчилликка қатъий амал қилинади. Натижада, улар композицион пухталик касб этган яхлит уйғунликка айланади. Конкрет бир мавзуга бағишланган ёки бир образни, ёки муайян бир аҳволни ёритувчи шеърларда алоҳида-алоҳида фикрлар айтилган, бадиий мақтуъ шеърлар ҳам шу тамойил асосида битилган:
ОДАМ ҳурлик истар. Адолат истар.
Мазлумлар оҳига дўнади саслар.
Милён йил дод солсанг, очмас эшигин,
Оллоҳни унутган бетайин каслар.
Озодлик муборак! Ҳурлик муборак!
Ҳар бир шоир руҳий аҳволидан келиб чиқиб шеър битади, инсон руҳияти эса ташқи омилларга доимо боғлиқ. Шоир руҳиятига таъсир этган воқеа ходисаларни унинг асарларидан ҳоҳлаганча ўқиб билиш мумкин. Ижодкор ўзлигини ўз шеърида, ўз сўзида англайди. Аъзам Раҳим поэтикаси ҳам муаллифни тасаввуримизда гавдалантириш мумкин бўлган, уни англашимиздаги асосий манбаадир:
Азоблар жисмни тарк этган маҳал.
Ҳақ излаб Холиққа қовушган маҳал.
Ғанимни ҳамма вақт доғда қолдирар.
Тақдирга тан берган ғолиблар азал.
Озодлик муборак! Ҳурлик муборак!
Ижодкорнинг услубини, унинг шахси, шахсий фазилат ва хусусиятларидан ажратиб бўлмаганидек, ҳаётга муносабати, воқеликка яқин ёки йироқ туриши, давр ва замон муаммоларини мушоҳада этиш малакасидан ҳам ажратиб бўлмайди. Шоир хаёлдан реаллик яратишни эмас, реалликдан хаёлот оламига кўтарилишни, таҳайюл кучини воқелик сирларини очишга бағишлашни хуш кўради. Шунинг учун унинг шеърлари одамни ҳаётдан узилиш ёки четлашишга эмас, дилдан унга боғланиш, ҳаёт зарбаларини мардона туриб енгиш, ҳар қандай вазиятда ҳам маънавий кучсизликка ён бермасликка ундайди.
Ижодкорнинг қачон, қаерда туғилгани, қандай муҳитда ўсиб, тарбия топгани, ўқиб-ўрганганини тадқиқ этиш аҳамиятсиздек туюлиши мумкин. Лекин шоирнинг бутун ижоди, қайсидир маънода, унинг бадиий биографияси эканлиги инобатга олинса, ҳаётий ва бадиий биография ҳам муҳим аҳамиятга молик эканлиги ойдинлашади.
Шоир шеъриятини тахминан қуйидаги мавзуларга бўлиш мумкин: табиатдан завқланиш туфайли туғилган шеърлар, озурдалик шеърлари, ватанни қўмсаш мотивлари акс этган шеърлар, ошиқона шеърлар ва хоказо. Бу мавзулар – бари шоирнинг ўз ҳаёти, турмуш тарзидан олинган мавзулар. Аъзам Раҳим табиат қўйнида юрган, унинг иссиқ-совуғини тотган, уни кузатиб ўрганган. Демак, табиат мавзуи – шоир шеърияти учун табиий мавзу, қуйида шоирнинг “Қавс” шеъри:
Деразамни чертиб мастона шамол,
Ҳазонрез боғларга чорлайди маҳзун.
Мудроқ вужудимни забт этган хаёл,
Эртаклар сўйлайди узундан-узун.
Шоир пейзаж лирикасининг яна бир фазилати шуки, ватан бу табиат; табиат – ватан деб англайди. Шунинг учун унинг табиатга муҳаббати Ватанга бўлган муҳаббатидир. У табиат ва ватандан яшаш ҳикматини ўрганади, қуйидаги шеърида бетакрор тасвир суратланган. Шоир ҳақида ҳар қандай сўз ортиқ, таърифлай олмагач, фақат шеърларини ўқийверсанг:
Ўксик дарахтлар ҳам негадир маъюс,
Ғам тўла шохлари силкинар майин.
Табиатга ҳоким саргардон Қавс,
Шаштин йўқотмоқда кун ўтган сайин.
Бироз куюнчаклик, фалсафий мулоҳазаларга мойиллик, воқеа- ҳодисалардан мустақил хулоса чиқариш унинг шеъриятига хос бўлган хусусиятлардир:
Паймонаси тўлган фалак дарбадар,
Шашқатор ёшларин тўкди беармон.
Ерда ивиб қолди сарғайган барглар,
Қисматин сўзлашга ҳатто йўқ дармон.
Табиатдаги ҳеч бир нарса ва ҳеч бир ҳодиса унинг назаридан четда қолмайди: тупроқ, тоғлар, дала-қирлар, гул-чечаклар, дов-дарахтлар, қушлару жонзотлар, осмону ҳаво… Шоир табиат ҳодисалари билан инсон руҳиятини муқояса қилади:
Борлиқ ҳам отланди мудрашга, қаранг,
Оппоқ чойшабларин кутмоқда илхақ.
Қуёш ҳам нурларин беркитди аранг,
Қора булутларнинг важоҳати ҳақ.
Табиатдаги воқеа-ҳодисаларни инсон фазилатларию камчиликларига таққослайди. Зеро, инсон мадҳини бошлашдан аввал борлиқ гўзалликлари билан табиатни мадҳ этади. Ташбеҳ санъатининг ажойиб усулларидан фойдаланади. Мажозий тимсолларни мажозий номлар билан атайди, яъни инсон феъл-атворини самовий жисмлар ва табиатдаги ўзгаришларга боғлайди:
Ажаб, табиатнинг бордир қонуни,
Ҳар сафар ўзига ясайди қабр.
Уйғонмак истаги туғилган куни,
Ров эриб кетади музлаган сабр.
Табиатдаги баҳорги ўзгаришлар тасвирланади. Баҳор яшаш хуруши, гўзаллик бахш қилувчи бир куч сифатида талқин этилади.
Анъанага таянган, шеъриятнинг анъанавий қонун-қоидаларидан четга чиқмай ижод қилаётган шоирларимиз кўп. Лекин Аъзам Раҳим уларнинг ҳеч бирига ўхшамайди, айни чоғда, ўша шоирлардан ҳеч бирини ажратиб олиб «Мана шу кўп жиҳатдан Азам Раҳимни эслатади», дейиш ҳам мумкин эмас. Бунинг сабаби нимада? Бизнингча, асосий сабаб Аъзам Раҳимнинг тақдири, шахси ва дунёқарашидир.
Маълумки, чинакам санъаткор шоирлар бадиийликни образ ва образлилик заминида юзага чиқаришга доимо алоҳида аҳамият берганлар. Шарқ шеъриятида ишқ мавзуи кўп ҳолларда бевосита ҳижрон ва айрилиқ мотиви орқали тасвирланади. Бу ҳолат Аъзам Раҳим шеърияти учун ҳам хосдир. Унинг кўнглида ёрдан жудолик ҳислари билан элу юртдан айрилиқ ҳис туйғулари уйғунлашиб кетган. Шунинг учун унинг ижодида Ҳижрон поэтик образ даражасига кўтарилган. Ҳатто шаҳслантирилган. Шоирнинг ҳасби ҳолидан пухта хабардор бўламан деган киши аввало шоирнинг ҳижрон ва ғурбат хусусидаги шеърларни атрофлича мушоҳада қилмоғи керак.
Шоирнинг асосий ғаними ва уни доимий равишда қийновчи шафқатсиз мухолифи ҳижрон:
Биламан,
Билардим.
Сен ўша —
Ҳижроннинг сочларин тараган.
Чўзилган айрилиқ торларин
Бўрига чалдириб ўйнаган.
Қалбдаги кўп оғир дардларни
Тоғлар ҳам кўтарса чўкади.
Оч қолган қашқирга берсанг ҳам
Емасдан туриб ҳам бўкади.
Ҳижроннинг юкларин кўтарган
Бир сен бор
Бир мен-у
Айрилиқ.
Қўрқмагин
Бўрилар емайди
Кенгайса кенгаяр қорачиқ.
Шоир оддий туюлган тушунча ва деталлардан катта маъно ва умумлашмалар, хулосалар чиқаришга ғоятда моҳирдир. Шоир ҳеч бир фикрни шунчаки айтмайди, ҳеч бир мисрани шунчаки битмайди. Юқорида кўрганимиз, шоир шеърларида туйғуларини, кечинмаларини, изтироб, турли хил ҳолатларни ифодалашда ранглардан унумли фойдаланган.
Аъзам Раҳим ўзининг “РАНГИН ЛАҲЗАЛАР (Шавкат Раҳмон шеъриятига чизгилар)” номли мақоласида ранглар ҳақида қуйидагича ёзади: “Қоғозга туширилган лаҳзаларнинг тириклиги, рангларнинг сўзлашлари сизни ҳайратга солади. Лаҳзалар тасвири оқ-қора рангда эмас, балки сиз билан биз кўриб, кўникиб кетган ранглардан-да рангинроқ. Уларни кўз билан кўрибгина қолмай, хаёл-тасаввурингиз ила ушлаб кўришингиз, ранглар ҳароратини вужудингизда ҳис қила олишингиз мумкин. Демак, РАНГИН ЛАҲЗАЛАР айни чоқда ҳаётбахш ҳам…”
Сиёҳранг либослар эгнида
Сабрнинг бардошли тулларин.
Ҳар бир шоир ўз ҳис ҳаяжони ва кечинмаларини жонли ва ёрқин тарзда акс эттириш учун рангларга мурожаат қилади. Талантли шоир таъбир жоиз бўлса, рангларни гапиртиради айтмоқчи бўлган фикр бошқача манзара касб этади. Ҳақиқатан ҳам “фироқу ғурбат”ни шарҳлаш, шарҳлаганда ҳам уни ниҳоясига етказиш мумкин эмас. Мана шунда шоирга гўё ранг ёрдамга келади. У ўзининг ҳолини сарғайган хазон япроғидан фарқламай қолади.
Паймонаси тўлган фалак дарбадар,
Шашқатор ёшларин тўкди беармон.
Ерда ивиб қолди сарғайган барглар,
Қисматин сўзлашга ҳатто йўқ дармон.
Рангшуносликда сариқ ранг руҳнинг куч қувватга тўлишини ифодалайди, деган фикр айтилган. Шоир шеърларидаги сариқ ранг сиртдан қаралганда маҳзунлик, ғам андуҳ, шикасталик каби ҳолат ва кайфиятларни акс эттираётгандай туюлса да, аслида улар дунёнинг кўпдан кўп азобу уқубатларига бардош бера олган. Руҳнинг кучли, толмас ҳаракатини ифодалайди. Шунинг учун шоир шеърларини ўқиган киши ҳеч қачон тушкунлик ва сўлғинликка берилмайди.
Руҳ сергак, лек хаёл безовта,
Уфқ қадар етмас бўйлари.
Қобиғига сиғмайди ташвиш,
Зафарондур рангу рўйлари.
Шоир юқоридаги шеърида “зафарондур” деб, сариқ рангни ифодаласа, яна бир шеърида “Дарахтдан тўкилар тилло сирғалар” деб ажойиб ташбеҳ келтиради:
Сўкибми ё шу дам кимнидир қарғаб,
Қағиллаб ўтади дайди қарғалар.
Заминга бахмалдан поёндоз тўшаб,…
Дарахтдан тўкилар тилло сирғалар.
Аслида кузни шарҳлаш, шарҳлаганда ҳам уни ниҳоясиз сокинлигини ўқувчига етказиш осон иш эмас. Мана шунда шоирга гўё ранг ёрдамга келади. У ўзининг ҳолини сарғайган хазон япроғидан фарқламай қолади.
Шоир Аъзам Раҳимда “оқ” ва “қора” ранглар жуда кўп жилва қилади, яхшию ёмонни ифодалашда, кайфиятни, руҳиятни очиб беришда ўша ранглар ёрдамга келади.
“Таассурот” шеърида:
Лек, қадоқ пиёла айланди
Қора чой қуйилиб орада
Бу дунё ранглари ажралмас —
“Қора – оқ ,
Оқ ўзи қорада…”
“Бўсаға” шеърида эса эркин хаёлларнинг тафтидан қора рангнинг оқ рангга дўниши шеър кайфиятидаги умид мотивини ёрқинроқ ифодаланишига кўмак беради:
Ўша кўҳна толнинг паҳмоқ сочлари
Қора рангга эмас,
оқ рангга дўнар.…
Ялтоқланаётган музнинг ҳайбати
Эркин хаёлларнинг тафтидан сўнар.
Инсон ички дунёсининг кўриниши рангларда ўз аксини топади. Швецариялик психолог Карл Юнг айтганидай: “Ранг онг остидаги она тилидир”. Қора рангни севувчилар ўзига, билимига ишонган, бошқарувчилик қобилиятига эга бўлади.
Фараҳбахш кунларнинг умиди
Чўпчакка айланди лолагун.
Қарғалар осмонни қоплайди,
Ёғилди қоп-қора қор қуюн.
Шеъриятда қора ранг мотам, хижрон ёки йўлдаги тўсиқларни ифодаловчи сифатида ҳам келади, шоир Аъзам Раҳим эса тўсиқларни ёпади ва эътибордан яширади. “Қоп-қора чечаклар” шеъри ҳам сўзимга далил:
Қоп-қора чечаклар ингроқ-ла,
Бу кеча барқ уриб очилган.
Қисматга айланган ташбеҳлар
Сирлари ҳал бўлган, ечилган…
Шоир ҳар қандай ҳис-туйғуни, мушоҳадани, катта-кичик фикрни (хох у ишқий, хох ижтимоий-маърифий, ахлоқий-сиёсий бўлсин) теран, ёрқин ифодалайди. Шоир шеърлари эшитган қулоққа у ёқимли ва эсда қоларлидир. Инсон ички оламини, унинг психологик ҳолатларини акс эттиришда ажойиб ташбеҳлардан, ранглардан фойдаланади. Шеърлари ҳам ўзининг ихчам шакли, ҳикматангез ва ахлоқий ҳамда фалсафий ғоялари билан кўнгилга хуш келади. У кўп ҳолларда ўзига, дунёга, иккинчи шахсга ва инсониятга қарата айтилаётгандай. Шоир шеърлари оҳангдор ва ёдда қолувчандир.
Аъзам Раҳим ярим асрлик умри давомида нафис шеъриятнинг бақувват устунига айланиб улгурди. Ҳозирда маънавий етуклик даврига қадам қўйган шоирдан мукаммал, барҳаёт, мумтоз асарлар бардавом бўлади деб умид қилиб қоламиз.
Зотан, “Санъат маслаги, энг аввало, илоҳий, сўнг ҳаётий, инсоний ва замонавий маслак эрур. Даҳо ижодкорларнинг шу маънода нубувват йўлининг толмас содиқ издошлари деса янглиш бўлмайди.” (Адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул).
Xosiyat Bekmirzayeva
HUR KO’NGILLI SHOIR
Dunyo she’riyati XX asrga kelib yangi shakllar izladi. An’anaviy o’zandan chiqib, zamon nafasini anglatish istagida turli yo’llar topishga intildi. XX asr o’zbek she’riyati ham jahon adabiyotining ajralmas bir qismi sifatida baholanmog’i lozim. XX asr jahon adabiyoti, xususan, she’riyati rivojiga katta hissa qo’shgan shoirlarning har biri nafaqat o’zi mansub xalq adabiyoti va she’riyatining, balki butun jahon she’riyati, adabiyotining yangilanishiga, yuksalishiga munosib hissalarini qo’shdi.
20-asr she’riyatidan 21- asr she’riyatiga o’tish davri adiblari endi N.V.Gogolь aytganiday: “Bugungi bema’ni turmush quvg’in qilgan haqiqat va go’zallikni jamiyatga qaytarish uchun she’riyat endi ko’p ter to’kish kerak.” Shunday behalovat zamonda nafis she’riyatni yarata olayotgan, ter to’kayotgan so’z zargarlaridan biri shoir A’zam Rahimdir.
Shunday shoirlar borki, ular bir xalqqa mansublikdan chiqib ketadilar, xalqlar aro yuradilar; zamonlarni, saltanatlarni tan olmaydilar. Shoirlar shaxsiyati ularning lirikasida o’z aksini topgan. Bu fikrimiz shoirlar she’rlarining tadqiq va tahlillari orqali ochilgan. Mohir muallim, nozikta’b shoir, sodiq do’st; xullasi men bilgan shoir A’zam Rahim insonlikning namunasidir.
A’zam Rahim “ ERKU MUHABBATNING MUXTOR ELChISI” maqolasida so’z haqida: “So’z sizni ta’qib qilishda davom etadi. Tobora vujudingizni parchalayotgan Ruhning o’sayotganini sezasiz. Tiyranlashayotgan ko’zlar, uyg’oq daryolar, gullayotgan toshlar, qontalash og’riqlar ruhingizni qitiqlab, allanechuk xayollar og’ushiga g’arq bo’layotganingizni elas-elas ilg’ab olasiz. Demak, so’z sizning qo’lingizga saltanatidagi eng muhtasham qasrlarining kalidini tutqazdi. Siz unga xayrihohsiz. So’z saltanatidagi sayringiz tobora uzayib boradi…” deydi.
Antik zamonning buyuk allomasi Demokrit aytganday dunyoda kalom(so’z)dan qudratli va ta’sirli vosita yo’q. Chunki xudodan vahiy(sado) so’z shaklida nozil bo’ladi. So’z shaklida og’izdan og’izga o’tadi. Ular sahifa ya’ni kitob shaklida abadiyatga dahldordir.
Quyidagi shoirning so’z haqidagi she’ri eng yaxshi she’rlaridan biri:
So’zlar…
So’zlar qichqirvorar dahshatga tushib,
Bo’g’zingni qiynoqlab ezadi so’zlar.
Ko’zinga baqrayib bo’htonlar to’qir,
Qoshingda termulib ko’nglingni yozar.
So’zlar qilich kabi boshlarni kesib,
Ajdarday o’t purkab yondirar ko’kni.
Dardingga darddoshu yaranga malham,
So’zlar o’chiradi qabohat, o’tni.
So’zlar shafaq yanglig’ singadi tunga.
Tarqoq xayol kabi uchadi dildan.
So’zlar bo’yin bo’ylar mangulik qadar
Ezgu niyat kabi ko’chadi tildan.
A’zam Rahimning yaxshi bir odati, kayfiyatiga qarab, ko’rishganimizda yangi ijod namunalaridan o’qib beradi. Kuni kecha eshitganim she’rlar ta’sirida shoir haqida yozgim keldi, she’rni shoirning o’zi o’qiganda eshitish boshqacha, o’quvchi o’z ko’nglicha o’qiydi, shoir esa yozganini aslicha o’qiydi.
Adabiyotda kimlardir tub burilishlar yasab, ajoyib asarlarni yaratib jimgina ketaveradi. Ular bizning e’tirofimizga zor emasdir, balki biz ularga zorroqmiz. Adabiyotda hamma ham bayroq ko’tarib revolyutsiya qilishi shart emasdir, vijdonan ijodi bilan o’z hissasini adabiyotga qo’shsa yaxshiroq bo’lsa kerak.
90 — yillarda O’shda yana bir Shavkat Rahmon tug’ilganday edi va bu o’z uslubi, ovozi bilan yarq etib ko’zga ko’ringan A’zam Rahim edi.
O’sha yillardan buyon tez tez yod aytib yuradigan she’rlarimdan biri, bunaqangi dangal e’tirofni, bilmadim, faqat Shavkat Rahmon aytishi mumkinmidi…:
”Telbaga maqtovlar yoqishin
To’n qilib kiyib ol, ko’nglimay”
Professor Umarali Normatov aytganiday, inson faoliyatida hech qaysi soha adabiyotchalik sir sanoatga boy emas, balki shunga shoir zoti ko’pmi. Fandagi buyuk ixtiro, kashfiyotlarni, chunonchi, nisbiylik nazariyasini Eynshteyn bo’lmasa, boshqa bir daho olim yarataverishi mumkin. San’at, adabiyotdagi buyuk kashfiyotlarning tug’ilishi esa nihoyatda shaxsiy-individual xususiyatga ega. Gernikani faqat Pikasso, Ulissni faqat Joysgina yaratishi mumkin. A’zam Rahim yozgan she’rni ham faqat A’zam Rahim qalami yoza oladi, shoirning eng asosiy yutug’i, genialligi ham faqat shunda. “…zamon har narsani ham chiritib, yo’q qilib yuborishi mumkinu, lekin yuksak fikrlarni yo’q qilib yuborishdan ojizdir”(Mirzo Ibrohimov). Hatto quyidagi to’rtta so’z jamlanmasiga ham dunyoning ma’nosi sig’dira olgan:
“Siyratda zahmatim,
Ko’nglim esa hur…”
A’zam Rahimning she’rlari haqiqatan bir biriga o’xshamaydi, Shoirning o’z uslubi ham shunda. Rauf Parfi yoki Usmon Azimni she’rlarini muallif imzosisiz ham tanib olasiz, A’zam Rahimning she’rlari esa butunlay kompozitsion bir butunlikda, manzarani kinoday chizib ko’rsatib ham beradi yoki ikki qatorda qarsillatib aytib qo’yishi ham mumkin haqiqatni. Yoki ota haqida yosh ko’ngillar uchun samimiy, sodda bir she’r ham yoza oladi, bu ham A’zam Rahim she’ri edimi, deb o’ylanib qolaman.
Ko’p yillar orasida A’zam Rahim degan shoir o’zi sevgan uzlatga ham chekinib oladi, balki shoir uchun pauzalar, nafas rostlash ham kerakdir, subhdagi sokinlikday, keyin shundog’ bir yangi navolarda she’rlar quyilib keladi, o’qib daxshatga tushasan. Ibrohim Haqqul “Navoiyga qaytish” asarida yozganiday: “Buyuk yozuvchi va shoirlar hayotida ijodiy erkinlik hamisha muhim ahamiyat kasb etgan. Daho sanьatkorlar, eng avvalo, ana shu erkinlikning kuch quvvati va falsafasiga tayanadi. Shu bois ham haqiqiy san’atkorning hayot tarzi, ruhoniy g’oyaviy olami boshqalarnikiga o’xshamaydi” .
Yaqin kunlarda o’qiganim shoirning yangi she’ri:
Tutqun jon ruhiga asr tenglashdi.
Azoblar bo’y cho’zdi. Alam ulg’aydi.
Tuhmat ko’ylagiga zulm yenglashdi.
So’nggi bor yurakni taskin chulg’aydi.
Ozodlik muborak! Hurlik muborak!
Shoirning she’rlarida aniq bir mavzu tevaragida so’z boradi va mantiqiy izchillikka qat’iy amal qilinadi. Natijada, ular kompozitsion puxtalik kasb etgan yaxlit uyg’unlikka aylanadi. Konkret bir mavzuga bag’ishlangan yoki bir obrazni, yoki muayyan bir ahvolni yorituvchi she’rlarda alohida-alohida fikrlar aytilgan, badiiy maqtu’ she’rlar ham shu tamoyil asosida bitilgan:
ODAM hurlik istar. Adolat istar.
Mazlumlar ohiga do’nadi saslar.
Milyon yil dod solsang, ochmas eshigin,
Ollohni unutgan betayin kaslar.
Ozodlik muborak! Hurlik muborak!
Har bir shoir ruhiy ahvolidan kelib chiqib she’r bitadi, inson ruhiyati esa tashqi omillarga doimo bog’liq. Shoir ruhiyatiga ta’sir etgan voqea xodisalarni uning asarlaridan hohlagancha o’qib bilish mumkin. Ijodkor o’zligini o’z she’rida, o’z so’zida anglaydi. A’zam Rahim poetikasi ham muallifni tasavvurimizda gavdalantirish mumkin bo’lgan, uni anglashimizdagi asosiy manbaadir:
Azoblar jismni tark etgan mahal.
Haq izlab Xoliqqa qovushgan mahal.
G’animni hamma vaqt dog’da qoldirar.
Taqdirga tan bergan g’oliblar azal.
Ozodlik muborak! Hurlik muborak!
Ijodkorning uslubini, uning shaxsi, shaxsiy fazilat va xususiyatlaridan ajratib bo’lmaganidek, hayotga munosabati, voqelikka yaqin yoki yiroq turishi, davr va zamon muammolarini mushohada etish malakasidan ham ajratib bo’lmaydi. Shoir xayoldan reallik yaratishni emas, reallikdan xayolot olamiga ko’tarilishni, tahayyul kuchini voqelik sirlarini ochishga bag’ishlashni xush ko’radi. Shuning uchun uning she’rlari odamni hayotdan uzilish yoki chetlashishga emas, dildan unga bog’lanish, hayot zarbalarini mardona turib yengish, har qanday vaziyatda ham ma’naviy kuchsizlikka yon bermaslikka undaydi.
Ijodkorning qachon, qayerda tug’ilgani, qanday muhitda o’sib, tarbiya topgani, o’qib-o’rganganini tadqiq etish ahamiyatsizdek tuyulishi mumkin. Lekin shoirning butun ijodi, qaysidir ma’noda, uning badiiy biografiyasi ekanligi inobatga olinsa, hayotiy va badiiy biografiya ham muhim ahamiyatga molik ekanligi oydinlashadi.
Shoir she’riyatini taxminan quyidagi mavzularga bo’lish mumkin: tabiatdan zavqlanish tufayli tug’ilgan she’rlar, ozurdalik she’rlari, vatanni qo’msash motivlari aks etgan she’rlar, oshiqona she’rlar va xokazo. Bu mavzular – bari shoirning o’z hayoti, turmush tarzidan olingan mavzular. A’zam Rahim tabiat qo’ynida yurgan, uning issiq-sovug’ini totgan, uni kuzatib o’rgangan. Demak, tabiat mavzui – shoir she’riyati uchun tabiiy mavzu, quyida shoirning “Qavs” she’ri:
Derazamni chertib mastona shamol,
Hazonrez bog’larga chorlaydi mahzun.
Mudroq vujudimni zabt etgan xayol,
Ertaklar so’ylaydi uzundan-uzun.
Shoir peyzaj lirikasining yana bir fazilati shuki, vatan bu tabiat; tabiat – vatan deb anglaydi. Shuning uchun uning tabiatga muhabbati Vatanga bo’lgan muhabbatidir. U tabiat va vatandan yashash hikmatini o’rganadi, quyidagi she’rida betakror tasvir suratlangan. Shoir haqida har qanday so’z ortiq, ta’riflay olmagach, faqat she’rlarini o’qiyversang:
O’ksik daraxtlar ham negadir ma’yus,
G’am to’la shoxlari silkinar mayin.
Tabiatga hokim sargardon Qavs,
Shashtin yo’qotmoqda kun o’tgan sayin.
Biroz kuyunchaklik, falsafiy mulohazalarga moyillik, voqea- hodisalardan mustaqil xulosa chiqarish uning she’riyatiga xos bo’lgan xususiyatlardir:
Paymonasi to’lgan falak darbadar,
Shashqator yoshlarin to’kdi bearmon.
Yerda ivib qoldi sarg’aygan barglar,
Qismatin so’zlashga hatto yo’q darmon.
Tabiatdagi hech bir narsa va hech bir hodisa uning nazaridan chetda qolmaydi: tuproq, tog’lar, dala-qirlar, gul-chechaklar, dov-daraxtlar, qushlaru jonzotlar, osmonu havo… Shoir tabiat hodisalari bilan inson ruhiyatini muqoyasa qiladi:
Borliq ham otlandi mudrashga, qarang,
Oppoq choyshablarin kutmoqda ilxaq.
Quyosh ham nurlarin berkitdi arang,
Qora bulutlarning vajohati haq.
Tabiatdagi voqea-hodisalarni inson fazilatlariyu kamchiliklariga taqqoslaydi. Zero, inson madhini boshlashdan avval borliq go’zalliklari bilan tabiatni madh etadi. Tashbeh san’atining ajoyib usullaridan foydalanadi. Majoziy timsollarni majoziy nomlar bilan ataydi, ya’ni inson fe’l-atvorini samoviy jismlar va tabiatdagi o’zgarishlarga bog’laydi:
Ajab, tabiatning bordir qonuni,
Har safar o’ziga yasaydi qabr.
Uyg’onmak istagi tug’ilgan kuni,
Rov erib ketadi muzlagan sabr.
Tabiatdagi bahorgi o’zgarishlar tasvirlanadi. Bahor yashash xurushi, go’zallik baxsh qiluvchi bir kuch sifatida talqin etiladi.
An’anaga tayangan, she’riyatning an’anaviy qonun-qoidalaridan chetga chiqmay ijod qilayotgan shoirlarimiz ko’p. Lekin A’zam Rahim ularning hech biriga o’xshamaydi, ayni chog’da, o’sha shoirlardan hech birini ajratib olib «Mana shu ko’p jihatdan Azam Rahimni eslatadi», deyish ham mumkin emas. Buning sababi nimada? Bizningcha, asosiy sabab A’zam Rahimning taqdiri, shaxsi va dunyoqarashidir.
Ma’lumki, chinakam san’atkor shoirlar badiiylikni obraz va obrazlilik zaminida yuzaga chiqarishga doimo alohida ahamiyat berganlar. Sharq she’riyatida ishq mavzui ko’p hollarda bevosita hijron va ayriliq motivi orqali tasvirlanadi. Bu holat A’zam Rahim she’riyati uchun ham xosdir. Uning ko’nglida yordan judolik hislari bilan elu yurtdan ayriliq his tuyg’ulari uyg’unlashib ketgan. Shuning uchun uning ijodida Hijron poetik obraz darajasiga ko’tarilgan. Hatto shahslantirilgan. Shoirning hasbi holidan puxta xabardor bo’laman degan kishi avvalo shoirning hijron va g’urbat xususidagi she’rlarni atroflicha mushohada qilmog’i kerak.
Shoirning asosiy g’animi va uni doimiy ravishda qiynovchi shafqatsiz muxolifi hijron:
Bilaman,
Bilardim.
Sen o’sha —
Hijronning sochlarin taragan.
Cho’zilgan ayriliq torlarin
Bo’riga chaldirib o’ynagan.
Qalbdagi ko’p og’ir dardlarni
Tog’lar ham ko’tarsa cho’kadi.
Och qolgan qashqirga bersang ham
Yemasdan turib ham bo’kadi.
Hijronning yuklarin ko’targan
Bir sen bor
Bir men-u
Ayriliq.
Qo’rqmagin
Bo’rilar yemaydi
Kengaysa kengayar qorachiq.
Shoir oddiy tuyulgan tushuncha va detallardan katta ma’no va umumlashmalar, xulosalar chiqarishga g’oyatda mohirdir. Shoir hech bir fikrni shunchaki aytmaydi, hech bir misrani shunchaki bitmaydi. Yuqorida ko’rganimiz, shoir she’rlarida tuyg’ularini, kechinmalarini, iztirob, turli xil holatlarni ifodalashda ranglardan unumli foydalangan.
A’zam Rahim o’zining “RANGIN LAHZALAR (Shavkat Rahmon she’riyatiga chizgilar)” nomli maqolasida ranglar haqida quyidagicha yozadi: “Qog’ozga tushirilgan lahzalarning tirikligi, ranglarning so’zlashlari sizni hayratga soladi. Lahzalar tasviri oq-qora rangda emas, balki siz bilan biz ko’rib, ko’nikib ketgan ranglardan-da ranginroq. Ularni ko’z bilan ko’ribgina qolmay, xayol-tasavvuringiz ila ushlab ko’rishingiz, ranglar haroratini vujudingizda his qila olishingiz mumkin. Demak, RANGIN LAHZALAR ayni choqda hayotbaxsh ham…”
Siyohrang liboslar egnida
Sabrning bardoshli tullarin.
Har bir shoir o’z his hayajoni va kechinmalarini jonli va yorqin tarzda aks ettirish uchun ranglarga murojaat qiladi. Talantli shoir ta’bir joiz bo’lsa, ranglarni gapirtiradi aytmoqchi bo’lgan fikr boshqacha manzara kasb etadi. Haqiqatan ham “firoqu g’urbat”ni sharhlash, sharhlaganda ham uni nihoyasiga yetkazish mumkin emas. Mana shunda shoirga go’yo rang yordamga keladi. U o’zining holini sarg’aygan xazon yaprog’idan farqlamay qoladi.
Paymonasi to’lgan falak darbadar,
Shashqator yoshlarin to’kdi bearmon.
Yerda ivib qoldi sarg’aygan barglar,
Qismatin so’zlashga hatto yo’q darmon.
Rangshunoslikda sariq rang ruhning kuch quvvatga to’lishini ifodalaydi, degan fikr aytilgan. Shoir she’rlaridagi sariq rang sirtdan qaralganda mahzunlik, g’am anduh, shikastalik kabi holat va kayfiyatlarni aks ettirayotganday tuyulsa da, aslida ular dunyoning ko’pdan ko’p azobu uqubatlariga bardosh bera olgan. Ruhning kuchli, tolmas harakatini ifodalaydi. Shuning uchun shoir she’rlarini o’qigan kishi hech qachon tushkunlik va so’lg’inlikka berilmaydi.
Ruh sergak, lek xayol bezovta,
Ufq qadar yetmas bo’ylari.
Qobig’iga sig’maydi tashvish,
Zafarondur rangu ro’ylari.
Shoir yuqoridagi she’rida “zafarondur” deb, sariq rangni ifodalasa, yana bir she’rida “Daraxtdan to’kilar tillo sirg’alar” deb ajoyib tashbeh keltiradi:
So’kibmi yo shu dam kimnidir qarg’ab,
Qag’illab o’tadi daydi qarg’alar.
Zaminga baxmaldan poyondoz to’shab,…
Daraxtdan to’kilar tillo sirg’alar.
Aslida kuzni sharhlash, sharhlaganda ham uni nihoyasiz sokinligini o’quvchiga yetkazish oson ish emas. Mana shunda shoirga go’yo rang yordamga keladi. U o’zining holini sarg’aygan xazon yaprog’idan farqlamay qoladi.
Shoir A’zam Rahimda “oq” va “qora” ranglar juda ko’p jilva qiladi, yaxshiyu yomonni ifodalashda, kayfiyatni, ruhiyatni ochib berishda o’sha ranglar yordamga keladi.
“Taassurot” she’rida:
Lek, qadoq piyola aylandi
Qora choy quyilib orada
Bu dunyo ranglari ajralmas —
“Qora – oq ,
Oq o’zi qorada…”
“Bo’sag’a” she’rida esa erkin xayollarning taftidan qora rangning oq rangga do’nishi she’r kayfiyatidagi umid motivini yorqinroq ifodalanishiga ko’mak beradi:
O’sha ko’hna tolning pahmoq sochlari
Qora rangga emas,
oq rangga do’nar.…
Yaltoqlanayotgan muzning haybati
Erkin xayollarning taftidan so’nar.
Inson ichki dunyosining ko’rinishi ranglarda o’z aksini topadi. Shvetsariyalik psixolog Karl Yung aytganiday: “Rang ong ostidagi ona tilidir”. Qora rangni sevuvchilar o’ziga, bilimiga ishongan, boshqaruvchilik qobiliyatiga ega bo’ladi.
Farahbaxsh kunlarning umidi
Cho’pchakka aylandi lolagun.
Qarg’alar osmonni qoplaydi,
Yog’ildi qop-qora qor quyun.
She’riyatda qora rang motam, xijron yoki yo’ldagi to’siqlarni ifodalovchi sifatida ham keladi, shoir A’zam Rahim esa to’siqlarni yopadi va e’tibordan yashiradi. “Qop-qora chechaklar” she’ri ham so’zimga dalil:
Qop-qora chechaklar ingroq-la,
Bu kecha barq urib ochilgan.
Qismatga aylangan tashbehlar
Sirlari hal bo’lgan, yechilgan…
Shoir har qanday his-tuyg’uni, mushohadani, katta-kichik fikrni (xox u ishqiy, xox ijtimoiy-ma’rifiy, axloqiy-siyosiy bo’lsin) teran, yorqin ifodalaydi. Shoir she’rlari eshitgan quloqqa u yoqimli va esda qolarlidir. Inson ichki olamini, uning psixologik holatlarini aks ettirishda ajoyib tashbehlardan, ranglardan foydalanadi. She’rlari ham o’zining ixcham shakli, hikmatangez va axloqiy hamda falsafiy g’oyalari bilan ko’ngilga xush keladi. U ko’p hollarda o’ziga, dunyoga, ikkinchi shaxsga va insoniyatga qarata aytilayotganday. Shoir she’rlari ohangdor va yodda qoluvchandir.
A’zam Rahim yarim asrlik umri davomida nafis she’riyatning baquvvat ustuniga aylanib ulgurdi. Hozirda ma’naviy yetuklik davriga qadam qo’ygan shoirdan mukammal, barhayot, mumtoz asarlar bardavom bo’ladi deb umid qilib qolamiz.
Zotan, “San’at maslagi, eng avvalo, ilohiy, so’ng hayotiy, insoniy va zamonaviy maslak erur. Daho ijodkorlarning shu ma’noda nubuvvat yo’lining tolmas sodiq izdoshlari desa yanglish bo’lmaydi.” (Adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul).
